Machine Translated by Google

MSW
सामा जक काय आ ण

इं दरा गांधी
फौजदारी याय
रा ीय मु व ापीठ
कू ऑफ सो वक

१
ॉक करा

फौजदारी यायाचा प रचय

यु नट १

वच न आ ण गु हेगारीची संक पना ५

यु नट २

फौजदारी याय ा ाची त वे

यु नट

फौजदारी यायाती स ांत आ ण ीकोन

यु नट ४

भारतीय दं ड सं हतेची ठळक वै े

Machine Translated by Google

त स मती
यायमूत वाय भा कर राव सु ी माजा दा वा ा संचा क
ो. आर. थ ा ज ोफे सर
सद य आ ण म ास यु न ह सट CHRI नवी
द काया य B सरा मज ा
रा ीय मानवा धकार ऑफ मनो ॉजी वभागाचे मुख
क यु न नवी द सव दय ए े ह नवी द

ा. एनआर माधव मेनन सद य क रा य

अर वद तवारी टाटा
संबंध आयोग भारत सरकार ी वायएसआर मूत संचा क
इ ट ूट ऑफ सो साय सेस मुंबई या सं ोधन
मनो ॉजी वभागाचे डॉ रा ीय मानवा धकार आयोग नवी
द
ा.बी.बी.पांडे द व ापीठाचे
ा. ीकृ ण दे वराव माजी संचा क मे
गु हेगारी ा ाचे माजी ा यापक ी राके ज हर
ते मे
संचा क णाथ युरो

पो स सं ोधन आ ण
ा.चं ेख रन प ई संचा क भारतीय कू ऑफ ॉ
वकास इ नू नवी द
कायदा सं ा भगवान दास रोड नवी द
नवी द
इ नू नवी द कू

डीएम म ा संचा क ऑफ ॉचे संचा क ा. के . ए ु म ाई

आरआर सग माजी ोकनायक

संचा क डॉ जय का नारायण नॅ न इ ट ूट कु .सुनीत क यप सहा यक. ा.
टाटा इ ट ूट ऑफ सो ऑफ मनो ॉजी अँड फॉरे सक साय स कू ऑफ ॉ इ नू नवी द
साय सेस द द

ा.ब राज चौहान संचा क डॉ. कु . गुरमीत कौर सहा यक. ा.

राम मनोहर ो हया नॅ न ॉ यु न ह सट कू ऑफ ॉ इ नू नवी द
जीएस बाजपेई सटर फॉर
यूपी
मन ज टस अ◌ॅड म न े न नॅ न
ॉइ ट ूट यु न ह सट ी आनंद गु ता सहा यक.
ा.एस.सी.रैना ोफे सर म य दे चे ा. ा. कू ऑफ ॉ इ नू नवी द

भारी कॅ स ॉ सटर
यु न ह सट ऑफ द कु .मानसी मा सहा यक. ा.
कू ऑफ ॉ इ नू नवी द

ॉक तयारी ट म
यु नट ा. बी. बी. पांडे खनौ यु नट ा.अर वद तवारी

व ापीठ टाटा सामा जक व ान सं ेचे ा. जी.एस.

बाजपेयी नॅ न ॉइ ट ूट यु न ह सट
यु नट ा.वायएस जया कु मार उ मा नया एमपी
व ापीठ यु नट ा. बीट कौ ॉ सटर II

अ यास म संपादक काय माचे सम वयक व

व प संपादक
ो. कृ पावंत थॉमस इ नू नवी सायंतानी गन इ नू नवी
द द येथी डॉ
ो. के . ए ु म ाई इ नू
नवी द

सु ी मानसी मा इ नू नवी
द

मु त उ पादन

ी कु वंत सग वभाग
अ धकारी पी
इ नू नवी द

जून

इं दरा गांधी रा ीय मु व ापीठ

ISBN

सव ह क राखीव. या कामाचा कोणताही भाग इं दरा गांधी रा ीय मु व ापीठा या े ख ी परवानगी वाय कोण याही व पात माईमो ाफ
कवा इतर कोण याही कारे पुन पा दत के ा जाऊ कत नाही.

इं दरा गांधी नॅ न ओपन यु न ह सट या अ यास मांब अ धक मा हती व ापीठा या मैदान गढ़ नवी द येथी
काया यातून मळू कते.

इं दरा गांधी रा ीय मु व ापीठ नवी द संचा क कू ऑफ सो वक इ नू नवी द यां या वतीने मु त आ ण का त.

े झ र टाइपसेट राज ी कॉ युटस ही १६६ए भगवती वहार उ म नगर से टर २ जवळ ारका नवी द ११००५९ मु त
Machine Translated by Google

अ यास म प रचय
सो वक इंटर ह न इन करे न से ट ज या मागी कोसम ये तु ही ावसा यक सामा जक काया या
मू भूत संक पना आ ण प त चा अ यास के ा होता.

हा कोस MSW सामा जक काय आ ण गु हेगारी याय या वषयावर आ ही तु हा ा भारतीय संदभात

फौजदारी याया या मू भूत गो सह अ भमुख क . या कोसम ये चार ॉ स आहेत.

गु हेगारी यायाचा प रचय या प ह या ॉकम ये तु ही वच न आ ण गु हेगारी या संक पना आ ण गु हेगारी

याय ा ा या व वध त वांब जाणून या . तु ही मन ज टसमधी व वध स ांत आ ण ीकोन
आ ण भारतीय दं ड सं हते या ठळक वै ांचा दे ख ी अ यास करा .

सरा ॉक भारताती गु हेगारी याय ासन गु हेगारी याय णा ची संक पना आ ण घटक करतो. हे
पो स यं णा खट ा संर ण आ ण या यक यांचे तप ी वार वणन करते.

तस या ॉकम ये तु ही गु हेगारी याय या ब जाणून या . हा ॉक मन ज टस स ट मम ये

समा व अस े या व वध यांचा व तार करतो उदा. तपास अ भयोजन चाचणी आ ण सुधारा मक या.
तु हा ा भारताती बा याय णा चीही समज असे .

चौथा ॉक झन ोसेसेस या वषयावर तु हा ा तु ं गा या संक पनेची ओळख क न दे ई . हा ॉक तु हा ा

झ स अ◌ॅ ट आ ण झन मॅ युअ ए स ोर कर यास स म करे . तु हा ा कै ांचे ह क आ ण पा यांची
व ा दे ख ी समजे .

चारही ॉ समधून गे यावर तु हा ा सामा जक काय आ ण गु हेगारी याय ची सवसमावे क क पना येई .
Machine Translated by Google

ॉक प रचय

अगद आ दम काळापासून आधु नक काळापयत गु हेगारी हा नेहमीच येक समाजाचा चतेचा वषय रा ह ा आहे. कोण याही रा ा या सुरळ त
कारभारासाठ कोण याही दे ाचे उदा आद सा य कर यासाठ आ ण तेथी नाग रकांचा सवागीण वकास साध यासाठ येक रा ाने
गु हेगारी ा आळा घा यासाठ काहीतरी धोरण आख े पा हजे.

कोसचा ॉक गु हेगारी याय प रचय या वषयावर आहे. सव म ये आहेत

या ॉकम ये चार यु नट् स.

यु नट वच न आ ण गु हेगारी या संक पने ी संबं धत आहे. या यु नटम ये आ ही समाज ा आ ण व क ां या मते गु हेगारी आ ण

वच नाची संक पना व तृत कर याचा य न के ा आहे. गु ाचे आव यक घटक गु ांचे व वध कार आ ण नमुने तसेच वच नवाद
आ ण गु हेगारीकरणाची काय यांचे वणन कर यासाठ दे ख ी काळजी घेत जाते.

यु नट सप स ऑफ मन यु रस ुड स वर आहे. या यु नटम ये आरोपीचे अ धकार के े आहेत. या वाय सा ीदारांचे अथ

आ ण व वध वग करण आ ण यो यता यावरही चचा के आहे. आ ही फौजदारी या सं हतेचे मू भूत घटक आ ण याया यात ची

न मती कर याची या दे ख ी के आहे.

यु नट फौजदारी याय णा ती स ांत आ ण ीकोन यावर क त करते.

आ ही या घटकाम ये समाज ा ीय स ांत संघष स ांत ेब ग स ांत इ याद व वध स ांत के े आहेत.

यु नट भारतीय दं ड सं हतेची ठळक वै े वर आहे. समूह दा य व आ ण व वध सुधारणा यासार या मह वा या मु ांचे या यु नटम ये

वणन के े आहे.

एक तपणे चारही यु नट् स यां या वत या मागाने अ तीय आहेत आ ण तु हा ा गु हेगारी आ ण वच नाब पुरे ी मा हती दान
करती .
Machine Translated by Google

यु नट वच नाची संक पना आ ण

गु हा

साम ी

. उ े

. प रचय

. वच न आ ण गु हा

. गु ाचे आव यक घटक

. गु हा गु हा आ ण याचे कार

. वच नवाद आ ण गु हेगारीकरणाची काय

. च ा बेरीज क या

. पुढ वाचन आ ण संदभ

. उ े

या यु नट या ेवट तु ही स म हा

• वच न आ ण गु ाचा अथ समजून घेण े

• गु ांचे व वध कार आ ण नमुने ए स ोर करा आ ण

• वच नवाद आ ण गु हेगारीकरणाचे काय सूचीब करा.

. प रचय

कोण याही समाजात गु हेगारी याय समज यासाठ वच न आ ण गु हे या संक पना क ानी असतात. सव
सोसाय ा या वैय क सद यांनी ापन के या आहेत पु ष आ ण या यां या सद यां या वचार आ ण
कृ त या वातं याचे मागद न आ ण नयमन कर यासाठ काही मू भूत नयम तयार करतात. अ ा कारे एक
उदारमतवाद आ ण परवानगी दे ण ारा समाज आप या सद यांना अ धक वातं य दे ऊ कतो तर एक पुराणमतवाद
आ ण कू म ाही समाज हणून वचार आ ण कृ ती या बाबतीत आप या सद यांना मया दत वातं य दे ऊ कतो.
प रणामी मानवी वतन आ ण कृ ती नय मतपणे वच त कवा अपे त कवा सामा य वतणूक मानकांपासून एक
कारचे वच न हणून े ब के े जाते. वच न हणजे काय हे समाजाचे व प आ दम पारंपा रक कवा
आधु नक या या वकासाचे ट पे अ वक सत वकसन ी कवा वक सत वच नांना सामोरे जा यासाठ
णा ची उ ांती आ ण या या ीकोनाची तगामीपणा आ ण गती इ याद चा भाव असतो. . गु हा हा एक
व कारचा वच न आहे या ा बळ राजक य चे समथन आहे याचे रगामी प रणाम आहेत जसे क
गंभीर क ं क औपचा रक खट ा आ ण ा इ. यामुळे वच न आ ण गु हेगारी एक ब आयामी आ ण ब मुख ी
चौक ी बनते. वाचकांना आ ण आंतर वषय वषयाची सवसमावे क समज दे या या उ े ाने वरी पृ े मूळ
थीम या सम या नहाय चचसाठ सम पत आहेत.

. वच न आ ण गु हा

समाज ा मानवी वतनाची ा या काही मा य के े या नयमां या उ ं घना या संदभात करतात. अ ा

कारे कोहेन या मते वच त वतन आहे ५
Machine Translated by Google

गु हेगाराचा प रचय
सं ागत अपे ांचे उ ं घन करणारी वतणूक हणजेच अपे ा या सामा जक व ेम ये सामा यक के या
याय
जातात आ ण कायदे ीर हणून ओळख या जातात.

नाड ारे समान मानक संक पना अनुसरण के े जाते जे वच त वतनाचे वणन करतात

मा यांपासून अ वीकृ त द ेने वागणे आ ण समाजा या सहन ी तेची मयादा ओ ांड यासाठ पुरेसे आहे पी.
.

समाज ा यांची मु य चता सामा जक वा त वकता य तत या जवळू न पकडणे आहे ते समाजा या

मानक मानकां या सं ा मक अपे ां या व े षणाम ये पूव ा त राहतात जे यां या कोनाम ये गैर
समा ोचना मकतेचा घटक आणतात. याउ ट गु ाब व क ाची ही चता आहे वच नाचा एक व ेष
कार आहे याचे बरेच मोठे व े षण के े गे े आहे जे गु हेगारी वचना या ापकतेम ये दसून येते. गु ा या
काराती वच नाचे वै यात आहे

अ काय ाने तबं धत के े या कृ यांम ये कवा वगळ यात सहभाग आ ण

b दं डा मक मंज ुरी कवा ा ागू क न नयमांचे उ ं घन.

अ ा कारे गु ाती सहभागामुळे प रणामांचा एक संच सु होतो ेवट ा ागू होते. मन ॉ के नी

गु हेगारी काय ाची परेषा वर एक ा धकरण गु ाची खा तीन वै े ओळखतो

i ती मानवी वतनामुळे झा े हानी आहे जी सावभौम आहे

रा याती तबंध क इ त आहे

ii नवड े या तबंधा मक उपायांपैक ेचा धोका आहे

iii दोष न त कर यासाठ व कार या कायदे ीर कायवाहीचा वापर के ा जातो

ा हो यापूव आरोप ची.

अ ा कारे समाज ा आ ण व क ां या वच न आ ण गु ा या संक पनेत दोन समान वै े आहेत. थम

दो ही सं ा मक अपे ा कवा सामुदा यक नयम आ ण कायदा यांना चांग गो कवा समाजा या मो ा
आनंदासाठ गृहीत धर े एक इ सामा जक सं ा मानतात. तथा प आद न ा या व तु तीवर जोर दे ताना
काही ोकांक डे अस े तरी वाईट कवा दडप ाहीसाठ वापर या जाणा या संसाधन चा संच तट पणे
मानणा यां या वृ ीची जाणीव ठे व पा हजे. तसेच उ े . सरे वच न आ ण गु हेगारी हा नकारक वतना या
संदभात सहमती मॉडे या अंत न हत सद यतावर आधा रत आहे. आधु नक समाजांम ये गु हेगारी याय णा ना
कायदे ीरपणा दे यासाठ सहमती मॉडे सवात मजबूत आधार बनवते. तथा प एकमता या कोनावर काही
ोकांक डू न ट का के जाते जे संघष मॉडे चे सद य व घेतात जे बळ ोकांमधी संघषा मक संबंधां या संदभात
वच न आ ण गु हेगारी पाहतात.

आ ण समाजाती अधीन घटक. चॅ ब स रचड वनी इ याद डा ा वचारसरणी या समाज ा

आ ण गु हेगारी ा ां या क पनांम ये संघषाचा कोन उ म कारे दसून येतो.

डे हड मा झा वच ना या संक पनेसाठ डायनॅ मक े म सुचवून सहमती आ ण संघष मॉडे मधी समेट

दान करतो. तो समाजा या सम या धान अनुभवज य गुंतागुंती या ीने वच नाची क पना करतो कारण तेथे
अप रहायपणे अ त वात आहे व ेषत औ ो गक समाजांम ये एक सामा यतः सामा यक आ ण सहमतीने सहमत
अस े सं कृ ती नाही परंतु ब सं य सं कृ ती आहेत या णीय तणाव आ ण संघषा वाय एक राहत नाहीत.
त ध सां कृ तक सं ा यां या सं कृ त ना कायदे ीर बनव याचा आ ण बळ सं कृ तीत पांत रत कर यासाठ
सतत य न ी असतात. पण असूनही
Machine Translated by Google

सं कृ तीचे कायदे ीरकरण कायदे ीरपणा अ ाप अभाव असू कतो आ ण गैर भावी सां कृ तक गट यां या वच न आ ण गु हेगारीची
संक पना
वत या सां कृ तक प ती आ ण मानकांचे पा न करणे सु ठे वू कतात. यामुळे कायदे ीरपणाचा मु ा सतत
तणावाचा ोत बनतो कारण काही गट यां या सां कृ तक प त ना काय ा ारे मा यता मळ यासाठ आ ण
गु ांम ये पांत रत हो यासाठ दबाव आणतात तर इतर सां कृ तक गट कायदे ीर सं हतेतून काही वतन प ती
काढू न टाक यासाठ दबाव आणतात यामुळे गु हेगारीकरण हा.

अंतगत गु हे आ ण यांचे आव यक घटक यांचे तां क अथ

मूळ आ ण या मक कायदे

सं हताकृ त फौजदारी कायदा णा अंतगत गु हा हणजे भारतीय दं ड सं हता कवा इतर दं डा मक

काय ां ारे दं डनीय कृ ती. आता आपण गु ा या संक पनेत अंतभूत अस े या ाथ मक क पना आ ण इतर
नागरी चुक ांपासून वेगळे करणा या या या वै ांचे ीकरण दे याचा य न क . ऑ टन वेगळे करतो
नागरी इजा गु ांपासून कारवाई सु करणा या प ा या ीने आ ण या करणात ववेक बु आहे. नागरी
खापतीम ये जखमी प ा ा कारवाईचा पाठपुरावा कर याचा व ेषा धकार आ ण ववेक असतो तर गु ां माणेच
सावभौम कवा या या अधीन ांक डू न चुक या वरोधात कारवाई के जाते. ॅ क टोन या मते गु हे हे
सावज नक चुक चे आहेत जे संपूण समाजा ा भा वत करतात. पण खरं तर सावज नक आ ण खाजगी चुक ा
एकमेक ां या व ेष नसतात.

नागरी चुक ांम ये पी डत प ा ा नुक सान भरपाई दे ऊ न मानक उ ं घनांना भेट द जाते. परंतु गु ां या
करणांम ये के वळ ा हीच अपराधांची पुरे ी पुन ापना मान जाते. या करणांम ये अ याय झा े या
ा आ ण समाजा ा पूण भरपाई मळणे अनेक दा अ य असते आ ण कायदा उपचारा मक मागावर पुढे
जा याऐवजी गु हेगारा ा अं तः तबंध आ ण अं तः त ोध हणून ा दे तो. ा तथा प तबंधाचा
उपाय हणून भावी हो यासाठ वाईट मनाने नद त के े या हेतुपुर सर कृ यां ी संबं धत आहे आ ण या ारे
वाईट इ े चे नमू न कर याचे उ आहे.

यामुळे नागरी खापत पे ा गु हे तु नेने गंभीर आहेत. ते गंभीर आहेत कारण ते इतरां या आनंदात अ धक
ह त ेप करतात आ ण के वळ व याच न हे तर संपूण समाजा या क याणावर प रणाम करतात. ते
गंभीर आहेत कारण यांना वचनब कर याचा आवेग ब याचदा खूप मजबूत असतो कवा चुक या कृ याने
मळव ा जाणारा फायदा आ ण ती पूण करता येऊ कणारी सु वधा ब याचदा महान असते. ते गंभीर दे ख ी
आहेत कारण ते सामा यत जाणूनबुज ून मनाने नद त के े े कृ य आहेत आ ण यांनी मांड े या वाईट
उदाहरणामुळे समाजा ा खावणारे आहेत. अ ा कारे गु हा हणजे े षाने कवा गु हेगारी हेतूने के े े कृ य.
या ा गु हेगारीची ती कवा अयो यतेची ती हणतात याम ये हेतू ान संभा ता उतावळे पणा कवा
न काळजीपणा आ ण अगद न काळजीपणा यासार या सकारा मक आ ण नकारा मक मना या दो ही अव ांचा
समावे असू कतो.

. गु ांचे आव यक घटक

गु ा या प रघात अनेक कार या खापत ना वगळणे समजून घेत यानंतर गु ांचे वै या या मू भूत
घटकांनुसार ओळखणे उपयु ठ कते जसे क

अ एक इ े नुसार मानवी कृ ती यामुळे वाईट प रणाम होतात जे actus reus घटक हणून ओळख े जाते.

ब व हत कृ य कवा वगळ यात गुंत यासाठ चुक या चे दोषी मन यामुळे एखा ा ा कवा
समाजासाठ हानीकारक प रणाम होतात या ा मे स रया घटक हणून ओळख े जाते.

७
Machine Translated by Google

गु हेगाराचा प रचय
c तबं धत कृ य न ष दोषी मनाने के े जा याची आव यकता
याय
हणजेच Concurrence घटक हणून ओळख े जाते.

तुमची गती तपासा I

ट प तुम या उ रांसाठ द े जागा वापरा.

वच न आ ण गु हेगारी हणजे काय समजते

.................................................................... .................................................................... ........

.................................................................... .................................................................... ........

.................................................................... .................................................................... ........

.................................................................... .................................................................... ........

२ गु ाती आव यक घटक कोणते आहेत

.................................................................... .................................................................... ........

.................................................................... .................................................................... ........

.................................................................... .................................................................... ........

.................................................................... .................................................................... ........

. गु हा गु हा आ ण याचे कार

दं ड सं हता आ ण फौजदारी या सं हता म ये गु ाऐवजी गु हा हा द वापर ा आहे. अट या अ ा बद ाचा

तक असा आहे क थम गु हा हा एक सामा य द आहे आ ण गु हा हा येक गु ाम ये समा व अस े या
व व हत वतना ी संबं धत आहे आ ण सरे हणजे व गु ाची मू भूत आव यकता ा पत के याने काय ाचे
औ च य ठरते. व हत ा.

भारतीय दं ड सं हतेचे क म खा मांडते या क मा या क म आण म ये नमूद के े या करणांम ये आ ण

क मां तर गु हा हा द या सं हते ारे दं डनीय बन े या गो ी ा सू चत करतो. याच माणे फौजदारी ये या
सं हते या क म n म ये असे नमूद के े आहे गु हा हणजे स या या काळासाठ ागू अस े या कोण याही
काय ा ारे दं डनीय कृ य कवा वगळणे आ ण या या संदभात त ार असू कते अ ा कोण याही कृ तीचा समावे होतो.
Caltle Trespars Act या क म अंतगत के े . मन ो सजर कोड वेगवेग या फौजदारी याय
ये या उ े ाने पुढ माणे गु ांचे वग करण करते

अ अटक आ ण तपासा या उ े ाने अदख पा गु हा S. c Cr. PC. आ ण नॉन कॉ नझेब गु हा S.

b Cr PC दख पा गु हा सामा यतः अ धक गंभीर असतो. Cr या प ह या अनुसूचीनुसार गु हे. PC यांचे
गांभीय ात घेऊ न सं हता यां या संदभात वेगळ थम मा हती तपास आ ण अटक या दान करते.
अदख पा गु हे हे कमी गंभीर असतात आ ण यामुळे यां या संदभात तपास आ ण अटक कर यासाठ यो य
या यक ा धकरणाकडू न नद आव यक असतात.
Machine Translated by Google

b जा मना या हेतूंसाठ वच न आ ण गु हेगारीची

संक पना

जामीनपा गु हा आ ण अजा मनपा गु हा एस. अ जसे क दख पा गु हा आ ण अदख पा

गु हा सं हते या प ह या अनुसूची या योजनेनुसार गु ाचे गांभीय सांगणारे वग करण वापरा.

जामीनपा गु हा जामीन हा अ धकाराचा वषय आहे परंतु अजामीनपा गु ा या बाबतीत तो या यक

ववेक ाचा वषय आहे.

c कं पाऊं डग कायवाही या उ े ाने

सं हते या क म म ये क ाऊं ड कर यायो य गु ासाठ एक व तृत योजना दान के आहे

या ा नागरी चुक माणे वागव े जाते यात याया या या परवानगीने तडजोड के जाऊ कते.

d बाग नग आ ण े या हेतूंसाठ

जरी सं हता पणे ु गु हा आ ण गंभीर गु हा या दांचा वापर करत नाही परंतु सं हतेत अ ा
अनेक तरतुद आहेत या गु ांना दोन ेण म ये वग कृ त करतात हणजे अ सात वषापे ा कमी
तु ं गवासाची ा अस े ा गु हा आ ण ब यांना सात वषापे ा जा त कारावासाची ा आहे. असे
वग करण बाग नग S. A आ ण सुधारा मक ा S. and the Probation of
Offenders Act या फाय ांचा दावा कर या या हेतूंसाठ ासं गक आहे.

टायपो ॉजीज आ ण गु ांचे नमुने

वच न आ ण गु हा हे यो य व न यो य कवा मॅ ो तरावर उप मानक वतनातून सामा य असे सीमांक न

कर यासाठ व तृत वग करणे आहेत परंतु या व तृत वग करणाम ये व तृत ेण ी आ ण व वध कार या व
वच त वतनांचा उप योग के ा जातो याचे वणन के े आहे. व वध गु हेगारी काय ां ारे व गु हे कवा
गु हे हणून. भारताती मु य फौजदारी सं हता भारतीय दं ड सं हता आहे जो व वध कार या गु ांसाठ
सवागीण सं हता हणून काम करतो. दं ड सं हतेम ये रा या व चे गु हे करा ी संबं धत गु हे नौद आण
हवाई द गु हे व चे गु हे अ ी ीषके अस े या सामा जक हतसंबंधांवर आ मणा या आधारावर
वग कृ त के े या बावीस टरम ये गु ांची तरतूद आहे. सावज नक ांतता सावज नक सेवकांनी के े े
गु हे आ ण यां या ी संबं धत नवडणुक ी संबं धत गु हे सावज नक सेवकां या कायदे ीर अ धकाराचा
अवमान सावज नक याया व खोटे पुरावे आ ण गु हे वजन आ ण मापां ी संबं धत गु हे सावज नक
आरो य सुर तता सु वधा ा नता आ ण नै तकतेवर प रणाम करणारे गु हे धमा ी संबं धत गु हे मानवी
रीरावर प रणाम करणारे गु हे मा म ेवरी गु हे कागदप े आ ण मा म े या च हां ी संबं धत गु हे
ववाहा ी संबं धत गु हे बदनामी गु हेगारी धमकावणे अपमान आ ण ास दे ण े वृ करणे ष ं
आ ण अपराध कर याचा य न. या व तृत टसम ये वैय क गु ांचे गट के े जातात जे व कार या
वार यांचे र ण कर यासाठ नद त के े जातात. उदाहरणाथ मानवी रीरावर प रणाम करणारे गु हे Ch.
XII दं ड सं हता मानवी जीवनावर प रणाम करणे गभपात इ या द खापत करणे चुक चा संयम आ ण
बं द त करणे यासारखे मानवी हतसंबंधांवर आ मण कर याचे आठ व वध माग वचारात घेत े आहेत.
गु हेगारी आ ण ाणघातक ह ा वापरणे अपहरण अपहरण आ ण स चे म गक गु हे आ ण
अनैस गक गु हे. या आठ उप ीषाम ये वैय क गु ांचा समावे आहे जसे क खून रॅ ने मृ यू आ ण
न काळजी कृ य इ याद . दं ड सं हते तर तबं धत ोकां ी वहार कर यासाठ इतर अनेक व ेष आ ण
ा नक फौजदारी काय ाचे नयम आहेत

९
Machine Translated by Google

गु हेगाराचा प रचय
SC कवा ST या आ ण मु े इ याद व ेष हतसंबंधां या आधारावर वतन. तसेच काही वेळ ा समाजा या मह वपूण आ थक हतसंबंधां या
याय
र णासाठ व ेष गु हे तयार के े जातात. कठोर उ रदा य व काय ाची काही व ेष ेण ी दे ख ी आहेत जी गु हे तयार करतात यांना
दा य वा या न मतीसाठ दोषी मना या घटकाचा पुरावा आव यक नाही.

पारंपा रक गु ां तर भारतीय दं ड सं हता आ ण व ेष आ ण ा नक काय ां ारे दान के े या गु ांचे वग करण संघ टत गु हे

हाईट कॉ र गु हे व ेषा धकार ा त वग वच त सायबर गु हे यांसार या अपारंप रक े ब ां ारे दे ख ी ओळख े जातात.
दह तवाद आ ण अ तवाद इ. गु हेगारीचे हे अपारंपा रक नमुने समका न समाजाती वैय क आ ण सामुदा यक हतासाठ अ धक धोका
नमाण करत आहेत.

समाजाती गु ांची अ धकृ त आ ण अ ासक य आकडेवारी ारे गु ां या घटनांचे मोजमाप के े जाते. भारतात नॅ न ाइम रेक ॉड युरो
गे या तीन द कां न अ धक काळ भारताती वा षक गु ाचा अहवा सादर करत आहे . भारताती गु हेगारी वैय क गु ांची आकडेवारी

दोन मो ा ीषकाखा वग कृ त करते हणजे a IPC गु हे आ ण b व ेष आ ण ा नक कायदा गु हे.

आयपीसी गु ांचे पुढ उप वग करण के े आहे

हसक गु हा

मा म ा गु हा

आ थक गु हे आ ण

इतर व वध गु हे

. वच नवादाची काय आ ण

गु हेगारीकरण

थॉमस हॉ स सार या सामा जक करारा या वचारवंतांनी फार पूव च क पना के होती क या नसगा या अव ेत माणसे गळ हान
ू र एकाक आ ण गरीब जीवन जगतात यापासून र जा यासाठ े वथन ा वतनाचे कठोर नयम ागू करावे ाग े . याचे सद य.
नयमांवरचा असाच न ववाद व ास बेक ा रया आ ण जेरेमी बे म यांसार या नंतर या वचारवंतां या खाणात दसून येतो यां यासाठ
वतणूक नयम बनवणे हे एका चांग या सावभौम वाचे अ नवाय गुण धम बन े आहे.

समाज ा आ ण वच नावरी सं ोधकांनी खा माणे समका न समाजांम ये नयम बनव या या कवा वच नवाद आ ण
गु हेगारीकरणा या व वध काय अकाय मतेचे व े षण के े आहे

i एकता आ ण रतेचे उपाय हणून

डकहेम यांनी यां या ड हजन ऑफ े बर इन सोसायट या कामात गु ां या सामा जक समाक न ी मतांचा या दांत वचार
के ा

गु हा सरळ ववेक एक आणतो आ ण यांना क त करतो. जे हा काही नै तक घोटाळे के े जातात ते हा व ेषत हान गावात काय होते हे
आपण ात घेत े पा हजे. ते र यावर एकमेक ांना थांबवतात ते एकमेक ांना भेटतात ते काय माब बो यासाठ एक ये याचा य न
करतात आ ण सामा यपणे रागावतात. १९४७ पृ. १०२

खम यांनी याच राम ये न येक समाजात याची उप ती द वून आ ण समाजासाठ के े या कायाना या दांत अधोरे खत
क न गु हेगारी या सामा यते या क पनेचा पुर कार के ा
Machine Translated by Google

गु हा आ ही इतर द व ा आहे अ ा कृ याचा समावे होतो यामुळे काही अ त य ती सामू हक भावना वच न आ ण गु हेगारीची
संक पना
खाव या जातात. या समाजात गु हेगारी कृ ये यापुढे के जात नाहीत अ ा भावना सव वैय क चेतनेम ये
अपवादा वाय आढळ या पा हजेत आ ण ते यां या व अस े या भावनांइतके च अ त वात अस े पा हजेत...
ते हा गु हा आव यक आहे. हे सव सामा जक जीवना या मू भूत प र त ी जोड े े आहे आ ण याच
व तु तीनुसार ते उपयु आहे कारण या प र ती यांचा तो एक भाग आहे नै तकता आ ण काय ा या सामा य
उ ांतीसाठ अप रहाय आहेत.

डकहेम माणे का मा सने दे ख ी गु हेगारी आ ण वच ना या काया मक कोनाची सद यता घेत . पण

मा स या गु ामुळे जनते या भांडव ाही समथक नै तक आ ण स दय वषयक भावना जागृत झा या.

ii सामा जक संर णाचे उपाय हणून

वच न आ ण गु हेगारी या बघड े या कायावर जोर दे ण ा या हॉ स या वचारांचे सद य व घेण ा यां या मते कायदा

मोडणा या वर नयं ण आ ण ा होणे आव यक आहे कारण ते समाजाची सुर ा आ ण रता धो यात
आणतात.
नवीन अ भजातवाद कवा पुराणमतवाद पुन ीवनवाद वचारवंतांची एक संपूण ाळा आहे जी अ धक कायदा
आ ण सु व ेवर भर दे तात. व सन या कारे आ ण गैर ोकांम ये पणे सीमांक न कर यास
ाधा य दे तात

काही ोक अपराधापासून र राहती जरी आपण यांना रोख यासाठ काहीही के े नाही तर काही ोक यां या
सुधारणेसाठ सव काही के े तरीही ते याचा ोध घेती . ोक अ त वात आहेत. यांना नरपराध ोकांपासून
वेगळं कर या वाय काहीही फायदा होत नाही.
आ ण पु कळ ोक कवा नद ष नाहीत परंतु सावधपणे वघटन करणे आ ण यां या संध ची गणना करणे ते
फायदे ीरपणे काय क कतात याचे संके त हणून तेब ची आप त या वचारात घेतात. आ ही ां ी
ु क वाग ो आहोत न पापांचा खेळ के ा आहे आ ण कॅ यु े टर ा ो साहन द े आहे. याय सहन करावा
ागतो आ ण आप या सवानाही. पृ.

यां या मते जे सामा जक संर णासाठ ऐ तहा सक ा न दव े या पातळ या प कडे गु ांचा वाढता तक
करतात ते समुदायाती संबंध तुटतात आ ण अनौपचा रक सतक कार या संर णा मक तसादांम ये वाढ घडवून
आणू कतात जे समुदाया ा आणखी वेगळे करतात हे जवळजवळ उ ट आहे. डकहेम कवा मा सने गु ाब
काय वचार के ा .
दह तवादा या गु ांम ये वाढ झा या या पा भूमीवर अ ा काया मक उपायांना व ेष मह व गृहीत धर े जाते
याची मागणी आहे क समाजा ा कोण याही कमतीत संर ण आ ण सुर त करणे आव यक आहे दो ही कठोर
दह तवाद वरोधी कायदे आ ण चौक ी अटक आ ण तबंधा मक अटके या उपाययोजनांची कठोर अंम बजावणी
क न.

iii सामा जक रँ कग आ ण ब ह काराचे उपाय हणून

वच न आ ण गु हेगारी हे ब धा खा या जातीती कमी दजा या ावसा यक गटांना क ं कत कर याचे आ ण

सामा जक ब ह काराचे काय करतात. ट राजवट त व आ दवासी ोकसं ये ा गु हेगारी जमाती हणून
ेब ावणे आ ण यांना जमीन आ ण इतर मा म े या ह कांपासून वं चत ठे वणे ही एक मु ा आहे. गार ड
यांनी ोकसं ये या व ेष वभागा या संदभात खा माणे नरी ण के े आहे

जे हा आपण गु हेगारां या ोकसं येब बो तो यावर दं डा ारे कारवाई के जाते ते हा आपण सव सामा य
ोकसं येम ये या कपणे वतरीत के े या ाय हस या एक ीकरणासाठ चूक क नये. पेन ट डी आण
नेहमी वहार के ा जातो मो ा माणावर कामगार वगातून काढ े या ोकसं येसह.

फौकॉ ट यांनी तु ं गात तब नयमां ारे के े जाणारे समान काय के े आहे. अॅ न नॉरी
यांनी तु ं गांनी के े या कायाचे तकसंगतीकरण के े आहे
Machine Translated by Google

गु हेगाराचा प रचय यांना तबं धत के े जाऊ कत नाही परंतु ते ठरा वक का ावधीसाठ अ भसरणातून काढ े जाऊ कतात. तु नेने
याय
काय ाचे पा न करणारे आ ण बाक या दर यान तु ं ग कोरडन सॅ नटे अ र हणून काम करते. एक गट समा व असताना
ते गु हेगारी आ ण स माननीयता यां याती रेषा ओ ांड या या धो यांचे तीक हणून काय करते पृ.

ट हन बॉ स सम या ोकसं येचा वचार करतात याम ये स म ारी रक बेरोजगार आ ण बेरोजगार अ ा

ोकांचा समावे होतो जे ा सत हो या या संमतीपासून वत ा र ठे वून वैधतेचे कारक तयार क कतात.

iv वैचा रक आ ण सामा जक वच व टकव यासाठ उपाय हणून

ट हन बॉ स या मते खूप काळापासून गु हेगारी आ ण गु हेगारांना रा या या नजरेतून पाह यासाठ बरेच

ोक समाजीकरण के े गे े आहेत. रा याने प रभा षत के े गु ाची सम या ही एकमेव गु हेगारी सम या नाही कवा
गु हेगार के वळ रा या ारे या के े े नाहीत. रा य जे उघड करते यापे ा गु हेगारी आ ण गु हेगारांची सं या जा त
आहे. पण ब तेक ोक ते पा कत नाहीत. पृ. . उपरो हे वपु तेने करते क वच न आ ण गु हे हे
व वचारधारा कर यासाठ कवा समाजाती बळ घटकांचे वच व राख यासाठ असतात. रा या या वैचा रक
तीनुसार गु हेगारीची संक पना का बद ते हे याव न होते.

तुमची गती तपासा II

ट प तुम या उ रांसाठ द े जागा वापरा.

१ गु हा हणजे काय या हेतूंसाठ अपराधी वग कृ त करा

व वध फौजदारी याय या.

.................................................................... .................................................................... ........

.................................................................... .................................................................... ........

.................................................................... .................................................................... ........

.................................................................... .................................................................... ........

वच नवाद आ ण गु हेगारीकरणाचे काय काय आहे

.................................................................... .................................................................... ........

.................................................................... .................................................................... ........

.................................................................... .................................................................... ........

.................................................................... .................................................................... ........

. च ा बेरीज क या

या यु नटम ये आ ही वच न आ ण गु हेगारी या संक पना ओळख या आहेत गु ांचे तां क अथ आ ण मू भूत

आण या मक काय ांतगत यांचे आव यक घटक गु हा गु हा आ ण याचे फरक टायपो ॉजीज आ ण गु ांचे
नमुने आ ण वच नवाद आ ण गु हेगारीकरणाची काय.
Machine Translated by Google

वच न आ ण गु हेगारीची
. पुढ वाचन आ ण संदभ संक पना

. बॉ स ट हन पॉवर ाइम अँड म ट फके न टॅ व टॉक टडीज इन सो यो ॉजी NY

. डकहेम ई. ड हजन ऑफ े बर इन सोसायट ेस NY

. फौकॉ ट एम. त आ ण दं ड हामड् सवथ

पेरे ीन.

. गा ड डी. ा आ ण क याण अ र ॉट ग हनर.

. नॉरी अ◌ॅ न गु हे कारण आ ण इ तहास वेडटे आ ण नको सन ं डन.

. व सन जे यू थ कग अबाउट ाइम बे सक बु स एनवाय

Machine Translated by Google

गु हेगाराचा प रचय

याय यु नट मन ची त वे

याय ा
साम ी

२.० उ े

२.१ प रचय

२.२ घटना मक आदे आ ण फौजदारी याय णा

. पुरा ाचा अथ आ ण वग करण

२.४ कबु जबाब

. मृ यूची घोषणा

२.६ सा ीदारांची मता

. फौजदारी या सं हतेचे मू भूत घटक

. मू भूत कायदे ीर अट

. याया यांचे अ धकार

. ना अटक

. या उ पादनाची या

. च ा सारां ा

. पुढ वाचन आ ण संदभ

. उ े

या यु नट या ेवट तु ही स म हा

• फौजदारी याय णा वरी घटना मक आदे समजून या

• पुरावे कबु जबाब आ ण मृ यूचा अथ ए स ोर करा आ ण

• गु हेगारी येचे मू भूत घटक आ ण या करा.

. प रचय

भारतीय रा यघटना हा दे ाचा मू भूत कायदा आहे. हे रा याची रचना अ धकार आ ण काय आ ण नाग रकांचे
अ धकार आ ण कत े डझाइन करते. खरं तर हा एक व ेष प व ता अस े ा द तऐवज आहे जो रा य सरकार या
अवयवांची चौकट आ ण मु य काय ठरवतो आ ण या अवयवां या कायावर नयं ण ठे वणारी त वे घो षत करतो.

फौजदारी या सं हता हा मु य वे कायप तीचा व ेषण कायदा आहे. मूळ फौजदारी काय ांतगत गु हेगारांवर
खट ा चा वणे खट ा चा वणे आ ण यांना ा करणे यासाठ यं साम ी दान करणे हा कोडचा उ े आहे.
हणजे भारतीय दं ड सं हता आ ण रा याने वेळ ोवेळ पा रत के े े इतर कायदे . मू भूत कायदा चे अ धकार
कत े आ ण दा य वे प रभा षत करतो. फौजदारी या सं हते ारे दान के े या येचे नयम याया याती
येचे नयमन कर यासाठ आहेत.

फौजदारी या सं हतेची मह वाची उ े आहेत आरोपी ा काय ानुसार न प खट ा घे याची संधी

दान करणे.
Machine Translated by Google

नैस गक यायाची त वे आ ण न प याय सु न त कर यासाठ तपास आ ण खट याती व ं ब टाळ यासाठ गु हेगाराची त वे

याय ा
य न करणे.

. घटना मक आदे आ ण गु हेगारी याय णा

नैस गक यायाची त वे हा घटना मक आदे आहे. नैस गक याय हा द या मक न प ता कवा कृ तीत या य

खेळ ा ी समतु य असू कतो. हे ये ी संबं धत आहे आ ण ती या या य या य आ ण वाजवी असावी हे
सु न त कर याचा य न करते. या ा अमे रकन ू ोसेस चा काउं टर भाग हणून ओळख े जाऊ कते याचा
हेतू यायाची चुक ची वाहतूक रोख यासाठ आहे.

भारतीय रा यघटनेती क म आण आरोपी आ ण अटक के े या या अ यंत मह वा या

नैस गक अ धकारांची हमी दे तात. हे तीन े ख याया या गु हेगारी ासनात याय ा ा या वाढ साठ आ ण
वकासासाठ आधार आहेत.

I. आरोपी चे ह क क म आरोपी ा तीन मह वाचे अ धकार दे तो. ते खा माणे के े

आहेत

ए स पो ट फॅ टो काय ांपासून संर ण भूतकाळाती कृ यांवर पूव ी भाव अस े ा कायदा आहे.

उदा. ेची तरतूद क न कृ ती ा गु हा घो षत करणारा कायदा आज पा रत के ा जातो. का या
कृ यासाठ समान कायदा आ ण तीच ा ागू के अस यास पूव यीपणे या ा भूतपूव कायदा
हणतात. भारतीय रा यघटनेने भूतपूव काय ांना तबंध के ा आहे. क म अंतगत आपण
ही संक पना समजू कतो यात असे ह े आहे क कोण याही ा गु हा हणून कृ तकृ य
करताना काय ाचे उ ं घन के या वाय कोण याही गु ासाठ दोषी ठरव े जाणार नाही कवा
यापे ा जा त दं ड आकार ा जाणार नाही. गु हा घड या या वेळ अंम ात अस े या काय ा वये जे
ागू के े गे े असे यापे ा . या तरतुद चा हेतू आ ण हेतू रा या ा गु हेगारी कायदा पा रत कर यास
आ ण आरोप ना संभा प रणामासह ा कर यास स म करणे आहे.

हेरी धो यापासून संर ण हेरी धोका या अ भ चा अथ एखा ा ा एकाच गु ासाठ दोनदा

ा करणे. हे समान काय ा या त वां या व आहे जे हणतात क एकाच गु ासाठ कोणा ाही
दोनदा धो यात आण े जाऊ नये. भारतीय रा यघटने या क म म ये असे हट े आहे क
कोण याही वर एकाच गु ासाठ एकापे ा जा त वेळ ा खट ा चा व ा जाणार नाही आ ण
या ा ा के जाणार नाही .

वत या आरोपापासून वातं य अ भ व गु हेचा अथ या वैय क मा हतीवर आधा रत

मा हती दे ण े कवा गु ात घेत े ा मु य भाग हणून वत चा समावे अस े मा हती दे ण े. वत या
आरोपापासून मु ता हणजे कोण याही ा वत व पुरावा दे यास भाग पाड े जाणार नाही.
या ा ंसाप स व नयम असेही हणतात. फौजदारी याय व ेसाठ वनामू य आ ण
नप चाचणी आव यक आहे. क म अ वये आरोप ना हा अ धकार हमी द े ा आहे यात
असे हट े आहे क कोण याही गु ाचा आरोप अस े या कोण याही ा वत व
सा ीदार हो यास भाग पाड े जाणार नाही .

II. जीवन आ ण वैय क वातं याचे संर ण वातं य हे सुसं कृ त जीवनाचे मूळ आहे. बट हा द ॅ टन द
बर पासून आ ा आहे याचा अथ वातं य आहे. या अथाने वातं य हे सहसा समा व असते असे हट े
जाते
१५
Machine Translated by Google

गु हेगाराचा प रचय वतःची इ ा पूण करणे. परंतु वातं याचे तीन कार आहेत असे मान े जाते एखा ा चे वैय क
याय
कवा नागरी वातं य नाग रकांचे राजक य वातं य आ ण कामगार वगाचे आ थक वातं य. भारतीय
रा यघटनेचे क म २१ जीवन आ ण वैय क वातं याची हमी दे ते यात असे ह े आहे काय ाने
ा पत के े या ये वाय कोण याही ा जीवन कवा वैय क वातं यापासून वं चत ठे व े
जाणार नाही. सं वधानानुसार मानवी जीवना या जतना ा अन यसाधारण मह व आहे.

जीवनाचा अ धकार आ ण भारतीय याया ये ा सस कोरो मु न करणात यायमूत पीएन भगवती

यांनी नरी ण के े क जग याचा अ धकार हा के वळ अवयव कवा कां या संर णापुरता
मया दत आहे का क आणखी पुढे जाऊन आणखी काही आ मसात करतो हा उ वतो. आ हा ा
असे वाटते क जीवना या अ धकाराम ये मानवी स मानाने जग याचा अ धकार आ ण याबरोबरच जे
काही आहे ते हणजे पुरे ा पोषण व आ ण डो यावर नवारा वाचन े खन आ ण
हो या या सु वधा यासार या जीवना या गरजा समा व आहेत. वै व यपूण व पात मु पणे फरणे
आ ण सहमानवांम ये मसळणे आ ण एक येण े. हणून अ भ ही के वळ ारी रक संयमापासून
मु पुरती मया दत नाही आ ण काय ाखा वातं य ा याचा पाठपुरावा कर यास वतं
आहे या आचरणा या संपूण ेण ीपयत व ता रत आहे.

गोपनीयतेचा अ धकार आर.राजगोपा व ता मळनाडू रा य SCC ऑटो ंक र

के स हणून स सव याया याने पणे असे मान े आहे क गोपनीयतेचा अ धकार कवा
एकटे सोड याचा अ धकार याची हमी आहे. सं वधानाचे क म . नाग रका ा या या वतः या
या या कु टुं बा या गोपनीयतेचे र ण कर याचा अ धकार आहे ववाह संतती मातृ व मू ज मा ा
घा णे आ ण इतर बाब म ये ण. वरी बाब ी संबं धत कोणतीही गो या या संमती वाय
स य कवा अ यथा ंसनीय असो वा ट का मक असो का त क कत नाही.

याने असे के यास तो संबं धत या अ धकाराचे उ ं घन करत असे आ ण नुक सान

भरपाईसाठ तो जबाबदार असे .

कायदे ीर मदतीचा अ धकार MHHoskot v महारा रा य AIR SC म ये सव

याया याने ग रबी या कारणा तव कायदे ीर सेवा परवडत नस े या आरोपी ा रा या या खचावर
मोफत कायदे ीर मदत कर याचा अ धकार द ा आहे. वं चतपणा कवा असंवेदन ी पर ती
आट. म ये अंत न हत या य या य आ ण वाजवी येचा भाग आहे. गरीबांना मोफत कायदे ीर
मदत हे सरकारी धमादाय नसून रा याचे कत अस याचे घो षत कर यात आ े आहे.

ज द चाचणीचा अ धकार सै नयारा खातून व गृह स चव AIR SC म ये सव

याया याने असे मान े क कोणतीही या वाजवी असे जे हा ती वाजवी आ ण ज द चाचणी
सु न त करे .
अनु ेद मधी जीवन आ ण वैय क वातं या या मू भूत अ धकारां या अ वभा य आ ण
आव यक भागाम ये वाजवी ज द चाचणी.

एकांत कारावासा या व उजवीकडे सुनी ब ा व द ासनात याया याने असे नरी ण

न दव े क एकांत कारावास ा न सह कै ांम ये सोबती मै ी पूण तः वं चत होते आ ण यां या ी
बो े जाते यामुळे क म चे उ ं घन होई . सं वधान. सह कै ांसोबत फरणे मसळणे
मसळणे बो णे कं पनी ेअ र करणे या वातं यावर मो ा माणात कपात के अस यास क म
चे उ ं घन होई जर या कपाती ा काय ाचे समथन नसे .
Machine Translated by Google

हँड क फग या व उजवीकडे हँड क फग हे मानवाम ये थमद नी मान े गे े आहे आ ण हणून गु हेगाराची त वे

अवा तव जा त कठोर आ ण थम अ नयं त आहे. हे अनु ेद चे अवां छत आ ण याय ा

उ ं घन करणारे अस याचे मान े गे े आहे. याया याने अ ा कारे भारतीय संघरा या ा या
संदभात यो य मागद क त वे जारी कर याचे नद द े Aeltemesh Rein v Union of
India AIR SC .

मानवी वागणुक व अ धकार रा यघटना पो सांक डू न थड ड ी प ती वापर या या वरोधात आहे.

यायमूत कृ णा अ यर यां या मते मानवी स मान हे आप या रा यघटनेचे मू य आहे जे तु ं ग
अ धका यां या के वळ भीतीपोट वाया जाऊ नये.

व ं बत फा ी या वरोधात वेण ी बेन व गुज रात रा य सव याया याने असे मान े क

फा ी या ेची अंम बजावणी कर यात अवाजवी व ं ब झा यास दोषी कै ा ा फा ी या ेचे
ज मठे पेत पांतर कर यासाठ याया यात जा याचा अ धकार मळे परंतु याया य पांतरण
कर यापूव व ं बाचे व प आ ण प र तीचे परी ण करा

के स.

बनावट चकमक त नुक सानभरपाई पीप स यु नयन ऑफ स ह बट ज व यु नयन ऑफ

इं डयाम ये सव याया याने असे मान े क बनावट चकमक त ना मारणे हे घटने या क म
नुसार हमी द े या जीवना या अ धकाराचे उ ं घन आहे. या करणी याया याने मृतां या
आ तांना एक ाख पयांची भरपाई द .

ब ा कार पी डतांना भरपाई द डोमे टक व कग वुमे स फोरम व यु नयन ऑफ इं डयाम ये

सव याया याने एका सावज नक या चका करणाची तपासणी के . या करणाती त यानुसार
रांची न द ा मुरी ए ेसने वास करत असताना धाव या े नम ये घरगुती म ह ा नोकरांवर
करी कमचा यांनी ब ा कार के ा. अ ा ब ा कारा या खट यां या सुनावणीसाठ सव
याया याने काही मागद क त वे घा ू न द आहेत. परंतु बांग ादे ाती म ह ा ब ा कार पी डत
अस े या स या करणात याया याने या पी डते ा ाख भरपाई दे याचे नद रा या ा द े .

III. मनमानी अटक आ ण अटके व सुर तता क म गु ा ी संबं धत सामा य काय ांतगत अटक कवा
अटके पासून खा संर णाची हमी दे ते. यांची चचा खा माणे के आहे

अटके या कारणाबाबत मा हती मळ याचा अ धकार क म नुसार अटक कर यात आ े या

कोण याही ा अटके या कारणाबाबत मा हती दे ण े आव यक आहे. अटक के े या ा का
आ ण कोण या गु ाखा अटक कर यात आ आहे हे कळणे हा उ े आहे. अटक करणा या
ा धकरणा या मनाती कोणतीही चूक कवा चुक ची ंक ा कवा गैरसमज काढू न टाक याची
वकरात वकर संधी दे ण े हे आहे. अटके ती ा या या बचावाची तयारी कर यासाठ आ ण
हेबस कॉपस या रटसाठ कवा जा मनासाठ याया याकडे जा यासाठ अटक कर या या कारणाची
मा हती ावी ागे .

वत या पसंती या व क ाकडू न बचाव कर याचा अ धकार क म अटक के े या ा

या या पसंती या कायदे ीर ावसा यकाचा स ा घे याची हमी दे ते. हा अ धकार अटक के े या
चा के वळ खट ापूव ट यावरच नाही तर याया यासमोरी खट या या वेळ ही आहे. सव
याया याने अनेक करणांम ये हा येक ाचा घटना मक अ धकार अस याचे हट े आहे

१७
Machine Translated by Google

गु हेगाराचा प रचय क म अंतगत आरोपी जो व क ा ा गुंतवून ठे वू कत नाही आ ण रा या या खचावर

याय
वनामू य कायदे ीर सेवा मळव यासाठ वं चतपणा कवा असमंज स प र ती यासार या
कारणांमुळे कायदे ीर सेवा सुर तक कत नाही.

यायदं डा धका यासमोर हजर कर याचा अ धकार क म २२ २ अ ी तरतूद करते क अटक के े या

आ ण कोठडीत ठे व े या येक ा अ ा अटके या २४ तासां या आत जवळ या
यायदं डा धका यासमोर हजर के े जाई तेथून वासासाठ ागणारा वेळ वगळू न. मॅ ज े ट या
कोटात अटक कर याचे ठकाण. यायाचा कोणताही अप य होऊ नये हणून जवळ या
यायदं डा धका यासमोर हजर राह याचा अ धकार द ा जातो. अटक करणा या ची पो सांची
कायकारी कारवाई त करणे आ ण मंज ूर करणे हा उ े आहे. अटक नय मत आहे क कायदे ीर
आहे आ ण काय ानुसार आहे हे ठरव यासाठ दं डा धका याने आप े या यक वचार ागू करणे
आव यक आहे. यामुळे दं डा धकारी अटके ची मुदत वाढ व याचा अ धकार दे ताना यां कपणे वागू
नये. या ा प र तीची याया यीन छाननी करावी ागते आ ण याचे समाधान झा यास आरोपी ा
पो स कोठडीत ठे व याचे आदे दे ऊ कतात.

तासां न अ धक ता यात ठे वू नये क म पुढे आदे दे ते क अटक के े या ा

दं डा धका या या अ धकारा वाय तासांपे ा जा त काळ कोठडीत ठे वता येण ार नाही. याचा अथ
असा क जर पो सांनी अटक के े या ा २४ तासां या आत जवळ या दं डा धका यांसमोर
हजर के े नाही तर ती अटक बेक ायदे ीर मान जाई . तथा प अनु ेद अ वये हमी द े े
संर ण सं वधान अंतगत दान के े या काही अपवादां या अधीन आहे.

. पुरा ाचा अथ आ ण वग करण

पुरावा हा द ॅ टन द evidare पासून आ ा आहे याचा अथ पणे दाखवणे पणे करणे आ ण

पणे ोधणे. सामा य भाषेत पुरा ाचा अथ असा आहे क ववा दत त यांचे अ त व कवा नसणे स
कर यासाठ प ांनी त डी कवा खत व पात काय ा या याया यासमोर सादर के े या त यांचे संक न.
कायदे ीर अथाने पुरा ाचा अथ आहे आ ण यात समा व आहे . सा ीदारांनी द े आ ण त डी पुरावा
हणून याया याने परवानगी द े सव वधाने आ ण . याया या या तपासणीसाठ प ांनी सादर के े सव
कागदप े कागदोप ी पुरावा हणून ओळख जातात.

मौ खक पुरावा द मौ खक वधाने यमान त न ध व हावभाव कवा च हे कवा इतर कोण याही

मा यमां ारे त यांची वैय क पोचपावती जी याया या ा कळ व जाऊ कते.

डॉ युमटरी ए हड स रेक ॉ डग या उ े ाने अ रे आकृ या कवा च हां ारे कोण याही पदाथावर कवा वणन
के े या कोण याही बाबी ा द तऐवज हणतात. ॉपी सीडी मेमरी टक या इ े ॉ नक रेक ॉड दे ख ी
द तऐवजा या ा येत येतात. याया या या तपासणीसाठ जे हा कागदप मागव े जाते ते हा या ा कागदोप ी
पुरावा हणून ओळख े जाते.

ाथ मक पुरावा जे हा मूळ द तऐवज या या तपासणीसाठ याया यासमोर सादर के ा जातो ते हा या ा

ाथ मक पुरावा हणतात.

यम पुरावा जर काय ाने प कारांना ाथ मक पुरा ा या जागी मूळ या ती तयार कर याची परवानगी द
तर या ा यम पुरावा हणून ओळख े जाते.
१८
Machine Translated by Google

य पुरावा जे हा व तु ती य सा ीदारां ारे मा णत के जाते ते हा व तू कवा कागदप ांना य गु हेगाराची त वे

पुरावा असे हणतात. याय ा

पर तीज य पुरावा याचा अथ संबं धत प रसर कवा प र ती ी संबं धत मा हती. हा मु य व तु ती घडवून

आणणारी प र ती कवा प र तीचा पुरावा आहे.

वण पुरावा एखा ा ने इतरां या मदतीने ा त के े कोणतीही मा हती आ ण या या थेट इं यां ारे नाही
या ा वण पुरावा असे हणतात.

फौजदारी याय व ेती त यां या ासं गकतेची मू भूत त वे

हेतू हेतू हणजे एक मनोवै ा नक त य जी एखा ा ा व मागाने कृ ती कर यास वृ करते. गु हेगारी

काय ात पु ष रया इरादा ही आरोपी चा अपराध ा पत कर यासाठ एक मह वाची व तु ती आहे.
सरीकडे आरोपीकडू न गु हा का के ा जातो असा नेहमी पडतो. असा गु हा घड यास ेरक घटक कोणते
आहेत. प र तीज य पुरा ा या आधारे खट याचा नका ावायचा असे आ ण ा मंज ूर करायची असे
कवा दं ड ठोठावायचा असे तर हे खूप मह वाचे आहे.

तयारी गु ाचे चार ट पे असतात जसे क हेतू तयारी य न आ ण कृ ती करणे. तयारी हा आराखडा तयार
कर याचा आ ण याची अंम बजावणी कर याचा ट पा आहे. आरोपीने गु हा कर याची तयारी के याचे दाखवणारे
पुरावे संबं धत आ ण वीकाराह आहेत.

आचार आचरण हणजे एखाद वतःब काय वचार करते आ ण वागते. आचरण हे एखा ा चे बा
वतन आहे. आरोपीचे वतन आ ण के े ा गु हा यांचा संबंध आहे. अटक टाळणे अटके ा तकार करणे कोठडीतून
पळू न जाणे गु ा या ठकाणा न पळू न जाणे इ याद वतणूक आरोपी या वतना माणेच असते आ ण फौजदारी
कारवाईम ये ते अगद समपक असते.

ओळख परेड आरोपीची ओळख ा पत कर या या उ े ाने आयो जत के े या ओळख परेड येचा पुरावा
आरोपी या खट या या वेळ संबं धत पुरावा आहे. ओळख परेड आयो जत कर याचा उ े सा ीदारां या
स यतेची आ ण अ ात ची ओळख पटव याची मता तपासणे आहे या ा याने फ एकदाच पा ह े आहे.
य द ने द े या ारी रक वै ां या आधारे आरोपी ा अटक के जाते ते हा पो स चाचणी ओळख
परेडची व ा करतात. चाचणी ओळख परेड या यक दं डा धका यां या उप तीत आयो जत के जाते आ ण
ओळख परेड मु आ ण न प पणे पार पाड यासाठ पो सांना घटना ळ सोडावे ागते. अटक के े या
ा य तत या आरोपीचे ारी रक वण अस े या इतर म ये ठे व े जाई . मग दं डा धकारी आरोपी
ा ओळख यासाठ य द ा बो ावतात या ा याने गु हा करताना पा ह े होते. य द ने
आरोपी ा ओळख े तर तो गु हा करताना पा ह े या ा उच तो. दं डा धकारी या प रणामाची न द करतात
आ ण तो कायवाही पूण करतो.

आरोपीची ओळख पटवणा या य द सा ीदारा ा खट या या वेळ पु हा आरोपीची ओळख पटव यासाठ

याया यात हजर के े जाई .

ष ं जे हा दोन बेक ायदे ीर कृ य कवा बेक ायदे ीर नसून बेक ायदे ीर मागाने कृ य कर यास सहमती
दे तात ते हा अ ा करारास गु हेगारी कट हणतात. सामा य त व असे आहे क कोण याही ा इतरां या
कृ यांसाठ जबाबदार धर े जाऊ कत नाही. परंतु गु हेगारी कटाम ये कटात भाग घेण ा या ना गु हा
कर या या उ े ाने पर र एजंट मान े जाते. येथे एका भागीदाराने सां गत े के े कवा ह े कोणतीही
गो काय ा या याया यात मह वाचा पुरावा हणून इतर सव भागीदारांवर बंधनकारक असे .

१९
Machine Translated by Google

गु हेगाराचा प रचय

याय तुमची गती तपासा I

ट प तुम या उ रासाठ द े जागा वापरा.

. भारतीय सं वधानानुसार आरोपी चे अ धकार करा.

.................................................................... .................................................................... ............

.................................................................... .................................................................... ............

.................................................................... .................................................................... ............

.................................................................... .................................................................... ............

. व वध कार या पुरा ांचे वग करण करा.

.................................................................... .................................................................... ............

.................................................................... .................................................................... ............

.................................................................... .................................................................... ............

.................................................................... .................................................................... ............

. कबु जबाब

कबु जबाब हा द बायब संबंधी द आहे जो वग य प या ा वतःची पापे वीकारणे द वतो. फौजदारी याय
णा म ये कबु जबाब हणजे चूक कवा गु हा कबू करणे. ही वतः या अपराधाची पावती आहे. कब ना ते
गु हेगारी करणांम ये वत ा हानी पोहोचवणारे वधान आहे. उदा A वर B या ह येचा आरोप आहे. येथे A वधान
करतो क याने खून के ा. गु ाची ही कबु कबु दे याइतक आहे. कबु जबाब पो स वगळता इतर कोण याही
कडू न न दव े जाऊ कते. दं डा धका यासमोर कबु जबाब द ा जातो ते हा या ा चांग े पुरावा मू य
अस े या कबु जबाबाचे औपचा रक वधान हणतात. कारण असे क क म Cr.PC अंतगत दं डा धकारी
कबु जबाब न दवताना सव काळजी आ ण सावध गरी बाळगती . कबु जबाब या वधानाचे मू य या या
स यतेवर अव ं बून असते. कबु जबाबचे कायदे ीर पै ू खा माणे के े जाऊ कतात

गु ाचा आरोप अस े या कोण याही ा वतः व सा दे यास भाग पाड े जाणार नाही. अ यथा ते
ंसाप स चे आहे.

कबु वे े ने ावी. जर ते ोभन धमक कवा वचन दे ऊ न के े असे तर ते संबं धत नाही.

पो स अ धका या ा द े ा कबु जबाब आरोपी व स करता येण ार नाही

पो सां या ता यात द े ा कबु जबाब व ा पत के ा जाणार नाही

आरोपी.

एका आरोपीने द े ा कबु जबाब सहआरोप या वरोधातही सुसंगत आहे जर कबु जबाब दो ही प ांना
जबाबदार असे .

अपवाद

कबु जबाब न दव यासाठ पो सां तर अय ने कोणतेही ोभन धमक कवा वचन द े अस यास
अ ा करणात याया या या मते जर अ ी ोभन धमक कवा वचन पूण पणे काढू न टाक े गे े असे
तर ते संबं धत आहे.
Machine Translated by Google

जे हा गोपनीयते या वचनाखा कबु जबाब द े जाते ते हा ते ासं गक असते. गु हेगाराची त वे

याय ा
जे हा कबु जबाब फसवणूक कवा म धुंद अव ेत द े जाते
संबं धत

जे हा आरोपी पो सां या ता यात असताना या याकडू न मळा े या मा हती या प रणामी कोणतीही व तु ती

ोध जाते ते हा अ ा मा हतीपैक बरीच ी मा हती ती कबु जबाब आहे क नाही ती या ारे सापड े या त यां ी
र या अंतराने संबं धत आहे हे स के े जाऊ कते.

कबु जबाब न दवताना दं डा धका यांचे कत

तो करे क आरोपी ा याचे बंधन घा याची कवा बांध याची गरज नाही
कबु .

जोपयत वधान दसते असे याचे समाधान होत नाही तोपयत तो टे टमट रेक ॉड करणार नाही

वे े ने असणे.

जर एखाद कबु दे यास तयार नसे तर दं डा धका यांनी या ा पो स कोठडीत सुपूद

करणे अपे त नाही.

दं डा धकारी एक तळट प ही क कबु जबाब न दवून आरोपी या उप तीत वाच े जाई .

जर दं डा धका यांना तो खट ा चा व याचा अ धकार नसे तर रेक ॉड के े ा कबु जबाब संबं धत

यायाधी ांक डे चौक ी आ ण खट यासाठ पाठव ा जाई .

. मृ यूची घोषणा

मृ यू या घोषणे ा े टरम मॉटम हणतात याचा अथ मृ यूपूव बो े े द आहेत. मृत चे मृ यूचे कारण
कवा या या मृ यूस कारणीभूत अस े या कोण याही प र तीचे ीकरण दे ण ारे मृत चे वधान हणजे
मृ यूची घोषणा. अनेक ह या कवा आ मह या करणांम ये मृ यूची घोषणा हा मह वाचा पुरावा आहे. काही वेळ ा
तो थमद नी पुरावा असतो तर काही वेळ ा तो पु ीकारक पुरावा असतो. मृ यू या घोषणे या मा यतेचे कारण असे
गृ हत धर े आहे क कोणतीही या या मृ यू येवर झोपू कत नाही. इं जी काय ात मृ यूची घोषणा
के वळ फौजदारी करणांम येच वीकाय आहे जथे भारता माणेच दवाणी आ ण फौजदारी दो ही करणांम ये
ते वीकाय आहे जर मृ यू ात असे . मृ यूची घोषणा वीकार यायो य पुरावा हणून घे यापूव खा अट
पूण के या पा हजेत.

. घोषणा करणा याचा मृ यू झा ा असावा.

. या या मृ यूचे कारण ात असणे आव यक आहे.

. घोषणाक याने या या मृ यूचे कारण कवा याचा मृ यू कोण या प र तीमुळे झा ा हे के े पा हजे.

. घोषणा पूण वधान असणे आव यक आहे.

. वधान करणारी यो य मनाची असावी.

भारताती याया यांनी काही त वे वक सत के आ ण पुरावा हणून मृ यू या घोषणांचा भावी वापर

कर यासाठ काही ताव द े . काही ताव खा माणे आहेत.

या प र तीची न द के जाते यानुसार मृ यूची घोषणा हा दोषी ठर व याचा एकमेव आधार असू कतो.

२१
Machine Translated by Google

गु हेगाराचा प रचय
कोण याही ा जसे क दं डा धकारी पो स डॉ टर कवा जखमी चे नातेवाईक यांना मृ यूची घोषणा
याय
के जाऊ कते. परंतु जर ते दं डा धका यांनी न दव े असे तर याचे माण अ धक असे .

अनेक अथ ाव याची यता टाळ यासाठ घोषणाक याने वापर े या अचूक दांम ये मृ यूची घोषणा न दव
जाणे आव यक आहे.

एखाद घटना घड यानंतर गेचच मृ यूची घोषणा न दव गे असे हणजे खापती झा यामुळे नवेदन
करताना कु टुं बाती इतर सद यांचा भाव टाळता येई .

घो षतक या ा नाव प ा ारी रक वै े नातेसंबंध इ याद तप ी दे ऊ न आरोपी ा ओळख याची संधी

असणे आव यक आहे.

जे हा नर नरा या ना अनेक मृ यू या घोषणा द या जातात ते हा या घोषणे या मह वा या भागा या संदभात

एकसार या आ ण समान अस या पा हजेत.

अपूण मृ यू या घोषणांना पुरावा हणून परवानगी नाही.

मरणा या घोषणेचा एक भाग हा खोटा पुरावा अस याचे स झा यास मृ यू या घोषणे या स या भागा ा वे

दे यात काही अथ नाही.

मृ यूची घोषणा मना या तं त अव ेत करावी. मृ यूची घोषणा कर यासाठ कोणताही व हत फॉम नाही. हणून
ते त डी कवा खत व पात असू कते.

२.६ सा ीदारांची मता

सा दे यासाठ स म सा ीदार कोण आहे हा एक अ त य मह वाचा आहे. पुरा ा या काय ानुसार

येक स म सा ीदार आहे जोपयत या ा यायाधी ांनी काही कारणांमुळे अपा ठरव े नाही.
यायाधी एखा ा ा तचे अ तवृ व कवा कोम वय कवा मन कवा रीराचा मृ यू इ याद
कारणा तव सा ीदार हणून अपा ठरवू कतात. हान मू वेडे अंध मूक ब धर यांनाही स म
सा ीदार मान े जाते. दवाणी आ ण फौजदारी खट यांम ये प नी आ ण पती हे इतरां व स म सा ीदार
असतात. तथा प काही आहेत यांना याया यासमोर सा दे याची स के जाणार नाही. ते
खा माणे आहेत

कोण याही यायाधी ा ा कवा दं डा धका या ा सव याया या या व ेष आदे ां वाय या या वत या

वतनाब कवा याया यात या या मा हतीत आ े या कोण याही ांची उ रे दे यास भाग पाड े जाणार
नाही.

या चा ववाह झा े ा आहे कवा झा े ा आहे अ ा कोण याही ा तो या या ी ववा हत आहे

कवा ववा हत आहे या ने ववाहादर यान या या ी के े ा कोणताही संवाद उघड कर याची स
कवा परवानगी द जाणार नाही. हा व ेषा धकार वैवा हक सौहाद सु न त कर यासाठ आहे जो ववाह
वस जत झा यानंतरही उप आहे.
तथा प जे हा प नी आ ण पतीम ये ववाद असतो ते हा हा व ेषा धकार उप नसतो.

कोण याही सा ीदारा ा वभाग मुख ा या संमती वाय रा या या कारभारा ी संबं धत अ का त न द व न

पुरावे दे याची परवानगी द जाणार नाही.

कोण याही दं डा धकारी कवा पो स अ धका या ा गु ा या संदभात मा हती कोठू न आ ण क ी मळा हे

सांग यास भाग पाड े जाऊ कत नाही.
Machine Translated by Google

कोण याही सावज नक अ धका याने या ा अ धकृ त व ासात घेत े े सं ेषण उघड कर यास भाग पाड े गु हेगाराची त वे
याय ा
जाणार नाही जे हा या ा असे वाटते क या या कट करणामुळे सावज नक हताचे नुक सान होई .

कोण याही बॅ र टर अ◌ॅटन वक वक याचे कारकू न कवा नोकर आ ण भाषी यांचा रोजगार बंद झा ा
आहे यांना ायंटने या या ी के े ा कोणताही संवाद उघड कर याची परवानगी द जाणार नाही. याच
प तीने याने या या ायंट ा द े ा स ा दे ख ी संर त आहे.

कायदे ीर स ा घेण ा या कोण याही ा तो आ ण याचा कायदे ीर ावसा यक स ागार यां याती
कोणताही गोपनीय संवाद याया या ा उघड कर यास भाग पाड े जाणार नाही.

कोण याही सा ीदारा ा जो दा ाचा प कार नाही या ा कोण याही मा म ेचे टायट डीड सादर
कर यास भाग पाड े जाणार नाही.

कोणा ाही या या ता यात अस े े कोणतेही द तऐवज सादर कर यास भाग पाड े जाणार नाही. परंतु जर
याने द तऐवज तयार कर यास संमती द तर ते तयार के े जाऊ कते.

सा ीदारास ज मनीवरी ांची उ रे दे यास माफ के े जाणार नाही उ रे या ा दोषी ठरवती .

सा ीदारांची तपासणी

कायवाही या खट यात याया य सा ीदारांना या यासमोर हजर राह यासाठ सम स जारी करते. जे हा प कार यां या
व क ांसह आ ण सा ीदारांसह उप त असतात ते हा खट ा सु होतो. कोटाने खट ा आ ण कायवाही सु कर याचे
आदे द े आहेत. जे हा एखाद सा ीदार हणून येते ते हा याचे नाव वय प ा वसाय आ ण इतर संबं धत
वैय क मा हती सा ीदार बॉ सम ये पथेवर न द व जाई . सा ीदारांनी द े े जबाब याया याने न दव े आहेत.
दवाणी करणांम ये वाद आ ण तवाद असे दोन प असतात. फौजदारी खट यांम ये यांना त ारदार अ भयोग
आ ण आरोपी बचाव हणून संबोध े जाते.

दवाणी करणांम ये फयाद चा वक व तु ती करतो आ ण या या दा ा या समथनाथ पुरावे सादर करतो.

फौजदारी करणांम ये फयाद आरोप वरी आरोपांचे ीकरण दे ते आ ण आरोप स कर यासाठ पुरावे सादर
करतात.
गु हेगारी करणांम ये आरोपी नद ष अस याचे गृहीत धर े जाते यामुळे पुरा ाचा भार फयाद वर असतो. पुरा ा या
काय ानुसार सा ीदार तपास याचे तीन ट पे आहेत. ते आहेत मु य परी ा उ ट तपासणी आ ण पुनपरी ा.

ए झ मने न इन चीफ प कार कवा प कार कवा सा ीदार यां या वत या व क ा ारे तपास या ा मु य परी ा
हणतात. या परी ेचा उ े प कारा ा त ये याया यासमोर मांड याची आ ण पुरा ाची आव यकता अस े या सव
त यांचे ीकरण दे याची संधी दे ण े हा आहे. मु य परी ेबाबत तीन नयम आहेत. ते आहेत अ मु य परी ेती
व तु ती ी संबं धत कवा संबं धत व तु ती ी संबं धत असणे आव यक आहे ब कोणताही अ ग य वचार ा
जाऊ कत नाही आ ण क सा ीदार के वळ त यां ी संबं धत पुरावा दे ऊ कतो परंतु काय ा ी संबं धत नाही.

उ ट तपासणी मु य परी ा पूण झा यानंतर व प ा या व क ामाफत सा ीदाराची उ टतपासणी के जाई .

या ट या ा ॉस ए झा मने न हणतात. उ टप ी सा ीदारांक डू न स य बाहेर काढ यासाठ कवा
काढ यासाठ एक संधी हणून उ ट तपासणी उप आहे. सा ीदाराची ु ता तपास यासाठ हा एक
अ त य मह वाचा ट पा आ ण या आहे. साह जकच उ टतपासणीने चार उ े पूण करायची
आहेत. ते आहेत अ स य काढ यासाठ ब या सा ीचा ना कर यासाठ
Machine Translated by Google

गु हेगाराचा प रचय
व प c व प ा या सा ी ा कमकु वत कर यासाठ आ ण ड याचा सा ीदार बरोबर आहे हे स कर यासाठ .
याय

पुनतपासणी व प ाकडू न सा ीदाराची उ टतपासणी झा यानंतर या ा बो ावणारा प पु हा याची तपासणी क

कतो. या ा पुनपरी ा असे हणतात.
पुनतपासणी हा अ धकार हणून करता येण ार नाही तर याया या या परवानगीनेच. पुनतपासणीचा मूळ उ े उ ट
तपासणीम ये उ व े या कोण याही ंक ा र करणे आ ण सा ीदारास कोणताही वरोधाभास कर यास स म करणे
हा आहे.

सा ीदारां या तपासणीचे सामा य नयमः

सा ीदारा ा वतः व सा दे याची स के जाणार नाही.

अवा तव वचार े जाऊ कत नाहीत.

यो य क अयो य याचा नणय याया याने घेत ा जाई .

त यांची पु ी कर या या हेतूने वचार े जाऊ कतात.

अस य आ ण नदनीय हा मु ा अस या वाय वचार ा जाऊ कत नाही.

अपमान कवा ास दे या या उ े ाने वचार े जाणार नाहीत.

सा ीदारा ा वरोध करणारे कवा याची स यता तपासणारे वचार े जाऊ कतात.

अ ग य ाम ये सुच व े े उ र इतर बाजूने आ ेप घेत यास ते परी ा मु यम ये वचार े जाऊ नयेत.

सा ीदाराची या या पूव या े ख ी वधाना माणे उ टतपासणी के जाऊ कते.

सा ीदारा ा कोण याही द तऐवजा या मदतीने याची मृती ताजी कर याची परवानगी द जाऊ कते.

उ टतपासणीत आरोपीचे ेय या या वधानात वसंगत अस याचे स कर यासाठ टाकू न या यावर महा भयोग
चा व ा जाऊ कतो.

तुमची गती तपासा II

ट प तुम या उ रासाठ द े जागा वापरा.

. कबु जबाब आ ण मृ यूची घोषणा यात काय फरक आहे

.................................................................... .................................................................... ............

.................................................................... .................................................................... ............

.................................................................... .................................................................... ............

.................................................................... .................................................................... ............

.................................................................... .................................................................... ............

. प र े या तीन ट यांची चचा करा.

.................................................................... .................................................................... ............

.................................................................... .................................................................... ............

.................................................................... .................................................................... ............

.................................................................... .................................................................... ............

२४
Machine Translated by Google

गु हेगाराची त वे
. गु हेगाराचे मू भूत घटक याय ा

या कोड

फौजदारी याया यांचे संघटन Cr.PC अ धकार े अ धकार आ ण काय दान क न संपूण भारता या
दे ात फौजदारी याया यांचा एकसमान संच दान करते. Cr.PC यायपा के ा कायका रणीपासून
वेगळे करणे अ नवाय करते यामुळे रा या या इतर कोण याही अवयवां या ह त ेपा वाय रा य
वतं पणे आ ण न प पणे काम क कते.

नप खट ा Cr.PC अंतगत येक ा वतं आ ण न प याया धकरणा ारे न प खट ा

आ ण सुनावणीचा अ धकार आहे. आरोप स होईपयत आरोपी नद ष अस याचे मान े जाते.
आरोपी ा या या व क ा ारे त न ध व कर याचा अ धकार आहे. वाय आरोपी ा व प ा या
सा ीदारांची उ टतपासणी कर याचा अ धकार आहे.

आरोपी ा संर ण आरोपी या हताचे र ण कर यासाठ व ेष तरतुद कर यात आ या

आहेत. सु ीम कोटाने DKBasu व प म बंगा रा य AIR SC म ये आरोपी
या अ धकारां या संदभात काही मह वपूण मागद क त वे दे ख ी द .

आरोपी या संर णासाठ व ेष तरतूद जर आरोपी गरीब असे आ ण खट याचा खच परवडत

नसे तर मोफत कायदे ीर मदतीची तरतूद के जाते. ु क करणांम ये आरोपी पो टानेही दोषी
ठरवू कतो आ ण सम सम ये नमूद के े या दं डाची र कम कोटात पाठवू कतो यामुळे या ा कोटात
हजर राह याची गरज नाही.

यायदं डा धकारी उ याया यां या नयं णाखा आहेत सव यायदं डा धकारी संबं धत रा यां या उ
याया यां या नयं णाखा काम करती . महानगरांती यायदं डा धका यांना मे ोपॉ टन मॅ ज े ट
असे नाव द े जाते. Cr.PC ने मानद यायदं डा धकारी आ ण ांतते या यायमूत ची नयु र के .

खट याची या समरी करणां या सुनावणीची या सम स करणांसारखीच असे जथे ती अ यथा

दान के गे असे . उ याया यांसोबतच स याया या ाही सुधा रत अ धकार े ाचा वापर
कर याचा अ धकार दे यात आ ा आहे. उ याया याची रजा मळा यानंतरच दोषमु या
आदे ा व रा याकडू न अपी दाख करता येते. गती या बाबतीत खट यासह गती मागणा या
प ाव खच द ा जाऊ कतो.

पो सांचे कत जर पो स अ धका याने गु ाची मा हती न दव यास नकार द ा तर पी डत ा

पो स अधी कांना पो टाने मा हती पाठ व याचा अ धकार आहे.

. मू भूत कायदे ीर अट

फ ट इ फॉम न रपोट FIR FIR हा फौजदारी कारवाईती एक मह वाचा द तऐवज आ ण पुरावा आहे.
याया याती थम मा हती अहवा ा या आधारे तपास सु आहे. कायदे ीर ा Cr.PC या क म
नुसार पो स अ धका या ा द े आण खत व पात कमी के े मा हती थम मा हती
हणून ओळख जाते.

टे न हाऊस ऑ फसर कवा पो स टे नचे भारी अ धकारी द

पो स ठा याचे भारी अ धकारी हे तपासाती मह वाचे आहेत २५
Machine Translated by Google

गु हेगाराचा प रचय
या या या अनुप तीत ानकावर उप त अस े या पो स अ धका या ा जो या यानंतरचा दजा असतो
याय
या ा अ धकारी भारी हणतात.

त ार Cr.PC अंतगत कारवाई कर या या उ े ाने दं डा धका यांना त डी कवा े ख ी के े ा कोणताही आरोप

तथा प पो स अहवा त ार तगत येत नाही.

जामीन ं बत खट यातून कवा तपासातून मु झा े या आरोपी या हजर राह याची सुर ा. आरोपीची
कायदे ीर कोठडीतून सुटका करणे हा जा मनाचा मु य उ े आहे. आरोपी फरार होऊ कत नाही
आ ण याया या या आव यकतेनुसार याया यात हजर रा कत नाही असे याया याचे मत असे ते हा
जामीन मंज ूर के ा जातो.

अटकपूव जामीन अटक हो यापासून आरोपी ा जामीन मंज ूर. खो ा कवा बनबुडा या आरोपाखा अटक
के जाई असे आरोपी ा वाटत असे तर तो अटकपूव जा मनासाठ अज क कतो.

जामीनपा गु हा हणजे Cr.PC या प ह या अनुसूचीम ये कवा स या ागू अस े या इतर कोण याही

काय ाम ये जामीनपा हणून दाखव े ा गु हा. अजामीनपा गु हा हणजे इतर कोणताही गु हा.

वॉरंट आ ण सम स करणे वॉरंट के स हणजे मृ यूदंड कवा ज मठे पेची ा कवा वषापे ा जा त
का ावधीसाठ कारावासाची ा अस े या गु ा ी संबं धत करण. सम स के स हणजे गु ा ी
संबं धत के स वॉरंट के स नसून.

दख पा आ ण अदख पा गु हा एक गु हा यासाठ पो स अ धकारी Cr.PC या प ह या े ू नुसार

कवा स या ागू अस े या इतर कोण याही काय ानुसार वॉरंटसह अटक क कतात. तर अदख पा
गु ात पो स अ धका यांना वॉरंट वाय अटक कर याचा अ धकार नाही.

चौक ी तपास आ ण चौक ी खट याती चौक ी दं डा धकारी कवा याया या ारे के जाते आ ण पुरावे
गोळा कर यासाठ पो स अ धकारी कवा इतर कोण याही ारे तपास के ा जातो तर तपास तपास
पो स अ धकारी करतात. आ मह या कवा सं या द मृ यू करणांम ये मृ यूचे कारण ोध यासाठ .

पो स टे न हणजे पो स टे न हणून सामा यत कवा व ेष रा य सरकारने घो षत के े े कोणतेही

पो ट कवा ठकाण आ ण यात Cr.PC या उ े ाने रा य सरकारने न द के े या कोण याही ा नक
े ाचा समावे होतो.

सरकारी वक सरकारी वक या रा या या नावाने खट ा चा व ा जातो याचे त न ध व करतो. सरकारी

व क ाने आप े कत न प पणे नभयपणे आ ण जबाबदारी या पूण भावनेने पार पाड े पा हजे. स य
ोध यात याया या ा मदत करणे हे याचे कत आहे. Cr.PC सरकारी व क ां या मते उ याया य
स याया ये आ ण दं डा धकारी याया यां या आव यकतेनुसार रा य आ ण क सरकार ारे अ त र
सरकारी वक आ ण सहा यक सरकारी वक नयु के े जाऊ कतात.

. याया यांचे अ धकार

उ याया य कवा स याया ये यायदं डा धकारी मे ोपॉ टन मॅ ज े ट आ ण कायकारी दं डा धकारी यांना

खट ा चा व याचे ा दे याचे आ ण ा कर याचे अनेक अ धकार द े े आहेत. Cr.PC गु ांना तबंध
कर यासाठ आ ण ना अटक कर यासाठ दं डा धका यांना मदत कर यासाठ पो स आ ण सोसायट या
सद यांवर कत दे ख ी ादते.
खा त याम ये संबं धत याया यांना ा दे याचे अ धकार द े आहेत.
Machine Translated by Google

गु हेगाराची त वे
याया याचे नाव ा याय ा
सव याया य कोणतीही ा

उ याया य कोणतीही ा

स व ज हा यायाधी फा ीची ा ज मठे प

HC ारे मंज ूर करणे आ ण दं ड

अतर स यायाधी फा ीची ा ज मठे प

HC ारे मंज ूर करणे आ ण दं ड

सहायक स यायाधी दहा वष कारावास आ ण दं ड

मु य यायदं डा धकारी सात वष कारावास आ ण दं ड

अतर मु य यायदं डा धकारी यांनी सात वष कारावास आ ण दं ड

मु य महानगर दं डा धकारी सात वष कारावास आ ण दं ड

अतर मु य महानगर सात वष कारावास आ ण दं ड

दं डा धकारी

यायदं डा धकारी थम ेण ी तीन वष कारावास आ ण दं ड

महानगर दं डा धकारी तीन वष कारावास आ ण दं ड

. पयत

यायदं डा धकारी तीय ेण ी एक वष कारावास आ ण दं ड

.

व ेष यायदं डा धकारी एक वष कारावास आ ण दं ड

.

. ची अटक

अटक हणजे कायदे ीर अ धकारा ारे चे वातं य हरावून घेण े. अटक होऊ कते
एखा ा या रीरा ा क न कवा बं द त क न आ ण जर याने तकार के ा तर पो स दे ख ी क कतात

अटक भावी कर यासाठ सव कायदे ीर वापरा. तां क ा अटक हणजे ए

एखा ा वर रा य बंधनाचा कार ागू होतो या दर यान ती ठे व जाते
अटके खा तु ं गात टाक े जाते आ ण मु पणे फर या या अ धकारापासून वं चत ठे व े जाते. अटक
वॉरंटसह कवा या वाय के े जाऊ कते. भारतीय रा यघटनेचे क म २१ बो ते
क कोण याही ा वैय क वातं यापासून वं चत ठे वता येण ार नाही
काय ाने ा पत या. यामुळे रा य याया य आ ण पो सांनी डॉ
एखा ा या अटके बाबत सव काळजी घेण े. अटक के े यांचे अ धकार
सं वधान Cr.PC आ ण इतर काय ांतगत चा उ े ख के ा आहे
यापुढे

अटके या कारणाबाबत मा हती मळ याचा अ धकार

वतः या पसंती या व क ा ारे बचाव कर याचा अ धकार

यायदं डा धका यांसमोर हजर कर याचा अ धकार

काय ा या अ धकारा वाय तासां या प कडे अटकाव नाही.

ु कांब जाणून घे याचा आ ण वॉरंटमधी साम ी पाह याचा अ धकार

पा करणांम ये वै क य तपासणीचा अ धकार.

अटक के े म ह ा अस यास म ह ा पो स अस याचा अ धकार.

सव याया याने द े या मागद क त वांचे पा न करणे पो सांचे कत

डीके बासूचे करण.
२७
Machine Translated by Google

गु हेगाराचा प रचय वॉरंट वाय ा अटक कर याचा पो सांचा अ धकार पो स अ धकारी खा पर तीत
याय
दं डा धका या या आदे ा वाय एखा ा ा अटक क कतात

कोण याही दख पा गु ा ी संबं धत

एक घर तोड या या येत आहे.

एखा ा कडे चोरीची मा म ा आहे

पो स अ धका या ा या या कत ात अडथळा आणणारी .

या ास द ांक डू न नजन हणून घो षत के े जाते.

पो सां या उप तीत अदख पा गु हा करणारी आण

याचे नाव आ ण प ा दे यास नकार द ा.

आरोपी ा अटक कर याचा खाजगी चा अ धकार आरोपीने या या उप तीत कोणताही अजामीनपा

आ ण दख पा गु हा के यास कायदा एखा ा खाजगी ाही आरोपी ा अटक कर याची परवानगी
दे तो. तो व ं ब न ावता अ ा ा पो स अ धका या या ता यात दे ई . अ ा करणांम ये पो स
अ धकारी या ा पु हा अटक क कतात.

अटक कर याची मॅ ज े टची यायदं डा धकारी आ ण द

कायकारी दं डा धकारी यांना खा पर तीत एखा ा ा अटक कर याचा कवा कोण याही ा
आरोपी ा अटक कर याचा अ धकार दे यात आ ा आहे

या या उप तीत के े ा कोणताही गु हा

या व वॉरंट जारी के े जाऊ कते

. या उ पादनाची या

Cr.PC म ये आरोपी आ ण सा ीदारांसह ना सम स अटक वॉरंट जारी क न कवा फरार झा यास अ ा

ा घो षत गु हेगार हणून घो षत क न आ ण याची मा म ा ज त क न हजर राह यास भाग पाड याची
या नमूद के आहे.

सम स आ ण कसे स ह करावे सम स दस या या उ े ाने कवा कागदप कवा व तू तयार कर यासाठ जारी

के े जातात. याया या ारे जारी के े े येक सम स खत व पात डु के टम ये याया या या
पीठासीन अ धका याने वा री के े े असे आ ण यावर याया याचा का असे . डु के ट तीवर
वा री घेत यानंतर सम सची त दे ऊ न सम स बजाव े या ा येक पो स अ धका याने
वैय क र या सम स बजाव े पा हजे. मग सम स द े हजर नसते असे सम स कु टुं बाती काही
ौढ सद यांना द े जाऊ कतात. कॉप रेट सं े या बाबतीत ते स चव ा नक व ापक कवा
कॉप रे न या मुख अ धका या ा द े जाऊ कते.

सम स बजाव यासाठ उपरो नमूद के े या उप नस यास सम सची त या घराम ये सम स

बजाव े साधारणपणे राहते या घरा या बाहेरी दारावर चकटव जाई . या ा सम स
बजाव यात आ े आहे तेथे सरकारी कमचारी आहे या या नयो यामाफत सम स बजाव े जाऊ कते.

अटक वॉरंट आ ण कसे जारी करावे अटक वॉरंट हणजे एखा ा व ा अटक कर याचे पो सांना
नद दे ण ारे संभा कारणा तव यायाधी कवा इतर यो य या यक अ धका याने द े ा े ख ी आदे
आहे. अदख पा गु ात एखाद संबं धत असे तर या ा वॉरंट वाय काही करणे वगळता
अटक के जाऊ कत नाही. कोटाने जारी के े े येक अटक वॉरंट
२८
Machine Translated by Google

गु हेगाराची त वे
खत व पात असावे आ ण यावर आधी या अ धका याची वा री या ा फा ी द जाई तचे नाव
याय ा
अटक कर यात येण ा या चे नाव आ ण याया याचा का असावा. येक वॉरंट याया या ारे र करेपयत
कवा अंम ात येईपयत अंम ात राही . पुरे ा जा मनासह बॉ ड बजाव यानंतर याया य आप या ववेक बु नुसार
या सुटके साठ वॉरंटवर कामोतब क कते. भारताती कोण याही दं डा धका याने जारी के े े येक
वॉरंट भारतात कोण याही ठकाणी अंम ात आण े जाऊ कते कवा ते या या अ धकार े ाबाहेर अंम बजावणीसाठ
कोण याही कायकारी दं डा धकारी कवा ज हा पो स अधी क कवा पो स आयु यां याकडे पाठव े जाऊ कते
यां या अ धकार े ात ते आहे. अंम ात आण े .

गु हेगाराची घोषणा आ ण मा म ेची जोडणी जथे वॉरंट जारी कर यात आ े एखाद फरार झा असे कवा
वत ा पवून ठे वत असे जेण ेक न अ ा वॉरंटची अंम बजावणी होऊ कत नाही ते हा याया य एक े ख ी
नोट स का त क कते याम ये या ा व ठकाणी आ ण येथे हजर राह याची आव यकता आहे. न द वेळ
अ ी घोषणा का त के या या तारखेपासून दवसांपे ा कमी नाही. अ ी घोषणा जारी के यानंतर जर तो याचे
पा न कर यात अय वी ठर ा असे आ ण या ा अटक टाळत असे तर याया य फरार ची मा म ा ज त
कर याचा आदे जारी क कते. उ आ ण व तू या दे ख ा ा ा भाग पाडणे आहे.

सम स या बद यात वॉरंट जे हा कोटासमोर हजर राह यासाठ कोण याही बाँडने बांध े कोणतीही हजर होत
नाही ते हा पीठासीन अ धकारी अ ा ा अटक क न या यासमोर हजर कर याचे नद दे ण ारे वॉरंट जारी क
कतात.

ोध वॉरंट कधी जारी के े जाई

सच वॉरंट हणजे पो स अ धकारी कवा इतर कोण याही ा स म ा धकारी जसे क मॅ ज े ट कवा कोटाने सामा यतः
कवा व गो ी कवा कागदप े कवा चुक या प तीने ता यात घेत े या या ोधासाठ द े ा े ख ी आदे .

Cr.PC नुसार खा पर तीत ोध वॉरंट जारी के े जाऊ कते

या ा हजर कर यासाठ बो ाव े आहे यावर व ास ठे व याचे कारण याया याकडे आहे

द तऐवज कवा व तू ते तयार करणार नाही

संबं धत द तऐवज जो याया या ा माहीत नाही आ ण कोण याही ता यात आहे

जेथे सामा य तपासणी कवा ोध आव यक आहे

सं यत ठकाणाचा ोध याम ये चोरीची मा म ा कवा बनावट आहे

कागदप े

चुक या प तीने बं द त के े या चा ोध

म ह ा कवा माद बा कांना बेक ायदे ीरपणे ता यात घे यास भाग पाड याची

सरकारकडे ज त के े या का नांचा ोध

यायदं डा धका यां या उप तीत वॉरंट नस े या ठकाणाची झडती

पो स अ धका याने कोण याही वॉरंट वाय ोध घेण े आ ण पो स अ धका या ा इतरां या अ धकार े ा या मयादे त
ोध घे याचा अ धकार आहे

ोध वॉरंटचा फॉम आ ण का ावधी के ा आहे

जे हा पो स अ धका या ा वॉरंट नद त के े जाते ते हा तो स या पो स अ धका या ा मा यता दे ऊ कतो

Machine Translated by Google

गु हेगाराचा प रचय
पो स अ धका याने काय ाने ा पत के े या येचे पा न क न ोध न प पणे घेत ा जावा याची खा ी
याय
करावी.

वॉरंट वाय पो सांक डू न ोधा Cr.PC खा ये ारे न प तपासासाठ आव यक अस यास काही

गो ी कागदप े वॉरंट वाय ोध यासाठ पो स अ धका या ा अ धकृ त करते

भारी पो स अ धकारी ोध घेऊ कतात कवा तो े ख ी व पात अधीन ांना अ धकृ त क कतो.

तपासासाठ आव यक अस े या गो ी आ ण द तऐवजांचा ोध असू कतो सामा य ोध ा परवानगी

नाही.

पो स अ धका याकडे व गो या ोधासाठ वाजवी कारणे असणे आव यक आहे.

पो स अ धका याने तो कोणता ोध सु आहे याची े ख ी न द करणे आव यक आहे. कारणा तव नॉन

रेक ॉ डग झा यास ोध बेक ायदे ीर होई .

पो स अ धका याने ोधा या न कषाची एक त जवळ या दं डा धका यांना पाठव पा हजे.

ोध दोन वतं आ ण आदरणीय उप तीत करणे आव यक आहे

प रसराती र हवासी.

पो स अ धका याने ज त के े या व तूंची याद तयार करणे आव यक आहे.

पो स अ धका याने ोधाची एक त भोगवटादारा ा दे ण े आव यक आहे.

ोधासाठ सा ीदार सोबत असणे आव यक आहे.

आरोपी या नामां कत ा ोध दर यान उप त राह याची परवानगी आहे.

वर नमूद के े या येचे पा न न के यास उ ं घन करती

नुक सान भरपाईसाठ जबाबदार रहा.

Cr.PC या क म पो स अ धका या ा न द के े या गो वाय इतर कोण याही अपराधी गो ी

ज त कर यास अ धकृ त करते यासाठ ोध घेत ा जातो. तो अ ी कोणतीही मा म ा ज त क कतो
यावर आरोप के ा जाऊ कतो कवा चोरी झा याचा सं य आहे कवा जी कोण याही गु ा या घटनेचा
सं य नमाण करणा या प र तीत सापडे .

. च ा बेरीज क या

भारतीय रा यघटनेने के वळ ासना या संरचनेची तरतूद के नाही तर व वध सामा जक मू यां या आव यकतांचीही

तरतूद के आहे. आधु नक रा यात सं वधान अनेक काय क कते. यापैक एक काय हणजे समाजा या
मू भूत राजक य मू यां या टरसाठ ठे व हणून काम करणे. अनेक तकू पर ती असूनही भारतीय
रा यघटनेने सामा जक आ थक ांतीची बीजे य वीपणे पेर आहेत.

यायपा के ने दे ख ी सं वधानाचे ा या आ ण अंम बजावणीम ये स य भू मका द त क न घटना मक

याय ा ा या वकासासाठ खूप योगदान द े आहे. भारतीय रा यघटने या सं ापकांची व े साकार
कर यासाठ अप रहाय असा सामा जक बद मू भूत अ धकारांसह एक तपणे वाच े या नद ांसह न हत
अ धकारां या स ांता या कामामुळे काही माणात य वी झा ा आहे.

याया या फौजदारी ासना ी संबं धत पुरा ा या काय ाची मू भूत त वे या यु नटम ये पूण पणे च च गे
आहेत. कबु जबाब मृ यू या घोषणांचे मह व त ांचे मत चा र याची ासं गकता गु हेगारीम ये पुरा ाचा भार

३०
Machine Translated by Google

करणे सा ीदारां या तपासणी या व वध ट यांवर यो य उदाहरणांसह चचा के आहे. या घटकाती संपूण ायाम गु हेगाराची त वे
याय ा
व ा या ा पुरा ा या काय ाची मह वाची त वे आ ण मजकू राचा संदभानुसार वापर कर यास वृ करणे आहे.

तुमची गती तपासा III

ट प तुम या उ रासाठ द े जागा वापरा

. FIR हणजे काय

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

. ा दे यासाठ व वध याया यांचे अ धकार करा.

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

. याया यात या न मती या येची चचा करा.

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

. पुढ वाचन आ ण संदभ

ई रा भट. पी कायदा आ ण सामा जक प रवतन ई टन ॉ कं पनी खनौ.

मनोहर राव. G या यक ये ारे सं वधान वकास ए या ॉ हाउस हैदराबाद.

पांडे. JN भारताचा घटना मक कायदा क य कायदा सं ा अ ाहाबाद.

ु ाचे हीएन भारताचे सं वधान इ टन बू कं पनी खनौ.

बसू. डीडी . भारताचा घटना मक कायदा

अवतार सग सप स ऑफ ॉ ऑफ ए हड स स ॉप के स अहमदाबाद.

अचुथेन प ई द ॉ ऑफ ए हड स एनएम पाट ाय हेट मटे ड बॉ बे.

बटु क ा द ॉ ऑफ ए हड स स ॉ एज सी अहमदाबाद.
३१
Machine Translated by Google

गु हेगाराचा प रचय कृ णमाचारी ही. .द ॉ ऑफ ए हड स गो गया अँड कं पनी हैदराबाद.

याय
वेपा पी.सारथी ॉ ऑफ ए हड स ई टन बुक कं खनौ.

अहमद स क मनो ॉजी ॉ े स अँड ो े ट ह ई टन बुक कं पनी खनौ.

चं ेख रन प ई के एन आर. ही.के ळकर यांचे फौजदारी येवरी ा याने इ टन बुक कं पनी खनौ.

म ा एसएन द कोड ऑफ मन ो सजर स ॉप के स अ ाहाबाद.

रतन ास आ ण धीरज ा द कोड ऑफ मन ो सजर े ससने सस

बटरवथ वाधवा नागपूर नवी द

जही न मोह मद या यक सेवा परी ा स ह आण मन ॉ गो गया ॉ एज सी हैदराबादसाठ

एक हँडबुक .
Machine Translated by Google

म ये स ांत आ ण ीकोन
यु नट स ांत आ ण ीकोन फौजदारी याय

मन ज टसम ये

साम ी

. उ े

. प रचय

. पॉ झ ट ह कू ऑफ मनो ॉजी

. इको ॉ जक कू ऑफ मनो ॉजी

. गु ाची प र ती संदभ

. रीर कार स ांत े न ते कोटस

. जै वक घटक आ ण गु हेगारी वतन

. गु हेगारीचा मनो व े षणा मक स ांत

. गु हेगारी वतनाचे समाज ा ीय स ांत

. मटनचा ताण स ांत

३.१० द थअरी ऑफ डफर य असो सए न कवा नग थअरी

. नयं ण स ांत

. तबंध स ांत

. ेब ग स ांत

. संघष स ांत

. गु ा या सामा जक वा तवाचा वनीचा स ांत

. तुक चा गु हेगारीकरणाचा स ांत

. च ा सारां ा

. पुढ वाचन आ ण संदभ

. उ े

या यु नट या ेवट तु ही स म हा

• गु हे आ ण गु हेगारीचे व वध स ांत करा आ ण

• गु हेगारी आ ण गु हेगारीचे सै ां तक प रमाण ए स ोर करा.

. प रचय

या संक पनेचे गु हा म ये औपचा रक करणाची सु वात कदा चत एडी म ये हे ी II ने बो ाव े या ऍसाईज ऑफ े रडन

येथे याया यीन ये या औपचा रकतेम ये झा होती जे हा युरी णा ची रचना आजही त ीच आहे. तु ं गां या बांधकामास
मा यता दे यात आ आ ण गु ांचे गु हे आ ण गैरवतन हणून वग करण सु झा े . म ये कग जॉनने या या बॅर स या
बळजबरीने नागरी आ ण घटना मक अ धकारां या द ेने सामा य चळवळ चे तीक हणून मॅ ना काटा जारी के ा.
Machine Translated by Google

गु हेगाराचा प रचय

याय . गु हेगारी ा ाची सकारा मक ाळा

Cesare Lombroso गु हेगार हे जै वक ोबॅक होते असा ताव द ा आ ण atavistic हा द वापर ा.

याने इटा यन कारागृहाती ासदायक सै नक आ ण गु हेगारांचा अ यास के ा आ ण गु हेगाराची खा ारी रक
वै े ओळख

. तरकस कपाळ

. ांब कानात े कवा अ जबात नाही

. मोठा जबडा

. हेवी सुपरऑ बट रज

. जा त के रचना कवा के स नसणे

. वेदनांसाठ अ यंत संवेदन ी ता कवा वेदनांब संवेदन ी तेची कमतरता

आप या सं ोधना या आधारे ो ोसोने या य अ यासा या गरजेवर भर द ा आ ण याची प त नेहमीच

व तु न आ ण सकारा मक होती. नंतर याने आप े गृहीतक बद े आ ण आंतरसंबं धत कारणांची साखळ हणून
कारणाची मूळ क पना पुढे रेट .

ो ोसोने गु हेगारांना तीन मुख ेण म ये वग कृ त के े

. ज म े े गु हेगार अटा व ट कवा जै वक ोबॅक

. वेडा गु हेगार

. मन ॉइड् स काही व पर तीत ते गु हेगारी वतन करतात.

सामा जक घटकांपे ा जीव ा ाकडे अ धक दे ण ा या ो ोसो या वपरीत एन रको फे री यांनी सामा जक

आ थक आ ण राजक य घटकां या पर रसंबंधांवर अ धक भर द ा. यांनी असा यु वाद के ा क पर रसंवाद
य नांनी घटकां ारे गु हेगारी के जाऊ कते

. भौ तक घटक वं भूगो

. वैय क घटक वय ग मानस ा ीय च

. सामा जक घटक ोकसं या धम आ ण सं कृ ती.

अनुदा नत घरे ज म नयं ण ववाह आ ण घट ोटाचे वातं य सावज नक करमणुक या सु वधा इ याद सामा जक
बद ां ारे गु हेगारीवर नयं ण ठे वता येऊ कते असे ते हणा े . गु हेगारीबाबतचा यांचा सकारा मक कोन
राजक य बद ांसह एक त कर याचा य न यांनी के ा. यां या Sociologia Criminale या पु तकात यांचे
फ पाच वग होते

समाज हे एक नैस गक रीर आहे एकतर वातावरणा ी जुळ वून या कवा काढू न टाक े जावे . याने तक के े क
ख या गु हेगारी कृ तीमुळे समाजासाठ जग यासाठ आव यक अस े या मू भूत मानवी भावनांनुसार जग याची
असमथता दसून येते यांना काढू न टाक े पा हजे यांचा मृ यू जग यासाठ योगदान दे ई . समाजाचा. याने कमी
गु हेगारांसाठ ज मठे प कवा परदे ी वाहतूक नवा सत सुचव े या यासाठ तबंध आ ण पुनवसन यम होते.
याने जबरद तीची भरपाई आ ण अ न त वा यांची बाजू घेत आ ण गु हेगारा या मान सक वै ांवर आधा रत.
वर समाज कवा समूहाचे वच व दे ऊ न गारोफा ो आ ण फे री वै ा नक त ां या मतानुसार वैय क
अ धकारांचा याग कर यास तयार होते.

३४
Machine Translated by Google

सकारा मक ाळे ची ट का म ये स ांत आ ण ीकोन

फौजदारी याय

गु हेगारी हे सामा जक सं ेचे एक आव यक उ पादन आहे परंतु सु वाती ा सकारा मक ाळा गु हेगारी वतना या
समाज ा ीय पै ू क डे करत होती. सकारा मकतावा ांचे काय सां यक य ा फारसे अ याधु नक न हते. गु हेगार
आ ण गैर गु हेगार यां याती वा त वक कवा मह वपूण फरकांब चे न कष खरं तर अ यंत स े बाज होते.

. इको ॉ जक कू ऑफ मनो ॉजी

इको ॉ जक कू ऑफ मनो ॉजी ा द कागो कू ऑफ मनो ॉजी हणूनही ओळख े जाते. कागो
व ापीठा या समाज ा वभागा या सद यांनी गु हेगारी ी संबं धत पयावरणीय घटक ोध याचा आ ण या घटकांमधी
संबंध न त कर याचा य न के ा. फड आर. ॉ यांनी ोबे न आ ण पॅरो अ धकारी हणून काम के े आ ण यांना
खा ी पट क बा गु हेगारां या सम येचे मूळ कोण याही जै वक आ ण मान सक वकृ त पे ा पारंपा रक गटांपासून
अ पवयीन मु ा या अ ततेम ये होते.

. गु ाचा प र तीज य संदभ

पर ती हा द ता काळ से टगचा संदभ दे ते याम ये वतन घडते आ ण प र ती व े षण हणजे वतन आ ण

पर त मधी संबंधांमधी नय मततेचा ोध. अ तप र चत े हा एक प र तीज य संदभ आहे जो गु ा या घटनेवर
भाव टाकू कतो. हे स ांत असे गृहीत धरतात क आजूबाजू ा नेहमीच असे ोक असतात जे संधी मळा यास गु हा
करती . ते गु हा कर या या ेरणेचे ीकरण दे त नाहीत तर ते या प र ती आ ण प र तीचे ीकरण दे तात
याम ये वृ गु हेगारांना गु हा कर याची संधी मळते. हणून या स ांतांना कधीकधी गु ाचे संधी स ांत हट े
जाते. हडे ं ग यांनी असा यु वाद के ा क काही गटां या न य याक ापांमुळे यांना इतरांपे ा जा त ास हो याचा
धोका असतो.

तुमची गती तपासा I

ट प तुम या उ रासाठ द े जागा वापरा

. मनो ॉजी या सकारा मक ाळे चे मु य समथक कोणते आहेत

.................................................................... .................................................................... ............

.................................................................... .................................................................... ............

.................................................................... .................................................................... ............

.................................................................... .................................................................... ............

. गु ाचे संग न कारण करा.

.................................................................... .................................................................... ............

.................................................................... .................................................................... ............

.................................................................... .................................................................... ............

.................................................................... .................................................................... ............

गु हेगारी मानववं ा ो ोसो ते गो रग

सेझ रे ो ोसो यांनी मानवी रीरा या सव ारी रक वै ांचा अ यास क न रीर व ान आ ण े नॉ ॉजीची परंपरा
वाढव के वळ रीरा या वै ांचाच न हे.
Machine Translated by Google

गु हेगाराचा प रचय
चेहरा कवा कवट चा आकार. ो ोसो यांनी छ पन पु ष गु हेगारांवर व व े दन के े आ ण यांना आढळ े
याय
क यां याम ये आ दम मानवांसारखीच णीय वै े आहेत. याने जवंत गु हेगार पु ष आ ण
या नॉन म े अ र इटा यन सै नक आ ण न वद वेडे यांचीही तपासणी के . हे अ यास
म ये का त झा े या या या पु तक युओ मो डे वट द मन मॅन म ये सादर के े गे े . ो ोसोने
गु ा ी जोड े या काही ारी रक वै ांम ये डोके आकार आ ण आकार चेह याची वषमता मोठे जबडे
आ ण गा ाची हाडे यांचा समावे होतो. डो यापासून वेगळे दसणारे असामा यपणे मोठे कवा हान कान
मांस ओठ असामा य दात रेक ॉ डग हनुवट मुब क के स कवा सुरकु या ांब हात अ त र बोटे कवा
बोटे कवा म ची वषमता. याती अनेक वै े माकड आ ण चपांझ ी यांसार या खा या ा यां ी
मळतीजुळ ती आहेत.

. रीर कार स ांत े न ते कॉटस

गु हेगारी वतनाचा ारी रक व पा ी संबंध ठे व याचे काही अ धक मनोरंज क य न हणजे तथाक थत रीर
कार स ांत आहेत. बॉडी टाईप थअरी ट असा यु वाद करतात क रीराचे ारी रक व प आ ण मनाचा
वभाव यां यात उ माणात प वहार आहे. व यम े नचे पु तक अपराधी त णांवर रीरा या
कारा या स ांताचे उ म उदाहरण आहे. े नने या या अंत न हत क पना आ ण कारांची दाव या
व तु तीव न घेत क मनु य जीवनाची सु वात ूण हणून करतो जी मू त तीन वेगवेग या ऊतकां या
थरांनी बन े एक नळ असते हणजे एक आती थर कवा एंडोडम एक म यम तर कवा मेसोडम
आ ण बा तर कवा ए टोडम . े नने नंतर ूण व ान आ ण वकासा या रीर व ानाती ात त यां ी
सुसंगत ारी रक आ ण मान सक टायपो ॉजी तयार के .

े नची ारी रक आ ण वभावाची मू भूत वै े खा योजनेत थोड यात द आहेत

ारी रक वभाव

. एंडोमॉ फक पाचक हसेराचा तु नेने मोठा वकास चरबी घा याची वृ ी रीरा या व वध भागात
मऊ गो ाकारपणा हान नमुळ ता होत जाणारे हातपाय हान हाडे मऊ गुळ गुळ त मखम वचा.
. हसेरोटो नक रीराची सामा य व ांती एक आरामदायक मऊ झरी आवडते एक
सॉ ट परंतु तरीही मू त ब हमुखी.

. मेसोमॉ फक नायू हाडे आ ण रीरा या मोटर अवयवांचे सापे वच व मोठे खोड जड छाती मोठे मनगट
आ ण हात जर बळे बा रेख ा एक कठोर आयताकृ ती जर ब े नाही तर ते खूप भरतात.

.सोमोटो नक स य गत ी चा णे बो णे हातवारे क न ठामपणे आ मकपणे वागतो.

. ए टोमॉ फक वचेचे सापे वच व आ ण या या प र याम ये म ासं ा समा व आहे बळे

नाजूक नाजूक रीर हान नाजूक हाडे थक े े खांदे हान चेहरा ती ण नाक बारीक के स तु नेने
कमी रीर व तुमान आ ण तु नेने मोठे पृ भाग े .

. सेरे ोटो नक एक अंतमुख काया मक त ारी ऍ ज वचेचा ास ती थकवा न ाना आवाज आ ण

वच नास संवेदन ी गद तून कमी होते.

३६
Machine Translated by Google

येक म ये तीन कारची वै े कमी अ धक माणात असतात. हणून े नने तीन सं यांचा वापर के ा म ये स ांत आ ण ीकोन
फौजदारी याय
येक आण मधी द े या म ये तीन कारांची वै े कती माणात आहेत हे द व यासाठ .
उदाहरणाथ या चा सोमाटोटाइप आहे या याकडे अनेक एंडोमॉ फक वै े काही मेसोमॉ फक
वै े आ ण ए टोमॉ फक वै ांची सरासरी सं या असते.

. जीव ा ीय घटक आ ण गु हेगारी वतन

मनो ॉजीमधी सु वाती या जै वक स ांतांनी असे मान े क रचना काय नधा रत करते हणजेच मू भूत
व तु तीमुळे वेग या प तीने वागतात कारण ते संरचना मक ा भ आहेत. हे स ांत वार ाने
मळा े या वै ांवर क त करतात. मनो ॉजीमधी आधु नक जै वक स ांत याउ ट पयावरणास
े रत अस े या जै वक वै ांसह संपूण ेण ीचे परी ण करतात. या तर आधु नक स ांत असे सुचवत
नाहीत क जै वक वै े थेट गु हेगारी कारण करतात. याऐवजी यांचा असा यु वाद आहे क काही जै वक
पर त मुळे एखाद वकृ त वतन प त म ये गुंत याची यता वाढवते उदा. हसक कवा असामा जक
वतन आ ण या वतन प त म ये कायदे ीर र या गु हेगार हणून प रभा षत के े या कृ त चा समावे असू कतो.
ेवट आधु नक स ांत के वळ जीव ा ा याच प रणामांक डे पाह याऐवजी जै वक वै े आ ण सामा जक
वातावरण यां याती पर रसंवादावर अ धका धक क त करतात. या ा गु ाचे जैव सामा जक स ांत
हणतात आ ण ब तेक जै वक गु हेगारी ा हे ओळखतात क भ व यात हे े येथेच अस े पा हजे.

गुण सू आ ण गु हे

सामा य पु षांम ये एक X आ ण एक Y गुण सू असते जे XY असते तर सामा य यांम ये दोन X गुण सू कवा XX
असतात. गभधारणे या वेळ एखा ा चे ग न त के े जाते. सामा य पु ष वै े अस े या म ये
नेहमी Y गुण सू असते यांम ये Y गुण सू कधीच नसते. अनेक असामा य संयोग आ ण मोज़ेक आहेत आ ण
यामुळे कधीकधी समाजाती भू मका प रभा षत कर यात अडचण नमाण होते उदाहरणाथ XXY ा वाटत असे
क ती ी आहे आ ण ती त ीच वाढ े असू कते आ ण तरीही त ा ी भू मका वीकार यात अडचण येते.
याउ ट XXY कदा चत पु ष हणून वाढ े असे परंतु भू मके ब यांना आर ण आहे. हणूनच आधु नक
समाजात ग बद ऑपरे स अ धक सामा य होत आहेत. अ कडी स ांत असा आहे क पु षांम ये XYY
गुण सू ां या उप तीमुळे एक अ त आ मक सुपर पु ष तयार होतो जो वतः ा या या XY बंधूंपे ा वारंवार
काय ा या वरोधाम ये सापडतो. काह नी असे सुचव े आहे क या ोधामुळे वाईट बया यासाठ वाईट ोध या या
य नांना पुन ीवन मळे . ौढ पु ष अमे रकन म ये XYY गुण सू ाचा प ह ा ोध ऑग ट म ये
का त झा े या इं जी वै क य जन ॅ सेटम ये न दव ा गे ा.

कौटुं बक अ यास

आनुवं कते या संदभात मानवी वतनाचे ीकरण ाचीन काळापासून खूप मागे गे े आहे आ ण सामा य ाना या
नरी णावर आधा रत आहे क मु े यां या पा कांसारखे व प वागणूक आ ण वभावात सा य दे तात.
आनुवं कतेचे वै ा नक स ांत या आसपास उगम पाव े आ ण पुढ प ास कवा पंचाह र वषाम ये
अ धक व तृतपणे काय के े गे े . आनुवं कते या स ांता या वकासा या संबंधात नवीन सां यक य प ती
ा सस गॅ टन आ ण यां या व ा यानी व ेषत का पयसन यांनी सा य कवा सहसंबंध मोज यासाठ तयार
के या हो या. चा स गो रग

३७
Machine Translated by Google

गु हेगाराचा प रचय गु हेगारी या व े षणाम ये या नवीन सां यक य तं ांचा वापर के ा या न कषापयत पोहोच े क सामा य
याय
ारी रक वै े आ ण वै ां माणेच गु हा दे ख ी वार ाने मळतो.

. गु हेगारीचा मनो व े षणा मक स ांत

स मंड ॉइडने म ये मनो व े षण हा द तयार के ा आ ण यावर मानवी वतनाचा संपूण स ांत

आधा रत के ा. ब तेक ण संमोहना या अधीन न राहता मोकळे पणाने बो तात हे यांनी पा ह े आ ण यांनी
वचारां या मु सहवासाचे तं वक सत के े . णांना ासं गकता कवा यो यतेचा वचार न करता यां या मनात
जे काही आहे ते सांग यास ो सा हत क न या ा असे आढळ े क आधी वेदनांसह चचा के े या ासदायक
घटनांब नंतर सापे सहजतेने चचा के जाऊ कते आ ण मनोवै ा नक वेदनांचे ोत ेवट चेतनेम ये कट
झा े यामुळे यांचे नुक सान होते. अपंग भाव.

गु हेगारी वतनाचे मनो व े षणा मक ीकरण

मनो व े षणा मक स ांत गु हेगारी वतना या मनो व े षणा मक ीकरणासाठ मू भूत अ भमुख ता दान
करते. मनो व े षणा मक ीकोनातून गु हेगारी आ ण अपराधी वतन हे अहंक ार कवा सुपरइगोमधी यय
कवा गैर कारांना कारणीभूत ठरते.
आयडी याउ ट ाई ह आ ण आ हांचे र आ ण ज मजात जै वक ा आधा रत ोत हणून पा ह े जाते
म ये ते णीयरी या बद त नाही. ॉइडने वत गु हेगारी वतनावर मो ा माणात चचा के नाही.
तथा प याने असे सुचव े क कमीतकमी काही नी गु हेगारी कृ ये के कारण यां याकडे अ त वक सत
सुपरइगो होते यामुळे सतत अपराधीपणाची आ ण चताची भावना नमाण होते. अपराधीपणाची भावना काढू न
टाक यासाठ आ ण वाईट व चांग े संतु न पुनसच यत कर यासाठ ेची इ ा आहे. नकळतपणे े रत
चुक ा हणजे न काळजीपणे कवा अ ववेक पणे गु हा कर याचे माग सुगावा दे तात जेण ेक न अ धकारी दोषी
प ा ा अ धक सहजतेने पकडू कती आ ण दोषी ठरवू कती आ ण अ ा कारे यो य र या ु करणाची
ा व ा पत क कती . ही क पना नंतर या ॉइ डय सनी मो ा माणावर वक सत के होती.

या कारची गु हेगारी मनो व े षणा ारे उपचारांसाठ यो य अस याचे हट े जाते कारण ते अपराधाचे बे ु
ोत उघड क कते आ ण े या स या गरजेपासून ा मु क कते.

अ त वक सत सुपरइगो कडू न जा त अपराधीपणा हा मनो व े षणा मक चौकट ती गु हेगारी वतनाचा एक ोत

आहे ऑग ट आयचॉन एक मनो व े षणा भमुख मानस ा गु हेगारांसाठ सं ा चा व या या या या
वषा या अनुभवावर आधा रत गु हेगारी आ ण अपराधासाठ पयायी ोत सुचव े . या ा असे आढळ े क या या
सं ेती अनेक मु ांम ये अ वक सत सुपरइगो आहे यामुळे अपराध आ ण गु हेगारी हे ामु याने अ नयं त
आयडीचे अ भ होते. आयचॉनने याचे ेय द े क या मु ांचे पा क एकतर अनुप त कवा ेमळ न हते
यामुळे मु े यां या सुपरगोस या यो य वकासासाठ आव यक अस े े ेमळ जोड तयार कर यात अय वी
ठर े . एचहॉनने या मु ांवर आनंद आ ण आनंददायी वातावरण दे ऊ न उपचार के े जेण ेक न ौढांसोबत
ओळखी या कारा ा चा ना मळू के जी मु ा ा पूव अनुभवता आ नाही. यांनी ट पणी के क ब तेक
ण ाळांनी स या मा यमातून े या भीतीने आ ण ेमाचे ब ीस न दे ता गु हेगारांना सामा जक र या
वीकाय बनव याचा य न के ा. यांचे ब तेक ु क नुक तेच वणन के े या काराचे अस याने पा कांनी आधीच
सु के े या गो ी यांनी अ त यो के या आ ण प रणामी ते अपय ी ठर े . ॉइडने आप या अ े ख ात या
तं ांना मा यता द

३८
Machine Translated by Google

आयचॉनचे पु तक आ ण न कष काढ ा क ते मनो व े षणाऐवजी हान मु ांसाठ आ ण यां या अंतः ेरणेने म ये स ांत आ ण ीकोन
फौजदारी याय
वच व अस े या ौढ गु हेगारां या बाबतीत यो य होते.

. गु हेगारी वतनाचे समाज ा ीय स ांत

खम अनोमी आ ण आधु नक करण

एम डकहेम यांना सव म ात आ ण सवात कमी समज या जाणा या मुख सामा जक

वचारवंतांपैक एक हट े गे े आहे.

डकहेमचे स ांत गुंतागुंतीचे आहेत परंतु याचा गु हेगारी ा ावरी भाव चांग ा आहे.
अनोमी ही संक पना म ये डकहेमम ये उदयास आ कारण एखा ा या सां कृ तक गटा ी वैय क ओळख
न झा . मेटन यांनी या सु वातीस वच त वतनाचे ीकरण हणून अ◌ॅनोमीचा वचार के ा
होता. म ये यांनी सुचव े क अ◌ॅनोमीची ती कोण याही समाजाती वच त वतनासाठ एक चांग े
ीकरण असे . म ये यांनी बा गु हेगारी वटमर आ ण को ट क म ये म यवत हणून एनोमीचे
वणन के े . कारण गु हेगारी वतन सं कृ ती आ ण सामा जक संरचना आ ण या तर सां कृ तक मू ये आ ण ते
सा य कर यासाठ दान के े या साधनांमधी वरोधाभासातून वक सत होत अस याने या या सां कृ तक गटापासून
वभ वच त वतन द वू कते. मटनने म ये ही संक पना आणखी व तृत आ ण प र कृ त के .

मेकॅ नक सोसायट जम ये सामा य हणून गु हा

यां क समाज यां या सद यांचे जीवन काय आ ण व ास यां या एकसमानतेने वै ीकृ त आहेत. समाजात
अ त वात अस े सव एक पता हणजेच संपूण सामा जक समानतेची खमने सामू हक ववेक हट े . सव
समाज यां या सद यांक डू न कमान काही माणात एकसमानतेची मागणी करत अस याने यात कोणीही पूण पणे
स य नाही सामू हक ववेक येक सं कृ तीत आढळू कतो.

येक समाजात तथा प नेहमीच व वधतेचे माण असे क या या सद यांम ये अनेक वैय क फरक असती .
डकहेमने हट या माणे असा समाज असू कत नाही याम ये सामू हक कारापे ा कमी अ धक माणात
भ नसतात.

ऑरगॅ नक सोसायट म ये पॅथॉ ॉ जक टे ट हणून एनोमी

समाज या माणात यां क आहे तो या या सद यां या व वधते या व अनु पते या दबावातून याची एकता
ा त करतो. काही वतनांचे गु हेगारीकरण हा या दबावाचा एक सामा य आ ण आव यक भाग आहे. परंतु समाज या
माणात स य आहे या माणात काय ाचे काय संपूण समाजा या व वध भागां या पर रसंवादाचे नयमन करणे
आहे. जर हे नयमन अपुरे असे तर गु ांसह व वध सामा जक वकृ ती नमाण होऊ कतात. डकहेमने अपु या
नयमना या ती ा एनोमी हट े .

डकहेमने ता वत के े क समाज के वळ या या व वध घटकां या आ थक पर रसंवादाचे नयमन कर यासाठ च

नाही तर ा वतः या गरजा क ा समजतात हे दे ख ी नयं त करते. गु ा या नंतर या ीकरणासाठ आ ण
इतर व वध कार या वच त वतनांसाठ डकहेमचा अनॉमीचा स ांत वापर ा गे ा आहे.
Machine Translated by Google

गु हेगाराचा प रचय

याय तुमची गती तपासा III

ट प तुम या उ रासाठ द े जागा वापरा

. गुण सू आ ण गु हा यां याती संबंधांची चचा करा.

.................................................................... .................................................................... ............

.................................................................... .................................................................... ............

.................................................................... .................................................................... ............

.................................................................... .................................................................... ............

. मनो व े षणा मक स ांता ारे गु हेगारी वतन कसे के े जाते

.................................................................... .................................................................... ............

.................................................................... .................................................................... ............

.................................................................... .................................................................... ............

.................................................................... .................................................................... ............

. गु हेगारी वतनाचे समाज ा ीय स ांत करा.

.................................................................... .................................................................... ............

.................................................................... .................................................................... ............

.................................................................... .................................................................... ............

.................................................................... .................................................................... ............

. मटनचा ताण स ांत

या नैस गक भूक ांचे नयमन कर या या समाजा या मतेम ये बघाड हणून डकहेमने एनोमीचे व े षण के े होते.
मटनने म ये थम का त के े या एका े ख ात असा यु वाद के ा क या अनेक भूक नैस गक नसून
या अमे रकन समाजा या सं कृ ती म ये उ वतात. याच वेळ अमे रकन समाजाची सामा जक रचना मया दत करते.
या भूक भाग व यासाठ व गटांची मता.

याचा प रणाम हणजे समाजाती काही वर अनु प आचरण कर याऐवजी गैर अनु पतावाद हो याचा न त
दबाव आहे.

मटनने असा यु वाद के ा क सव कडू न सं कृ तीची उ े सा य कर याची अपे ा के जाऊ कत नाही सं कृ तीने
सं ा मक साधनांवर जोरदार भर दे ण े आ ण यां या वत या मू यासाठ यांचे अनुसरण करणे आव यक आहे हे खूप
मह वाचे आहे या मा यमांनी काही आंत रक समाधान दान के े पा हजे. सं कृ तीत सहभागी होणा या सव साठ . हे
ऍथ े ट समधी पर तीसारखेच आहे याम ये जक नस तरीही खेळ ानेच आनंद दान के ा पा हजे.
तु ही जक ात क नाही हे तु ही खेळ कसे खेळ ता या वा याचा अथ असा आहे क ाथ मक समाधान हे येय सा य
कर यापे ा जक यापे ा सं ा मक मा यमांचे नयम पा न के याने मळते.

ठरा वक गटांसाठ सं कृ ती मू यांवर गंभीर ताण येतो कारण

. सं चत संप ीचे उ सा य कर यावर सं कृ ती वषमतेने भर दे ते आ ण हे य सव ना ागू आहे असे राखते

आण
Machine Translated by Google

. सामा जक रचना सं ा मक मा यमां या वापरा ारे हे य सा य कर यासाठ या गटांमधी या म ये स ांत आ ण ीकोन

फौजदारी याय
यतांना भावीपणे मया दत करते.

सं कृ ती आ ण समाजाची सामा जक रचना यां याती हा वरोधाभास मटनने अ◌ॅनोमी हणून प रभा षत के ा
आहे.

सं कृ ती या उ ांब या या या वृ ीवर आ ण सं ा मकते या आधारावर अनोमी या या सम ये ा

तसाद दे ऊ कते असे व वध माग आहेत.
हणजे

मेटनचे पाच पांतरणाचे मोड

. अनु पता

मेटन पाच मोड् सपैक सवात सामा य कार हणून अनु पता ओळखतो.
या मोड दर यान ोक उप सवात ु पारंपा रक मागानी य मळ व याचा य न करतात.

. नवोप म

इनो हे न दर यान मटन एक हान परंतु ोकां या ीकोनात णीय बद ओळखतो यांची प त अजूनही
अनु प आहे आ ण यांनी नवक पनाकडे वळ े आहे. ोक य ोधत राहतात तथा प नावी यपूण तेने ते य
मळ व यासाठ कमी आ ादायक पारंपा रक मागाऐवजी यां याकडे उप अस े या अवैध उ ांचा फायदा
घेऊ न य मळ व याचा य न करतात.

. बंडखोरी

मेटन सुच वतो क ोक बंडखोरी या मागावर पोहोचेपयत यांनी समाजाती येक जण य मळवू कतो ही
कथा पूण पणे नाकार आहे आ ण ते बंडखोर तीत आ े आहेत. यांचा ना मौ यवान सां कृ तक गो वर
व ास आहे कवा य ापयत पोहोच यासाठ वापर या जाणा या कायदे ीर सामा जक मा यमांवरही व ास
नाही. याऐवजी हे ोक अ ा क पनां या जागी अता कक उ े ठे वतात जेण ेक न व ेचा हसक
उ थापा थ होई .

. माघार

मेटनने पाच प त चा प ायनवाद तसाद हणून ओळख े जे हा ोक ावहा रक र या समाजातून बाहेर

पडतात ते हा मागे हटते. ते य मळ व यासाठ सव उ े आ ण य न सोडू न दे तात कारण ते ते अ वहाय
अ य जवळजवळ का प नक आ ण तकहीन यता हणून पाहतात. मटन या प तीचे ेय मादक पदाथाचे
सनी म पान करणारे भटकणारे आ ण गंभीर मान सक आजाराचे कारण दे तात कारण कायदे ीर मागाने य
मळवू कत नस याब ची यांची त या समाजातून यांना दडपून टाकते.

. वधी

कमकांडा या दर यान अं तम मोड ोकांना हे समजते क यांना समाजात गती कर याची आ ण यां याकडे
अस े थोडी ी ासं गकता वीकार याची वा त वक संधी नाही. या प तीम ये ोक य ा या उ उ प ावर
क त कर याऐवजी यांनी जे थोडेफ ार मळव े कवा अजूनही आहे ते टकवून ठे व यावर क त
करतात. यांना मळा े या काही संप ी कवा संभा नफा टकवून ठे व या या आ ेने ते परंपरागत नयमांचे
पा न कर याकडे परत येतात. हरी खा या सामा जक आ थक ोकसं ये या आ ण वं चत अ पसं याकां या
बयाच सद यांसाठ अ पका न आ ण क चत वाढ े या न याचा हा का ावधी आधु नक औ ो गक समाजात
ा त कर यासाठ आ ण याचे मू य ओळख यासाठ जवळजवळ आयु यभर घेते.

४१
Machine Translated by Google

गु हेगाराचा प रचय

याय . भ तेचा स ांत

असो सए न कवा नग थअरी

सदर ँ डने खा फॉमम ये वभेदक असो सए नचा स ांत मांड ा होता

. या यांचा प रणाम प त ीर गु हेगारी वतनात होतो या या मू भूतपणे सार याच असतात या

या प त ीर कायदे ीर वतनात प रणाम करतात.

. प त ीर गु हेगारी वतन हे जे गु हे करतात यां या ी संबंध ठे व याची या हणून नधा रत के े जाते

या माणे प त ीर कायदे ीर वतन हे काय ाचे पा न करणा यां ी संबंध ठे व याची या हणून
नधा रत के े जाते.

. डफर य असो सए न ही प त ीर गु हेगारी वतना या वकासाती व ासं गक या आहे.

. एखाद प त ीर गु हेगारी वतनात सहभागी हो याची यता या या गु हेगारी वतना या नमु यांसह
या या संपकाची वारंवारता आ ण सुसंगतता ारे न त के जाते.

. वैय क वै े कवा सामा जक प र त या संदभात ोकांमधी वैय क फरक गु हेगारी ा कारणीभूत

ठरतात कारण ते भ संघटना कवा गु हेगारी व पा या संपकाची वारंवारता आ ण सुसंगतता भा वत
करतात.

. सां कृ तक संघष हे वभेदक सहवासाचे मूळ कारण आहे आ ण यामुळे प त ीर गु हेगारी वतन आहे.

. सामा जक अ व ा हे प त ीर गु हेगारी वतनाचे मूळ कारण आहे.

म ये ता वत के े या वभेदक संघटने या प ह या स ांताने असे सू चत के े क गु हेगारी मुळ ात

सामा जक अ व ततेमुळे होते जी ग त ी ता धा आ ण संघषा या सामा जक येमुळे होते. या
या या सप स ऑफ मनो ॉजी या पुनरावृ ीम ये सदर ँ डने इतर सा ह य जोडू न या या स ांतात बद
के ा. याचा वभेदक सहवासाचा अं तम स ांत आकारा ा आ ा होता. यात खा मु ांचा समावे होता.

. गु हेगारी वतन क े जाते.

. सं ेषणा या येत इतर ी संवाद साधताना गु हेगारी वतन क े जाते.

. गु हेगारी वतन क याचा मु य भाग घ न वैय क गटांम ये होतो.

. जे हा गु हेगारी वतन क े जाते ते हा क यात हे समा व होते

गु हा कर याचे तं जे कधीकधी खूप असतात

कधीकधी खूप सोपे

हेतू चा ना तकसंगतता आ ण वृ ी यांची व द ा.

. हेतू आ ण ाइ हची व द ा या ा येव न क जाते

अनुकू कवा तकू हणून कायदे ीर कोड.

. अनुकू ा यां या अ तरेक मुळे एखाद अपराधी बनते

काय ा या उ ं घनासाठ तकू ा यांवर काय ाचे उ ं घन करणे.

. वभेदक संबंध वारंवारता का ावधी ाधा य आ ण ती तेम ये भ असू कतात.

Machine Translated by Google

. गु हेगारी आ ण गु हेगारी वरोधी नमु यांसह गु हेगारी वतन क या या येम ये इतर कोण याही णात म ये स ांत आ ण ीकोन
फौजदारी याय
गुंत े या सव यं णांचा समावे असतो.

. नयं ण स ांत

वा न नेण े आ ण तट ीकरण

टची संक पना ते हा उ वते जे हा खा या वगाती त ण ा अपराध कवा कायदे ीर अनु पतेसाठ
न त वचनब ता करणे अनाव यक वाटते. तो कवा ती या दोन वरोधी वचनब ते या दर यान अ ात े ात
वा न जाऊ कते आ ण अपराधाचे समथन कर यासाठ कमी प र तीचा वापर क कते. अनेक
व ेषत खा या सामा जक आ थक वगाती गु हेगारी काय ांची कठोरपणे अंम बजावणी होत नस याचा
फायदा घेतात आ ण यां या अजाम ये पो स आ ण याया यांवर मोठा ववेक सोड ा जातो. प रणामी अपराधी
या या वत या प र ती ी जुळ णा या आ ण अपराधी वागणुक ा याय दे ण ा या प र ती ी संबं धत
कायदे ीर सीमा वाढवतो. इतर टोळ ह ा करणा या टोळ ा धमकावत अस या या ग भत औ च याखा स या
टोळ वरी आ मक ह े क हर कर यासाठ गट कवा टोळ नंतर वसंर णा या संक पनेचा व तार क कते.
काय ा या वापराती अन ततेमुळे एखाद कवा टोळ कोणताही न त नणय कवा वचनब ता न
घेता अपराध क कते. ब तेक अपराधी अखेरीस ौढ झा यावर या अपराधातून बाहेर पडतात अ पवयीन
अपराधी के वळ मया दत सं येने गु हेगारी या ौढ जीवनासाठ वचनब होतात.

यू ायझे नची संक पना मूळ तः साय स आ ण मा झा यांनी वक सत के होती.

या स ांतानुसार एखाद या या बा पणाती वकासा या नै तक बंधनातून वतः ा तकसंगत बन व यास
आ ण या या अपराधी वतनाचे समथन कर यास स म आहे. Sykes and Matza ने पाच कारचे
तट ीकरण ओळख े

. जबाबदारी नाकारणे वतः ा अ धक कृ ती ी हणून पाह यास कते

अ भने यापे ा. तो प र तीचा बळ आहे.

. इजा नाकारणे ा असे वाटते क या या कृ तीमुळे कोणीही खरोखर खाव े े नाही.

ऑटो चोरी कज घेण े आहे आ ण टोळ ढाई खाजगी ं यु हणून पा ह े जाऊ कते.

. बळ चा नकार प र ती ात घेता खापत चुक ची हणून पा ह जात नाही सम गक आ ण इतरांवर

ह े यांना ानाबाहेर हणून पा ह े गे े आहे. याने ते मा गत े .

. नषेधाची नदा नदा करणा यांना ढ गी वच त वे ात वैय क े षाने े रत हणून पाहते इतरांवर
ह ा क न या या वत या वतनाती चुक चा ग धळ होतो.

.उ न ेचे आवाहन न ा न ा आ ण संर णासाठ हान गटां या माग यां ारे मो ा समाजा या याग
कर या या माग या तट के या जाऊ कतात.

साय स आ ण मॅटझा यांनी सू चत के े क अपराधी मू य णा बळ समाज व े या वरोधात नाही तथा प

ते वतणुक ी संबं धत नकषांना पा ठर यास स म आहेत याम ये ते व ास ठे वतात यामुळे यांना अ वीकृ त
वतनात गुंत याची परवानगी मळते. बरेच अपराध हे मू त गु ांसाठ संर णाचा एक अप र चत व तार आहे
वच ना या समथना या पात जे अपराधी ारे वैध मान े जाते.

४३
Machine Translated by Google

गु हेगाराचा प रचय हसची सामा जक नयं ण

याय

हच या सामा जक नयं ण स ांताम ये धोरणा मक प रणामांची आव यकता आहे यामुळे एखा ा चे समाजा ी अस े े
बंधन मजबूत होई आ ण अ ा कारे यांना कायदा न मोड याची भ कम कारणे द जाती . ते कायदा न मोड याचा नणय
घेती कारण एकतर यांना गमाव यासारखे बरेच काही आहे गैर गु हेगारी याक ापांम ये कायदे ीर सहभागामुळे कायदा
मोड यास कमी वेळ आहे कारण यांना समाजाती इतर सद यां ी बां ध क वाटते आ ण या ोकांचा बळ घे यास ते खूप
सं न आहेत कवा कदा चत ते काय ांवर व ास ठे वतात आ ण यांचा आदर करतात जे यांना कायदे तोड यास तबं धत
करतात. या सव क पना सामा जक बंधनाचे घटक आहेत यावर ोकांना गु हेगारी वतन कर यापासून रोख यासाठ ह चा
व ास आहे.

ह चा सामा जक नयं ण स ांत हा गु हेगारी ा ा या े ात ापकपणे अ यास े ा आ ण ापकपणे वीकार े ा स ांत

आहे. खरं तर याय वभागाने वीकार े ा हा अ धकृ त स ांत आहे. ह चे अनेक समी क अस े तरी याचा स ांत हा
गु हेगारी ा ा या े ाती सवात मह वाचा स ांत असू कतो असे हट े पा हजे.

. तबंध स ांत

WC Reckless ारे ता वत के या माणे कं टे नमट थअरी अंतगत नयं ण णा आ ण बा नयं ण णा वर

आधा रत आहे. अपराधी कवा अनु प वतनाकडे ढक णे आ ण खेचणे अंतगत आ ण बा दो ही तबंध स ांतासाठ मू भूत
आहेत. जर आती ध के आ ण बा खेचणे अपराधी वतनाकडे असे तर अपराधी वतन प रणाम होई . आंत रक नयं णाम ये
चांग े आ म नयं ण अहंक ार साम य उ म वक सत सुपरइगो उ नरा ा सहन ी ता वच नास उ तकार
जबाबदारीची उ भावना येय अ भमुख ता पयायी समाधान ोध याची मता आ ण तणाव कमी तकसंगती यांचा समावे
होतो. बा कं टे नमट हणजे एखा ा या ता काळ सामा जक जगाम ये चर बफर जो या ा कवा त ा सामा जक
नयमांम ये ठे वतो. सात यपूण नै तक आघाडीचे सादरीकरण सामा जक अपे ां या वाजवी संचाचे अ त व मु ांचे भावी
पयवे ण आ ण त याक ापां या वाजवी ा तीची तरतूद वीकृ तीची संधी तणाव आ ण नरा ा कर यासाठ
आउट े ट ओळख आ ण व तू या सव गो ी आहेत. तबंधाती घटक. एखा ा या बा वातावरणा या दबाव आ ण
या या कवा त या अंतगत ाइ ह दर यान अंतगत आ ण बा कं टे मट वरवर पाहता म यवत ान ापतात.

तुमची गती तपासा III

ट प तुम या उ रासाठ द े जागा वापरा.

. म नने के या माणे पाच मोड ऑफ अ◌ॅडॉ टे न ची चचा करा.

.................................................................... .................................................................... ............

.................................................................... .................................................................... ............

.................................................................... .................................................................... ............

.................................................................... .................................................................... ............

. ण स ांत कोण या मू भूत प रसरांवर आधा रत आहे

.................................................................... .................................................................... ............

.................................................................... .................................................................... ............

.................................................................... .................................................................... ............

४४
Machine Translated by Google

म ये स ांत आ ण ीकोन
. मनो ॉजी या े ाती सामा जक नयं ण स ांत काय आहे फौजदारी याय

.................................................................... .................................................................... ............

.................................................................... .................................................................... ............

.................................................................... .................................................................... ............

.................................................................... .................................................................... ............

. तबंध स ांत करा.

.................................................................... .................................................................... ............

.................................................................... .................................................................... ............

.................................................................... .................................................................... ............

.................................................................... .................................................................... ............

. ेब ग स ांत

ेब ग स ांत वरवर पाहता म ये ँ क टे नेनबॉम म ये े मट म ये बेक र म ये तुक आ ण

म ये वक सत के े या संक पनांवर आधा रत आहे. या संक पनेनुसार कोणतीही गो गु हेगारी नाही परंतु काही
गो ी इत या प रभा षत आ ण े ब के े या आहेत. समाजा ारे. आ ेपाह वतनाची यमानता आ ण गु हेगारी याय
णा ारे े ब ग ये या आधारावर ामु याने गु हेगार बनतात. Scharg ने े ब ग येती
पाय या ओळख या

. कोणतेही कृ य अंगभूतपणे गु हेगार नसते परंतु काय ाने तसे के े जाते.

. पो सांसह यांचे त नधी ा गटां या हतासाठ गु हेगारी ा या ागू करतात.

. एखाद काय ाचे उ ं घन क न गु हेगार बनत नाही तर े ब ग ये ारे या ारे अ धकारी या ा हा दजा
दान करतात.

. ोकांना गु हेगारी आ ण गैर गु हेगारी ेण म ये वभा जत करणे व आहे

सामा य ान आ ण अनुभवज य पुरावे.

. काय ाचे उ ं घन करताना के वळ काही पकड या जातात तर अनेक असू कतात

ततके च दोषी.

. काय ा या अंम बजावणीम ये वापर या जाणा या मंज ूरी संपूण व नद त के या जातात आ ण के वळ

गु हेगारी कृ यासाठ च न हे तर ेची ती ता आ ण प रणाम गु हेगारा या वै ांनुसार बद तात.

. गु हेगारा या इतर वै ांनुसार गु हेगारी तबंध दे ख ी बद तात जसे क अ पसं याक गट णभंगुर कमी त
बघड े या हरी भागाती र हवासी आ ण इतर घटक.

. फौजदारी याय हा गु हेगारा या ट रयोटाइप के े या संक पनेवर आधा रत आहे जो नै तक ा वाईट आहे आ ण
नदास पा आहे.

. एकदा गु हेगार हणून े ब ाव यानंतर गु हेगारा ा े ब खा राहणे आ ण वतः ा समाजात आदरणीय

तीत पुनसच यत करणे कठ ण आहे.
४५
Machine Translated by Google

गु हेगाराचा प रचय म ये टॅ नेनबॉमने नद नास आण या माणे वाईटाचे ना ीकरण कवा स आ ण सु स गु हेगारांचे

याय
हेरा ग गु हेगारी कारक द कमान ोकांचे वेध याचा एक माग हणून घो षत करते आ ण पुढे ा
गु हेगारी भू मके त ठे वणारी त ा वक सत करते. अ ् कॅ पोन उदाहरणाथ पुरो हतपदासाठ अ यास
कर यासाठ व चतच वीकार े गे े असते.

ेब ग स ांताचा मु ा हणजे गु हेगारी आ ण वच नाची सामा जक ा या जी काही गो ना गु हेगार आ ण

वच त बनवते. बेक र यांनी सू चत के े आहे क वच न ही कृ तीची गुण व ा नसून इतरां या अजाचा
कवा नयम आ ण मंज ुरीचा प रणाम आहे जेण ेक न या ा वच त हणून े ब के े जाऊ कते.
व क ांपे ा समाज ा ांना काय ात कमी रस असतो हणून समाज ा अ ंद प कडे अस े या
सामा जक नयं णा या अनौपचा रक यं णेवर अ धक क त करतात.

त णांना पकड यात पो स अ धका यांना ब यापैक ववेक दे यात आ ा आहे आ ण असे आढळू न आ े आहे
क काही त णांना व ेषत अ पसं याक वां क आ ण वचार गटाती कवा कठ ण ची ै प रधान
के े यांना तु ना मक गु ांसाठ इतरांपे ा अ धक कठोर वागणूक द गे . बा याया या या त व ानाचा
व तार हणून हा ववेक बा अ धकारी वापरतात. प या वन आ ण ायर यांनी या अ यासात के े नरी णे
सू चत करतात क अ धकृ त अपराधी हे सामा जक नणयाचे उ पादन आहे आ ण हा नणय पो सांक डू न कसा
वीकार ा जातो हे अपराधी कारक द रोख यासाठ कवा आरंभ कर यासाठ मह वपूण आहे.

ेब गमधून उ वणारी वयं पूण भ व यवाणी मटन यांनी चचा के होती. परंतु एखाद दोषी
ठरते कारण या ा इतके ेब ाव े गे े आहे क नाही कवा एखा ा स म त ाने यो य नदान के े आहे क
नाही आ ण रोग नदान हा एक क य आहे सामा यत गु हेगारी टोळ म ये गटबाजी करताना आ ण
नाकार या ारे गट बाहेर पडताना. समाजाची टोळ वच त वतन कट करते आ ण समाजाचे वेधून घेते.

अपराध नयं ण काय मांम ये े ब ग धोकादायक आहे. थम ानावर प रणामां या ीने हे नाही क
काहीतरी करणे सरे कर यापे ा चांग े आहे क वाईट. सरे कारण क ोर े ाती घडामोड मुळे अपराधी
ऐवजी सेवेची गरज आहे अ ा ोकां या ेण ीकडे नेत आहे कारण े ब ग ही कायदे ीर ेण ी आहे याचा
अथ क ोरांना वागव या या प तीत फरक पडतो.

. संघष स ांत

सवसंमती या कोनातून समाज या या सद यांमधी मू यां या एकमतावर आधा रत अस याचे हट े जाते

आ ण रा य सामा य ोक हताचे र ण कर यासाठ संघ टत अस याचे हट े जाते. या माणात समाज हे
पर र वरोधी मू ये आ ण हतसंबंध अस े या गटांनी बन े े असतात संघ टत रा य या पर र वरोधी गटांम ये
म य ी करते आ ण समाजा या मू ये आ ण हतसंबंधांचे त न ध व करते असे हट े जाते. संघष गु हेगारीचा
मूळ यु वाद असा आहे क आ ण अ धकृ त गु हेगारी दर यां यात वप रत संबंध आहे कमी साम य
अस े या ोकांना अ धकृ तपणे प रभा षत के े जा याची आ ण गु हेगार हणून पुढे जा याची यता जा त
असते.

से नचा सं कृ ती संघष स ांत

म ये थॉ टन से न यांनी आचार नयम या संघषावर क त करणारा एक गु हेगारी स ांत

मांड ा. आचार नकष हे सां कृ तक नयम आहेत यात व कार या ोकांना व पर तीत व
कारे वाग याची आव यकता असते. से नने ाथ मक सां कृ तक संघष अ ी ा या के आहे जी दोन
भ सं कृ त म ये घडतात. हे संघष दोन भ सं कृ त मधी सीमावत भागात होऊ कतात कवा या बाबतीत

४६
Machine Translated by Google

वसाहतीकरण जे हा एका सं कृ तीचे कायदे स या या दे ात वाढव े जातात कवा ांतरा या बाबतीत जे हा म ये स ांत आ ण ीकोन
फौजदारी याय
एका सां कृ तक गटाचे सद य स या या दे ात जातात. यम सां कृ तक संघष उ वतात जे हा एकच
सं कृ ती अनेक भ उपसं कृ त म ये वक सत होते येक ाचे वतःचे आचरण मानदं ड असतात.

हो ् स ुप कॉ ट थअरी

हो चा स ांत मानवी वभावा या कोनावर आधा रत आहे याम ये असे मान े जाते क ोक मू भूतपणे
समूहात गुंत े े ाणी आहेत यांचे जीवन यां या संघटनांचा एक भाग आ ण उ पादन दो ही आहे. समूह अ ा
पर तीतून तयार के े जातात याम ये सद यांना समान वार ये आ ण सामा य गरजा असतात या सामू हक
कृ ती ारे चांग या कारे पुढे आण या जाऊ कतात. नवीन हतसंबंध नमाण झा यामुळे नवीन गट सतत तयार
होत असतात आ ण व मान गट कमकु वत होतात आ ण यां याकडे सेवा कर याचा हेतू नसतो ते हा ते अ य
होतात. गटां या पर रसंवादात वतः या गटाचे ान टकवून ठे व यासाठ कवा सुधार यासाठ कमी अ धक
माणात सतत संघष होत असतो. हणून संघष ही समाजा या सतत आ ण चा ू अस े या कायाम ये मुख आ ण
आव यक सामा जक यांपैक एक आहे. वतःचे हतसंबंध ोधणा या गटांमधी संघष व ेषत वधायी
राजकारणात दसून येतो जो मु य वे समाजाती वरोधी गटांमधी ावहा रक तडजोड ोध याचा वषय आहे.
गट संघषा या सामा य प र तीमुळे कायदा अस ा पा हजे

. गु ा या सामा जक वा तवाचा वनीचा स ांत

रचड वनीचा गु ाचे सामा जक वा तव हा स ांत सहा माणात के ा आहे.

a गु ाची ा या

गु हेगारी ही मानवी वतनाची ा या आहे जी राजक य ा संघ टत समाजात अ धकृ त एजंटां ारे तयार के जाते.

b गु हेगारी ा या तयार करणे

गु हेगारी ा या अ ा वतनांचे वणन करतात जे समाजा या या भागां या हता ी संघष करतात यात
सावज नक धोरण आकार याची असते.

c गु हेगारी ा यांचे अनु योग

गु हेगारी ा या समाजा या या भागां ारे ागू के या जातात यांना गु हेगारी काय ाची अंम बजावणी आ ण
ासन आकार दे याची असते.

d गु हेगारी ा ये या संबंधात वतन प त चा वकास

गु हेगारी ा ये या संदभात वतणुक चे नमुने वभागीय संघ टत समाजात तयार के े जातात आ ण या संदभात
अ ा कृ त म ये गुंततात यांची गु हेगारी हणून ा या हो याची सापे यता असते.

e गु हेगारी संक पनांचे बांधकाम

गु ा या संक पना समाजा या व वध भागांम ये संवादा या व वध मा यमां ारे तयार के या जातात आ ण

पसरव या जातात.

f गु हेगारीचे सामा जक वा तव

गु हेगारी ा या तयार करणे आ ण ागू करणे गु हेगारी ा ये ी संबं धत वतन प त चा वकास आ ण गु हेगारी
संक पना तयार करणे या ारे गु ाची सामा जक वा त वकता तयार के जाते.

४७
Machine Translated by Google

गु हेगाराचा प रचय

याय . तुक चा गु हेगारीकरणाचा स ांत

ऑ टन तुक यांनी गट समाजात अ धकार आ ण कायदे ीरपणा कसा मळवतात याचे संघष व े षण ता वत के े .
तुक ने असा यु वाद के ा क सामा जक सु व ा अ धकायाकडू न राख जाणारी सहमती जबरद ती संतु नावर
आधा रत आहे. तुक या गु हेगारीकरणा या स ांताने या प र तीत अ धकारी आ ण जा यां याती सां कृ तक आ ण
सामा जक फरकांमुळे कदा चत संघष होई या प र तीत गु हेगारीकरण कदा चत संघषा या काळात घडे आ ण या
पर त म ये वं चत राह या ी संबं धत प र ती असे . गु हेगार कदा चत मोठा कवा कमी असे . तुक ने थम
सां कृ तक नयम आ ण सामा जक नयमांम ये फरक के ा. सां कृ तक नकष मू यां या मौ खक फॉ यु े न ी संबं धत
आहेत उदा. खत व पात कायदा आ ण वा त वक वतन प त सह सामा जक मानदं ड उदा. ागू के े ा कायदा
तुक तीन घटकांब तक करतो

. ाथ मक घटक हणजे तबं धत कृ ती कवा गुण धमाचा अथ प ह या ओळ या अंम बजावणी करणा यांसाठ हणजे
पो सांसाठ आणउ तरीय अंम बजावणीकत हणजे फयाद आ ण यायाधी पो सां या मू यांक ना ी
कती माणात सहमत आहेत. .

. गु हेगारीकरण भा वत करणारा सरा घटक ची सापे असे

अंम बजावणी करणारे आ ण तरोधक.

. गु हेगारीकरण दरांवर प रणाम करणारा तसरा घटक हणजे संघषा या हा चा चा वा तववाद जो वषय आ ण
अ धका यांनी के े या कारवाईमुळे यां या अं तम य ा या संभा तेत कती सुधारणा होऊ कते या या ी संबं धत
आहे.

तुमची गती तपासा IV

ट प तुम या उ रासाठ द े जागा वापरा

. ेब ग येम ये कोणते व वध ट पे समा व आहेत

.................................................................... .................................................................... ............

.................................................................... .................................................................... ............

.................................................................... .................................................................... ............

.................................................................... .................................................................... ............

. दोन मुख संघष स ांत करा.

.................................................................... .................................................................... ............

.................................................................... .................................................................... ............

.................................................................... .................................................................... ............

.................................................................... .................................................................... ............

. गु ा या सामा जक वा तवा या वनी या स ांतावर चचा करा.

.................................................................... .................................................................... ............

.................................................................... .................................................................... ............

.................................................................... .................................................................... ............

.................................................................... .................................................................... ............

४८
Machine Translated by Google

म ये स ांत आ ण ीकोन
. तुक या मते गु हेगारीकरण भा वत करणारे तीन घटक कोणते आहेत फौजदारी याय

.................................................................... .................................................................... ............

.................................................................... .................................................................... ............

.................................................................... .................................................................... ............

.................................................................... .................................................................... ............

. च ा बेरीज क या

हे यु नट गु हे आ ण गु हेगारी ा ा या व वध स ांतांचे ीकरण दे ते. जीव ा ीय स ांत मनो व े षणा मक स ांत

समाज ा ीय स ांत नयं ण स ांत आ ण संघष स ांतां ारे गु हेगारी आ ण गु हेगारी वतनाची घटना के गे
आहे.

. पुढ वाचन आ ण संदभ

. अम य सेन वातं य हणून वकास नवी द ऑ सफड यु न ह सट ेस .

. ोक ाही आ ण मानवी ह क नवी द राजीव गांधी समका न सं ोधन सं ा क प मांक

. या यक अ धका यांसाठ मानवी ह कांवर हँड बुक बंग ोर रा ीय

ॉ कू ऑफ इं डया यु न ह सट

. हष मंदर आ ण इतर सु ासन संसाधन पु तक बंग ोर

बद ासाठ पु तके

. यायमूत गु ाब गु ता आमचे वतःचे मानवी ह क भोपाळ म य दे मानवा धकार आयोग .

Machine Translated by Google

गु हेगाराचा प रचय

याय यु नट ची ठळक वै े

भारतीय दं ड सं हता

साम ी

. उ े

. प रचय

. ऐ तहा सक पा भूमी

. IPC ची काही ठळक वै े

. गट दा य व

. IPC म ये सुधारणा

. फौजदारी काय ांचे पुन वचार कर याची गरज

. च ा सारां ा

. पुढ वाचन आ ण संदभ

. उ े

या यु नट या ेवट तु ही स म हा

• भारतीय दं ड सं हतेची ऐ तहा सक पा भूमी समजून घेण े

• IPC ची मुख वै े ओळखा

• समूह दा य व संक पनेचे वणन करा आ ण

• फौजदारी काय ांची पुनरावृ ी कर याची गरज ओळखा.

. प रचय

ट भारता या सव भागांम ये कायदे आ ण या यक णा म ये एकसमानता ा त कर यासाठ या चाटर काय ाने

संपूण ट भारतासाठ एकच कायदे मंडळ सु के े . याने भारताचे ग हनर जनर थमच सव ोकांसाठ आ ण े सडे सी
टाउ स तसेच मोफ स साठ कायदे जारी कर यासाठ पूण पणे जबाबदार बनव े . अ ा कारे या कायदे मंडळा ा ांतीय
कवा अ ख भारतीय ागू अस े े सव कायदे ागू कर याचा अ धकार दे यात आ ा. ग हनर जनर ा कायकारी प रषदे चे
सहा य होते. सन या सनद काय ाने तथा प ग हनर जनर या कौ स म ये कायदे सद याची नयु कर याची
तरतूद के होती या ा फ कायदे आ ण नयम बनव यासाठ बैठकांम ये बस याची आ ण मतदान कर याची परवानगी
होती.

भारतीय दं ड सं हता भारतीय वधान प रषदे ने ऑ टोबर रोजी ागू के होती आ ण ती जानेवारी रोजी ागू
झा होती. पूव फौजदारी याय ासन ग धळ आ ण अराजकते या तीत होते. मुंबई क क ा आ ण म ास या
े सडे सी हरांम ये इं जी फौजदारी कायदा चा व ा जात होता आ ण मुफ स म ये मोह मद कायदा ागू के ा जात होता.
भारताती च तपर तीचा कोणताही संदभ न घेता े सडे सी टाउ सम ये गु ांचा इं जी कायदा ागू कर यात आ ा.
असे मान े जात होते क इं ं डम येही फौजदारी काय ात ापक सुधारणा आव यक आहेत. अ ी व ा के वळ ापक
सुधारणा आ ण सुधारणां या ये ा अधीन क न भारतीय प र ती ी सुसंगत आण जाऊ कते.
Machine Translated by Google

ऐ तहा सक पा भूमी ची ठळक वै े

भारतीय दं ड सं हता

भारतीय दं ड सं हता अंम ात आ यानंतर असे सुर तपणे हणता येई क भारतीय कायदे ीर व े या
अंतगत कृ ती कवा वगळ यासाठ गु हेगारी उ रदा य व हे कृ य कवा बेक ायदे ीर वगळ या या काय ामुळे
उ वते. एखा ा ने वैधा नक र या तबं धत कायदा कवा व हत कत ाचे उ ं घन के यास काय ानुसार
ेस सामोरे जावे ागे .
गु ांचा सामा य कायदा वेळ ोवेळ सुधा रत के े या भारतीय दं ड सं हते या काय ात समा व आहे.

भारतीय दं ड सं हता हे तीन द कांचे कायदा आयु ांचे व ेषत सं हतेचे मु य पकार
ॉड मॅक ॉ े यांचे रद आ ण प र मपूवक काय आहे. यात त का न च त इं जी फौजदारी काय ाचे
को ड फके न के े आहे. हे ात घे यासारखे आहे क भारतीय दं ड सं हता याम ये ट काळात
अंम ात आण यापासून थो ाच वेळ ात सुधारणा कर यात आ आहे तो गे या वषापासून भारताचा एक
मुख मूळ दं ड कायदा हणून कायरत आहे. के वळ तीन करणे हणजे गु हेगारी कट नवडणूक आ ण ववा हत
म ह ांवरी ू रते ी संबं धत गु हे या या मूळ करणांम ये जोड े गे े आहेत. दं ड सं हता ढोबळपणे चार
वभागांम ये वभाग जाऊ कते. अ याय I ते V म ये मयादा ा या उ रदा य वाची त वे इ याद ी संबं धत
सामा य बाबी आहेत. करण VI ते XV आ ण रा य यां याती सावज नक बाब ी संबं धत आहेत.
अ याय XVI ते XXII हे मु य वे रा या तर कवा कायदे ीर व के े या गु ां ी संबं धत
आहेत. ेवटचा अ याय XXIII हा अव व पाचा आहे याम ये गु हा कर या या य नासाठ ेची त वे
मांड यात आ आहेत जर यामुळे कोणतीही व तरतूद के गे नसे .

भारतीय दं ड सं हता म ये सं हताब के े या सामा य मूळ फौजदारी काय ा या तर क आण

रा य वधानांनी व वषयां या बाबी हाताळ यासाठ ज मनी या दं ड काय ाचा भाग बनवणारे व वध कायदे
ागू के े आहेत. व ेष कायदा व वषया ा ागू होतो तर ा नक कायदा हा कायदा भारता या व
भागा ा ागू करतो. अ ा कारे सामा य व ेष कवा ा नक काय ांतगत तबं धत के े े कोणतेही चुक चे
कृ य आ ण ेसह भेट द यास गु हा मान ा जातो जरी चुक या वतनामुळे नागरी दा य व दे ख ी उ वू कते.

अ ा कारे जेथे घरमा काने या या भाडेक चे सब मीटर ड कने ट के े आहे तो भाडेक हानीसाठ
घरमा कावर दावा दाख क कतो हे त य असूनही क म IPC अंतगत गु ासाठ या ा जबाबदार
असे .

. IPC ची काही ठळक वै े

वरी व न झा या माणे भारतीय दं ड सं हता म ये मूळ गु ांवरी सामा य कायदा अंतभूत आहे.
भारतीय दं ड सं हता हा यात नमूद के े या गु ांसाठ गु हेगारी उ रदा य व न त कर यासाठ आ ण ा ा
अपवाद घो षत कर यासाठ मू भूत नयमन कायदा आहे. काय ा या अंतगत गु ांसाठ गु हेगारी दा य व.
येक गु ाची ा या गु ासाठ आव यक घटक दान क न के आहे. व गु ांम ये आव यक पु ष
रया अ◌ॅ टस रीअस आ ण न ष प रणाम जे यांना दं डनीय बनवाय ा हवेत दान के े जातात.

भारतीय दं ड सं हतेअ ंतगत अपराधी मनाची व वध पे आ ण छटा वधायक र या टक पात मांड या गे या

आहेत.

तावने या करणात असे नमूद के े आहे क दं ड सं हते या तरतुद खा ारे के े या कोण याही गु ास
ागू होतात

भारताचा कोणताही नाग रक भारता वाय आ ण याप कडे कोण याही ठकाणी आ ण

५१
Machine Translated by Google

गु हेगाराचा प रचय भारतात न दणीकृ त कोण याही जहाजावर कवा वमानावरी कोणतीही ती कु ठे ही अस तरी.
याय
अ याय II सामा य ीकरण आ ण ा यां ी संबं धत आहे. तसरा अ याय ेवर आहे. या सं हते या
तरतुद नुसार अपरा यांना कोण या ेची तरतूद आहे

थम मृ यू यानंतर ज मठे पेची ा स मजुरीसह स म कारावास साधी कारावास मा म ा ज त करणे

आ ण दं ड.

अ याय IV सामा य अपवादांब बो तो. यापैक काही अपवाद प र त म ये हे समा व आहे

i हानी हो याची यता आहे परंतु गु हेगारी हेतू वाय आ ण तबंध कर यासाठ के े गे े आहे
इतर हानी

ii सात वषाखा मु ाचा कायदा

iii अ व मना या ची कृ ती आ ण

iv मु ा या कवा वे ा या फाय ासाठ स ावनेने कवा संमतीने के े े काय

पा क या.

अ याय पाचवा भारताती उ े जततेचे वणन करतो. यात भारताबाहेरी गु ांसाठ भारतात ो साहन दे ण े आ ण
मृ युदंड कवा आजीवन कारावासाची ा होऊ के असा गु हा कर यासाठ डझाइन प व याब दे ख ी
बो े आहे.

करण VA गु हेगारी कटाचे ीकरण दे तो तर अ याय VI म ये रा या व या गु ांची चचा के आहे

यात भारत सरकार व यु पुक ारणे कवा यु पुक ारणे कवा यु कर यास वृ करणे समा व आहे.

अ याय VII कर नौद आ ण हवाई द ा ी संबं धत गु ां ी संबं धत आहे अ याय VIII सावज नक
ांतते या व गु ांब करतो. अ याय IX सावज नक सेवकां ारे कवा यां या ी संबं धत गु ांचे
वणन करतो. नवडणुक ां ी संबं धत गु ांची चचा अ याय IXA म ये के आहे. तर दहावा अ याय सावज नक
सेवकां या कायदे ीर ा धकरणा या अवमानाचे वणन करतो.

खोटे पुरावे आ ण सावज नक याया व चे गु हे अ याय XI म ये समा व आहेत.

धडा XII हा नाणे आ ण सरकारी यांसंबंधी या गु ांवर आहे तर अ याय XIII वजन आ ण मापां ी
संबं धत गु ांब करतो.

अ याय XIV सावज नक आरो य सुर तता सु वधा ा नता आ ण नै तकतेवर प रणाम करणा या गु ां ी
संबं धत तप ी दान करतो. अ याय XV म ये धमा ी संबं धत गु ांचे वणन के े आहे तर अ याय XVI म ये
मानवी रीरावर प रणाम करणा या गु ांचे वणन के े आहे.

अ याय XVII मा म े व या गु ां ी संबं धत आहे. धडा XVIII द तऐवजां ी संबं धत गु ांवर असताना
करण XIX सेवे या करारा या गु हेगारी उ ं घना ी संबं धत आहे. अ याय XX म ये ववाहा ी संबं धत
गु ांचे वणन के े आहे. अ याय XXA पती कवा पती या नातेवाईकां ारे ू रते ी संबं धत आहे.

अ याय XXI मानहानीवर आहे तर अ याय XXII गु हेगारी धमक अपमान आ ण चीड या ी संबं धत आहे
अ याय XXIII गु हा कर यासाठ य नांब बो तो.

तरीही गु ां या वैधा नक प रभाषेत आव यक दोषी मन सू चत के े गे े आहे हे ात आ े आहे क पु ष

रयाची कवण याया यीन नणयां ारे भारताती फौजदारी काय ाम ये आयात के गे आहे.
Machine Translated by Google

ची ठळक वै े
तुमची गती तपासा I भारतीय दं ड सं हता

ट प तुम या उ रासाठ द े जागा वापरायची

. भारतीय दं ड सं हतेची ऐ तहा सक पा भूमी ोधा.

.................................................................... .................................................................... ............

.................................................................... .................................................................... ............

.................................................................... .................................................................... ............

.................................................................... .................................................................... ............

. भारतीय दं ड सं हते या ठळक वै ांची न द करा.

.................................................................... .................................................................... ............

.................................................................... .................................................................... ............

.................................................................... .................................................................... ............

. गट दा य व

गु हेगारी उ रदा य वाचा सामा य नयम असा आहे क एखाद आव यक दोषी मनासह या या अ◌ॅ टस रीअससाठ
जबाबदार असते . तथा प काही अपवाद आहेत कवा या ा आपण नयमात भ ता हणू कतो. या वकृ त आ ण
आरो पत दा य वे तसेच कॉप रेट सं ांचे दा य व हे एक उदाहरण आहे. भारतीय दं ड सं हता दे ख ी वकृ त आ ण आरो पत
दा य वाची तरतूद करते. हे गट दा य वां या व वध व पांची तरतूद करते उदा. क म अंतगत गट दा य व पुरा ा या
नयमा या पात गटा या येक सद या ा अं तम कृ तीसाठ जबाबदार बनवते जर याने कोण याही कारे सवा या समान
हेतू या पूततेसाठ कारवाईम ये भाग घेत ा असे . गटाती सद यांचे वैय क योगदान कतीही कमी असू कते. पुढे क म
अंतगत गट उ रदा य व हे बेक ायदे ीर अस या सद यांना गु हेगारी कृ यासाठ जबाबदार बनव याची क पना के
आहे जी सामा य व तू या पुढे आहे कवा बेक ायदे ीर अस या सद यांना या वाय द े या प र तीत के े जा याची
यता आहे. बेक ायदे ीर अस चे सद य अस याब येक ा ा ेसाठ जबाबदार बनवणे.

या सं हतेम ये गु ांचे वणन के े या गु ांना ेस पा बनवते जसे क वृ करणे य न करणे आ ण गु हेगारी कट इ.

. IPC म ये सुधारणा

भारतीय दं ड सं हता ागू होऊन द ड तका न अ धक काळ ोट ा आहे. ते हापासून गु हेगारी आ ण दं ड व ाना या
े ात मोठ गती दसून आ आहे यामुळे भारतीय दं ड सं हते या काही क मांम ये बद क न यात सुधारणा करणे
आव यक झा े आहे. आ ण यात काही इतर वभाग जोडणे. तरीही या ंभर प ास वषाम ये सं हते या चौकट त कोणताही
मोठा बद झा े ा नाही. सव मुख पुत यां माणेच IPC ा ागू झा यानंतर गेचच तीची आव यकता होती. सुधारणांचा
प ह ा संच म ये या अ ध नयम ारे आ ा. इतर करणांम ये या अ ध नयम ारे काय ा या
क म A अंतगत दे ोहा ा ेस पा बनव े गे े ते हा ासक य कारणांसाठ ती आव यक बन .

५३
Machine Translated by Google

गु हेगाराचा प रचय
इतर काही करणांम ये सं हतेम ये आंतररा ीय बंधने आ ण नयमांनुसार सुधारणा करणे आव यक होते. पासून
याय
वेळ ोवेळ उ वणा या व ेष आव यकतांची पूतता कर यासाठ मो ा सं येने अ त र दं डा मक कायदे ागू के े गे े
आहेत यापैक काही व करणां ी संबं धत व ेष कायदे आहेत परंतु संपूण भारतीय ागू आहेत. नगो एब
इ टमट् स अ◌ॅ ट सार या इतर काय ांचा भाग हणून काही इतर ागू के े गे े आहेत. इतर ा नक कायदे आहेत जे
के वळ भारता या व दे ासाठ ागू होतात. हे व ेष आ ण ा नक कायदे ागू क न भारतीय दं ड सं हते ारे अ ा
पर ती आ ण चतांची तरतूद के े नाही हे ात घेऊ न पूरक दं डा मक तरतुद ागू के या आहेत.

आकडेवारीव न असे दसून येते क फौजदारी गु ांम ये मो ा माणात दोष ना ा नक आ ण व ेष कायदे जसे क
अबकारी कायदे नगरपा का कायदे आ ण महसू आ ण भाडेक कायदे इ.

गु हेगारी काय ांना द े या स यतेचा सवात व ासू आरसा हणून संबोध े गे े आहे जे मू भूत मू ये त ब बत करतात
यावर कायदा अव ं बून असतो. भारतीय दं ड सं हतेचे वणन सव कृ काय ांपैक एक हणून के े गे े अस े तरी
आ थक सामा जक आ ण राजक य े ात झा े या ां तकारी बद ांमुळे रगामी प रणामांचे कायदे करणे आव यक
झा े आहे. स या महायु ानंतर काळाबाजार आ ण नफे खोरी ही एक जाग तक घटना बन . भारत सरकारने संर ण
कायदा आ ण नयम ागू क न तेथे काळाबाजार आ ण नफे खोरी इ याद साठ कठोर दं डाची तरतूद के . काही दे
ु व संपवून सामा य जीवनात परत आ े तर काही दे ांनी कृ ये के . अगद ांतते या काळात.

अ ा कारे नफे खोरी आ ण काळाबाजार ही आता एक सामा य गो बन आहे आ ण या गैर कारांना आळा घा यासाठ
जीवनाव यक व तू काय ा या पात कायदा तयार कर यात आ ा आहे. गु हेगारी काय ाम ये IPC म ये सुधारणा आ ण
व वध सामा जक वाईट गो ी आ ण सामा जक आ थक गु ांना सामोरे जा यासाठ सहा यक कायदे ागू कर या या
व पात अनेक बद झा े आहेत जसे क ोकसेवकां ारे ाचार सची त करी त करी मनी ॉ ग इ.

फौजदारी काय ांचा पुन वचार कर याची गरज

नाग रकां या बद या आकां ा आ ण प रणामी सामा जक प रवतनामुळे ती गंभीर ताणतणाव आ ण ताणतणावाखा

आ याने फौजदारी याय व ेत सुधारणा कर याची गरज काही काळापासून जाणवत होती. गु हेगारी तपास खट ा
आ ण याय नवाडा या येत व ानाती घडामोड या अनुषंगाने बद आ ण प रवतन आव यक आहे. खरं तर तं ान
आ ण मा हती ांतीने संपूण जग ापून टाक े आहे. इंटरनेटने ांती घडवून आण आहे आ ण स याचे जग हे रा ीय
सीमा ओ ांडून व तू आ ण सेवांची सु वधा दे ण ारे जाग तक गाव बन े आहे. तथा प आधु नक तं ानामुळे आ थक
वकासा ा मोठ चा ना मळा असे तर व वध कारणांमुळे आंतररा ीय दह तवादामुळे अ याधु नक े सहज
उप झा यामुळे जगभरात असुर तता नमाण झा आहे.

या घडामोडी ात घेता यांना व रत दे याची आ ण यावर उपाय योज याची गरज आहे अ कडेच भारत
सरकार या गृह मं ा याने म ये ी यां या अ य तेख ा एक स मती ापन के . फौजदारी याय व ेत
सुधारणा कर यासाठ उपायांवर वचार कर यासाठ ही.एस. या स मतीने म ये आप ा अहवा सादर के ा.
फौजदारी याय व े या सुधारणेसाठ या स मतीने फारस के े या व वध उपाययोजनांचा वचार कर यासाठ सदर
अहवा व वध तरांवर तपास यात आ ा आहे. यानंतर स मती या काही फार ी वीकार या गे या आहेत

५४
Machine Translated by Google

ची ठळक वै े
सरकारी आ ण ज मनी या फौजदारी काय ाम ये ठोस आ ण या मक दो ही समा व के े गे े आहेत.
भारतीय दं ड सं हता

तुमची गती तपासा II

ट प तुम या उ रासाठ द े जागा वापरा

. IPC मधी मुख सुधारणा हाय ाइट करा.

.................................................................... .................................................................... ............

.................................................................... .................................................................... ............

.................................................................... .................................................................... ............

.................................................................... .................................................................... ............

. फौजदारी काय ांचे पुन वचार कर याची काय गरज आहे

.................................................................... .................................................................... ............

.................................................................... .................................................................... ............

.................................................................... .................................................................... ............

.................................................................... .................................................................... ............

.................................................................... .................................................................... ............

. च ा बेरीज क या

भारतीय दं ड सं हतेने भारतीय याय व ेत एक नवीन अ याय सु के ा आहे.

यात सव कार या कायदे ीर ह त ेपांसाठ मू भूत गो ी दान के या आहेत. या यु नटम ये आ ही भारतीय दं ड सं हतेची
ऐ तहा सक पा भूमी IPC ची काही ठळक वै े यां या ीषकांसह करणांचे अ त य सं त वणन पा ह े आहे जे
साम ीचे े आ ण इतर पै ू जसे क समूह दा य व आयपीसी या या द वतात. आ ण फौजदारी काय ांचे पुन व ोकन
कर याची गरज. आयपीसी या कोण याही एका व करणाचा व तार करणे हे खरे तर कठ ण काम आहे कारण येक
अ याय अ तीय आहे आ ण समान मह वाने वचार करणे आव यक आहे. तु हा ा कदा चत आयपीसी संपूण पणे वाचाय ा
आवडे यामुळे तु हा ा आयपीसीचे यो य प र े यातून सखो आक न होई .

. पुढ वाचन आ ण संदभ

. रतन ा आ ण धीरज ा भारतीय दं ड सं हता पुनमु ण

. भारतीय दं ड सं हता SNMisra

. भारतीय दं ड सं हता के डी गौर वर भा य

. भारतीय दं ड सं हता बेअ र कायदा.

ेवट या टपा

महारा रा य व. मेयर हा स जॉज AIR SC पहा .

५५