Professional Documents
Culture Documents
طرق تدريس الرياضيات لذوي الاحتياجات الخاصة
طرق تدريس الرياضيات لذوي الاحتياجات الخاصة
رأٌ١ف
اٌطجؼخ األٌٝٚ
ٚرزوشٚا
حُٔئُق
اٌفظً األٚيِ :فب٘ ُ١زٛي اٌزشث١خ اٌخبطخ
7
ِف َٛٙاٌزشث١خ اٌخبطخ
ك ٢ك ٖ٤طْ ط ْ٤ٜٔحُظؼِ ْ٤حُوخ ٙػِٝ ٠ؿ ٚحُظلي٣ي ُِط٬د ً ١ٝح٫كظ٤خؿخص
حُوخٛش ٌٖٔ٣ٝ ،ط ْ٤ٜٔحُظؼِ ْ٤حُؼ٬ؿ١ ١٧ ٢خُذٓ ،غ أ ٝري ٕٝح٫كظ٤خؿخص حُوخٛش؛
ٝكٓ ٢ؼظْ حُزِيحٕ حُٔظويٓش طْ طؼيَ١ َ٣م حُظيٍٝ ْ٣حُز٤جخص رل٤غ ٣ظْ طوي ْ٣حُلي
ح٧هُ ٠ٜؼيى حُط٬د ك ٢ر٤جخص حُظؼِ ْ٤حُؼخّ.
9
ٓٔ .ط٤ٜجش حُٔيحٍّ ُظِز٤ش ح٫كظ٤خؿخص حٓ٧خٓ٤ش ُ١٨لخٍ ً ١ٝح٫كظ٤خؿخص
حُظَر٣ٞش حُوخٛش رٔخ ٣ظطِزًُ ٚي ٖٓ اؿَحء حُظؼي٬٣ص حُز٤ج٤ش حُ٣ٍَٝ٠ش.
ٔ .كن حَُػخ٣ش ٝحُظؼِْ ُـٔ٤غ ً ١ٝحُلخؿخص حُوخٛش ًَ َٔ٘٣ٝح١٫لخٍ حٌُ٣ ٖ٣ؼخٕٗٞ
ٖٓ ٓوظِق حٌٗخٍ ح٫ػخهش.
ٕ .طؤً٤ي ٓزيأ حُلَٝم حُلَى٣ش ر ْٛ ٖٓ ٖ٤كخؿش حُ ٠حُظَر٤ش حُوخٛش ػِ ٠حَُؿْ ٖٓ
ٝؿٞى كخؿخص ٓظ٘خرٜش ر ٖ٤حُلجخص حُٔوظِلش.
ٖٟٝ .غ حُوط ٢حُظَر٣ٞش حُلَى٣ش ٜٓ٘خ ٝحُـٔؼ٤ش ُٔٞحؿٜش ح٫كظ٤خؿخص حُظَر٣ٞش
حُوخٛش رٌَ كجش ٓغ طلي٣ي ٓؼخٓ َ٤٣ؼ٘٤ش ٖٓ حُ ٍٞٛٞحُ ٠حُٜيف كٔٓ ٢ظ٣ٞخص
حُظلٝ َ٤ٜحُٜٔخٍحص حُل٤ش ٝحُلًَ٤ش ٝحُٔ٤ٜ٘ش ٓغ ػيّ حؿلخٍ ى ٍٝحَٓ٫س كٌٛ ٢ح
حُـخٗذ.
ٗ .طلي٣ي حُٔزَ ٝحُٓٞخثَ ٝح٫ىٝحص حُظ ٌٖٔ٣ ٢حٓظويحٜٓخ ُِٔٔخػيس ك ٢طلو٤ن ٛيف
حكيحع حُظـ َ٤ك ٢ك٤خس حُط٬د ً ١ٝح٫كظ٤خؿخص حُوخٛش حُظٜ٘ٓ ٢خ ٓخ ٣و( ٚطوْ٣ٞ
ح٫ىحء ُ.)ْٜ
٘ .طوي ْ٣حُويٓخص حُظَر٣ٞش حُوخٛش رخُط٬د ً ١ٝح٫كظ٤خؿخص حُوخٛش ػِٝ ٠كن
حِٓٞد ح٫ىٓخؽ رؤهَ ٓليىحص حُز٤جش٣ٝ ،ظٌٛ ٖٔ٠ح حُٔل ّٜٞػِٓ ٠ز َ٤حُٔؼخٍ ٝؿٞى
ط ١ًٝ ٌ٤ٓ٬ح٫كظ٤خؿخص حُوخٛش رَٔكِش ىٍحٓ٤ش ٓؼ٘٤ش ٓغ حهَحٗ ْٜحُؼخىُ ٖ٤٣ظٞكَ٤
حه ٠ٜىٍؿش ٌٓٔ٘ش ٖٓ حُظلخػَ ح٫ؿظٔخػ.٢
.8إٔ طٞك َ٤حُويٓخص حُظَر٣ٞش حُوخٛش ُ١٨لخٍ٣ ،ظطِذ ه٤خّ كَ٣ن ٓظؼيى حُظوٜٜخص
رٌُي ،ك٤غ ٣ؼَٔ ًَ حهظٜخ ٢ٛػِ ٠طِ٣ٝي حُطلَ رخُويٓخص ًحص حُؼ٬هش رظو،ٜٜٚ
ٝؿخُزخ ٓخ َٔ٘٣حُلَ٣نٓ :ؼِْ حُظَر٤ش حُوخٛشٝ ،حُٔؼخُؾ حُ٘لٔٝ ،٢حُٔؼخُؾ حُٞظ٤ل،٢
ٝحهٜخث ٢ػِْ حُ٘لْ ٝحَُٔٗيٝ ،حهٜخث ٢حُظَر٤ش حَُ٣خ٤ٟش حٌُٔ٤لشٝ ،حهٜخث ٢حُؼ٬ؽ
حُ٘طوٝ ،٢ح١٫زخء ٝحَُٟٔخصٝ ،حهٜخث ٢حُؼَٔ ح٫ؿظٔخػ.٢
.9إٔ ح٫ػخهش ٫طئػَ ػِ ٠حُطلَ كوٌُٜ٘ٝ ،٢خ هي طئػَ ػِ ٠ؿٔ٤غ حكَحى حَٓ٫س،
ٝحَٓ٫س ٢ٛحُٔؼِْ حٝ ٍٝ٫ح١ ٌَُ ْٛ٫لَٝ ،حُٔيٍٓش ُٔ٤ض ري ٬٣ػٖ حَٓ٫س ،كٌَِ
ٖٓ حُطَك ٖ٤ىِ٣ ٍٝؼز ٚك ٞٔٗ ٢حُطلًٌَُ ،ي ٫ري ٖٓ ط٘ـ٤غ حكَحى حَٓ٫س ٝهخٛش
حُٞحُي ٖ٣ػِ ٠حُٔ٘خًٍش حُلخػِش ك ٢حُؼِٔ٤ش حُظَر٣ٞش حُوخٛش.
ٓٔ .إٔ حُظَر٤ش حُوخٛش حُٔزٌَس أًؼَ كخػِ٤ش ٖٓ حُظَر٤ش ك ٢حَُٔحكَ حُؼَٔ٣ش حُٔظويٓش،
كَٔحكَ حُطلُٞش حُٔزٌَس َٓحكَ كٔخٓش ػِٛ ٠ؼ٤ي حُ٘ٔ٣ٝ ،ٞـذ حٓظؼٔخٍٛخ حُ٠
حه ٠ٜكي ًٌٌُٖٓٔٝ ،ي ٣ؼظزَ حٌُ٘ق ٝحُظيهَ حُٔزٌَ أكي حُٔزخىة حَُث٤ٔ٤ش ك٤ٓ ٢يحٕ
حُظَر٤ش حُوخٛش ٌٖٔ٣ٝ ،طويٌٛ ْ٣ح حُ٘ٞع ٖٓ حُويٓخص حٓخ ك ٢حَُٔحًِ حُٔظوٜٜش حٝ
ك ٢حُز٤ض.
00
فئبد اٌزشث١خ اٌخبطخ
ً ٝٝح٫كظ٤خؿخص حُوخٛش ْٛ :حٌُ ٖ٣طوظِق هٜخثٝ ْٜٜكخؿخط ْٜؿ٣َٛٞخ ػٖ
هٜخثٝ ٚكخؿخص حهَحٗ ًٝٝ( ْٜح٫كظ٤خؿخص حُٔظٓٞطش).
ٝهي ٣ـ َٜحٌُؼ ٖٓ َ٤حُ٘خّ رؤٕ ٘ٛخى ػ٬ع ػَ٘س كجش ٖٓ كجخص ً ١ٝح٫كظ٤خؿخص
حُوخٛش حُظ ٢طويّ ُٜخ حُويٓخص ٖٓ ه ٍ٬هخٗ ٕٞحُظَر٤ش ٩كَحى حُٔؼٞه)IDEA( ٖ٤
ٝر٤خٜٗخ ًخُظخُ:٢
01
ًٝؼَ٤حً ٓخ ٣ظْ حُوِ ٢رٓ ٖ٤لخ ١ًٝ ْ٤ٛح٫كظ٤خؿخص حُوخٛش ٝحُٔلخ ْ٤ٛحُظ ٢ك ٢ػِْ
حُ٘لْٓ ،ؼَ ٓل ّٜٞحُظوِق حُؼوِٝ ،٢حَُٔ ٝحُؼوِٝ ،٢طؤْ حُيٍحٓش رخُـخٓؼخص
ٝحٌُِ٤خص ك ٢حُظَر٤ش حُوخٛش ٓؼَ (ؿخٓؼش حُِٔي ٓؼٞى رخَُ٣خٝ ،ٝؿخٓؼش حُِٔي كَٜ٤
رخُٜلٞف٤ًِٝ ،ش حُٔؼِٔ ٖ٤رـيسٝ ،ؿخٓؼش حٓ٩خٍحص حُؼَر٤ش حُٔظليسٝ ،حُـخٓؼش حٍ٧ىٗ٤ش،
ٝؿخٓؼش حُوِ٤ؾ حُؼَر ٢رخُزلَ )ٖ٣ك ٢أكي حُٔٔخٍحص حُظو٤ٜٜش حُظخُ٤ش:
ٗ ٫ٝي ك ٢حًِٗٔ ٚخ ُحى كٜ٘ٔخ ُطز٤ؼش ح١٧لخٍ ً ١ٝح٫كظ٤خؿخص حُوخٛش ٝحٓ٧خُ٤ذ
حُظَر٣ٞش طؼٌْ طويَٗ٣خ ٝحكظَحٓ٘خ ُٜئ٫ء ح١٧لخٍ ٝآَٓٝ ،ْٛطِح٣ي ح َٓ٧ك ٢اكَحُ
ِٓ٣ي ٖٓ حُظطٝ ٍٞحُ٘ٔٝ ٞحُ٘ـخف ٝحُظٞك٤ن ك ٢ك٤خط ْٜأػ٘خء حَُٗي.
02
ٚف ٟػٛء رٌه ّ٠ىٓ رظٕ١ف األؽفبي ر ٞٚاالزز١بخبد اٌخبطخ إٌِ ٝدّٛػبد فشػ١خ
ثغشع اٌزؼٍ ُ١ػٍ ٝإٌس ٛاٌزبٌ- :ٟ
ٕ -االخزالفبد اٌسغ١خٝ :ط ْ٠ح١٧لخٍ حٌُ٣ ٖ٣ؼخٗ ٖٓ ٕٞاػخهخص ٓٔؼ٤ش أ ٝر٣َٜش.
ٖ -االخزالفبد اٌزٛاطٍ١خٝ :طَ٘ٔ ح١٧لخٍ ًٛ ١ٝؼٞرخص حُظؼًٌُِْٝ ،ي ٖٓ ٣ؼخٕٗٞ
ٖٓ حٟطَحرخص ك ٢حُ٘طن ٝحُِـش.
٘ -االخزالفبد اٌجذٔ١خٝ :طَ٘ٔ ح١٧لخٍ حٌُ٣ ٖ٣ؼخٗ ٖٓ ٕٞاػخهخص كًَ٤ش أ ٝحٟطَحرخص
٤ٛيٍُٞٝؿ٤ش ،أ ٝأَٓح ٝػ٣ٞ٠ش ِٓٓ٘ش.
-ٙاالخزالفبد اٌشذ٠ذح ٚاٌّزؼذدحٝ :ط ْ٠ح١٧لخٍ حٌُ٣ ٖ٣ؼخٗ ٖٓ ٕٞػيس اػخهخص ك٢
ٝهض ٝحكي (َِٗ ىٓخؿٝ ٢اػخهش ػوِ٤ش ،أًٝ ْٔٛ ٝق ر ،َٜأ ٝاػخهش ٓٔؼ٤ش ٝاػخهش
ػوِ٤ش … حُن).
٣ئى ١حُٔؼخه٤ً٘ٛ ٕٞخ ً ح٧ػٔخٍ حُظ ٢طلظخؽ اُ ٠طٞحكن كًَ ٢رٌلخءس أهَ ٖٓ حُؼخىٖ٣
ٓٞحء ًخٗض حُٜٔخٍس طظطِذ هٞس أَٓ ٝػش أ ٝىهش ك ٢ح٧ىحء – ًٔخ ٝؿي إٔ ُي ْٜ٣حٌُؼَ٤
ٖٓ حٌُٔ٘٬ص حُٔظؼِوش رخُ٘خك٤ش حُلٔ٤ش.
04
اٌخظبئض اٌؼمٍ١خ اٌّؼشف١خ- :
طوَ ٗٔزش حًٌُخء ػٖ ٓ – 7حُويٍس حُؼوِ٤ش ُِٔؼخم ً٤٘ٛخ ً طٔخ ٗ/ٖ ١ٝحُويٍس حُؼوِ٤ش ُِلَى
حُٔ – ١ٞحُطلَ حُٔ٘ٓ ٞٔ٘٣ ١ٞش ػوِ٤ش ه٘ٓ ٍ٬ش ُٓ٘٤ش ،أٓخ حُٔؼخم ػوِ٤خ ً ٞٔ٘٣طٔؼش
ٗ ٍٜٞػوِ٤ش – حُؼَٔ حُؼؤُِِ ٢ظوِق ػوِ٤خ ً ٣ِ٣ ٫ي ػٖ ٓٔ أ٘ٓ ٔٔ ٝش ػوِ٤ش ٫ٝ
٣ئٌٛ ِٚٛح ُِظل َ٤ٜحُيٍحٓ ٢أًؼَ ٖٓ حُٜق حُوخْٓ ٜٓٔخ رِؾ ػَٔ ٙحُِٓ٘.٢
٬٣كع حُظؤهَ ك ٢اهَحؽ حٞٛ٧حص ٗٝطن حٌُِٔخص ٝحٓظويحّ حُـَٔ ٝحُظؼز َ٤حُِلظ٢
ػٖ ح٧كٌخٍ ٝحُٔ٘خػَ ًٔ /خ طٞؿي ػٞ٤د ك ٢حُ٘طن ٝحٌُ.ّ٬
ُٞكع إٔ طؼِْ حُٜٔخٍحص حُل٘٤ش ٝحُٔ٤ٓٞو٤ش ٌٕٞ٣أرطؤ ُي ١حُٔظوِق ػوِ٤خ ً ٍ٫طزخٚ١
رظؤهَ ٝه ٙٞٔٗ ٍٜٞحُؼوِ.٢
ٝحٓ٫ظـخرخص حُِلظ٤ش ٌُٖٝكٓ ٢يس أٔٓ ٍٞ١خ ٣لظخؿٜخ حُ٘و ٚحُؼخى٣ ٫ٝ ١ظؼيٟ
ٓٔظ١ٞ
االثزىبس ٚاٌزخ :ً١هي ُ ٌٕٞ٣ي ١حُزؼٜٓ ْٜ٘ٓ ٞخٍحص حَُْٓ ح٫رظٌخٍٝ ١حُ٘لض
ٝح٧ىحء حُٔ٤ٓٞو.٢
-اٌؼذٚاْ ِٕٞ٤ٔ٣ :اُ ٠ح٫ػظيحء ػِ٬ُٓ ٠ث ْٜأٓ ٝيٍٓ ْٜ٤أ٣ ٝلطٔ ٕٞح٤ٗ٧خء.
-االٔفؼبٌ١خ اٌؼبِخ :ه ٍٜٞك ٢حُويٍس ػِٟ ٠ز ٢حُ٘لْ ٝحُظلٌْ ك ٢حٗ٫لؼخ٫ص.
-ػذَ رمذ٠ش اٌزاد :رٔزذ طٌَحٍ َٓحص حُلَ٘ أٗ ٝظَس ح٥هَ.ُْٜ ٖ٣
-اٌدٕبذٔٗ :زش حُـ٘خف ػخُ٤ش رٔزذ ه ٍٜٞاىٍحى حُؼٞحهذ ٝهخرِ٤ش حُٔظوِق ُٓ٬ظٜٞحء
ٝحُظؤػٔٓ َ٤خ ٣ـؼِ ٚأىح ٙك٣ ٢ي هَٗخء حُٔٞء.
07
سػب٠خ اٌّزخٍف ٓ١ػمٍ١بً- :
-حُؼ٬ؽ رخُِؼذ
-حُؼ٬ؽ حُـٔخػ٢
-حُؼ٬ؽ حُِٔ٢ًٞ
-حُؼ٬ؽ حٌُ٢ٓ٬
-حُؼ٬ؽ حُٔ٢ٜ٘
-إ حُلويحٕ حُٔٔؼ٘٣ ٢ط ١ٞػِ ٠كَٓخٕ حُ٘و ٖٓ ٚحُل ٍٜٞػِ ٠حُظـٌ٣ش حَُحؿؼش
حُٔٔؼ٤شٔٓ ،خ هي ٣ئػَ ِٓز٤خ ً ػِٟٝ ٠ؼ ٚك ٢حُلَحؽ ٝػِ ٠كًَخص ؿٔٔ٤ش ًٌُٝي كخٕ
رؼ ٞحٗ٧وخ ٙحُٔؼخهٔٓ ٖ٤ؼ٤خ ً طظطُ ٍٞي ْٜ٣أٟٝخع ؿٔٔ٤ش هخ١جش أٓخ حُ٘ٔ ٞحُلًَ٢
ُٜئ٫ء حٗ٧وخٓ ٙظؤهَ ٓوخٍٗش رخُ٘ٔ ٞحُلًَُِ ٢ؼخى.ٖ٣
08
أثش اإلػبلخ اٌغّؼ١خ ػٍ ٝإٌّ ٛاٌٍغٌ ٞٛألؽفبي- :
ُِ ٌٖٔ٣ز٤ض حًظ٘خف حُ ْٜٔك ٢كخُش اهلخم حُطلَ ك ٢حٌُ ّ٬ك ٢حُٖٔ حُؼخىٝ ،ُٚ ١ػيّ
هيٍط ٚػِ ٠ك ّ٬ً ْٜح٥هَٝ ٖ٣حٗؼيحّ طـخٝرٝ ٚطٔ ِٙ٤حٞٛ٧حص.
١َ٣رؼ ٞحُؼِٔخء إٔ حُ٘ٔ ٞحُٔؼَك٣ ٢ؼظٔي ػِ ٠حُِـش هخٛش ٝإٔ حُِـش ٢ٛحً٧ؼَ
ٟؼلخ ً رٓ ٖ٤ظخ َٛحُ٘ٔ ٞحُٔوظِلش ُي ١حُٔؼٞم ٓٔؼ٤خً.
ُٝظطٓ َ٣ٞظخ َٛحُ٘ٔ ٞحُٔؼَكُ ٢ي ١ح١٧لخٍ حُٔؼخهٔٓ ٖ٤ؼ٤خ ً ٣وظَف رؼ ٞحُزخكؼٖ٤
حٓظويحّ ٓؼَ٤حص كٔ٤ش ٓظؼيىس:
ػِ ٠حَُؿْ ٖٓ إٔ ًًخء حُط٬د حُٔؼخهٔٓ ٖ٤ؼ٤خ ً ُ٘ٓ ْ٤ول٠خ ً ا ٫إٔ طل ِْٜ٤ٜحُؼِٔ٢
ٓ٘ول ٞرٌَ٘ ِٓلٞظ.
-حً٫ظجخد ٝحِٝٗ٫حء
09
اٌزٛافك االخزّبػٌٍّ ٟؼبل ٓ١عّؼ١بً- :
٣ظطِذ ٟٝغ حٓظَحط٤ـ٤ش طؼِ٤ٔ٤ش ُ١٨لخٍ حُ٠ؼخف حُٔٔغ طلو٤ن ػ٬ع ٓطخُذ أٓخٓ٤ش
:٢ٛٝ
(ٕ) حُلل ٚحٌُخَٓ ُ١٨لخٍ ٟؼخف حُٔٔغ ٝحُظؤًي ٖٓ ك ُْٜٜٞػِ ٠حُؼ٘خ٣ش حُطز٤ش
حٌُخِٓش.
(ٖ) ٟٝغ ٝطوط ٢٤حُزَحٓؾ حُظؼِ٤ٔ٤ش حُظ ٢طظ٘خٓذ ٓغ ح١٧لخٍ ٟؼخف حُٔٔغ.
11
اٌفظً اٌثبٔ:ٟ
10
اٌش٠بػ١بد ٚطؼٛثبد اٌزؼٍُ
رخَُؿْ ٖٓ إٔ ٛؼٞرخص حُوَحءس
ٝحٌُظخرش حٓظلًٞص ػِ ٠هيٍ أًزَ ٖٓ
حٛ٫ظٔخّ ك٤ٓ ٢يحٕ ٛؼٞرخص حُظؼِْ ،ا ٫إٔ
ٛؼٞرخص حَُ٣خ٤ٟخص ريأص طظِو ٠حٛظٔخٓخ
ٓظِح٣يح ٖٓ حُزخكؼ ٖ٤كٛ ٢ؼٞرخص حُظؼِْ،
ٝطظًَِ ٌٓ٘٬ص حُظ ٌ٤ٓ٬حٌُ٣ ٖ٣ؼخٖٗٛ ٕٞ
ٛؼٞرخص ك ٢حَُ٣خ٤ٟخص ك ٢اؿَحء حُؼِٔ٤خص
ٝحَُ٠د، حُطَف، (حُـٔغ، حُلٔخر٤ش
حُؤٔش) ًٌُٝي كَ حُٔٔخثَ حُِلظ٤ش٣ٝ ،ؼظوي إٔ كِ٘ ْٜك ٢كَ حُٔٔخثَ حُِلظ٤ش ٣ؼٞى اُ٠
كِ٘ ْٜك ٢ططز٤ن حٓظَحط٤ـ٤خص كَ حٌُٔ٘٬ص (ؿٔخٍ حُوط٤ذ ٝآهَ،OO7ٕ ،ٕٝ
.)8ٙٙ
٣ٝؼَِ رؼ ٞحُزخكؼ ٌٙٛ ٖ٤حُٜؼٞرش رٔ٤طَس ىحهِ٤ش ؿ َ٤كؼخُش أ ٝؿً َ٤لئس
ػِ ٠طٞظ٤ق حُٔؼِٓٞخص رخٟ٩خكش اُٟ ٠ؼق حٌُحًَس.
11
ٍٞ٣ٝى ًَ ٖٓ ح٣يؽ ٝرٍٞط ،,Burton& Edge)ٔ98ٙ( ٕٞىٍحٓخص ٌٕٞ٣
حٌُؼ ٖٓ َ٤حُظٛ ١ًٝ ٌ٤ٓ٬ؼٞرخص حُظؼِْ كٜ٤خ هيٍس ػِ ٠أىحء ٜٓخٍحص كٔخر٤ش ًخُـٔغ أٝ
حُطَف ٝحَُ٠د ٝحُؤٔش٣ ٌُْٜ٘ ،لظوَُِ ٕٝويٍس ػِ ٠حٓظويحّ ٌٙٛحُٜٔخٍحص حُلٔخر٤ش
ك ٢أٟٝخع كَ حُٔٔخثًَٔ .خ ٟٞ٣ق ٛئ٫ء حُٔئُل ٕٞأ٠٣خ أٗ٣ ٚظٞؿذ ػِ ٠حُظٌ٤ٓ٬
ٓؼَكش ً٤ل٤ش ططز٤ن حُٜٔخٍحص حُلٔخر٤ش ػِ ٠حٟٝ٧خع حُٔخُ٤ش حُظ ٢ططَأ ك ٢حُل٤خس
حُ٤ٓٞ٤ش (ك٢؛ ٓؼ٤ي ػزي حُؼِ.)ٕٕٓ ،ِ٣
غّؼّ١خ
ؽشق رؼٍٚ ُ١رذس٠ظ ر ٞٚاإلػبلخ اٌ ّ
حُظّٞح َٛحُِٔلٞظ
٣ٝؼظزَ ٖٓ حُطَّم حُلي٣ؼش حُٔٔظويٓش ك ٢طيٍ ١ًٝ ْ٣ح٩ػخهش حُّٔٔؼّ٤شٝ ،طَطٌِ ٌٙٛ
حُطَّ٣وش ػِ ٠حٓظـٓ ٍ٬خ طزوّ ٖٓ ٠كخّٓش حُّٔٔغ حُٔٞؿٞىس ُي ٟحُ ّ٘وٝ ،ٚطٜيف اُ٠
طط َ٣ٞهيٍحط ٚك ٢حُظّل ّيع ٝحُظّٔ ِ٤٤ر ٖ٤حٞٛ٧حص حُٔوظِلش.
هَحءس حُ ّ٘لخ:ٙ
ٝطٜيف ٌٙٛحُطَّ٣وش اُ ٠طؼِ ِ٣هيٍحص حُ ّ٘و ٚػِ ٠كٓ ْٜخ ٣وخٍ ُ ٚػٖ ٣َ١ن كٜٚٔ
ُلًَش حُ ّ٘لخٝ ٙطٔ ٌّ٘ ٖٓ ٚهَحءطٜخ.
14
حُظّٞح َٛحُ٤يّ ٝ
١
اٗخٍس ٛٝلّ٤ش ٣يّ٣ٝش طِوخثّ٤شٝ :طٔظويّ ٌٙٛحٗ٩خٍحص ُٛٞق ٗ٢ء أ ٝكٌَس ٓؼّ٘٤ش.
اٗخٍس ؿٛٝ َ٤لّ٤ش٣ٝ :وظ َٜحٓظويحٜٓخ ػِ ١ًٝ ٠حُؼٞم حُٔٔؼ ،٢ك٤غ ٣ظ ّْ حُو٤خّ
رلًَخص ٓؼّ٘٤ش رخُ٤ي ُِ ّيُ٫ش ػِ ٠أكٌخٍ أ ٝأَٓ٣ ٍٞحى حُظّؼز َ٤ػٜ٘خ.
طٜـجش حٛ٧خرغ ٢ٛٝ :ػزخٍس ػٖ اٗخٍحص ك ّّٔ٤ش ٣ظ ّْ ػِٜٔخ رٞحٓطش حُ٤ي ٢ٛٝ ،اٗخٍحص
َٓثّ٤ش ٓظّلن ػِٜ٤خ طؼزَّ ػٖ كَٝف حُٜـخء.
ٝك ٌٙٛ ٢حُطَ٣وش ٣ظ ّْ ىٓؾ ؿٔ٤غ حُطَّم حُّٔخروشٝ ،حٓظويحٜٓخ ُظؼِ ِ٣هيٍحص حٗ٧وخٙ
ً ١ٝح٩ػخهش حُّٔٔؼّ٤ش ػِ ٠حُظّٞحٓ َٛغ ح٥هَٝ ،ٖ٣ك ْٜحُؼخُْ حُٔل ٢٤رٝ ْٜحٔٗ٫ـخّ
ٓؼ.ٚ
15
ِ٣ٝؼذ حُٔؼِْ ىٍٝحً ك٣ٞ٤خ ً ك ٢طؼِ ١ًٝ ْ٤ح٫كظ٤خؿخص حُوخٛشٝ ،ػِ ٚ٤إٔ ِ٣ظِّ رطَم
طيٍ ْ٣كؼخُش ٘ٓٝخٓزش ُلخُش حُطخُذ ِٓٝ ،أثشص ؽشق اٌزذس٠ظ ِب :ٍٟ٠
ٖٓ حُ ١ٍَٝ٠إٔ ٔ٣ظٞػذ حُٔؼِْ ؿ٤يحً ٓويٍس ًَ ١خُذ ٓ٘ ْٜػِ ٠حُظل،َ٤ٜ
ٝحٓ٫ظ٤ؼخد.
٣ ل َ٠إٔ ٣ظوخرَ حُٔؼِْ ٓغ أَٓس ًَ ١خُذ رٌَ٘ ى ١ٍٝكظ٣ ٠طِؼ ْٜػِ٠
ٓٔظ ٟٞحُطخُذ َٛٝ ،حٕ ًخٕ ٓٔظٞح ٙحُيٍحٓ٣ ٢ظويّ أّ ٫؟ ٝإ ًخٗض ٘ٛخى
ٌِٓ٘ش ٣ـذ إٔ ٣طِغ ح٥رخء ػِٜ٤خ.
٣ ـذ إٔ ٘٣ـغ حُٔؼِْ حُطخُذ ػِ ٠حُ٫ظِحّ رخُيٍحٓش ٝحُو٤خّ رٟٞغ ؿيٍٝ
ىٍحٓ٘ٓ ٢خٓذ ٝحٌُٔحًَس أ ً٫ٝرؤ ٍٝى ٕٝطؤؿ٣ٝ َ٤ئًي ػِ ٠ح٧رٍَٟٝ ٖ٣ٞس
ٓظخرؼظ ٚك ٢حٍُِٔ٘.
٣ ل َ٠إٔ ٣ؼظٔي ػِ ٠حُٓٞخثَ حُظؼِ٤ٔ٤ش ٝح٧ىٝحص حُظٌُ٘ٞٞؿ٤ش حُلي٣ؼشًُٝ ،ي
ٜٗ٧خ طٔ ْٜك ٢طٔ َ٤ٜح َٓ٧ػِ ٠حُطخُذٝ ،ػِ ٠حُٔؼِْٝ ،طـؼِ ٚأًؼَ طلخػ.ً٬
كغ حُط٬د ػِ ٠حُظؼخٝ ٕٝحُظلخػَ كٔ٤خ رٝ ْٜ٘٤حُؼَٔ ريحهَ ٓـٔٞػخصًُٝ ،ي
٣ـؼِ ْٜأًؼَ حٗيٓخؿخًٝ ،حهزخ ً٫ػِ ٠حُظؼِ.ْ٤
٣ ل َ٠ح٫رظؼخى ػٖ حُؼ٘ق ك ٢حُظؼخَٓ ٓغ حُط٬دٝ ،حُلَ ٙىحثٔخ ً ػِ ٠حطزخع
حٓ٧خُ٤ذ حُظ ٢ط٘ـؼ ْٜػِ ٠حُظؼِ.ْ٤
– ٣ـذ إٔ ٘ٔ٣ق حُٔؼِْ حُطخُذ كَٛش ٖٓ أؿَ حٗ٫يٓخؽ ٓغ حُز٤جش حُٔل٤طش ر.ٚ
17
– ٣ل َ٠إٔ ٣ؼظٔي حُٔؼِْ ػِ ٠حٓ٧خُ٤ذ ٝحُطَم حُظ ٢طـؼَ حُطخُذ ٣ظليع رطَ٣وش
ٛل٤لش.
– ٖٓ حُ ١ٍَٝ٠إٔ ٣و ّٞحُٔؼِْ رظلي٣ي كخؿش ًَ ١خُذ اُ ٠حُؼ٬ؽ حُِـ.١ٞ
– ٣ـذ إٔ ٣لَ ٙحُٔؼِْ ػِ ٠إٔ ُ ٌٕٞ٣ي ٟحُطخُذ كِ٤ٜش ٖٓ ٓؼخٗ ٢حٌُِٔخص،
ٝرخُطزغ ػِ ٚ٤حَٗ٩حف ػِ ٠رؤٕ حُطخُذ ٣و ّٞرظٞظ٤ق ًخكش حٌُِٔخص كٞٓ ٢حٟؼٜخ
حُٜل٤لش.
– َٓحػخس ٖٓ حُطخُذٝ ،هيٍط ٚػِ ٠حُظٌ٤ق ٝحُظٞحٓٝ ،َٛخ ٜٓ ٖٓ ٌِٚٔ٣خٍحط ٚكظ٣ ٠ظْ
ٟٝغ ح٘ٗ٧طش حُٔ٘خٓزش ُ.ٚ
– ح٫رظؼخى ػٖ ًخكش أٓخُ٤ذ حُؼوخدٍَٟٝٝ ،س ط٘ـ٤ؼ ٚػ٘يٓخ ٜ٣يٍ ٓ٘ ٚطَٜف أٝ
ِٓٞى ح٣ـخر.٢
– حُلَ ٙػِ ٠طٞك َ٤حٗ٘طش حؿظٔخػ٤ش ٓظ٘ٞػش ُِطخُذ ًَ ٓ ّٞ٣غ ٍَٟٝس ٜٓخٍكش
حُطلَ رٔخ ٓ ٞٛظٞهغ ٓ٘ ٚكٞٓ ًَ ٢هق ؿي٣ي.
18
ٔظش٠بد اٌزؼٍُّ٠ :ىٓ رؼش٠ف ٔظش٠بد اٌزؼٍُ وّب :ٍٟ٠
ٗ ظَ٣خص حُظؼِْ ٝحُظؼِٓ ٢ٛ ْ٤ـٔٞػش ٖٓ حُ٘ظَ٣خص حُظ ٢طْ ٟٝؼٜخ ك ٢ريح٣خص
حُوَٕ حُؼَ٘ ٖ٣حُٔ٬٤ىٝ ١رو ٢حُؼَٔ ػِ ٠ططَٛ٣ٞخ كظٝ ٠هظ٘خ حَُحٝ ٖٛأٍٝ
حُٔيحٍّ حُلِٔل٤ش حُظ ٢حٛظٔض ر٘ظَ٣خص حُظؼِْ ٝحُظؼًِ ْ٤خٗض حُٔيٍٓش حُِٔ٤ًٞش
ٍؿْ إٔ رٞحىٍ ٗظَ٣خص ٓ٘خرٜش رُيأ حُؼَٔ رٜخ ك ٢حَُٔكِش ٓخ هزَ حُِٔ٤ًٞش.
٢ٛ حُ٘ظَ٣خص حُظ ٢طلَٔ ُ٘خ حُطَ٣وش حُظ٣ ٢ظؼِْ رٜخ حٔٗ٩خٕ – حُطلَ – حُ٘خد
– حٌُ... َٜ
حُطَ٣وش حُظٔ٣ ٢ظيهَ رٜخ حُٔؼخٍف ٔ٣ٝظيٓـٜخ ٖٟٔر٘٤ظ ٚحٌُ٤٘ٛش ٝحُٞؿيحٗ٤ش،
أٗ ١ؼْ إ ُِٞؿيحٕ ٓيه ٬ك ٢حُظؼِٝ ْ٤حُظؼِْ.
حُطَ٣وش حُظ٣ ٢ؼخُؾ رٜخ ٓخ حٓظيهِ ٚحُطلَ ٓؼٓ ٖٓ ٬ؼِٓٞخص ٜٓٝخٍحص...
حُطَ٣وش ٝحِٞٓ٧د حٌُُ٣ ١لَٔ ر ٚطؼِْ حُ٘خّ.
ٗ َٛظؼِْ ٖٓ ه ٍ٬حُٔؼٝ َ٤حٓ٫ظـخرش؟ أٗ ٝظؼِْ رخُٔ٘طن حٌُِ ٖٓ( ٢حٌَُ آُ ٠ـٔٞػش
ح٧ؿِحء)؟ أٗ ٝظؼِْ ّ ه ٍ٬ر٘خء حُٔؼَكش ٝحُظٌ٤ق ٓؼٜخ (حُظٞحُٕ) ٝكوخ َُِٔكِش حُؼَٔ٣ش
ٝحُوٜخث ٚحُ٘ٔخث٤ش؟ أٗ ٝظؼِْ ٖٓ ه ٍ٬حٗ٫يٓخؽ ح٫ؿظٔخػٝ ٢حُؼ٬هخص حُظ ٢طَر٢
رخُٔؼِْ رخُٔظؼِْ؟؟
٣ؼ٘٘ٛ ٢خى طلَٔ٤حص ٓظؼيىس ُِطَ٣وش حُظ٣ ٢ظِؤ٣ٝ ٠ظٞػذ ٣ٝل٣ٝ ْٜظؼِْ رٜخ حٔٗ٩خٕ
(حُطلَ)َ١ ٢ٛٝ ،حثن ٗٝظَ٣خص ٓظٌخِٓش اؿٔخٝ ،٫هي طظ٘خه ٞك ٢رؼ ٞحُظلخ،َ٤ٛ
ٌُٜ٘ٝخ ٓوخٍرخص طلٔ٣َ٤ش.
ٝهي٣ ٫ ،ل٤ي كٌٛ ٢ح حُٔـخٍ ٓـَى ح٬١٫ع حُؼَ ٢ٟحٌُِ٘ ،٢رَ ٫ري ٖٓ ٓلخُٝش
حٓ٫ظلخىس حُؼٔ٤وش ٝحُيه٤وش رٔـَٔ حُٔؼط٤خص حُؼِٔ٤ش حُظ ٢طٞحكَص اُ ٠ح.ٕ٥
حُٔؼِْ ك ٢كخؿش اُ ٠كَ١ ْٜم ٗٝظَ٣خص حُظؼِْ حُظ ٢طوخٍد حُٜٔ٘ؾ ٝحِٞٓ٧د حٌُ١
٣ظؼِْ ر ٚحٔٗ٩خٕ (حُطلَ /حُ٘خد) ِْ٣ ،رٜخ ٗظَ٣خ ٔ٣ٝخٍٜٓخ ػِٔ٤خ ك ٢حُل َٜحُيٍحٓ.٢
19
اًح طؼِْ ح َٓ٧رٜٔ٘ؾ طؼِ ْ٤ح١٧لخٍ حُٜـخٍ ك ٢ٜحُز٤يحؿٞؿ٤خ أٓخ إ طؼِن ح َٓ٧رخٌُزخٍ
ك ٢ٜحٗ٧يٍحؿٞؿ٤خ.
٣َ١وش ٝأِٓٞد طِو ٢حُطلَ طوظِق ػٖ ٣َ١وش ٝأِٓٞد طِو ٢حٌُزٝ َ٤حٌُ َٜأ ٝحُ٘٤ن
...حٌُٔ٤خِٗٓ ْ٣وظِق رخُ٘ظَ ُِٖٔ ٝحُظـَرش ٝػٞحَٓ أهَ.ٟ
طؤػَص حُٔيٍٓش حُِٔ٤ًٞشٝ ،هٜٛٞخ ٓغ ٝح ،ٕٞٔ١رؤكٌخٍ طٍٗٞي٣خى حٌُ َٟ٣ ١رؤٕ
حُظؼِْ ٞٛػِٔ٤ش اٗ٘خء ٍٝحر ٢أ ٝػ٬هخص ك ٢حُـٜخُ حُؼٜز ٢ر ٖ٤ح٧ػٜخد حُيحهِ٤ش
حُظ٣ ٢ؼَٛ٤خ حُٔ٘ز ٚحُٔؼٝ ،َ٤ح٧ػٜخد حُلًَ٤ش حُظ ٢ط٘ز ٚحُؼ٬٠ص كظؼط ٢رٌُي
حٓظـخرخص حُلًَش.
ٝحػظوي رؤٕ هٞحٗ ٖ٤آُ٤ش حُظؼِْ ٌٖٔ٣إٔ طَى اُ ٠هخٗ ٖ٤ٗٞأٓخٓ:ٖ٤
-هخٗ ٕٞحَُٔحٕ (أ ٝحُظيٍ٣ذ) ،أ ١إٔ حَُٝحر ٢طو ٟٞرخٓ٫ظؼٔخٍ ٝط٠ؼق رخ٩ؿلخٍ
حُٔظٞحَٛ؛
-ػْ هخٗ ٕٞح٧ػَ ،حٌُ٣ ١ؼ٘ ٢رؤٕ ٌٙٛحَُٝحر ٢طوٝ ٟٞطٌظٔذ ِٓ٤س ػِ ٠ؿَٛ٤خ
ٝطئى ١اُٛ ٠ي ٠ٍٟ ٍٝػٖ حُٔٞهق اًح ًخٗض ٗظخثـ ٚا٣ـخر٤ش.
21
ًٔخ أٗ ٖٓ ٚر ٢ِٜٔٓ ٖ٤حُٔيٍٓش حُِٔ٤ًٞش (رخكِٞف) ،حٌُ٫ ١كع أًِٗٔ ٚخ حهظَٕ حُٔؼَ٤
حَُ٘ ٢١رخُيحكغ حٌُُٔٞٞ٤ؿ ٢اٝ ٫طٌٗٞض حٓ٫ظـخرش حَُ٘٤١ش حٗ٫لؼخُ٤شٍٝ ،أ ٟرؤٕ
حُٔؼَ٤حص حَُ٘٤١ش حُٔ٘لَس طٌَ٘ ػٞحثن كخٓٔش ُِظؼِْ ٝر٘خء حٓ٫ظـخرخص حُ٘ٔط٤ش.
ٚأُ٘ اٌّفب٘ ُ١اٌزّ٠ ٟىٕٕب أْ ٔدذ٘ب ف ٟإٌظش٠خ اإلخشائ١خ ف ٟاٌزؼٍُٚ ،خظٛطب ِغ
(عىٕ١ش) ٘:ٟ
ِ -ف َٛٙاٌغٍٛن ٞٛٝ :كٔذ (ٌٓٓ ،)َ٘٤ـٔٞػش حٓظـخرخص ٗخطـش ػٖ ٓؼَ٤حص
حُٔل ٢٤حُوخٍؿ١ ٢ز٤ؼ٤خ ًخٕ أ ٝحؿظٔخػ٤خ؛ ٓل ّٜٞحُٔؼٝ َ٤حٓ٫ظـخرش :رل٤غ إ ٘ٛخى
ػ٬هش ٗزٌ٤ٓ ٚخٗ٤ٌ٤ش ر ٖ٤حُٔؼَ٤حص ٝحٓ٫ظـخرخص حُظ ٢طٜيٍ ػٖ حٌُخثٖ حٔٗ٩خٗ٢؛
ٓل ّٜٞح٩ؿَحء :حُِٔٞى ح٩ؿَحث ٢أ ٝحُلخػَ ًٌُ ٠ٔٔ٣ي رخُ٘ظَ اُ ٠آػخٍ ٙحُِٔٔٓٞش ك٢
حُٔل ٢٤حُز٤ج.٢
ِ -ف َٛٙاالشزشاؽ اإلخشائ :ٟحَُ٘ح ١ح٩ؿَحث٘٣ ٢ز٘ ٢ػِ ٠أٓخّ اكَحُ حٓ٫ظـخرش
ُٔؼ َ٤آهَ؛
ِ -ف َٛٙاٌزؼض٠ض ٚاٌؼمبة :أ ١حٓظؼٔخٍ حُظؼِ ِ٣ح٣٩ـخرُ ٢ز٘خء حُِٔ٤ًٞخص حَُٔؿٞد
كٜ٤خ.
ِ -ف َٛٙاٌزؼٍُ ٞٛٝ :كٔذ ٌٙٛحُٔيٍٓش .ػِٔ٤ش طـٗ َ٤ز ٚىحثٔش كِٞٓ ٢ى حُلَى ٘٘٣ؤ
ٗظ٤ـش حُٔٔخٍٓش ٣ٝظ َٜك ٢طـ َ٤ح٧ىحء ُي ٟحٌُخثٖ حُل.٢
-حُظؼِٔ٤ش ٞٛأ ٫ٝطلي٣ي ٓوخ١غ حٓ٫ظـخرخص ح٩ؿَحث٤ش ٟٝز٤ٛ ٢ؾ حُيػْ حُٔزخَٗ
ك٤غ ٗـي رؼي حُٔ ٕٞٔ٠حُٔؼَك ٢حٌُ٣ ١و٠غ ُٔليىحص:
-ػْ رؼي حٗز٘خء حُِٔ٤ًٞخص ح٩ؿَحث٤ش ًٜيف ُِظؼِْ ،ك٤غ طٌ ٌٙٛ ٕٞحُِٔ٤ًٞخص هخرِش
ُِٔ٬كظش ٝحُ٠زٝ ٢حُو٤خّ.
طؼظزَ حُٔيٍٓش حُٔؼَك٤ش ك ٢ػِْ حُ٘لْ ٖٓ ر ٖ٤أكيع حُٔيحٍّ حُٔؼَك٤ش حُظ ٢كخُٝض
إٔ طظـخ ُٝرخُو ٜٙٞرؼٞٓ ٞح ٖ١حُ٠ـ ٢ك ٢حُٔيٍٓش حُز٘خث٤ش ٝحُِٔ٤ًٞش ػِ٠
حُٔٞحء.
كبًح ًخٗض حُِٔ٤ًٞش كٗ ٢ظَ٣خطٜخ ك ٍٞحُظؼِْ طَ ٟرؤٕ حُظؼِْ ٞٛطلٓ َ٣ٞـَ
حٓ٫ظـخرخص أ ٝطـ َ٤٤حكظٔخ٫ص اٛيحٍ حٓظـخرخص ٌٛح حُٔـَ طزؼخ َُ٘ٓ ١ٝؼ٘٤ش ،ك٤غ
طل َ٣ٞحُِٔٞى ،حُٔظٔؼَ ك ٢طلٔ ٖ٤ح٧ىحء ٝحٓظوَحٍَ٣ ٫ ،ٙؿغ اُ ٠حُ٘٠ؾ حُ٘ٔخث ،٢رَ
اُ ٠كؼَ حُٔل ٢٤حُوخٍؿٝ ٢آػخٍٝ ،ٙحُ٘ٔٓ ٞخ ٞٛاٗ ٫ظ٤ـش آُ٤ش.
21
ٝ -اًح ًخٗض ًٌُي حُ٘ظَ٣ش حُز٘خث٤ش (حُظٌ٤٘٣ٞش) ٓغ ر٤خؿ ٢طَ ٟرؤٕ حُ٘ٔ ٞحُٔؼَكٞٛ ٢
ػِٔ٤ش ُز٘خء حُٔؼَكش ٣و ّٞكٜ٤خ حُطلَ ري ٖٓ ٢٤٘ٗ ٍٝه ٍ٬طلخػِٓ ٚغ حُٔلٓ ٌُٖ ،٢٤خ
٣لٌْ ٌٛح حُ٘ٔ ٢ٛ ٞحٌُٔ٤خِٗٓ٤خص حُيحهِ٤ش ُِلَىٝ ،حُظ ٫ ٢طظؤػَ ا ٫ك ٢كيٝى ٗٔز٤ش ؿيح
رخُؼٞحَٓ حُوخٍؿ٤ش٣ٝ ،ظلون حُ٘ٔ ٞػزَ َٓحكَ طيٍ٣ـ٤ش ٓظِِٔٔش ٣ٍَٟٝٝش (حُ٘٠ؾ)
ك ٌَٗ ٢ر٘٤خص ٓؼَك٤ش أًؼَ كؤًؼَ طـَ٣يحٝ ،حُظؼِْ ٌٕٞ٣ىحثٔخ طخرؼخ ُِ٘ٔ،ٞ
ٖٓ حُظٌ٤٘٣ٞش /حُز٘خث٤ش ٝحُِٔ٤ًٞش ك ٢اٌٗخُ٤ش أٓزو٤ش حٌُحص (حُ٘٠ؾ) أ ٝحُٟٔٞٞع ك٢
ػِٔ٤ش حُظؼِْ ٝر٘خء حُٔؼخٍف.
ًٔخ أٗ ٖٓ ٚح٧كٌخٍ حٓ٧خٓ٤ش ُ ٌٜٙحُٔيٍٓش ًٕٞ ،حُظلخػَ ر ٖ٤حُلَى ٝحُٔل- ٢٤
هٜٛٞخ أػ٘خء حُظؼِْ ٞٛ -طلخػَ ٓظزخىٍ ،اً إٔ حٌُُٔٞٞ٤ؿ٤خ حُٔؼَك٤ش ٌُٞٞ٤ٓ ٢ٛؿ٤خ
طلخػِ٤ش رخٓ٧خّٜٗ٧ ،خ طـٔغ ر ٖ٤ر٘٤ش ٌُِحص ٝر٘٤ش ُِٞحهغ ك ٢ػِٔ٤ش ٓؼخُـش حُٔؼِٓٞخص،
٣ل ٍٞرٔٞؿزٜخ حٔٗ٩خٕ/حُلَى حُٔؼط٤خص حُوخٍؿ٤ش اُٝ ٍُٞٓ ٠طٔؼ٬ص ً٤٘ٛش ،ك٤غ إ
حٌُ ٖٛأ ٝحُٔؼَكش طظـ َ٤رخُٔلُٔٝ ٢٤ل٣ ٢٤ظـ َ٤رخُٔؼَكش ،ك٤ض ُ٘ٛ ْ٤خى ٓؼخٍف
22
ري٤ٓ ٕٝخم ٝحهؼ ٢ط٘ظؾ ٝطٔظؼَٔ ك٘ٛ ْ٤ُٝ ،ٚ٤خى ٓل ٢٤ريٓ ٕٝؼخٍف ط٘ظٔٝ ٚطؼطٚ٤
ٓؼ٘( ٠طيهَ حٌُحص).
ٝػِ ،ٚ٤كبٕ حُظؼِْ ٝحُ٘ٔ ،ٞكٔذ حٛ٫ط٬ف حٌُُ ٢ٌ٤ٓ٬ؼِْ حُ٘لْ ،أٛزق ٓغ حُٔيٍٓش
حُٔؼَك٤ش ٠ٔٔ٣رخًظٔخد حُٔؼخٍف٠ٚ ،زٍخض ِفِٙٛٙب ٌٍزؼٍُ ف:ٟ
-اٌزؼٍُ ٞٛطـُِٔ َ٤ؼخٍف ػ ٝٞطـ َ٤حُِٔٞى ،أٍَٝ٤ٓ ١س ىحهِ٤ش طليع كًٖٛ ٢
حُلَى؛
-اٌزؼٍُ ٌٖٔ٣ ٫كو ٢ك ٢اٟخكش ٓؼخٍف ؿي٣يس (حٌُْ) رَ ًٌُي ك ٢طٌِٜ٘٤خ ٝط٘ظٜٔ٤خ
ٝطٌِٜ٘٤خ ك ٢ر٘٤خص (حٌُ٤ق) ٖٓ هز :َ٤حُلجش ،حُوطخ١ش ،حًُ٘ٔٞؽ حٌُ ،٢٘ٛحُ٘ظَ٣ش ...
-اٌزؼٍُ ٌٕٞ٣طخرؼخ ُِٔؼخٍف حُٔخروشٜٗ٧ ،خ طليى ٓخ ٌٖٔ٣إٔ ٣ظؼِٔ ٚحُلَى ٫كوخ؛ حُظؼِْ
ٗ ٞٛظ٤ـش حُظلخػَ حُٔظزخىٍ ر ٖ٤حُلَى ٝحُٔل ،٢٤ك٤غ حُٔؼَكش طظٌٝ ٕٞطز٘ ٠رل٘ٗ َ٠خ١
حٌُحص ٗٝظ٤ـش ٌُٜح حُ٘٘خ( .١أكَٗخٝ ٝحُِح.)َٕٓٓٓٛ
23
ؽشق ٚأعبٌ١ت رذس٠ظ ر ٞٚطؼٛثبد اٌزؼٍُ
(اٌش٠بػ١بد ٚاٌؼٛق اٌغّؼ)ٟ
إْ ؽش٠مخ اٌزذس٠ظ ٢ٛ :حٌُ٤ل٤ش حُظ٣ ٢ظْ رٜخ طؼِ ْ٤حُٔلظُِ ٟٞطِزشٓٝ ،ؼخٍ ػًُِ ٠ي ٖٓ
حٌُٖٔٔ إٔ ٗٔظويّ حِٞٓ٧د حُظخُ ،٢حٓظَحط٤ـ٤خص حُظؼِ ْ٤حُؼ٬ؿ:ٞٛٝ ،٢
oطوٝ ْ٣ٞطوي ْ٣حُظـٌ٣ش حَُٔطيس حُل٣ٍٞش ُظٜل٤ق حُٔٔخٍ حُظؼُِِ ٢ٔ٤طخُذ أ ً٫ٝرؤ.ٍٝ
ٕ -حٓ٫ظ٘خى اُ ٠حُوزَحص حُٔخروش ُِطخُذ ػ٘ي طوي ْ٣حُٔخىس حُظؼِ٤ٔ٤ش حُـي٣يس.
24
( .)3أعٍٛة إٌظُ- :
٘ٗ ٞٛٝخ ١طؼِٗ ٌَ٘٣ ٢ٔ٤طخهخ ٌُٗٞٓ ٚخطٝ ٚػ٘خٝ َٙٛػ٬هخطٝ ٚػِٔ٤خط ٚحُظ ٢طٔؼ ٠اُ٠
طلو٤ن حٛ٧يحف حُٔليىس ٣ ٞٛٝظؤُق ٖٓ أٍرؼش أؿِحء:
oحُٔيه٬ص Inputs
oحُؼِٔ٤خص Processes
oحُٔوَؿخص Outputs
حَُ٣خ٤ٟخص
25
-8ؽش٠مخ فشٔبٌذ- :Fernald Method ٚ
طو٣َ١ ّٞوش كَٗخُي ٝػِ ٠حٓظويحّ حُٔيهَ حُٔظؼيى حُلٞحّ ك ٢ػِٔ٤ش طؼِْ حَُ٣خ٤ٟخص.
oحهظ٤خٍ حُطخُذ ُِٔٔخثَ ٓٔخ ٣ـؼِ ٚأًؼَ ا٣ـخر٤ش ٘ٗ ٝخ١خ ٝاهزخ ٫ػِ ٠حُلَ.
طًَِ ٌٙٛحُطَ٣وش ػِ ٠طؼيى حُلٞحّ ٝحُظ٘ظ ْ٤أ ٝحُظ٤ٜ٘ق حُظَٓٝ ِ٤طؼِ ْ٤حُظٜـ،٢
ٝطو ّٞػِ:٠
ٍٖ -ر ٢أػ٠خء حٌُُ ّ٬ي ٟحُطلَ ٓغ ٓٔٔ٤خص حٍ٧هخّ ٝأٞٛحطٜخ ػ٘ي ٓٔخػُ٘ ٚلٔ ٚأٝ
ؿ.َٙ٤
٣ـذ حٛ٫ظٔخّ رٜٔخٍحص حٓ٫ظؼيحى ٌُِظخرش ،ك٤غ طظطِذ ٓ٤طَس ػوِ٤ش ٝطٞحكن
رٝ ١َٜػيىٝ ١طٔ ِ٤ر ،١َٜرخُظخُ ٢ػِ ٠حُٔؼِْ ٓٔخػيس حُطخُذ ُظطٌٙٛ َ٣ٞ
حُٜٔخٍحص هزَ حُزيء رظيٍ ْ٣حٌُظخرش حُؼوِ٤ش٣ٝ ،ظْ طط َ٣ٞحُظٞحكن حُؼٜز ٢حُز ١َٜػٖ
٣َ١ن حَُْٓ رخٛ٧خرغ ،حُظِ ،ٖ٣ٞأٓخ حُظٞحكن ر ٖ٤حُؼٝ ٖ٤حُ٤ي كؼٖ ٣َ١ن ٍْٓ ىٝحثَ ػْ
ٗوِٜخ ًٌُٝي طط َ٣ٞحُظٔ ِ٤حُز٨ُ ١َٜكـخّ ٝحٌٗ٧خٍ ٝحٍ٧هخّ ٝحُظلخٌٛٝ ،َ٤ٛح ٢ٔ٘٣
ح٩ىٍحى حُزٍ٬ُ ١َٜهخّ ٝطٌٜ٘٣ٞخ ػ٘ي حُطخُذ ٌٖٔ٣ٝ ،طيٍ٣ذ حُلًَخص حٌُظخر٤ش
رخٌُظخرش ػِ ٠حُِٜٜخٍ أ ٝحٌُظخرش ػِ ٠حََُٓ.
27
-0ؽش٠مخ فشٔبٌذ- :ٚ
ٝحُظ ٢أَٗٗخ ُٜخ هزَ هِٝ ،َ٤حُظ ٢طؼظٔي أِٓٞد ٓظؼيى حُلٞحّ ُظؼِْ حُلٔخد ًٝظخرش
حَُٓ ُٞحَُ٣خ٤ٟش.
ٞٛٝأِٓٞرخٕ ُظؼًِ ْ٤ظخرش حٍ٫هخّ ٝحَُٓٝ ،ُٞحٔ٣ ٍٝ٧ظويّ حهظزخٍ هزِ ٢ك ٢ريح٣ش
حٓ٧زٞع ػْ ٣يٍّ حُطخُذ حَُٓ ُٞحَُ٣خ٤ٟش حُظ ٢أهلن رٜخ ُ٬هظزخٍ حُزؼيٞٛٝ ،١
٣لٓ َ٠غ حُطِزش حٌُزخٍ حٌُُ ٖ٣يٜٓ ْٜ٣خٍحص آ٬ث٤ش ؿ٤يسٝ ،حُطَ٣وش حُؼخٗ٤ش ط٘خٓذ
حٛ٧ـَ ٓ٘خ ً.
ٔ -حٌُ٘ٔؿش.
ٗ -حُظظزغ.
٘ -حُ٘ٔن.
-ٙحُظؼز َ٤حُِلظ.٢
-7حٌُظخرش ٖٓ حٌُحًَس.
-8حُظٌَحٍ.
28
ثبٌثب ً :أعبٌ١ت رذس٠ظ اٌش٠بػ١بد
٘ٛخى ٓزخىة ػخٓش ُظؼِ ْ٤حَُ٣خ٤ٟخص رطَ٣وش ػ٬ؿ٤شٓ ٌٙٛٝ ،زخىة َٓٗش ٫طوظَٜ
ػِٔٓ ٠ظٓ ٟٞؼ ٖ٤ك ٢حَُ٣خ٤ٟخص رَ ٌٖٔ٣ططز٤وٜخ ك ٢أٟٞٞٓ ١ع ٓظَِٔٔ ك:ٚ٤
ك٤غ ٓٞ٤كَ حُوخػيس ُظيٍ ْ٣حَُ٣خ٤ٟخص ٝحُظؼِـّْ هزَ حَُهٔٝ ْٜٓ ٢أٓخُِٓ ٢ظؼِـّْ
حُ٬كن ٣ٝـذ طؼِ١٨ُ ٚٔ٤لخٍ إ ًخٗٞح ٣لظؤَُ ٕٝؼَ ٌٙٛحُٜٔخٍحصٌٙٛ ٖٓٝ ،
حُٜٔخٍحص:
ٔ -حُٔطخروش.
ة) .اعزخذاَ اٌزغٍغً اٌش٠بػ ٟأِ ٚجذأ االٔزمبي ِٓ اٌّسغٛط (اٌّبد )ٞإٌ ٝشجٗ
اٌّسغٛط إٌ ٝاٌّدشد.
29
اٌفظً اٌثبٌث:
31
ِف َٛٙاٌش٠بػ١بد
ػٍُ اٌش٠بػ١بد ٞٛػِْ ًٓ ٝلخُٓ ْ٤ٛـَىسُٜٓ ٝ ،طِلخص طيٍ ػِ ٠حٌُْ ٝحُؼيى كُ ٣ ٚ٤يٍ
ػِٓ ٠ويحٍ ٤ًٔٝش حُ٘٢ء حُٔؼيٝى حُوخرَ ُِِ٣خىس ح ٝحُُ٘وٜخٕٝ ،ػِ ٚ٤كِوي ًٛذ رؼٞ
حُؼُِٔخء اُ ٠حٕ ٣ؼَكٞح ػِْ حَُ٣خ٤ٟخص رخٗ ٚػِْ حُو٤خٍّٝ ،حف حُزؼ ٞح٥هَ ُُ٤ؼَكٛٞخ
رؤٜٗخ ػِْ حُلٔخد ٝحُٜ٘يٓش ٝحُو٤خّ ٝهي ِ٣ـؤ حُزؼ٤ُ ٞؼَكٛٞخ رؤٜٗخ ىٍحٓش حُزُ٘٠
حُ ُٔـَىس رخٓظويحّ حُزَُٛخٕ حَُ٣خٝ ٢ٟحُٔ٘طن ٝحُظي ٖ٣ٝحَُ٣خ.٢ٟ
ٚرُؼشف اٌش٠بػ١بد رؤٜٗخ ُُـش حُؼِ ،ّٞاًح حٜٗخ طظيحهَ ٓغ ًَ حُؼِ ّٞك ٢حُطز٤ؼش ٝحُؼِّٞ
ح٧هَ ٟحُٔوظِلش حُوئ٣ش ٝحُلي٣ؼش.
ٝطَ٘ٔ حَُ٣خ٤ٟخص حٓ٧خٓ٤ش حُظ ٢طيٍّ رخُٔيحٍّ ،ىٍحٓش ح٧ػيحى ٝحٌُٔ٤خص ٝحُ٤ٜؾ
ٝحُؼ٬هخص .كؼِٓ ٠ز َ٤حُٔؼخٍ٣ ،يٍّ حُلٔخد ٓٔخثَ طظؼِن رخ٧ػيحى٣ٝ ،ظ ٖٔ٠حُـزَ
كَ ٓؼخى٫ص (٤ٛ ٢ٛٝؾ ٍ٣خ٤ٟش طو ّٞػِ ٠حُٔٔخٝحس) طٔؼَ ح٧كَف كٜ٤خ ًٔ٤خص
ٓـُٜٞش .رٔ٘٤خ طيٍّ حُٜ٘يٓش هٞحٝ ٙػ٬هخص حٌٗ٧خٍ ك ٢حُل٠خء.
أٓخ حُلٓٞزش ك ٢ٜكَ ٓٔخثَ ٍ٣خ٤ٟش طظ ٖٔ٠اؿَحء حُؼي٣ي ٖٓ حُؼِٔ٤خص حُؼيى٣ش.
ٝحُلخٓٞد أىحس ٍ٣خ٤ٟش طو ّٞرخُؼِٔ٤خص حُلٔخر٤ش رَٔػش ػخُ٤شٔ٣ٝ .ظويّ ػِٔخء
حَُ٣خ٤ٟخص حُلخٓٞد ٩ؿَحء حُؼِٔ٤خص حُلٔخر٤ش حُٔؼويس ه ٍ٬ىهخثن هِِ٤شٝ ،حُظ ٢هي
٣ظطِذ اؿَحإٛخ آ٫ف حُٔ٘ ٖ٤رخٓظويحّ حُوِْ ٝحٍُٞهش.
ٝطظطِذ حَُ٣خ٤ٟخص ٜٓخٍحص أٜٔٛخ :حُظلِ َ٤حُيه٤نٝ ،حُظّؼِ َ٤حُٞحٟقٝ ،طٔخػي طِي
حُٜٔخٍحص حُ٘خّ ػِ ٠كَ رؼ ٞحُ٧ـخُ حُٜؼزش حُظ ٢طٞحؿ.ْٜٜ
ٝطُز٘ ٠حَُ٣خ٤ٟخص ػِ ٠حُٔ٘طن ،كخٗط٬هخ رلَ٤ٟخص هُزِض ػِٗ ٠طخم ٝحٓغ ،حٓظويّ
ػِٔخء حَُ٣خ٤ٟخص حُٔ٘طن ٓ٫ظوَحؽ حُ٘ظخثؾ ٝططٗ َ٣ٞظْ ٍ٣خ٤ٟش ٓظٌخِٓش.
30
أّ٘١خ اٌش٠بػ١بد
ٌٖٔ٣ٝطؤ ْ٤حَُ٣خ٤ٟخص اُ٣ٍ ٠خ٤ٟخص رلظش ٣ٍٝخ٤ٟخص ططز٤و٤ش.
ٝطٜظْ حَُ٣خ٤ٟخص حُزلظش رظط َ٣ٞحُٔؼَكش حَُ٣خ٤ٟش ٌُحطٜخ ى ٕٝحػظزخٍ ُظطز٤ن كخُ٢
ػخؿَ ،كٔؼ ،ً٬هي ٣زظيع أكي ػِٔخء حَُ٣خ٤ٟخص ػخُ ًٔخ ه٤خًُ٤خ ٌَُ ٗ٢ء ك ٚ٤أرؼخى أهَٟ
ؿ َ٤حُطٝ ٍٞحُؼَٝ ٝحٍ٫طلخعٝ .طٜظْ حَُ٣خ٤ٟخص حُظطز٤و٤ش رظط َ٣ٞأٓخُ٤ذ ٍ٣خ٤ٟش
ُظٔظويّ ك ٢حُؼِٝ ّٞحُٔـخ٫ص ح٧هَ.ٟ
٣ٝظؤػَ ًَ ؿِء ٖٓ ك٤خط٘خ طوَ٣زًخ رخَُ٣خ٤ٟخصُٝ .ؼزض حَُ٣خ٤ٟخص ىًٍٝح أٓخًٓ٤خ ك٢
طط ٍٞحُظو٘٤ش حُلي٣ؼش ـ ًخ٧ىٝحصٝ ،حُظو٘٤خصٝ ،حُٔٞحىٜٓٝ ،خىٍ حُطخهش حُظ ٢ؿؼِض
ك٤خط٘خ ٝػِٔ٘خ أًؼَ ًَٔ٣ح.
ف ٟاٌس١بح اٌ١ِٛ١خ .طظيهَ حَُ٣خ٤ٟخص ك ٢طلخ َ٤ٛك٤خط٘خ حُ٤ٓٞ٤ش حُزٔ٤طش ٜٓ٘خ
ٝحُٔؼويس .كل ٢ح ٍٞٓ٧حُزٔ٤طش ٗظؼَف ػِ ٠حُٞهضٝ ،رخهٗ ٢وٞىٗخ رؼي َٗحء ٗ٢ء ٓخ،
ٝك ٢ح ٍٞٓ٧حُٔؼويس ًظ٘ظِ٤ٓ ْ٤حٗ٤ش حُز٤ض أ ٝطٔ٣ٞش ىكظَ حٌُ٘٤خصٝ .طٔظويّ حُلٔخرخص
حَُ٣خ٤ٟش ك ٢حُطزن ٝحُو٤خىس ٝحُزٔظ٘شٝ ،حُو٤خ١ش٘ٗٝ ،خ١خص ػخٓش ػي٣يس أهَٝ .ٟطئى١
حَُ٣خ٤ٟخص ًٌُي ىًٍٝح ك ٢حُؼي٣ي ٖٓ حُٜٞح٣خص ٝحُ٧ؼخد حَُ٣خ٤ٟش.
ف ٟاٌؼٍ٣َُِ .َٛخ٤ٟخص ىٛ ٍٝخّ ك ٢ؿٔ٤غ حُيٍحٓخص حُؼِٔ٤ش طوَ٣زًخ اً طٔخػي حُؼِٔخء
ػِ ٠ط ْ٤ٜٔطـخٍرٝ ْٜطلِ َ٤ر٤خٗخطٔ٣ٝ .ْٜظويّ حُؼِٔخء حُ٤ٜؾ حَُ٣خ٤ٟش ُظ٤ٟٞق
حرظٌخٍحط ْٜريهشٟٝٝ ،غ حُظ٘زئحص حُٔٔظ٘يس اُ ٠حرظٌخٍحط.ْٜ
31
ٝطؼظٔي حُؼِ ّٞحُل٣ِ٤خث٤شً ،ـَٛ٤خ ٖٓ حُؼِٓ ّٞؼَ حُلِيٝ ،حٌُ٤ٔ٤خء اُ ٠كي ًز َ٤ػِ٠
حَُ٣خ٤ٟخصًٔ .خ طؼظٔي حُؼِ ّٞحٔٗ٩خٗ٤ش ًخ٫هظٜخىٝ ،ػِْ حُّ٘لْٝ ،ػِْ ح٫ؿظٔخع رويٍ
ًز َ٤ػِ ٠ح٩كٜخء ٝأٗٞحع أهَ ٟك ٢حَُ٣خ٤ٟخص .كٔؼٔ٣ ،ً٬ظويّ ح٫هظٜخى١
حُلخٓٞد ُظ٣ٍ ْ٤ٜٔخٗ٨ُ ٢ٟظٔش ح٫هظٜخى٣شٝ .طٔظويّ ٗٔخًؽ حُلخٓٞد ٌٙٛ
ٓـٔٞػش ٖٓ حُ٤ٜؾ ُٔؼَكش ٓي ٟحُظؤػ َ٤حٌُ ١هي ٣ليػ ٚطـ َ٤ك ٢ؿِء ٖٓ ح٫هظٜخى
ػِ ٠ح٧ؿِحء ح٧هَ.ٟ
ف ٟاٌزدبسح .طُ ْٔظ َْويَّ حَُ٣خ٤ٟخص ك ٢حُٔؼخٓ٬ص حُٔظؼِوش رخُز٤غ ٝحَُ٘حءٝ .طٌٖٔ كخؿش
ح٧ػٔخٍ حُظـخٍ٣ش حُ ٠حَُ٣خ٤ٟخص ك ٢كلع ٓـ٬ص حُٔؼخٓ٬ص ًٔٔظ٣ٞخص ح،ْٜٓ٧
ٓٝخػخص ػَٔ حُٔٞظلٍٝٝ ٖ٤حطزٔ٣ٝ .ْٜظويّ حُٔظؼخِٓٓ ٕٞغ حُز٘ٞى حَُ٣خ٤ٟخص
ُٔؼخُـش ٝحٓظؼٔخٍ ُٓٞ٤ظ ْٜحُ٘وي٣شٝ .طٔخػي حَُ٣خ٤ٟخص ًٌُي ًَٗخص حُظؤٓ ٖ٤ك٢
كٔخد ٗٔزش حُٔوخَ١س ٝكٔخد حَُٓ ّٞحُُٓ٬ش ُظـط٤ش حُظؤٖٓ٤
33
ٞٛحُؼي رخ٥كخى ٝحُؼَ٘حص ٝحُٔجخص ٌُ٘٣ ُْ ْٜؼَكٞح حُٜلَ ٌُٜح ٌ٣ظز٘ٓٓ ٕٞ
رٟٞغ ٘ ٍٓ٣ ُٞؼزَ ًَ ٍِٓ ػِ.ٔٓٓ ٠
ٝ أ ٍٝحُؼِ ّٞحَُ٣خ٤ٟش حُظ ٢ظَٜص هئ٣خ حُٜ٘يٓش ُو٤خّ حٝ ٍٝ٧كٔخد حُٔؼِؼخص
ُو٤خّ حُِٝح٣خ ٝحُٔ ٍٞ٤ك ٢حُز٘خءًٝ .خٕ حُزخرِٔ٣ ٕٞ٤ظؼِٔ ٚٗٞك ٢حُظ٘زئ رٔٞحػ٤ي
حٌُٔٞف ُِْ٘ٔ ٝحُؤٞف ُِؤَ ٌٙٛٝ .حُٔٞحػ٤ي ًخٗض َٓطزطش رؼزخىطًٝ .ْٜخٕ هيٓخء
حُٔٔ٣ ٕٞ٣َٜظويٓ ٚٗٞك ٢ر٘خء حُٔؼخري ٝطلي٣ي ُٝح٣خ حَٛ٧حٓخصًٝ .خٗٞح ٔ٣ظويٕٓٞ
حٌُٔٝ ٍٞطلي٣ي ٓٔخكش حُيحثَس رخُظوَ٣ذ.
ٌٛح ١ ٞٛخُ ْ٤حُٔخُط ٢حٌُ ١أهٌ حُٜ٘يٓش حُٔٔخك٤ش ٝػِْ حٞٛ٧حص ٖٓ حٌُٜ٘ش
حُٜٔ٘٣ ٖ٤٣َٜق ك٤ؼخؿ ٍّٞرخَُكِش اُ َٜٓ ٠هخٍ " :اٗ٘خ ٓؼَ٘ ح٩ؿَ٣ن ٓخُُ٘خ
أ١لخ ٫ك ٢حُٔيحٍى ٝكظٜ٣ ٠زق حُؼخُْ ػخُٔخ ػِ ٚ٤رخُٔ٘ َٜحَُحكي ك" َٜٓ ٢
ٝهي طليع رَك ّٞ٤ػٖ ٍكِش ك٤ؼخؿ ٍّٞاُ َٜٓ ٠هخٍ " رؼي إٔ حٓظوزَ أكْٔ ِٓي
ٓ ٕ٘ٙ-٘ٙ8( َٜم ّ) ك٤ؼخؿ ٍّٞأػطخٍٓ ٙخثَ ط٤ٛٞش ٌُٜ٘ش أٞ٤ِٛ ٕٝر( ْ٤ُٞػٖ٤
ْٗٔ) حٌُ ٖ٣أٍِٓ ٙٞري ٍْٛٝاًُٜ٘ ٠ش ٓ٘ق رخػظزخٍ ْٛح٧ػَم ٌٖ٣ ُْٝحُٔوٜٞى ٖٓ
ٌٛح ح٩ؿَحء ٓ ٟٞارؼخى ٙػ٘.ْٜ
ًٜ٘ ٌُٖ ٝش ٓ٘ق ٌُ ٝحص حٓ٧زخد أٍِٓ ٙٞاًُٜ٘ ٠ش ٤١زش ( ح٧هُ ٝ ) َٜؼيّ ػؼٍْٛٞ
ػِ ٠ػٌٍ ارؼخى ٌٛح حٌُٝ ١كي ػِٓ ٠ؼزي ْٛرظ٤ٛٞش ٖٓ حُِٔي حػظويٝح إٔ ك ٢حٓظطخػظْٜ
حُظ وِ ٚ٘ٓ ٚاًح أؿزَ ٙٝػِ ٠حُوٞ٠ع ُ٘ظخّ ك ٚ٤هٔٞس ٗي٣يس ٖٓ ه ٍ٬أٝحَٓ ؿخ٣ش ك٢
حَُٜحٓش ٓ ٝوظِق ًَ ح٫هظ٬ف ػٖ ٗظخّ حُظَر٤ش حُ٤٘٤ِ٤ٜش ًخٕ حُٔوٜٞى ىكؼ ٚحُ٠
حُ٤ؤّ ػْ ػي ُٚٝػٖ ٜٓٔظ ٌُٖ ٚك٤ؼخؿ ٍّٞحٌُ ١ه٤ذ ظ٘ٛ ٝ ْٜزَ ػًُِ ٠ي ٓ٘لٌح ك٢
34
ٔٛش ٘ٗ ٝخٓ ًَ ١خ ٣طِذ ٓ٘ ٚكؤػخٍ اػـخر ٝ ْٜحكظَحٓٔٓ ٝ ْٜلٞح ُ ٚرخُظ٠ل٤ش ُُٜ٦ش
أٓ ٞٛ ٝ ٕٞأَٓ ُْ ٞٔٔٓ ٌٖ٣كخ رُ ٚـَ٣ذ هزِ ٝ ٚكظلٞح ُ ٚأرٞحد ٌٓظزش حُٔؼزي ٝريأ
ً ٖٓ َٜ٘٣هَ٤طٜخ كٛ ٝ ْٜٗ ٢زَ كظؼِْ حُٜ٘يٓش ٝحُٞٛ٬ص ٝظَ ٣ـظَف ٖٓ ٌٛح
حُزلَ ٕٕ ػخٓخ
ٝػخى ُ٤وَؽ ُِؼخُْ ٗظَ٣ظ ٚحُظ ٢حٗظَٜص رخٓٔ ٚك ٢حُٔؼِغ حُوخثْ حُِح٣ٝش :كخَٛ
ٓـٔٞع َٓرغ حُٔ٘٘ؤ ػِ ٠حُٞطَ ٔ٣خٓ ١ٝـٔٞع حَُٔرؼ ٖ٤حُٔ٘٘ؤ ٖ٣ػِ ٠حُِ٠ؼٖ٤
ح٥هَٝ ٖ٣حُظ ٢كظق رٜخ آكخهخ ؿي٣يس ك ٢ػِ ّٞحَُ٣خ٤ٟخص ٝحُظ ْ٤ٜٔحُٜ٘يٓ٢
ٝهي ُػْ حُزؼ ٞإٔ ًِٔش حُٜلَ حُؼَر٤ش طؼَ٣ذ ٌُِٔش حُٜلَ حُٜ٘ي٣ش
35
( ٗ٤ٗٞخ=ٌٛ ْ٤ُ ٝ )SUNYAح ر٘٢ء هخٍ حُيًظٓ ٍٞؼ٤ي ك ٢هٜش حٍ٧هخّ ٝحُظَه" ْ٤
حُٜلَ رٔؼ٘ ٠حُؤًِِ ٞش ػَر٤ش أ٤ِٛش ُٝؿيص ٖٓ هزَ حُلٔخد حُٜ٘ي ٖٓ ٝ ١هزَ
حٗ ٝ " ّ٬ٓ٩ل ٙٞكٓ ٢ويٓش طلو٤ن حُل ٍٜٞك ٢حُلٔخد حُٜ٘ي ٝ ١رؼي هَٜٗٗ ٝ ٖ٤ق
ٖٓ حُِٓخٕ أهٌ ُٗٞ٤خٍى ٝىحك٘٘ ٢ػٖ حُؼَد ٣َ١وظ ْٜكً ٢ظخرش حٍ٧هخّ ٖٓ حُ ٖ٤ٔ٤اُ٠
حُٔ٤خٍ ًٌُي أهٌ ػ٘ ْٜحُٜلَ ً ٝظز ٚرخُ٬ط٤٘٤ش ٝ Cephirك ٢ا٣طخُ٤خ طلُٞض حٌُِٔش
اُ Zefro ٠ػْ ٝ Zéroك ٢كَٗٔخ هَأٛخ حُ٘خّ Chiffreرٔؼ٘ ٠حُـَ٣ذ ػْ طلُٞض
حٌُِٔش ك ٢رَ٣طخٗ٤خ اُ Cipher ٠ػْ Zéroك ٢أُٔخٗ٤خ ٗطوٜخ حُ٘خّ ٌٌٛ ٝ Zifferح
طوِٜض أٍٝٝرخ ٖٓ ٗظخّ ح٧ػيحى حَُٓٝخٗ٤ش رل َ٠حَُ٣خ ٖ٤٤ٟحُؼَد اً أٛزلض هٔ٤ش
حُؼيى حُٞحكي طظـ َ٤كٌٛ ٢ح حُ٘ظخّ ٝكن ٌٓخٗ ٚك ٢ح٥كخى أ ٝحُؼَ٘حص أ ٝحُٔجخص ٓ ٞٛ ٝخ
ًخٕ ُ ٚرخُؾ ح٧ػَ ك ٢حهظٜخٍ حُؼِٔ٤خص حُلٔخر٤ش كٔ٤خ رؼي .
ٓٝخٍ حُزؼ ٞاُ ٠حُٜلَ ٍرٔخ ًخٕ ٖٓ حهظَع ح٩ؿَ٣ن أ ٝحَُٓٝخٕ ٕ٧ؿيحٍٝ
رطِ ّٞٔ٤حُلٌِ٤ش
( حُٔـٔط ) ٢حُظً ٢خٗض ك ٢حُوَٕ حُؼخٗ ٢حُٔ٬٤ى ١كٜ٤خ اٗخٍس ُِٜلَ ًٔخ إٔ رؼٞ
حُٔوط١ٞخص حُؼَر٤ش ك ٢حُلٔخد طظٌِْ ػٖ حُٜلَ حَُ ٢ٓٝا ٫إٔ ٓ٘ ٖٓ ْٜحهظ َٜػِ٠
ٗٔزش ٍٞٛس حُٜلَ حُيحثَ٣ش ُ٪ؿَ٣ن ى ٕٝحهظَحع أ َٛحُٜلَ ًُ ٝي ٕ٧حُٜلَ ٖٓ
حرظٌخٍ حُل٠خٍس حُزخرِ٤ش ُ ٝػٔٞح إٔ حُٜٞ٘ى أهٌٝح حٌَُ٘ ػٖ ٣َ١ن ح٩ؿَ٣ن ًٛ ٝذ
حُزؼًٔ ٞخ ك ٢حُلظَس حُٔخروش اُ ٠إٔ حُٜلَ ٖٓ ٘ٛغ حُل٠خٍس حُزخرِ٤ش كخُزخرُِْ ٕٞ٤
ٔ٣ظؼِٔٞح ٍِٓح ُِٜلَ ٌُ٘ ْٜطًَٞح ٌٓخٗ ٚكَحؿخ اُ ٠إٔ ًخٕ أهَ ػٜي حٌُِيحٗٞٛ ٝ ٖ٤٤
ٖٓ أٛلخد حُل٠خٍس حُزخرِ٤ش أ٠٣خ كـؼِٞح ُِٜلَ ٍِٓح ِٓٔ٤ح
ٖٓٝحُٔؼَٝف إٔ ٍُ٨هخّ حَُٓٝخٗ٤ش أٌٗخٍ ػي٣يس رل٤غ ٜ٣ؼذ طؼِٜٔخ رُٜٔٞشُٔٝ ،خ
ؿخء حُؼَد ٗؼَٝح رٜؼٞرظٜخ ك٘وزٞح ك ٢حٍ٧هخّ حُٜ٘ي٣ش كٞؿيٝح إٔ كٌَطٜخ أك َ٠رٌؼَ٤
ٖٓ حُٔخروش كخهٌٝح ػٖ حُٜٞ٘ى أٍهخٓ ْٜرؼي إٔ ٍٛٝٞ١خ ٌٗٝرٛٞخ ُظٌ ٕٞأًؼَ كؼخُ٤ش،
37
ٌٙٚزٖ األسلبَ اٌؼذ٠ذ ِٓ اٌّضا٠ب ِٕٙب:
أٜٗخ طو َٜػِ ٠ػَ٘س أٌٗخٍ رٔخ كٜ٤خ حُٜلَ ٌٙٛ ٖٓٝ ،حٌٗ٧خٍ ٌٖٔ٣طًَ٤ذ أ ١ػيى
ٜٓٔخ ًخٕ ًزَ٤ح رٔ٘٤خ حٍ٧هخّ حَُٓٝخٗ٤ش طلظخؽ اُ ٠أٌٗخٍ ػي٣يس ٝطَ٘ٔ ػِ ٠أٌٗخٍ
ؿي٣يس ُِيُ٫ش ػِ ٠رؼ ٞح٧ػيحى.
ِٓ ٖٓٝح٣خٛخ أ٠٣خ – أ ١حٍ٧هخّ حُؼَر٤ش أ ٝحُٜ٘ي٣ش – أٜٗخ طو ّٞػِ ٠حُ٘ظخّ حُؼَ٘،١
ٝػِ ٠أٓخّ حُو ْ٤حُٟٞؼ٤ش رل٤غ َُِ ٌٕٞ٣هْ هٔ٤ظخٕ :هٔ٤ش كٗ ٢لًٔ ،ٚؤ٤ش حٍ٧رؼش ك٢
حُؼيى ٗ ٝ ،هٔ٤ش رخُ٘ٔزش اُ ٠حُُِٔ٘ش حُظ٣ ٢وغ كٜ٤خً ،ؤ٤ش حُؼ٬ػش ك ٢حُؼيى ٖٕٗ ٢ٛٝ
ػ٬ػ.ٖ٤
ُٝؼَ ٖٓ أِٓ ْٛح٣خ ٌٛح حُ٘ظخّ ٞٛاىهخٍ حُٜلَ ك ٢حُظَهٝ ْ٤حٓظؼٔخُ ٚك ٢حُٔ٘خٍُ
حُوخُ٤ش ٖٓ حٍ٧هخُّٔٝ ،خ ًخٗض ُٜخ أ٣ش ِٓ٤س ،رَ ُٔخ كِ٠ظٜخ ح ْٓ٧ػِ ٠حٗ٧ظٔش ح٧هَٟ
حُٔٔظؼِٔش ك ٢حُظَه.ْ٤
ُِٜٝلَ كٞحثي أهَ ،ٟكُِٔ ٙ٫ٞخ حٓظطؼ٘خ إ ٗلَ ًؼَ٤ح ٖٓ حُٔؼخى٫ص حَُ٣خ٤ٟش ٖٓ
ٓوظِق حُيٍؿخص رخُُٜٔٞش حُظٗ ٢لِٜخ رٜخ حُٔٝ ،ٕ٥خ طويٓض كَٝع حَُ٣خ٤ٟخص طويٜٓخ
حُٜٔ٘ٞىًٌٝ ،أُي ُْ طظويّ حُٔيٗ٤ش ٌٛح حُظويّ حُؼـ٤ذ ٖٓٝحُـَ٣ذ إ حٍٝٝ٧رُْ ٖ٤٤
٣ظٌٔ٘ٞح ٖٓ حٓظؼٔخٍ ٌٙٛحٍ٧هخّ ا ٫رؼي حٗو٠خء هَ ٕٝػي٣يس ٖٓ ح٬١ػ ْٜػِٜ٤خ ،أ١
حٗ٣ ُْ ٚؼْ حٓظؼٔخُٜخ ك ٢أٍٝٝرخ ٝحُؼخُْ ا ٫ك ٢أٝحهَ حُوَٕ حُٔخىّ ػَ٘.
38
أٜٔٛخ :طط ٝ َ٣ٞحػظٔخى حُلٔخد حُٜ٘يٓ ٞٛ ٝ ١خ ٠ٔٔ٣ح ٕ٥رخُ٘ظخّ حُؼَ٘ ١ك٢
حُظَه ٝ ْ٤حُلٔخد ٝطل َ٣ٞػِْ حُـزَ اُ ٠ىٍحٓش ُطَم كَ حُٔؼخى٫ص حُـزَ٣ش رؼي إٔ
ًخٗض ٓؼخُـش حُٗٞ٤خٗ ٕٞ٤حُويٓخء ُ ٚطَطٌِ ػِ ٠ىٍحٓش هٞح ٙح٧ػيحى .
ٝك ٢ه٬كش أر ٢ؿؼلَ حُٔ٘ ٍٜٞطَؿٔض رؼ ٞاػٔخٍ حُؼخُْ حٌُٔ٘يٍ ١حُوي ْ٣رطِّٞٔ٤
حُوِ( CLAUDIUSPTOLOMY ١ًٞص ٖٓٝ ،)ّ ٔ7.أٜٔٛخ ًظخر ٚحُٔؼَٝف،
EMEGAL حُٗٞ٤خٗ٤ش"( ك٢ حٌُظخد ٌٛح ٝحْٓ "حُٔـٔط."٢ رخْٓ
" )MATHEMATIKEأ ١حٌُظخد ح٧ػظْ ك ٢حُلٔخدٝ .حٌُظخد ىحثَس ٓؼخٍف ك٢
ػِْ حُلِي ٝحَُ٣خ٤ٟخص ٓي ٛخٗظخ SIDDHANTAأ ١حُٔؼَكش ٝحُؼِْ ٝحٌُٔٛذ ٝهي
ظَٜص حُظَؿٔش حُؼَر٤ش ك ٢ػٜي أر ٢ؿؼلَ حُٔ٘ ٍٜٞرؼ٘ٞحٕ حُٔ٘ي ٘ٛي ٓٝغ ًظخد
حُٔ٘ي ٘ٛي ىهَ ػِْ حُلٔخد حُٜ٘ي ١رؤٍهخٓ ٚحُٔؼَٝكش ك ٢حُؼَر٤ش رخٍ٧هخّ حُٜ٘ي٣ش
حُٔؼَٝكش كوي طط ٍٞػِ ٠أػَٛخ ػِْ حُؼيى ػ٘ي حُؼَد
ٟٝغ حُوٞحًٍُٓ ٢ظخرخ ك ٢أ ٍٞٛحُلٔخد حُٜ٘ي ١ك ٜٞأ ٖٓ ٍٝىػخ اُ ٠حٓظؼٔخٍ
حٍ٧هخّ ٜ٘ٓٝخ حُٜلَ ػٟٞخ ػٖ حُلَٝف ٔٓٝخٛخ " حٍ٧هخّ حُٜ٘ي٣ش " ٝريأ حُوٞحٍُٓ٢
ًظخرخ ك ٢أ ٍٞٛحُلٔخد حُٜ٘ي ١ك٘ٓ ٢ش ٖٔٓ ّ 8غ حُِٖٓ أٛزق حٓٔ ٚػِٔخ رٔزذ
39
ٟٝؼُ ٚطَ٣وش حُلٔخد حُؼَ٘٣ش ٝاىهخُٜخ ٓ٫ظؼٔخٍ حُٜلَ ك ٢حُؼي ٝحُلٔخد ٝهي
َٗف حُوٞحٍُٓ٤ً ٢ل٤ش حٓظؼٔخٍ حُٜلَ رو " ُٚٞحٗ ٚاًح ُْ ٘ٛ ٌٖ٣خى ٍهْ ٣وغ كَٓ ٢طزش
حُؼَ٘س حٓظؼ ٞ٤ػ٘ ٚريحثَس حكظلخظخ رخُِِٔٔش حُلٔخر٤ش
ٝأٟخف حُِٔٔٔٗ ٕٞظخّ حُٜلَ ٓٔخ ؿؼَ حَُ٣خ ٖ٤٤ٟحُؼَد ٣لِ ٕٞحٌُؼٖٓ َ٤
حُٔؼخى٫ص حَُ٣خ٤ٟش ٖٓ ٓوظِق حُيٍؿخص كوي ٓ َٜحٓظؼٔخُُ ٚـٔ٤غ أػٔخٍ حُلٔخد ٝ
هِٗ ٚظخّ حُظَهٓ ْ٤ض حُظؼو٤ي ُ ٝوي أى ٟحٓظؼٔخٍ حُٜلَ ك ٢حُؼِٔ٤خص حُلٔخر٤ش اُ٠
حًظ٘خف حٌَُٔ حُؼَ٘ ١حٌٍُٝ ١ى كً ٢ظخد ٓلظخف حُلٔخد ُِؼخُْ حَُ٣خ ٢ٟؿٔ٤٘٤ي رٖ
ٓلٔٞى ؿ٤خع حُي ٖ٣حٌُخٗ( ٢ص ٓٗٛ 8ـ ً ٝ ) ّ ٖٔٗٙخٕ ٌٛح حٌُ٘ق حُٔويٓش حُلو٤و٤ش
ُِيٍحٓخص ٝحُؼِٔ٤خص حُلٔخر٤ش حُٔظ٘خ٤ٛش ك ٢حُٜلَ ٝحٓظوَؽ ارَح ْ٤ٛحُلِحٍ ١ؿي٫ٝ
كٌِ٤خ ٣زٞٓ ٖ٤حهغ حُ٘ـ ٝ ّٞكٔخد كًَظٜخ ٓ ٞٛ ٝخ ػَف رخُِ٣ؾ ً ٝخٕ ٖٓ ػِٔخء ر٤ض
حُلٌٔش ك ٢رـيحى ٓلٔي رٖ ٓ ٠ٓٞحُوٞحٍُٓ( ٢ص ٕٖٕ ٛـ )ّ 8ٗٙحٌُ ١ػٜي اُٚ٤
حُٔؤٓ ٕٞرٟٞغ ًظخد ك ٢ػِْ حُـزَ كٟٞغ ًظخر " : ٚحُٔوظ َٜك ٢كٔخد حُـزَ ٝ
حُٔوخرِش ٌٛ ٝح حٌُظخد ٞٛحٌُ ١أى ٟاُٟٝ ٠غ ُلع حُـزَ ٝاػطخثٓ ٚيُ ُٚٞهخٍ حرٖ
هِي " ٕٝػِْ حُـزَ ٝحُٔوخرِش ( أ ١حُٔؼخىُش ) ٖٓ كَٝع ػِ ّٞحُؼيى ٘ٛ ٞٛ ٝخػش
ٔ٣ظوَؽ رٜخ حُؼيى حُٔـ ٖٓ ٍٜٞحُؼيى حُٔؼِ ّٞاًح ًخٕ رٜٔ٘٤خ ِٛش طوظًُ ٢٠ي ك٤وخرَ
رزؼٜ٠خ حُزؼ٣ ٝ ٞـزَ ٓخ كٜ٤خ ٖٓ حٌَُٔ كظٛ َ٤ٜ٣ ٠ل٤لخ كخُـزَ ػِْ ػَرٔٓ ٢خٙ
حُؼَد رِلع ٖٓ ُلظ ٝ ْٜحُوٞحٍُٓ ٞٛ ٢حٌُ ١هِغ ػٌِٛ ٚ٤ح ح ْٓ٫حٌُ ١حٗظوَ اُ٠
حُِـخص ح٧هَ ٟرِـش حُؼَر ٝ ALGEBRA ٢طَؿْ ٌٛح حٌُظخد ُ٬ط٤٘٤ش حُـ ٍٞطٔ٢
ALGERISMOػْ ػيٍ ُِـَُُِ ALGERISMO ٞٓٝيُ٫ش ػِٗ ٠ظخّ ح٧ػيحى ٝ
ػِْ حُلٔخد ٝحُـزَ ٣َ١ ٝوش كَ حُٔٔخثَ حُلٔخر٤ش ٝظَٜص ػزوَ٣ش حُوٞحٍُٓ ٢ك٢
حُِ٣ؾ أ ٝحُـي ٍٝحُلٌِ ٢حٌُ٘ٛ ١ؼ ٝ ٚأِ١ن ػِ ٚ٤حْٓ " حُٔ٘ي ٘ٛي حُٜـ ٝ " َ٤هي
ؿخٓغ ك ٚ٤رٌٛٓ ٖ٤ذ حُٜ٘ي ٌٛٓ ٝذ حُلَّ ٌٛٓٝذ رطِ ) َٜٓ ( ّٞٔ٤كخٓظلٔ٘ ٚأَٛ
ُٓخًُٗ ٚي ٝحٗظلؼٞح رٓ ٚيس ِ٣ٞ١ش كٌحػض َٜٗطٛٝ ٚخٍ ٌُٜح حُِ٣ؾ أػَ ًز َ٤ك٢
حَُ٘م ٝحُـَد ٝهي ٗوَ حُـَد حُؼِ ّٞحَُ٣خ٤ٟش ػٖ حُؼَد ٍٛٝٞ١ٝخ ٝػَف
41
حُلٔخد أرخً ABACUS ّٞأ ٝأرخًْ ُٞكش حُؼي ٢ٛ ٝػزخٍس ػٖ ا١خٍ ٟٝؼض رٚ
ًَحص ُِؼي حُ٤يً ٝ ١ٝخٗض ٌٙٛحُِٞكش ٔ٣ظؼِٜٔخ ح٩ؿَ٣ن ٝحُٔٝ ٕٞ٣َٜحَُٓٝخٕ
ٝرؼ ٞحُزِيحٕ حٍٝٝ٧ر٤ش هزَ ٍٞٛٝحُلٔخد حُؼَر ٢أٍٝٝرخ ك ٢حُوَٕ ٖٔ ًٝخٕ
٣ـَ ٖٓ ١هُٞ ٍ٬كش حُؼي حُـٔغ ٝحُطَف ٝحُؤٔش ٝحَُ٠د .
ُوي رَع حُؼَد ك ٢حُؼِ ّٞحَُ٣خ٤ٟش ٝأؿخىٝح كٜ٤خ ٝأٟخكٞح اُٜ٤خ اٟخكخص ٛخٓش أػخٍص
ح٩ػـخد ٝحُي٘ٛش ُي ٟػِٔخء حُـَد كخػظَكٞح رل َ٠حُؼَد ٝأػَ ْٛحٌُز َ٤ك ٢طويّ
حُؼِْ ٝحُؼَٔحٕ ُوي حِ١غ حُؼَد ػِ ٠كٔخد حُٜٞ٘ى كؤهٌٝح ػ٘ٗ ٚظخّ حُظَه ْ٤اً أْٜٗ
ٍأٝح أٗ ٚأك ٖٓ َ٠حُ٘ظخّ حُ٘خثغ رٗ ٞٛ ٝ ْٜ٘٤ظخّ حُظَه ْ٤ػِ ٠كٔخد حُـَٔ ً ٝخٕ
ُي ٟحُٜٞ٘ى أٌٗخٍ ػي٣يس ٍُ٨هخّ ٌٛد حُؼَد رؼٜ٠خ ًٞٗٞ ٝح ٖٓ ًُي ِِٓٔظ ٖ٤ػَكض
اكيحٔٛخ رخٍ٧هخّ حُٜ٘ي٣ش ٢ٛ ٝحُظ ٢طٔظؼِٜٔخ ٌٙٛحُز٬ى ٝأًؼَ ح٧هطخٍ حُؼَر٤ش ٝ
ح٤ٓ٬ٓ٩ش ٝ ) 9 ، 8 ، 7 ، ٙ ، ٘ ، ٗ ، ٖ ، ٕ ، ٔ ( ٢ٛ ٝػَكض حُؼخٗ٤ش رخٍ٧هخّ
حُـزخٍ٣ش ٝهي حٗظَ٘ حٓظؼٔخُٜخ ك ٢ر٬ى حُـَد ٝحٗ٧يُْ ٝػٖ ٣َ١ن حٗ٧يُْ ىهِض
ٌٙٛحٍ٧هخّ اُ ٠أٍٝٝرخ ٝػَكض رخْٓ حٍ٧هخّ حُؼَر٤ش ( ) ARABIC NUMBER
ْ٤ُ ٝ ) 9 ، 8 ، 7 ، ٙ ، ٘ ، ٗ ، ٖ ، ٕ ، ٔ ( ٢ٛ ٝحُٔ٘ٛ ْٜخ ط٣ٌٜذ حُؼَد ٍُ٨هخّ
ٝطٞك٤و ْٜك ٢حهظ٤خٍ ٛخط ٖ٤حُِِٔٔظ ٖ٤أ ،اىهخُٜٔخ اُ ٠أٍٝٝرخ رَ حُٔ ٞٛ ْٜا٣ـخى ٣َ١وش
ؿي٣يس ُٜخ ٣َ١ ٢ٛ ٝوش ح٩كٜخء حُؼَ٘ ٝ ١حٓظؼٔخٍ حُٜلَ ُ٘لْ حُـخ٣ش حُظٔٗ ٢ظؼِٜٔخ
ح. ٕ٥
40
ٔ.أػذاد ربِخ ٢ٛٝ :حُظ ٢هٜ٘٘خ أر ٞحُز٘خ حَُٔحً٘ ٢رو ُٚٞإ حُؼيى حُظخّ ٞٛحُؼيى حٌُ١
ٔ٣خٓ ١ٝـٔٞع أؿِحء( ٙهٞحٓٔ)ٚ
ًٔخ أٝؿي ػخرض رٖ هَس هخػيس ُ٨ػيحى حُٔظلخرش ٢ٛٝإٔ ٓ ٌٕٞ٣ـٔٞع هٞحْٓ أكي
حُؼيىٔٓ ٖ٣خ٣ٝخ ُ٨هَ كٔؼ )ٕ8ٗ ،ٕٕٓ( :٬ػيىحٕ ٓظلخرخٕ :ٕ٧
ًٔخ هخّ حٌُخٗ ٢رٟٞغ حٌُٔ ٍٞحُؼَ٘٣ش كً ٢ظخد حَُٓخُش حُٔل٤ط٤ش َٓ ٍٝ٧ٝس
رخُظخٍ٣ن ،ك٤غ ػزَ ػٖ:
ٕٙ.ٕ8ٖٔ8٘.7ٔ798ٙ٘= ١
41
حُِٞؿخٍ٣ظٔخص ٢ٛحُلٔخد حٌُ٣ ١ل ٍٞػِٔ٤خص حَُ٠د اُ ٠ؿٔغ ٝػِٔ٤خص
حُؤٔش اَُ١ ٠ف.
ٟٝ غ ٓؼخى٫ص ٓظؼيىس ًٝؼٜ٘ٓ َ٤خ ِ٣ ٫حٍ ٓٔظؼٔ ٬حُ.ّٞ٤
ٝ هي ط َٛٞاُ ٠كَ حُٔؼخى٫ص ٖٓ حُيٍؿش حُؼخٗ٤ش ٝحٓظوَحؽ هٔ٤ش ؿٌٍٛٝخ.
ٝ ػِْ حُٔٔؤُش حُلٔخر٤ش ٝحُـزَ٣ش رؤِٓٞد ٝحٟق ٓٝظَِٔٔ.
ُ وي ٟٝغ كِ٘ٛ ٫ٞيٓ٤ش ُٔؼخى٫ص ٖٓ حُيٍؿش حُؼخٗ٤ش.
ٝ هي هيّ حُؼَد كُِٔ ٫ٞؼخى٫ص ٖٓ حُيٍؿش حُؼخُؼش ٝحَُحرؼش ٝحًظ٘لٞح حُ٘ظَ٣ش
حُظ ٢طو:ٍٞ
ٓ ـٔٞع ٌٓؼز ٌٕٞ٣ ٫ ٖ٤ػيىح ٌٓؼزخ ٌٙٛٝأٓخّ ٗظَ٣ش كَٓ٤خ حَُ٘٤ٜس:
ُوي طَؿْ حُؼَد ًظخد أ ٍٞٛاهِ٤يّ ُٝحىٝح ػِ ٚ٤ك٤غ هيّ حرٖ حُ٤ٜؼْ
ٗظَ٣خص ٔٓٝخثَ ٜٓ٘خ٤ً :ق طَْٓ ٓٔظوٗ ٖٓ ٖ٤ٔ٤وطظٓ ٖ٤لَٟٝظ ٖ٤ىحهَ ىحثَس
ٓؼِٓٞش اُ ٠أٗ ١وطش ٓلَٟٝش ػِٓ ٠ل٤طٜخ رل٤غ ٜ٘٣ؼخٕ ٓغ حُٔٔخّ حَُٖٔٓٔٓ ّٞ
طِي حُ٘وطش ُح٣ٝظٓ ٖ٤ظٔخ٣ٝظ.ٖ٤
وّب لذَ اٌج١ش ٟٔٚرَٛخٗخ ُٔٔخكش حُٔؼِغ ريُ٫ش أ٬ٟػًٔ ٚخ إٔ حُـَد ػَكٞح ٘ٛيٓش
اهِ٤يّ ػٖ ٣َ١ن حُؼَد ٓ ٖٓٝآػَ حُؼَد ك ٢كٔخد حُٔؼِؼخص ٞٛحٓظويحٓ ْٜحُ٘ٔذ
حُٔؼِؼ٤ش حُٔض ك٤غ ً٘ق حُظزخٗ٤ش حُؼ٬هش:
42
ٚاوزشف خبثش ثٓ األفٍر اٌؼاللخ:
ّ = أ ؿخ (ٓ-9أ) /ؿخ أ
ٝهي حًظ٘ق حُؼَد حُؼ٬هخص ر ٖ٤حُـ٤ذ ٝحُٔٔخّ ٝحُوخ١غ ٗٝظخثَٔٛخ ٓٝؼَكش حُوخػيس
حٓ٧خٓ٤ش ُٔٔخكش حُٔؼِؼخص حٌَُ٣ٝش ٝػِٔٞح حُـيح ٍٝحَُ٣خ٤ٟش ُِٔٔخّ ٝحُوخ١غ ٝهخ١غ
حُظٔخّ
43
حٌُ ّ٬ػٖ ٍ٣خ٤ٟخص ٝحكيس رؼٜ٘٤خ ّ٬ً ًَ ٌُٖٝ .ػِ ٠حَُ٣خ٤ٟخص ٫ر ّي ٝإٔ ٘٣ظَٔ
ػًِ ٠خكش كَٝػٜخ .كخُلٔخد ٞٛػِْ حٌُ ّْ حُٔ٘ل َٜأ ٝػِْ حُؼيىٝ ،حُـزَ ٞٛحُلٔخد
حُظؼٔٝ ،٢ٔ٤حُٜ٘يٓش ٢ٛػِْ حٌُْ حُٔظ َٜأ ٝح٧كـخّ حُوخرِش ُِو٤خّ ٌ٘ٓٝ ،حُويً ْ٣خٕ
َُِ٣خ٤ٟخص ٗؤٕ ػظ ْ٤اً إٔ ك٤ؼخؿ ٍّٞحٓظطخع إٔ ٞ٣كي حُؼخُْ كٗ ٢ظخّ ٍ٣خ٢ٟ
ٝكٔخرٝ ٢أٗخٍ أك ٖٓ ٕٞ١٬ؿٜظ ٚاُ ٠أ٤ٔٛش حَُ٣خ٤ٟخص ٖٓ هٓ ٍ٬خ ًظز ٚػِٓ ٠يهَ
ٓيٍٓظ ٚحً٧خى٤ٔ٣ش٣ٍ ْ٤ُ ٖٓ :خ٣ ٫ ٢ٟيهَ ٘ٛخ.
ٓخ ٞٛأٜٓٝ َٛيٍ حُٔلخ ْ٤ٛحَُ٣خ٤ٟش؟ ٌٙٛ َٛحُٔلخٓ ْ٤ٛظؤط٤ش ٖٓ حُظـَرش حُلٔ٤ش أّ
إٔ ٜٓيٍٛخ ٞٛحُؼوَ حُٔلٞ؟
إ ِٗػش حُظـَ٣ذ طؼظٔي ػِ ٠حٌُٔٛذ حُوخثَ رؤ٤ُٝش حُظـَرش ٝأٓزو٤ظٜخ .كخُلو٤وش ُٔ٤ض
ٓ ٔظوِش ػٖ حُظـَرش رَ ٢ٛطخرؼش ُٜخ ٗٝخرؼش ٜٓ٘خٝ .حُٔلخ ْ٤ٛحَُ٣خ٤ٟش ٢ٛكوخثن
ٓٔظٔيس ٓزخَٗس ٖٓ حُظـَرش حُلٔ٤ش ٖٓٝحُٔ٬كظشٝ .كٌٛ ٢ح حُٜيى ًظذ ؿٕٞ
ٓظٞ٤حٍص ٓ )J.S. Mill( َ٤إٔ حُ٘وخٝ ١حُوطٝ ١ٞحُيٝحثَ حُٔٞؿٞىس ك ٢طلٌَٗ٤خ ُٔ٤ض
ًٓ ٔٗ ٟٞوخ ٖٓ حُوطٝ ١ٞحُ٘وخٝ ١حُيٝحثَ حُظ ٢ػَك٘خٛخ رخُظـَرش ٝهزَٗخٛخ رخُلْ.
كخُٞهخثغ ٝحُٟٔٞٞػخص ٢ٛحُظٜٓ ٢يص ُظ ٍٜٞحُٔلخ ْ٤ٛحَُ٣خ٤ٟش ،كٖٔ ح٧كن حٓظٞك٠
حُلٌَ حَُ٣خٓ ٢ٟل ّٜٞحُو ٖٓٝ ،٢حُْ٘ٔ ٛيٍص كٌَس حُيحثَسٝ ،ػٖ ؿٌع حُ٘ـَس
ُٝي ٓل ّٜٞحٓ٧طٞحٗشًٌُ ،ي كبٕ كٌَس حُؼيى ؿخءط٘خ ٖٓ ه ٍ٬اىٍحً٘خ ُظؼيى٣ش
حُٟٔٞٞػخص حُٔلٔٓٞش.
ٝرخَُؿْ ٖٓ إٔ حُٔلخ ْ٤ٛحَُ٣خ٤ٟش طظزيٓ ٟؼخُ٤ش ،كبٗ٘خ ٗ٬كع أٜٗخ ط٘طزن ػِ ٠حُٞهخثغ
ٝػِ ٠حُظـَرش .كخَُ٣خ٤ٟخص طٔظويّ ػًِٔ٤خ ُو٤خّ حُظٞح َٛحُلِ٣خث٤ش٧ ٌٖٔ٣ ٫ٝ .كي إٔ
ٔ٣خٍ ١ك ٢حُظ٘خر ٚحُٔٞؿٞى ٓخ ر ٖ٤حُٔلخ ْ٤ٛحَُ٣خ٤ٟش ٖٓ ؿٜش ٓٝخ ر ٖ٤حُٞهخثغ
44
حُظـَ٣ز٤ش ٖٓ ؿٜش أهٌَٛٝ .ٟح حُظطخرن ٓخ ر ٖ٤حُظَٓ ِ٤حَُ٣خٝ ٢ٟحُٞحهغ كَّٔ ٙحطزخع
حُظـَ٣ذ رؤٓزو٤ش حُظـَرش ػِ ٠حُٞحهغٝ ،رٌ ٕٞحُٔلخ ْ٤ٛحَُ٣خ٤ٟش ٗٔ ًوخ ػٖ حُٔؼط٠
حُلٔٝ ٢حُظـَ٣زٌٛٝ ،٢ح ٓخ ٍك٠ظ ٚحُ٘ظَ٣خص حُٔؼخُ٤ش حُظ ٢ه ّيٓض حُلٌَ ػِ ٠حُٞحهغ.
٣ٝو ٍٞؿٞرِ )Goblot( ٞاًح ًخٗض ٟٓٞٞػخص حُؼِ ّٞحُظـَ٣ز٤ش ٓلٌٓٞش روٞحٖٗ٤
طـَ٣ي٣ش طٔظٜيف طلٔٓٝ َ٤ؼَكش حُٞحهغ ،كبٕ حَُ٣خ٤ٟخص ٖٓ ؿٜظٜخٓ ٢ٛ ،ؼَكش ٓٔظوِش
ػٖ حُٞهخثغٔ٤ُٝ ،ض رلخؿش ٕ٧طٌٟٞٞٓ ٕٞػخطٜخ ٝحهؼ٤ش ٌُ ٢طٌٛ ٕٞل٤لش
ٝٝحٟلش .رٌٜح حٌَُ٘ ،كبٕ حٌُٔخٕ حُٜ٘يٓ ٞٛ ٢حٓظيحى ػوٓ ٢ٗ٬ل ْ٤ُٝ ٞحٓظيحىًح
ٓلًٔٓٞخ .كخُو ٢حًٌٌُٝ َٚٔٓٗ ١ح حُيحثَس ٫ ،طظٔظغ رخٌُٔخٍ أٓخ كٌَس حُوٝ ٢كٌَس
حُيحثَس كٜٔخ طخرؼظخٕ ُؼخُْ ح٧كٌخٍ ٝحُـٞحٔٛٝ ،َٛخ أكٌخٍ ٍ٣خ٤ٟش ًخِٓش كٔزٔخ ٣يػ٢
أك.ٕٞ١٬
كخُٔل ّٜٞحَُ٣خ ٞٛ ٢ٟحُلٌَس حٌُٔظِٔش حُظ٣ ٢لظٌ ١ػخُْ حَُ٣خ٤ٟخص كٌٛٝخ ٘٣ٝظـَ ك٢
ػِٔ٤خط ٖٓ ٚهُٜ٬خٌٛ .ح ٣ؼ٘ ٢إٔ حُٔلخ ْ٤ٛحَُ٣خ٤ٟش ٓٞؿٞىس ك ٢ػخُْ ٓؼخُٓ ٢لِن
ٌٓٝظَٔ ،ػْ طؤط ٢حُٟٔٞٞػخص ٝحٌٗ٧خٍ حُٞحهؼ٤ش ُظٔظٞكٜ٘ٓ ٢خ ١خرؼٜخ حَُ٣خ.٢ٟ
ًٔٝخ طليع أك ٕٞ١٬ػٖ ػخُْ ٓؼَ ٘٣ظَٔ ػِ ٠أكٌخٍ ٍ٣خ٤ٟش ،كوي حػظزَ ًخٗE. ( ٢
)Kantحٌُٔخٕ ٌٗ ً٬هزًِ٤خ ُِلٞحّٝ ،حٌُٔ٤ش ٓوُٞش هَزِْ٤ش ٖٓ ٓو٫ٞص حٌُ .ٖٛكخُٔلخْ٤ٛ
حَُ٣خ٤ٟش ١ ٖٓ ٢ٛز٤ؼش حُؼوَ ًحط ٚك ٢ٜػخٓش ٣ٍَٟٝٝش ٝػخرظش رؼٌْ حُٞهخثغ
ح٫هظزخٍ٣ش.
45
ج -إٌظش٠خ اٌؼّالٔ١خ:
٣ؼٞى حُوطؤ ك ٢حُ٘ظَ٣ظ ٖ٤حُٔخروظ ٖ٤اُ ٠أٛخٍ حُـخٗذ حُز٘خث ٢حُؼِٔLe caractère ( ٢
)opératoireك ٢حُلٌَ حَُ٣خ .٢ٟكخَُ٣خ٤ٟخص ُٔ٤ض حٗؼٌخًٓخ ِٓزً٤خ ُِٞهخثغ حُٔلٔٓٞش
ٝحُظـَ٣ز٤ش ٢ٛ ٫ٝحٗؼٌخّ ُِلٌَ حُٔـَى .اٜٗخ طُٔؼَ حُ٘٘خ ١حُٔزيع ك ٢حُلٌَ حٔٗ٩خٗ٢
ٖٓٝحُٔٔظل َ٤إٔ ٗل َٜحُؼِٔ٤خص حَُ٣خ٤ٟش ػٖ حُلٌَ أ ٝػٖ حُظـَرش .كخ٫طـخٙ
حُؼو٣ ٢ٗ٬ـِ ٢رـؼِ ٚحُٔلخ ْ٤ٛحَُ٣خ٤ٟش ٓلِوش ك ٢ػخُْ ٓؼخُ٘ٓ ٢وطغ ػٖ حُٞحهغ.
كخَُ٣خ٤ٟخص ُٔ٤ض ػًِٓ ٞخ ػوِ٤ش هخُٜش رَ ٓ ٢ٛظِٜش رؤِٜٛخ ح٫هظزخٍٝ ١رٔطخروظٜخ
ُِؼِٔ٤خص حَُ٣خ٤ٟش .كخُٔلخٝ ْ٤ٛحُزي٤ٜ٣خص حَُ٣خ٤ٟشٝ ،إ ًخٗض ًحص ١خرغ ػوِ٢
ٝاريحػ ،٢ا ٫اٜٗخ ٝػ٤وش حُِٜش رؤِٜٛخ حُلٔ.٢
ٝرخُلؼَ كبٕ حُؼِٔ٤خص حَُ٣خ٤ٟش حُ٘ظَ٣ش ًخٗض ك ٢ح َٛ٧طو٘٤خص ػٔ٤ٗ٬ش ٓلٔٓٞش.
كخُٜ٘يٓش ًخٗض ػِٔ٤ش ٓٔق ٍُ٨ح ٢ٟرطَ٣وش حُؤٔش حُظَر٤ؼ٤شٝ .ح٧ػيحى ًخٗض َٓطزطش
رؤػ٠خء حُـْٔ ٝهًٜٛٞخ ح٣٧يٝ ١حٛ٧خرغ .كخ٧ػيحى حَُٓٝخٗ٤ش ٢ٛػٌَِٗ ٠
حٛ٧خرغ حُٔ٘لَؿش ،Vأ ٝحُٔظٞحُ٣ش ،IIIأ ٝحُٔظوخ١ؼش .X
ًٔخ إٔ كٔخد حُز٤غ ًخٕ ٣ؼظٔي هئً ٣خ ػِٔٓ ٠خػِش ًٔ٤خص ح٧ؿَح ٝرٌٔ٤خص ٖٓ
حُل ،٠ٜكوي ًخٗض ًٔ٤خص حُلٞٗ ٠ٜحٛي ٓلٔٓٞش ػِ ٠ػِٔ٤خص حُز٤غ رخُل.٠ٜ
رٌٜح حٌَُ٘ كبٕ حٌُخث٘خص حَُ٣خ٤ٟش ُٔ٤ض ٫أٗ٤خء ٓيًٍش رخُلْ ٫ٝأكٌخٍ ٓظؤِٓش
رخُ٘ظَ حُؼوٌُِٜ٘ٝ .٢خ أىٝحص طو٘٤ش ٝػٔ٤ٗ٬ش ،أ ١أىٝحص ٛخُلش ٩ؿَحء حُؼِٔ٤خص.
ًٌُي كبٕ ٓلخ ْ٤ٛحُؼيىُٜ ،خ أ َٛطو٘ٝ ٢ػِٔٗ ٢ز ٚ٤طٔخ ًٓخ رٔخ ٍأ٘٣خ ٙػٖ حُٜ٘يٓش
حُٔظؤط٤ش ٖٓ ٓٔق حٍ٧ح .٢ٟكخُؼيى ريأ ٝػ٤ن حُِٜش رخُٟٔٞٞػخص حُٔخى٣ش حُظٗ ٢لٜٔخ
ػْ حٗطِوض حُؼِٔ٤خص ٗل ٞحُطخرغ حُظـَ٣ي ١حُظؼٔٝ .٢ٔ٤حُؤ٤ش حُظ ٢طظوٌٛخ ح٧ػيحى ك٢
ػخُْ حُؼِٔ٤خص حَُ٣خ٤ٟش طظؤط٬ٛ ٖٓ ٠ك٤ظٜخ ُِؼِٔ٤خص ٜٓ ٖٓ ْ٤ُٝخىٍٛخ ٓٞحء ٜٓ٘خ
حُٔؼخُ٤ش أّ حُٞحهؼ٤ش.
47
فبٌؼذد طفش ػٍ ٝعج ً١اٌّثبي ٔ٣ ٫ؼَ ٗ٤جًخ ػِ ٠أٍ ٝحُٞحهغٓ ،غ ًُي ٫ؿ٘ ٠ػ٘ ٚك٢
حُؼِٔ٤خص حَُ٣خ٤ٟشًٌُ .ي ٞٛح َٓ٧رخُ٘ٔزش ُ٨ػيحى حُِٔز٤ش ()nb. négatives
ٝحٌُٔٝ ٍٞح٧ػيحى حُٔظوِ٤ش ،ك ٢ٜؿٔ٤ؼًخ طٔظخُ رويٍطٜخ ػِ ٠اؿَحء حُؼِٔ٤خص حَُ٣خ٤ٟش.
د– اٌجشٕ٘خ:
حُزَ٘ٛش كٔذ ٣٫ز٘ظِ ٣َ١ ٢ٛوش ٓ٘طو٤ش ٖٓ ،هُٜ٬خ ،طٜزق ه٤٠ش ٖٓ حُو٠خ٣خ ًحص
١خرغ ٣وٝ .٢٘٤ك ٢حُويً ْ٣خٕ حُو٤خّ حٍٓ٧طًٞٔٗ ٢ؿًخ ُِزَٛخٕ حُ٣ ٚٗ٧ ١ٍَٝ٠ئٖٓ
ٓطخروش ًخِٓش ر ٖ٤حُ٘ظ٤ـش ٝحُٔويٓخص ،كًٞٔٗ ٜٞؽ ُِزَٛخٕ حُل٘.١ٞ
ٝاٟخكش اٌُٛ ٠ح حُزَٛخٕ حٍٓ٧ط ٢حٓ٫ظي ٢ُ٫كوي ٝؿي رَٛخٕ آهَ ػ٘ي أٍٓط٢َ ِّٔ ُٓ ٞ
رخٓ٫ظوَحءًٞٔٗ ٞٛٝ ،ؽ ُِزَ٘ٛش حُوٜزشٞ٣ ٫ ٌُٚ٘ ،كَ حٍَُٝ٠س ٝحُ٤و ،ٖ٤رَ اٗٗ ٚوِش
ؿ٣ َ٤و٤٘٤ش ٖٓ ح٧ؿِحء اُ ٠حٌَُ ك٣ ٜٞلظوَ رخُظخُ ٢اُ ٠حُٔ٠خٗش حُٔ٘طو٤ش.
أٓخ حُزَٛخٕ حَُ٣خ ٢ٟك٣ ٜٞلون ك ٢حُٞهض ًحط ٚحٍَُٝ٠س حُٔ٘طو٤ش حٓ٫ظي٤ُ٫ش
ٝحُوٜٞرش حٓ٫ظوَحث٤ش .ك ٜٞك ٢حٓ٧خّ رَٛخٕ ك٘( ١ٞطٌَحٍ٣ )١ؼظٔي حٓ٫ظيٍ٫
ُٞ٤كَ ٓٔخػِش ًخِٓش ىحهَ حُو٠خ٣خ ًحطٜخٝ ،رٜ٘٤خ ٝر ٖ٤حُٔويٓخصٓ .غ ًُي كبٕ حُزَٛخٕ
حَُ٣خ ْ٤ُ ٢ٟػزخٍس ػٖ حٓظي ٍ٫رٔ ٢٤أ ٝه٤خّ اػزخط ٢ػِ ٠حُ٘ٔ ٢حٍٓ٧ط .٢كخُو٤خّ
ٝإ ًخٕ ١ٍَٟٝرخ٬١٩م ،ا ٫أٗ ٚطٌَحٍ٤٠٣ ٫ٝ ١ق ٗ٤جًخ آُ ٠ؼَكظ٘خ.
كخُو٤خّ حٍٓ٧ط ٢حٌُ ٠ٔٔ٣ ١حٓظي ً٫٫أ ٝحٓظ٘ٔخ ًهخ ٓخ ٞٛا ٫رَٛخٕ ػو٘٣ ٫( = ْ٤ظؾ
ٓؼِٓٞخص ؿي٣يس) ،ك٘٣ ٜٞظوَ ٖٓ حُؼخّ (حُٔويٓخص حٌُزَ )ٟاُ ٠حُوخ( ٙحُ٘ظ٤ـش) ك٤غ
٘٣وطغ حٓ٫ظ٘ظخؽ.
48
إ حُو٤خّ حٓ٫ظي ٢ُ٫حٍٓ٧ط٣ ٢ؼظٔي كو ٢ػِ ٠ػ٬هش حُظ ٖٔ٠أ ٝحٗ٫ظٔخٍ.
أٓخ حُزَ٘ٛش حَُ٣خ٤ٟش حُٔؼَٝكش ريهظٜخ ٝهٜٞرظٜخ ك ٢ٜػِ ٠ه٬ف حُو٤خّ ح٩ػزخط٢
ٓزيػش ٝه٬هش ٜٗ٧خ طٜٞؽ ػ٬هخص أًؼَ ط٘ٞػًخ ٖٓ ػ٬هش حُظٝ ٖٔ٠حٗ٩ظٔخء.
كٔٔؤُش حُظٌَحٍ ٝحُظٔخػَ ك ٢حُؼِ ّٞحَُ٣خ٤ٟش ُٔ٤ض ٝحٟلش رَ ٘٣زـ ٢إٔ ٗؼَٔ ػِ٠
ا٣ـخىٛخ ػزَ رؼ ٞحٓ٫ظي٫٫ص ٝحُٔٔخػ٬صٌٛٝ ،ح ٓخ ٠٣ل ٢ػِ ٠حَُ٣خ٤ٟخص ١خرغ
حُوِن ٝح٩ريحع ١ٝخرغ حُز٘خث٤ش ،هخٛش ٕ٧حُٔٔخػ٬ص ٫طزَُ اٗ ٫ظ٤ـش ِِٓٔش ٖٓ
حٓ٫ظزيح٫ص ًَٝ ،حٓظزيحٍ أ ٝطيهَ ٣يٍ ػِ ٠هخ٤ٛش ح٩ريحع حُظ٣ ٢ظٔظغ رٜخ حُلٌَ
حَُ٣خ.٢ٟ
حُٞحٟق ا ًًح إٔ حُٔٔخػ٬ص حَُ٣خ٤ٟش طوظَع حهظَحػًخ ٖٓٝ .حٓ٧ؼِش ػًُِ ٠ي
ػ٘يٓخ ٗظٔخءٍ ٍ٣خً٤ٟخ ػٖ ٓـٔٞع ُٝح٣خ حُٔظؼيى ح٬ٟ٧ع (حُـ )Polygoneكبٕ حُلٌَ
حَُ٣خ٣ ٢ٟؼَٔ ػِ ٠اٗ٘خء ٝر٘خء ٓؼِؼخص ىحهَ ٌٛح حُٔظؼيى ح٬ٟ٧ع ٌُٗ ٢ل َٜػِ٠
ٓـٔٞع ُٝح٣خٝ .ٙك ٌٙٛ ٢حٓ٫ظيحىحص حُز٘خث٤ش ىُ٫ش ػِ ٠إٔ حُؼِٔ٤خص حَُ٣خ٤ٟش ٢ٛ
اريحػ٤ش ٝهّ٬هش.
٬٣كع ؿٞرِ ٞإٔ حُو٤خّ ح٩ػزخطًٌُٝ ٢ي حٓ٫ظي ٍ٫حٍٓ٧ط٘٣ ٢طِوخٕ ك٢
ح٧ؿِذ ٖٓ حُوخ ٙاُ ٠حُؼخّ .أٓخ حُزَٛخٕ حَُ٣خ ٢ٟك ٜٞرَٛخٕ طؼٔ .٢ٔ٤كؼ٘يٓخ أػَف
ٓـٔٞع ُٝح٣خ حُٔؼِغ ٢ٌ٘٘ٔ٣إٔ أػَف رخُزَ٘ٛش حَُ٣خ٤ٟش ٓـٔٞع ُٝح٣خ حُٔظؼ ّيى
ح٬ٟ٧ع .كٖٔ ه ٍ٬كخُش هخٛش أٗطِن ُٔؼَكش كخ٫ص أهَ ٟػزَ حَُر ٢أ ٝح٩ريحٍ
ٓٝخ ٗخر ٖٓ ٚحُؼِٔ٤خص حَُ٣خ٤ٟش .كخُزَ٘ٛش حَُ٣خ٤ٟش ،رخَُؿْ ٖٓ ًٜٗٞخ حٓظي٤ُ٫ش
ٝك٘ ،ٚ٣ٞا ٫أٜٗخ طٔظويّ رؼ ٞحُز٘خءحص حُـي٣يس ٖٓ ٓؼَ حُٔزخىٍس اُ ٠اؿَحء حٓظيحى ك٢
ٍْٓ ٘ٛيٓ ٢أ ٝاٟخكش ٍٓ ُٞكٓ ٢ؼخىُش رٜيف حُ ٍٞٛٞاُ ٠كَ ؿي٣ي.
ٝاٟخكش اٌُٛ ٠ح حُلٌَ حُز٘خثٌٛ٣ ٢ذ “رٞحٌٗخٍ ”ٚ٣اُ ٠ك ّي ح٫ػظوخى رلخػِ٤ش حُليّ ك٢
حُزَ٘ٛش حَُ٣خ٤ٟش ،ك٤و ٍٞإ حُليّ ٞٛح٧ىحس حً٧ؼَ ٓ٬ءٓش ُ٪ريحع ك ٢حُلٌَ
حَُ٣خٞٓٝ ٢ٟحء أًخٗض كٔ٤ش أّ ػوِ٤ش كبٕ حُلي ،ّٝأ ١حُٔؼخٍف حُٔزخَٗس حُلـخث٤ش،
49
ُٜخ ٌٓخٗظٜخ ك ٢حُلٌَ حَُ٣خ .٢ٟكلٔ٤خ ٍٝحء حُٟٔٞٞػخص حُلٔ٤ش ٝحٌٗ٧خٍ ٣زي ٝإٔ
ح٧ػيحى ًٌُٝي حٌٗ٧خٍ حُٔ٘طو٤ش حُ٣ٍٜٞش ٓ ٢ٛلِّٜش ٣ٍَٟٝش ُؼَٔ حُليّ ُٝؼَٔ
حُظو َ٤حُو٬م.
ٓغ ًُي ػِ٘٤خ إٔ ٗئًي إٔ حُزَ٘ٛش حَُ٣خ٤ٟش ٫طؼظٔي كًَٜح ػِ ٠حُلي ،ّٝرَ ٢ٛ
ٓ٠طَس ٓ٫ظويحّ حُطَحثن حُٔ٘طو٤ش ٕ٧ ،حُٔ٘طن ٞٛح٧ىحس حَُث٤ٔ٤ش ك ٢ػِٔ٤خص
حُزَ٘ٛش ٞٛٝحُطَ٣ن حُٞك٤ي ُِل ٍٜٞػِ ٠حُ٤و ٖ٤حَُ٣خ.٢ٟ
ٌٛٝح حُطَ٣ن حُظلِٝ ٢ِ٤حٓ٫ظيحىٗ ١ل ٞحُِٔٔٔخص ُ ْ٤ىحث ًٔخ ِٓٔ ًٌخ ٓزخًَٗح ،رَ إ
حُظلِ َ٤حَُ٣خ٣ ٢ٟظوٌ ِٓٔ ًٌخ ٓؼويًح ،اً َ٣ ٞٛؼْٔ ْي ك ٢حٌُؼ ٖٓ َ٤ح٧ك٤خٕ اُ ٠حُطَم ؿَ٤
حُٔزخَٗسٓ ٖٓ ،ؼَ حُزَ٘ٛش رخُوِق أ ١حٓ٫ظي ٍ٫ػِٛ ٠لش حُو٤٠ش ٖٓ ه ٍ٬طز٤خٕ
كٔخى ٗوخثٜ٠خ.
51
“ّ” ٖٓ حُؼيى “ٕ” كظٌٛ ٕٞل٤لش رخٍَُٝ٠س ُؼيى (ّ ٌٌٛٝ )ٔ +ح اُ ٠آهَ
حُِِٔٔش.
ٝرخٓ٫ظوَحء ٗ٠غ إٔ ٌٙٛحُؼ٬هش ٛل٤لش ٌَُ ه ”ٕ“ ْ٤حُٔظِح٣يس ػِ ٠حُظٞحُ ٢آُ ٠خ
ٜٗ ٫خ٣ش.
ٌُٖ “ؿٞرِ َٟ٣ ”ٞإ ٝػٞم ٌٛح حُزَٛخٕ ُ ْ٤طخرؼًخ ُٓ٬ظوَحء ،رَ َٓ ٞٛطٌِ اُ٠
حُو٤٠ش حُؼخٓش حُٔزَ٘ٛش ك ٢حُزيح٣ش ٝحُظ ٢طؼط٘٤خ حُلن رخُظؼٔ ،ْ٤ك ٜٞا ًًح ِِٓٔش ٖٓ
حٓ٫ظي٫٫ص حُول٤ش حُٔظظخُ٤شٗ .وًُِ ٖٓ ٚي اُ ٠حُو ٍٞإ حُزَ٘ٛش حَُ٣خ٤ٟش ًحص
حُطخرغ حُو٬م ٢ٛرَ٘ٛش طظزغ حُطَ٣وش حُلَ٤ٟش حٓ٫ظي٤ُ٫ش.
أ -اٌزؼبس٠ف:
50
ة -اٌّغٍّّبد:
٢ٛأهخ٣ٍ َ٣ٝخ٤ٟش ُ٣ ٫زََْ َٖٛػِٜ٤خُ٣ٝ ،طِذ ٓ٘خ إٔ ٗوزِٜخ ًِّٔٔٔخص كوُ ٢ظلو٤ن حُز٘خء
حَُ٣خٓ :٢ٟؼَ ِّٓٔٔش حهِ٤يّ رؤٗ٘خ ٖٓ ٗوطش هخٍؿش ػٖ هٔٓ ٢ظو ْ٤كٓ ٢طق ٓخ،
ٗٔظط٤غ إٔ ٗ٘٘ت هطًخ ٝحكيًح ٓٞحًُ٣خ ٌُٜح حُوٗٝ .٢لٖ ٗٔظ٘ظؾ ٖٓ ٌٙٛحُِّٔٔٔش ٓخ
٣ظَطذ ػِٜ٤خ ٖٓ ه٠خ٣خ ى ٕٝإٔ طٌٔٓ ٢ٛ ٕٞظ٘ظـش ٖٓ ؿَٛ٤خ.
ٝهخّ “ٍٔ٣خٕ” رؼَٔ ٓٔخػَ ػ٘يٓخ حكظَ ٝأٗ٘خ ٖٓ ٗوطش هخٍؿش ػٖ هٔٓ ٢ظو ْ٤ك٢
ٓطق ٓخ ٔٗ ٫ظط٤غ إٔ ٗ٘٘ت أٓ ١ظٞحُ ٌُٜح حُوٍٝ .٢ك ٞأً٠٣خ ٓوُٞش حهِ٤يّ رؤٗ٘خ ٫
ٗٔظط٤غ إٔ ٗ٘٘ت رٗ ٖ٤وطظ ٟٞٓ ٖ٤هٝ ٢حكيٝ .ط َٛٞرخٓ٫ظ٘ظخؽ حَُ٣خ ٢ٟاُٗ ٠ظخّ
٘ٛيٓٓ ٢وظِق ػٖ حُ٘ظخّ ح٫هِ٤يٗٝ .٢ٔ٣ظخّ ُٞرظ٘لٌٔٗ ٞٛٝ .٢ظخّ ٓ٘ٔـْ ٓٝظٌخَٓ،
ٝه٠خ٣خٓ ٙوظِلش ػٖ ه٠خ٣خ حهِ٤يّ ُٞٝرظ٘لٌٜٔ٘ٓٝ .٢خ إٔ ٓـٔٞع ُٝح٣خ حُٔؼِغ
ٔ٣خ ١ٝأًؼَ ٖٓ ُح٣ٝظ ٖ٤هخثٔظ ٌٖٔ٣ٝ .ٖ٤طٌٛ ٍٜٞح حُ٘ظخّ حُٜ٘يٓ ٢اًح حػظزَٗخ حٌُٔخٕ
ًًَ٣ٝخ رخٗل٘خء ا٣ـخر .٢كٌَ ىٝحثَ ٌٙٛحٌَُس طٌٓ ٕٞظوخ١ؼش ٘ٗ٧خ ٗٔظط٤غ إٔ ٗ٘٘ت رٖ٤
ٗوطظ ٖ٤أًؼَ ٖٓ ه.٢
51
كٖٔ حٌُٖٔٔ ا ًًح حُ ٍٞٛٞاُ ٠ه٠خ٣خ ٍ٣خ٤ٟش ؿٓ َ٤ظ٘خه٠ش حٗط٬هًخ ٖٓ كَ٤ٟخص ؿَ٤
اهِ٤ي٤ٔ٣شٌٌٛ .ح طلوي كَ٤ٟش حهِ٤يّ حُوخٛش رخُٔظٞحُ٣خص ٛلش حٍَُٝ٠س ،ػِ ٠حػظزخٍ
إٔ ٗوخثٜ٠خ ٓوزُٞش ٘ٓٝظـش ك ٢حُٞهض ًحطٝ .ٚكٌٛ ٢ح حُٔٞهق اٌٗخٍ َُأ ”٢ً٘“ ١حُوخثَ
رؤٕ حٌُٔخٕ ح٫هِ٤ي ٞٛ ٢ٔ٣حٌَُ٘ حُٝ ١ٍَٝ٠حُؼخّ ك ٢حٌُ ٖٛحٔٗ٩خٌٌٗٛٝ .٢ح طلوي
٘ٛيٓش حهِ٤يّ ٛلش ح٬١٩م ٝطٜزق ٓـَى كخُش هخٛش رخٌُٔخٕ حُٔٔظ ١ٞحُٔؼيّٝ
حٗ٩ل٘خء (.)Courbure nulle
ٓغ ًُي كبٕ طط ٍٞحَُ٣خ٤ٟخص ٣ ٫يػٗٞخ اُ ٠اٌٗخٍ حُلوخثن حَُ٣خ٤ٟش حُٔخروش ،رَ اُ٠
حػظزخٍٛخ كخُش ٌٓٔ٘ش ٖٓ ٓـٔٞع أٓٝغ .كخُظط٘ٛ ٍٞخ كٓ ٢ـخٍ حُٜ٘يٓش ًخٕ ٗظ٤ـش
طل َ٣ٞػخرظش حٌُٔخٕ حُٔٔظ ١ٞآُ ٠ظـَ٤س ٌٖٔ٣إٔ طؤهٌ أٌٗخ ً٫أهَ ٟكٔذ طٍّٗٞ ٜخ
ُٔل ّٜٞحُل٠خء.
ٌٌٛٝح ُْ ٣ؼي ك ٢حَُ٣خ٤ٟخص ِّٓٔٔخص ٜ٣ق حػظزخٍٛخ ًلو٤وش ٓطِوش .كوي ُٖٓ ٠ُّٝ
ح٬١٩ه٤خص رؼي ٫ٝىس حُٜ٘يٓخص حُ٬اهِ٤ي٤ٔ٣ش ٝأٛزلض حُلو٤وش ٗٔز٤ش طخرؼش ُ٘ظخّ
٘ٛيٓٓ ٢ؼ.ّٖ٤
52
ٗوًُِ ٖٓ ٚي اُ ٠إٔ حُزي٤ٜ٣خص حُظ ٢حٛطِق ػِ ٠طٔٔ٤ظٜخ ك ٢حَُ٣خ٤ٟخص أًُْٔ ّٞ٤
طؼي ًٔخ ًخٗض ٖٓ هزَ حُِحٓخص ٓ٘طو٤ش ػخٓش ٓٝوزُٞش كٓ ًَ ٢ـخ٫ص حُؼِ ،ّٞرَ
ٛخٍص ريٍٛٝخ كَ٤ٟخص ٛخُلش كو ٢كٓ ٢ـخٍ ٓؼ .ٖ٤كخُوٓ ٍٞؼ ً٬إٔ “حٌَُ أًزَ ٖٓ
حُـِء” ٣ؼظٔي ػِ ٠طؼَ٣ق ٓليى ٌُِٔ٤ش .ك ٜٞهٛ ٍٞل٤ق كٓ ٢ـخٍ حٌُٔ٤ش حُٔظ٘خ٤ٛش
كو ،٢أٓخ كٓ ٢ـخٍ حٌُٔ٤ش حُٓ٬ظ٘خ٤ٛش ،كبٕ حُِِٔٔش حُٓ٬ظ٘خ٤ٛش ُ٨ػيحى حُطز٤ؼ٤ش ط٘ظَٔ
أً٠٣خ ػِِِٔٓ ٠ش ٓ ٫ظ٘خ٤ٛش ٖٓ ح٧ػيحى حُِٔىٝؿش .كٜٜ٘خ ا ًًح ِِٓٔظخٕ ٓ ٫ظ٘خ٤ٛظخٕ
ٓٝظٔخ٣ٝظخٕ ٓغ إٔ ٝحكيس ٜٓ٘ٔخ ٢ٛهْٔ ٖٓ ح٧هَ.ٟ
ٌٌٛح كويص حُزي٤ٜ٣خص أ ٝحٓٞ٤ًٔ٧خص ٛلش ح٬١٩م ٛٝخٍص ريٍٛٝخ ٓـَى كَ٤ٟخص
ػٔ٤ٗ٬ش كٓ ٢ـخٍ ٓليىٛٝ ،خٍص حَُ٣خ٤ٟخص ًحص ١خرغ حكظَح ٢ٟحٓظ٘زخ .٢١كظٌٕٞ
أ ١ه٤٠ش ٍ٣خ٤ٟش ٛل٤لش كو ٢رخُ٘ٔزش ُِلَ٤ٟخص حُظ ٢حٗطِوض ٜٓ٘خٝ ،طٌ ٕٞه٤٠ش
ٓـٔٞع ُٝح٣خ حُٔؼِغ ٓوظِلش ر٘ٛ ٖ٤يٓخص اهِ٤يّ ُٞٝرظ٘لٌٔٔ٣ٍٝ ٢خٕ .رخُظخُ ٢كبٕ
حُلَ٤ٟخص حَُ٣خ٤ٟش ٢ٛأهخ٘ٗ َ٣ٝطِن ٜٓ٘خ ٩هخٓش ٗظخّ ٍ٣خٓ ٢ٟظٌخَٓ.
ٝهي حٓظطخع حُؼخُْ “ِ٤ٛزَص” ٟٝغ هٞحػي ٣ليى كٜ٤خ ٓخ٤ٛش حُ٘ظخّ حَُ٣خ .٢ٟكخُ٘ظخّ
حَُ٣خ٣ ٢ٟـذ إٔ ط٘طزن ػِ ٚ٤حَُ٘ ١ٝحُظخُ٤ش:
أ ٫طٌ٘ٓ ٕٞطِوخطٝ ٚأًٔٓٞ٤خطٔٓ ٚظ٘زطش ٖٓ رؼٜ٠خ أ ٖٓ ٝأ ١ه٤٠ش هخٍؽ ٔ-
حُ٘ظخّ حُٔلظَ.ٝ
إٔ طٌ ٕٞأهخ٘ٓٝ ِٚ٣ٝطِوخص ٓظ٬ثٔش ؿٓ َ٤ظ٘خه٠ش كٔ٤خ رٜ٘٤خ. ٕ-
إٔ طٌ ٕٞأًٔٓٞ٤خط٘ٓ ٚزؼشٌٓ ،ظل٤ش رٌحطٜخ ُِل ٍٜٞػِ ٠ػِٔ٤ش حٓظ٘زخ٤١ش ًخِٓش. ٖ-
إ ٌٛح حُ٘ٔ ٖٓ ٢حُظلٌ َ٤حَُ٣خٍ ٢ٟكغ حَُ٣خ٤ٟخص أُٓ ٠ظ ٖٓ ٟٞحُظـَ٣ي ؿؼَ
حُو٠خ٣خ حَُ٣خ٤ٟش ٓـَى ػ٬هخص ٣ٍَٟٝشٝ .هي أهٌ ٌٛح حُ٘ٔ ٖٓ ٢حُلٌَ حَُ٣خ ٢ٟحْٓ
“حُٔ٘طو٤ش – أ – ٝحٌُِ٘٤ش”ٜ٣ ٚٗ٧ .ظْ رخُظَِٔٔ حُٔ٘طو ٢أ ١رخٌَُ٘ ى ٕٝحُٔ.ٕٞٔ٠
53
ٝهي ١زن “ٍحَٓ” حُٜٔ٘ؾ حُٔ٘طو ٢ك ٢ػِْ حُؼيى كٔخ ٟٝطٔخ ًٓخ ر ٖ٤حَُ٣خ٤ٟخص
ٝحُٔ٘طن ٓؼظزًَح حَُ٣خ٤ٟخص هٔش ٗٞ٠ؽ ػِْ حُٔ٘طن.
إ حُظويّ حُٜخثَ ك ٢حُؼِ ّٞحَُ٣خ٤ٟش ٝحُٜٔيحه٤ش حُؼخُ٤ش حُظ ٢رِـظٜخ ؿؼِض ٜٓ٘خ ٓؼخً٫
٣لظٌ ٟك ٢حُؼِ ّٞح٧هَ .ٟكبُ ٠أ ١كي طٔظط٤غ حُؼِ ّٞح٫هظزخٍ٣ش ح٧هٌ رخٓ٧خُ٤ذ
حَُ٣خ٤ٟش؟
إ ػِ ّٞحُٔخىس طٔؼ ٠آُ ٠وخٍرش ٜٓ٘ؾ حٓ٫ظ٘زخٝ ١اُ ٠حٓظؼٔخٍ ُـش حَُ٣خ٤ٟخصٌٛٝ ،ح
حَُٔ٘ٝع حُؼِّٔ َٓ ٢ى ٙاُ ٠إٔ حَُ٣خ٤ٟخص ٓز٘٤ش ػِٓ ٠ـَى هٞحٗٝ ٖ٤طظٔ ِ٤رخُظخُ٢
رٞػٞم ٜٓ٘ـٜخ ح٫كظَح ٢ٟحٓ٫ظ٘زخٝ ٢١ريهش ُـظٜخٝ .هي طز٘ ٠حُل٤ؼخؿ ٕٞ٣ٍٞهئً ٣خ
ٗظَ٣ش ًُٞٞٔٓٞؿ٤ش ٍ٣خ٤ٟش ا ّ٫إٔ ٓلخُٝظ ْٜكِ٘ض ػ٘يٓخ حٓظِؿض رخػظزخٍحص كِٔل٤ش،
ٌٛٝح ٓخ أك ٠٠اُ ٠كوزخص ِ٣ٞ١ش ٖٓ حٗ٫لطخ ١حُؼِٔ ٢حٓظيص ٖٓ حُؼ ٍٜٞحُٗٞ٤خٗ٤ش
ٝكظ ٠ريح٣خص حُ٘٠ٜش حٍٝٝ٧ر٤ش.
كو ٌٙٛ ٍ٬حُلوزخص حُوئ٣ش ٝحُ٤ٓٞط٤ش ،ظِض حَُ٣خ٤ٟخص ٓـخ ً٫ػًِٔ٤خ ٓـِوًخ ػِٗ ٠لٔٚ
٫ػ٬هش ُ ٚرٔخثَ حُؼِ .ّٞكخَُ٣خ٤ٟخص كٔذ حُظؼَ٣ق حٍٓ٧ط ٢ٛ ٢حُٔزخكغ
حُٔظوٜٜش ريٍحٓش حٌُْ ،أٓخ حُل٣ِ٤خء ك ٢ٜحُٔؼخٍف حُظ ٢طزلغ ك ٢حٌُ٤ق ،أ ١ك٢
حُظٞح َٛحُطز٤ؼ٤ش حُٔلٔٓٞش.
ٝرخُلؼَ كوي ٌِٗض ريح٣خص حُؼ ٍٜٞحُلي٣ؼش ٓلظَهًخ كخٓ ًٔخ ك ٢حُؤ٤ش حُٔؼَك٤ش ُِؼِّٞ
حَُ٣خ٤ٟش .اً ُْ طؼي حَُ٣خ٤ٟخص ٓ٘لِٜش ػٖ ٓخثَ حٛ٫ظٔخٓخص حُؼِٔ٤ش ،رَ أٛزلض
رلن حُِـش حُٔ٘٠زطش ُِظؼز َ٤ػٖ حُظٞح َٛحُٔخى٣ش ٝحُل٣ِ٤خث٤ش.
ٝارخٕ حُوَٕ حُٔخرغ ػَ٘ ًخٕ ؿخُٞ٤ٗٝ ِٚ٤طٖ ٖٓ حٝ٧حثَ حٌُ ٖ٣هطَص ُ ْٜكٌَس
حٓظويحّ حَُ٣خ٤ٟخص ًِـش ُِل٣ِ٤خءًُٝ ،ي رٜيف ٟزٓ ٢ؼخٍك٘خ ػٖ حُؼخُْ حُٔخى ١رِـش
54
ىه٤وش ٛٝخٍٓش .كلً ٢ظخر ٚحُ٠وْ “ٓزخىة حَُ٣خ٤ٟخص ك ٢حُل٤خس حُطز٤ؼ٤ش” ،أ ١ك٢
ٓـخٍ حُل٣ِ٤خء ٣ؼزَ ٗٞ٤طٖ رٟٞٞف ػٖ ٌٙٛحُؼٍٞس حُٔؼَك٤ش ٝحٗ٫و٬د حُـٌٍ ١ك٢
ٓٔخٍ حُؼِْ .كوي حٓظطخع إٔ ٣ؼزَ ػٖ ظخَٛس ٓو ١ٞح٧ؿٔخّ رَٓٝ ُٞػ٬هخص ؿزَ٣ش.
ٝرخُلؼَ كبٕ حٌُؼ ٖٓ َ٤ػِ ّٞحُٔخىس هي حٓظطخػض إٔ طٜٞؽ هٞحٜٗ٘٤خ رخُِـش حَُ٣خ٤ٟش.
كـخُ ِٚ٤حٓظويّ ُـش كٔخد حُظلخُِ َٟظؼز َ٤ػٖ هٞحٗ ٖ٤حُظٔخٍع ك ٢كًَش ح٧ؿٔخّ
حُٔخهطشٝ .ىٌ٣خٍص ػزَ رِـش كٔخد حُٔؼِؼخص ػٖ هٞحٗ ٖ٤حٗؼطخف حُٞ٠ء.
ٌُٖ ٌٛح حٓ٫ظويحّ َُِ٣خ٤ٟخص ٣ ٫ؼ٘ ٢أٜٗخ حٗوِزض أٓخًٓخ أِ٤ًٍ ٝسً ٌُِ٘ٞف حُؼِٔ٤ش.
ك ٢ٜطٔظط٤غ إٔ طٌُ ٕٞـش ٓؼزَس ػٖ حُظٞحٌُٜ٘ ،َٛخ ٫طٔظط٤غ إٔ طل َّ ٓل َّ حُٜٔ٘ؾ
حٓ٫ظوَحثٝ ٢حُطَ٣وش ح٫هظزخٍ٣ش ٓ٫ظ٘زخ ١حُوٞحٗ.ٖ٤
كخُٞحٟق ا ًًح إٔ ػِْ حُل٣ِ٤خء ٣زو ٠ػِ ًٔخ حٓظوَحثً٤خ ٣ؼظٔي ك ٢حٓ٧خّ ػَِٓ ٠حهزش
حُظٞح َٛحُطز٤ؼ٤ش ٝحهظزخٍٛخٔ٣ٝ ،ظط٤غ ك ٢أه ٠ٜك ّي ٙحُظؼز َ٤ػٖ حُوٞحٗ ٖ٤رِـش
ٍ٣خ٤ٟش ،كظٌ ٕٞحَُ٣خ٤ٟخص كٓ ٢ـخٍ ػِ ّٞحُٔخىس ُـش طؼز َ٤أًؼَ ٜٓ٘خ ٜٓ٘ؾ حًظ٘خف.
رخُظخُ ،٢كبًح ًخٗض حُل٣ِ٤خء ٫طٔظط٤غ إٔ ط َٜاُ ٠حُو٤ٜٛٞش حَُ٣خ٤ٟش حٌُخِٓش ٕ٧
ٟٓٞٞػٜخ ك ٢حٓ٧خّ ٞٛحٌُ٤ل٤ش ْ٤ُٝحٌُٔ٤شٌُٜ٘ ،خ طٔظط٤غ ػِ ٠ح٧هَ ح٧هٌ رِـش
حَُ٣خ٤ٟخص.
ًٔٝخ حُل٣ِ٤خء كٌٌُي ٗ ٞٛؤٕ ػِٔ ٢حٌُٔ٤خٗ٤ي ٝحُلِي ،كٜٔخ ٣ ٫ـيحٕ ٛؼٞرخص رخُـش
ك ٢حطزخع حُٜٔ٘ؾ حَُ٣خ ٢ٟرخػظزخٍٔٛخ ك ٢حٓ٧خّ ٖٓ حُؼِ ّٞحَُ٣خ٤ٟش حُٔلٔٓٞش.
ٌُُٝي حٓظطخع ً٤زَِ حُظؼز َ٤ػٖ هٞحٗ ٚ٘٤رِـش ٍ٣خ٤ٟش ػ٘يٓخ ً٘ق ػٖ حُٔٔخٍ
ح٤ِ٤ِٛ٩ـٌُِٞ ٢حًذ.
55
ٝػ٬هخص ًٔ٤ش ٍٓٞٓٝخص ر٤خٗ٤ش ٓٝخ ٗخرٝ …ٚهي حٗٔلذ ٌٛح ح َٓ٧ػِٓ ٠وظِق
حُؼِ ّٞكظ١ ٠خ ٍٝحُزُٞٞ٤ؿ٤خ ٝػِ ّٞحٔٗ٩خٕ.
كخُزُٞٞ٤ؿ٤خ حٓظويٓض حُلٔخد ح٫كظٔخُ ٢ك ٢ػِْ حٍُٞحػشٝ .ػِْ ح٫ؿظٔخع ٝحُؼِّٞ
ح٫هظٜخى٣ش حٓظويٓض ح٫كٜخءحصٝ .كظ ٠ػِْ حُ٘لْ كخ ٍٝإٔ ِ٣ـؤ ك ٢رؼ ٞحُلخ٫ص
اُ ٠حُظؼز َ٤حَُ٣خ.٢ٟ
ٝك ًَ ٢ح٧كٞحٍ كبٕ حُِـش حَُ٣خ٤ٟش طٞكَ ُِوٞحٗ ٖ٤حُؼِٔ٤ش ِٓ٣يًح ٖٓ حُيهش ،اّ٫
أٜٗخ طٜخىف ٛؼٞرخص ًؼَ٤س كٓ ٢ـخٍ حُؼِ ّٞحٔٗ٩خٗ٤ش ٗظًَح ُظؼو٤ي حُٞحهغ حٔٗ٩خٗ٢
ٝه٤ٜٛٞخط ٚحُيه٤وشٝ .رخهظٜخٍ ك٘لٖ ٔٗ ٫ظط٤غ حٓظؼٔخٍ حُٜٔ٘ؾ حَُ٣خ٢ٟ
حٓ٫ظ٘زخ ٢١كٓ ٢خثَ حُؼِ ّٞا ّ٫اًح ِٓز٘خ حُٞحهغ ًؼًَ٤ح ٖٓ ٓ.ٚٗٞٔ٠
كؼ٘يٓخ ٓ ٌٕٞ٣ـخٍ حُيٍحٓش ٟٞٞٓٝػٜخ ٞٛحٔٗ٩خٕ ،أ ١حٌُخثٖ حُلَ ٝحُؼخهَ ٝحَُٔ٣ي،
كبٕ ػِٔ٤ش ٟز ٢حُلٔخرخص حَُ٣خ٤ٟش ٝهٞ٠ػٜخ ٍَُٔٝ٤س ٓ٘طو٤ش ٣ٍَٟٝشٔ٤ُ ،ض
ىحث ًٔخ ػِٔ٤ش ٓٗٞٔ٠ش حُ٘ظخثؾٌٛٝ .ح ٣ؼ٘ ٢إٔ ح٧ىحس حَُ٣خ٤ٟش حُظ ٢طٜيم ريهش ػِ٠
ػِ ّٞحُٔخىس طلوي حٌُؼ٬ٛ ٖٓ َ٤ك٤ظٜخ ػ٘يٓخ ٣وظ ٚح َٓ٧رؼِ ّٞحُل٤خس ٝرخُؼِّٞ
حٔٗ٩خٗ٤ش .كخُِـش حَُ٣خ٤ٟش حُظ ٢طِٜق ُِظؼز َ٤ػٖ حٌُٔ٤خص ،طؼـِ ػٖ حُظؼز َ٤ػٖ
كخ٫ص حُٞػٝ ٢ػٖ حُٞهخثغ حٔٗ٩خٗ٤ش حُٔؼخٗشٔٓ ،خ ٣ئًي إٔ حَُ٣خ٤ٟخص ُٖ طٔظط٤غ إٔ
طٜزق حُِـش حُٞك٤يس حُظ ٢طؼزَ رٜخ حُؼوخكش حٔٗ٩خٗ٤ش ػٖ ٗلٜٔخ.
إ كَ٤ٟش طل َ٣ٞحٌُ ٕٞرَٓظ ٚآُ ٠ؼخىُش ٍ٣خ٤ٟش ًزَ ٟك٤زو ٠كِ ًٔخ ٍحٝى
أًٛخٕ حُلٓ٬لش ٝحُؼِٔخء ٓؼَ “ىٌ٣خٍص” ٤ُ“ ٝز٘ظِ”ٌٛ ٌُٖ .ح حُٜيف حٌُز٣ َ٤زوٓ ٠ـَى
كَ٤ٟش ىٜٗٝخ ٛؼٞرخص ٝطـخًرخص ػِٔ٤ش ٝكِٔل٤ش.
****************
57
اعزشار١د١بد رذس٠ظ اٌّؼشفخ اٌش٠بػ١خ
٣ؼي حٓظويحّ ٓؼِْ حَُ٣خ٤ٟخص ُِطَم ٝحٓ٫ظَحط٤ـ٤خص حُظيٍ٤ٔ٣ش حُظ ٢ط٘خٓذ ١ز٤ؼش
ٝػِْ حَُ٣خ٤ٟخصٝ ،حُٟٔٞٞػخص حَُ٣خ٤ٟش حُٔوٜٞى طئٍٜ٣خ ٖٓ ٗخك٤ش ٓٝغ ١ز٤ؼش
حُٔظؼِٔٝ ٖ٤هٜخثٗ ٖٓ ْٜٜخك٤ش أهَ ٟأ ٠ُٝأىٝحص ٓؼِْ حَُ٣خ٤ٟخص ُظلو٤ن أٛيحكٚ
حَُٔؿٞسٔٓ ،خ ٣ظطِذ ٖٓ حُٔؼِْ ط٤ٜ٘ق حُٔؼَكش حَُ٣خ٤ٟش رل٤غ َٜٔ٣ػِ ٚ٤طلي٣ي
حٓ٫ظَحط٤ـ٤خص ٝحُطَم حُٔ٘خٓزش رٌَ٘ اؿَحث.٢
ٗٝظَحً ٤ٔٛ٧ش إٔ ٓ ٌٕٞ٣ؼِْ حَُ٣خ٤ٟخص ِٓٔخ ً رٌخكش ؿٞحٗذ حُٔؼَكش حَُ٣خ٤ٟش ،
ٝط٤ٜ٘لخطٜخ َ١ٝم طئٍٜ٣خ ٝ ،أكيع حُظٞؿٜخص ُظؼِٜٔ٤خ ٝطؼِٜٔخ كٔٞف ٣ظْ اُوخء
حُٞ٠ء حرظيحء ػِٝ ٠حهغ حٓظويحّ ٓؼِٔ ٢حَُ٣خ٤ٟخص ُطَحثن حُظيٍ ْ٣حُلي٣ؼش ك٢
ٓيحٍّ حُظؼِ ْ٤حُؼخّ ،كٖٔ حُٔ٬كع إٔ ٘ٛخى ػِٝكخ ً ػٖ حٓظويحٜٓخ ػ٘ي ًؼٖٓ َ٤
ٓؼِٔ ٢حَُ٣خ٤ٟخص ،كٔ٘٣ ٫ ٖٓ ْٜو ّٞرظلؼِٜ٤خ أ ٝطٞظ٤لٜخ حُظٞظ٤ق حُُِٔ ْ٤ؼيّ ٓؼَكظٚ
رٜخ أ ٝػيّ حُٔ٩خّ رٌ٤ل٤ش ط٘لٌٛ٤خ كوي أٗخٍص ػيى ٖٓ حُيٍحٓخص اُ ٠ػِٝف ًؼٖٓ َ٤
حُٔؼِٔ ٖ٤ػٜ٘خ ٝحػظٔخى ْٛػَِ١ ٠حثن طيٍ ْ٣حػظ٤خى٣ش ٓؼَ ىٍحٓش ٍ ْ٣حُؼظ٤ز٢
(ّٕٕٔٓ) ٝىٍحٓش حَُِٛحٗٝ )ٕٙٔٗ9( ٢ىٍحٓش حُؼزٞى )ّٕٕٓٔ( ١ك٤غ أًيص ؿٔ٤غ
حُيٍحٓخص حُٔخروش ػِ ٠إٔ طؼِ ْ٤حَُ٣خ٤ٟخص ك ٢حُٔيحٍّ ٓخُحٍ ٣وظ َٜػَِ١ ٠حثن
58
حُظيٍٝ ْ٣أٓخُ٤ذ حُظو ْ٣ٞحُظوِ٤ي٣ش ،حٌٛ َٓ٧ح أى ٟاُ ٠اؿلخٍ ى ٍٝحُٔظؼِْ ك ٢حُؼِٔ٤ش
حُظؼِ٤ٔ٤ش ٝ ،ػ٘يٓخ رلغ رَ ( )Bell,1989ػٖ أٓزخد ٛؼٞرخص طؼِْ حَُ٣خ٤ٟخص ًًَ
ٖٓ ٜٟ٘ٔخ ٝؿٞى ه ٍٜٞك ٢حٓ٫ظَحط٤ـ٤خص حُظٔ٣ ٢ظويٜٓخ حُٔؼُِٔ ٕٞظؼِٝ ْ٤طؼِْ
حَُ٣خ٤ٟخص أ ٝػيّ ٓ٬ءٓش ٌٙٛحٓ٫ظَحط٤ـ٤خص ُزؼ ٞحُٔظؼٌِٔٛٝ ،ٖ٤ح ٓخ أٗخٍ اُٚ٤
ػلخٗش ٝآهَ )ّٕٕٓٔ( ٕٝإٔ ٖٓ أٓزخد ٛؼٞرش طؼِ ْ٤حَُ٣خ٤ٟخص حٓظويحّ َ١حثن
ؿ٘ٓ َ٤خٓزش ك ٢ػَ ٝحُٟٔٞٞػخص ٝكَ حُظٔخٍٝ ،ٖ٣هي طِٛٞض ىٍحٓش حُؼِ٤خٕ
(ٛ ٕٔٗٙـ) اُٝ ٠ؿٞى ٟؼق ك ٢أىحء ٓؼِٔ ٢حَُ٣خ٤ٟخص ك ٢طلي٣ي َ١حثن حُظيٍْ٣
حُٔ٘خٓزش ٝحهظٜخٍ ْٛػِ٣َ١ ٠وش حُٔلخَٟس ٝحُطَ٣وش حٓ٫ظ٘ظخؿ٤ش ًٔخ إٔ ٜٓخٍحص
ػَ ٝحُيٍّ ُيٓ ٟؼِٔ ٢حَُ٣خ٤ٟخص ُْ ط َٜاُ ٠ىٍؿش حُظٌٖٔ حُٔطِٞرش ًٌُٝ ،ي
ٟؼق أىحثُٜٔ ْٜخٍس ٍر ٢حُٔلظ ٟٞحَُ٣خ ٢ٟرخُظطز٤وخص حُل٤خط٤ش ٝحُؼِٔ٤ش ُٜٔٝخٍس
َ١ف أٓجِش ٓؼَ٤س ُِظلٌ.َ٤
59
ٔ .طيٗ ٢طؤ َ٤ٛحُٔؼِٔ ٖ٤هزَ حُويٓش ٝأػ٘خثٜخ ك- ٢حُظوطٝ ٢٤حُظ٘لٝ ٌ٤حُظو- ْ٣ٞ
ُطَم حُظيٍ ْ٣حُلي٣ؼش.
.7ه ٍٜٞحُظيٍ٣ذ حُظَر ١ٞك ٢طٞكٔٗ َ٤خًؽ كو٤و٤ش ِٓٔٓٞش ُِظيٍ ْ٣رخُطَم
حُلي٣ؼش.
.8طيٗ ٢هيٍحص حُط٬د حُظؼَُِّٔ٤ش ٝطؼٞى ْٛػِ ٠حُ٘ٔ ٢حُظوِ٤ي ١حُٔؼظٔي ػِ٠
حٓ٫ظظٜخٍ ٝحُللع.
ً .9ؼَس حٓظويحّ ٗظخّ ح٫هظزخٍحص حُٔؼظٔيس ػِ ٠حُللع ٝحٓظؼخىس حُٔؼخٍف
ىٔٗٝخ أػَ ػِ ٠حُـٞحٗذ حُٜٔخٍ٣ش.
ٝرؼي ػَ ٝأرَُ أٓزخد حُؼِٝف ػٖ َ١حثن حُظيٍ ْ٣حُلي٣ؼش ،كبٕ حُٔٔئ٤ُٝش
ٓ٘ظًَش ر ٖ٤حُوزَحء ٝحُزخكؼٝ ٖ٤حُٔؼُِٔ ٖ٤ظ٬ك ٌٙٛ ٢حٓ٧زخد ٓٝؼخُـظٜخَٟ٣ٝ ،
حُزخكغ ٖٓ ه ٍ٬حٓظوَحء ح٧ىر٤خص حُظَر٣ٞش ٝحُيٍحٓخص حُٔخروش إٔ هطٞحص حُٔؼخُـش
ًخُظخُ:٢
71
ٔ .إٔ طًَِ ٓئٓٔخص اػيحى حُٔؼِٔ ٖ٤ػِ ٠حُـخٗذ حُظطز٤وٝ ٢أٓخُ٤ذ حُظيٍ٣ذ حُؼِٔ٢
ُطَحثن حُظيٍ ْ٣حُلي٣ؼش ٞٓٝحُٗش ًُي ٓغ حُـخٗذ حُ٘ظَٝ ١حُظطز٤ن.
ٕ .طؤ َ٤ٛحُٔيٝ ٖ٣َ٣حَُٔ٘كٌٞٗٞ٤ُ ٖ٤ح هزَحء طيٍ٣ذ ىحهَ ٓيحٍٜٓ٘ٓٝ( ْٜخ أُخْٜٓ
رٜٔخٍحص حُظيٍ ْ٣رخُطَم حُلي٣ؼش).
ٖ .إٔ ٣وط ٢حُٔؼِْ ُظٞظ٤ق َ١م حُظيٍ ْ٣حُلي٣ؼش٣ٝ ،ظخرغ ك ٢حُظ٘لٝ ٌ٤حُظو.ْ٣ٞ
ٍ٘ .ر ٢ح٧ىحء حُٞظ٤لُِٔ ٢ؼِْ ٝحُٔيٝ َ٣حَُٔ٘ف رٔي ٟطٞظ٤ق َ١م حُظيٍْ٣
حُلي٣ؼش.
.ٙطوي ْ٣طـٌ٣ش ٍحؿؼش ُٞحٟؼ ٢حُٔ٘خٛؾ رٜيف طوِ َ٤حٌُْ حُٔؼَكٝ ٢حُٔؼِٓٞخص ك٢
حُٔوٍَحص حُيٍحٓ٤ش ٓغ ُ٣خىس حُؼ٘خ٣ش رٍِع حُٜٔخٍحص حُظؼَُِّٔ٤ش ُِط٬د ٝط٘ٔ٤ش حُٜٔخٍحص
حُظيٍ٤ٔ٣ش ُِٔؼِ.ٖ٤
.7حُو٤خّ رخُيٍحٓخص حُؼِٔ٤ش ُِٞهٞف ػِ ٠حُٟٞغ حَُح ٖٛك ٢حٓظويحّ َ١م حُظيٍْ٣
حُلي٣ؼش ٤ًٝل٤ش طط.َٙ٣ٞ
.8ط ْ٤ٜٔحُٔزخٗ ٢حُٔيٍٓ٤ش رٍٜٞس طؼ ٖ٤ػِ ٠حٓظويحّ حُطَم حُظيٍ٤ٔ٣ش حُلي٣ؼش.
(ػيى حُط٬د ك ٢حُٜق حُيٍحٓ ،٢طٞحكَ حُٔوظزَحص ٝكـَحص حُلخٓذ ٝحُٜٔخىٍ.
ٓٔ.ط٤ٜجش حُز٤جش حُٜل٤ش ،رخُٓٞخثَ حُٔٔخػيس حُظ ٢طٌٖٔ حُٔؼِْ ٖٓ أىحث ٚحُظيٍ ٢ٔ٣رٌَ٘
كؼّخٍ.
ٔٔ.حٛ٫ظٔخّ رزَحٓؾ حُظَر٤ش حُؼِٔ٤ش ،رٌَ٘ أًؼَ طًَِ٤حً ٓٝظخرؼش حُٔظيٍرٝ ،ٖ٤طِ٣ٝيْٛ
رخُظـٌ٣ش حَُحؿؼش حُٔٔظَٔس ٧ىحث ْٜحُظيٍ.٢ٔ٣
70
ٝأهَ٤حً كبٕ حٗ٫ظوخٍ ٖٓ حُٞحهغ اُ ٠حُٔؤٓ ٍٞكَ١ ٢م طيٍ ْ٣حَُ٣خ٤ٟخص ٣ظطِذ
ط٤ٜجش حُز٤جش حُٔيٍٓ٤شٝ ،ط٤ٜجش حُٜق حُيٍحٓ ٢رظو٘٤خص حُظؼِ ْ٤حُُٓ٬ش ُظ٘ل ٌ٤طِي
حٓ٫ظَحط٤ـ٤خصٝ ،طوٓ ٚ٤ٜؼخَٓ َُِ٣خ٤ٟخص كٓ ًَ ٢يٍٓشٝ ،إٔ ٞ٣حًذ ًُي كِٔش
طؼو٤ل٤ش طؼَٔ ػِ ٠ط٤ٜجش حُٔؼِٔٝ ٖ٤حُٔـظٔغ ُظوزَ ًُي حُظـٝ َ٤٤حُظطٝ َ٣ٞاىٍحى أرؼخىٙ
ٓٝظطِزخطًُٝ ،ٚي كٓ ٢ز َ٤حُ ٍٞٛٞاُٞٓ ٠حًزش حُؼٝ َٜحُظويّ حُظو٘ٝ ٢حُظٌُ٘ٞٞؿ٢
ٝحَُ٣خ.٢ٟ
71
رؼش٠ف اٌّف َٛٙاٌش٠بػ:ٟ
٣ؼظزَ حُٔل ّٜٞحَُ٣خ ٢ٟحٓ٧خّ ٌَُ ٌٓٗٞخص حُٔؼَكش حَُ٣خ٤ٟش ك٤غ طؼظٔي رخه٢
ٌٓٗٞخص حُٔؼَكش حَُ٣خ٤ٟش ػِ ٠حُٔلخ ْ٤ٛحػظٔخىحً ًزَ٤حً ك ٢طٌٜ٘٣ٞخ ٝحٓظ٤ؼخرٜخ
ٝحًظٔخرٜخ .أٓخ رو ٜٙٞطؼَ٣ق حُٔلٓ " ّٜٞل ّٜٞحُٔل " ّٜٞكٞ٣ ٬ؿي طؼَ٣ق ؿخٓغ أٝ
ٓظلن ػُِِٔ ٚ٤لٝ ،ّٜٞهي حهظِق حُؼِٔخء ك ٢طؼَ٣لخطُِٔ ْٜلُ ّٜٞؼيّ ٝؿٞى ٓؼِٓٞخص
ًخك٤ش ػٖ طٌ ٖ٣ٞحُٔلخٝ ْ٤ٛحٓظويحٓخطٜخ.
ٝحُٔل٤ٗ ْ٤ُ ّٜٞجخ ً ٓلٔٓٞخ ً هخثٔخ ً ك ٢حُٞحهغ ،كخ٤ٗ٧خء حُٔلٔٓٞش حُظ ٢طيٍ ػِٜ٤خ
حُٔلخٔ٤ُ ْ٤ٛض ٓٔٗ ٟٞخًؽ أ ٝأٓؼِش ططزن ػِٝ ،ٚ٤طظٔؼَ كٜ٤خ ٓٔخط ٚحٓ٧خٓ٤ش٘ٛٝ ،خى
طؼَ٣لخص ٓظؼيىس ُِٔلٜ٘ٓ ّٜٞخ:
• حُٔل ٞٛ ّٜٞر٘خء ػوِ ٢أ ٝطـَ٣ي ً .٢٘ٛاٗ ٚحٍُٜٞس حٌُ٤٘ٛش حُظ ٢طظٌُ ٕٞيٟ
حُلَى ٗظ٤ـش طؼٔٛ ْ٤لخص ٝهٜخث ٚحٓظ٘ظـض ٖٓ أٗ٤خء ٓظ٘خرٜش ػِ ٠أٗ٤خء ٣ظْ
حُظؼَ ٝاُٜ٤خ كٔ٤خ رؼي.
• حُٔل :ّٜٞكٌَس ٓـَىس ط٘ َ٤آُ ٠ـٔٞػش ٖٓ حُؼ٘خ َٛحُظ ٢طِظو ٢ؿٔ٤ؼٜخ ك٢
ٓـٔٞػش ٖٓ حُٔٔخص حُِٔٔ٤س حُٔ٘ظًَش.
72
• حُٔل :ّٜٞر٘٤ش ػوِ٤ش طيٍ ػِٓ ٠ـٔٞػش حُٔٔخص حُِٔٔ٤س حُظ ٢طِو ٢ػ٘يٛخ أكَحى
٘ٛق ٓؼ ٖٓ ٖ٤ح٤ٗ٧خء.
طؼيى ط٤ٜ٘ق أٗٞحع حُٔلخ ْ٤ٛحَُ٣خ٤ٟشُٝ ،وي طْ اػيحى ط٤ُٞلش (ط٤ُٞلش حُيٝح٤ٛيٞٗ٧ )١حع
حُٔلخ- :٢ٛٝ ْ٤ٛ
ٔ -اٌّفب٘ ُ١اٌسغ١خ ٚاٌّدشدح (ِفب٘ ُ١داٌّخ)ٓ ٢ٛٝ :لخٓ ْ٤ٛـٔٞػظٜخ حَُٔؿؼ٤ش ؿَ٤
هخُ٤ش كٔؼ ً٬حُٔلخ ْ٤ٛحُلٔ٤ش ط٘ظٔ ٢آُ ٠ـٔٞػش ح٤ٗ٧خء حُٔخى٣ش ٝحُظ٬ٓ ٌٖٔ٣ ٢كظظٜخ
ٝه٤خٜٓخ ٓؼَ ٓل ّٜٞحُٔٔطَس ،حُلَؿخٍ ،حٌَُٓ ،٢حُٔ٘وِشٝ ،حُٔل ّٜٞحُٔـَى ٓ ٞٛلّٜٞ
ى ٢ُ٫ؿ َ٤كٔ٘٣ٝ ٢ظٔ ٢آُ ٠ـٔٞػش ح٤ٗ٧خء حُٔـَىس ٝحُظ٬ٓ ٌٖٔ٣ ٫ ٢كظظٜخ
ٝه٤خٜٓخ ًٔل ّٜٞحُؼيى حُ٘ٔز ،٢حُٔؼخىُش ،ح٫هظَحٕٓٝ ،ؼظْ حُٔلخ ْ٤ٛحَُ٣خ٤ٟش ٖٓ ٢ٛ
ٗٞع حُٔلخ ْ٤ٛحُٔـَىس.
ٕ -اٌّفب٘ ُ١األ١ٌٚخ (اٌّفشدح) ٚاٌثبٔ٠ٛخ (اٌؼبِخ) :حُٔلخ ْ٤ٛح٤ُٝ٧ش (حُٔلَىس) ٢ٛ
حُٔلخ ْ٤ٛحُظ ٢ط٘ظٔ ٢آُ ٠ـٔٞػخص أكخى٣ش أ ١طظٌ ٖٓ ٕٞػ٘ٝ َٜحكي ٣ٝؼظٔي ر٘خإٛخ
ػِ ٠حُٔلٔٓٞخص ٓؼَ ٓل ّٜٞحُْ٘ٔٓ ،ل ّٜٞحُؤَٓ ،ل ّٜٞحُ٘ـْ حُوطز ،٢حُؼيى ح٢ُٝ٧
حٛ٧ـَ ،أٓخ حُٔلخ ْ٤ٛحُؼخٗ٣ٞش (حُؼخٓش) ٣ٝظْ حٗظوخهٝ ٚر٘خإٓ ٖٓ ٙلخ ْ٤ٛأ٤ُٝش ٓؼَ ٓلّٜٞ
حُلٞ٤حٕ ٓٝل ّٜٞحٌُِذ ٝح٫هظَحٕ حُ٘ٔز.٢
73
ٖ -اٌّفب٘ ُ١اٌّزؼٍمخ ثبإلخشاءادٓ ٢ٛٝ :لخ ْ٤ٛطًَِ ػَِ١ ٠م حُؼَٔ ٓؼَ ٓلّٜٞ
َٟد حُٔوخىٝ َ٣ؿٔؼٜخَ١ٝ ،كٜخ ٝهٔٔظٜخ.
ِٗ -فب٘ ُ١سثط١خٔ٣ٝ :ظويّ كٜ٤خ حَُحر٣ٝ ،ٝ ٢ظٞكَ أًؼَ ٖٓ هخٛش ٝحكيس ك ٢ح٤ٗ٧خء
ٓؼَ ٓل ّٜٞحُٔؼٓ ،ٖ٤ل ّٜٞحَُِٓس.
ِ٘ -فب٘ ُ١فظٍ١خ ٔ٣ٝ :ظويّ كٜ٤خ حَُحر ٢أٝ ،ٝطظٞكَ كٜ٤خ ٝحكيس ٖٓ ر ٖ٤ػيس هٜخثٚ
أٛ ٝلخص ٓؼَ ٓل ّٜٞحُؼيى ؿ َ٤حُٔخُذ ( ٞٛٝػيى ٛل٤ق ٓٞؿذ أٛ ٝلَ)ٓ ،لّٜٞ
أًزَ ٖٓ أٔ٣ ٝخ.١ٝ
ِ -ٙفب٘ ُ١ػالئم١خٓ ٢ٛٝ :لخ٣ ٫ ْ٤ٛظٓ َٜؼ٘خٛخ ا ٫اًح ًخٗض ٓ٘ظِٔش ػِ ٠ػ٬هش رٖ٤
ٓل ٖ٤ٜٓٞأ ٝأًؼَ ٓؼَ ٓل ّٜٞحٌُؼخكش ،ؿ٤ذ حُِح٣ٝشٓٝ ،و٤خّ حَُْٓ.
ِ -7فب٘ ُ١رؼش٠ف١خ (ل١ّ١خ)ٓ ٢ٛٝ :لخٔ٤ُ ْ٤ٛض ُٜخ ٓـٔٞػش َٓؿؼ٤ش ٝاٗٔخ طليى
ٓٔخطٜخ حٓ٧خٓ٤ش حُٔ٘ظًَش رلٔذ حطلخهخص ػخٓش ٓؼَ ٓل ّٜٞحُظطخرن ،حُظ٘خر ،ٚحُظٔخ.١ٝ
ِ -8فب٘ ُ١غ١ش ِؼشفخ ٓ ٢ٛٝ :لخ ْ٤ٛؿ َ٤هخرِش ُِظؼَ٣ق ك٤غ ٌٖٔ٣ ٫ا٣ـخى ػزخٍس
طٜق حُٔلٛٝ ّٜٞلخ ً ٓليىحً ٓؼَ ٓل ّٜٞحُ٘وطش ،حُٔٔظو ،ْ٤حُٔٔظ ،ٟٞحُؼيى ،حُٔـٔٞػش.
ٕ) ِِٓٔش ٖٓ طلًَخص أٓؼِش حٗ٫ظٔخء ٝطلًَخص أٓؼِش ػيّ حٗ٫ظٔخء ٝطظٌِِٔٓ ٖٓ ٕٞش
ٖٓ حُٝ٧حؽ حَُٔطزش ٖٓ طلًَخص أٓؼِش حٗ٫ظٔخء ٝطلًَخص أٓؼِش ػيّ حٗ٫ظٔخء.
74
ٖ) ِِٓٔش ٖٓ طلًَخص أٓؼِش حٗ٫ظٔخء ٝطلًَخص أٓؼِش ػيّ حٗ٫ظٔخء ُ ْ٤رظَط٤ذ ػخرض
أٓ ٝليى.
٘ٛخى ٓؼخ٤ًِٞٓ َ٤٣ش ُو٤خّ ٓي ٟاطوخٕ ك ْٜحُط٬د ُِٔلخ ْ٤ٛحَُ٣خ٤ٟش ٝكٌٛ ٢ح حُٔـخٍ
ٞ٣ؿي ًٗٔٞؿخٕ ٌُُي- :
أٚالً :إٌّٛرج األٚي :لبئّخ ثبألػّبي اٌز٠ ٟم َٛثٙب اٌزٍّ١ز ٌم١بط إرمبْ اٌزؼٍُ:
75
ثبٔ١بًّٛٔ :رج د٠ف١ظ ف ٟاوزغبة اٌّفٕ٠ٚ - :َٛٙمغُ إٌِ ٝغز- :ٓ١٠ٛ
ٓؼُ٣ * :ً٬ؼط ٢حُظِٔ ٌ٤أٓؼِش ُِٔل ،ّٜٞأ٣ ٝليى حُٔل٣ٝ ّٜٞؼَِ ًُي.
* ٣ليى حُوٜخثٝ ٚحَُ٘ ١ٝحٌُخك٤ش كظ ٌٕٞ٣ ٠حُٔؼخٍ ا٣ـخر ٢ػِ ٠حُٔل.ّٜٞ
٣ظٌٌٛ ٕٞح حُيُ ٖٓ َ٤ػ٬ع َٓحكَ أٓخٓ٤ش طلظٜ٘ٓ ًَ ١ٞخ ػِ ٠ػيس هطٞحص ؿِث٤ش،
٣ٝظْ طيٍ ْ٣حُٔلخ ْ٤ٛرظطز٤ن ىُ َ٤حُظوطُِ ٢٤ظؼِ ْ٤حٓ٫ظَحط٤ـ ٢ك ٢حَُ٣خ٤ٟخص ػِ٠
حُٔؼَكش حُٔلخ٤ٔ٤ٛش ًٔخ :٢ِ٣
أ -أىٓؾ ٗ /ظْٗ :خ َ١حُٔظؼِٔ ٖ٤ك ٢حُلِٝ ٍٞحُظ٘لٗٝ ٌ٤خه٘ ْٜكٜ٤خ هخٍٕ كِ ٍٞحُٔظؼِٖٔ٤
رخُلِ ٍٞحًُ٘ٔٞؿ٤ش ٝروزَحص حُظؼِْ ح٧هَ.ٟ
ٝكَ حُظؼِ.ِ٣
ؽٓٝ -غ حُظؼِْٝ :كَ كَٛخ ً ُظ٤ٓٞغ حُظؼِْ ٓظِح٣يس ك ٢ط٘ٞػٜخ ٝطؼو٤يٛخ ٗخهٖ حُ٘ٔٞ
حُلخ.َٛ
ٔ -حُٔلخ ٫ ْ٤ٛطُؼطُِٔ ٠ظؼِْ رَ ٣ـذ ػِ ٠حُٔظؼِْ إٔ ٜٔ٠٣خ ٝإٔ ٣يٓـٜخ ٖٟٔحُز٘خء
حُٔؼَك ٢حٌُُ ١ي.ٚ٣
ٕ -طلي٣ي ١ز٤ؼش حُٔل ّٜٞأٞٗ ١ع حُٔل١ ّٜٞزوخ ً ُِظ٤ٜ٘ق حُٞحٍى ٓخروخً.
78
ٖ -طلي٣ي حُٔٔخص حٓ٧خٓ٤ش (حُلَؿش) ُِٔلُٝ ّٜٞلض حُ٘ظَ اُٜ٤خ ػ٘ي َٟد أٓؼِش
حٗ٫ظٔخء (حٓ٧ؼِش ح٣٩ـخر٤ش ػٖ حُٔل.)ّٜٞ
٤ٛ -ٙخؿش طؼَ٣ق حُٔل ّٜٞرِـش ٝحٟلش طظ ٖٔ٠ؿٔ٤غ حُٔٔخص حُلَؿش ُِٔل ّٜٞرل٤غ
٣لٜٜٔخ حُٔظؼِْ رُٜٔٞش.
-7اطخكش حُلَٛش ُِظُِ ٌ٤ٓ٬ظيٍد ػِ ٠حُٔلٝ ّٜٞحٓظويحٓ ٚك ٢ر٘خء ٓلخ ْ٤ٛأهَ.ٟ
-9حُلَ ٙػِ ٠طٌ٘ َ٤حٍُٜٞس حٌُ٤٘ٛش ُِٔل ّٜٞك ٢حُيٓخؽ ،كبٕ ًُي َُٜٔ٣ػِ٠
حُٔظؼِْ ػِٔ٤ش حٓظيػخث ٚػ٘ي حُلخؿش اُ.ٚ٤
ٓٔ -حُؼَٔ ػِ ٕٞٛ ٠حُٔل ٖٓ ّٜٞه ٍ٬طيٍ٣زخص ٓ٘ظٔ٤ش ًِٔخ ُِّ ًُي.
79
االردب٘بد اٌسذ٠ثخ ٌزذس٠ظ اٌش٠بػ١بد ٌز ٞٚاإلػبلخ اٌغّؼ١خ
-0لشاءح اٌىالَ:
٣ٝؼ٘ ٢ر ٚهَحءس حُ٘لخ ٞٛٝ ،ٙهيٍس حُٔظؼِْ ػِ٬ٓ ٠كظش حُ٘لخٝ ٙحُِٔخٕ ٝحُلي
ٝطؼزَ٤حص حُٞؿٝ ٚحُـْٔ ٖٓٝه ٍ٬حُٔؼِٓٞخص حُٔٔظٔيس ٖٓ حُٔٞهق١ٝ ،ز٤ؼش
حٌُ٣ٝ .ّ٬لظخؽ حُطخُذ حُ ْٛ٧ظيٍ٣زخص هخٛش ٓؼَ ٟٝغ ٣ي ٙػِ ٢كْ أ ٝأٗق أٝ
ك٘ـَس حُٔؼِْ كٞٓ ٢حٟغ ٓؼ٘٤ش رٜيف اكٔخّ حُطخُذ رخٛ٫ظِحُحص حُٜخىٍس ػٖ
طِي ح٧ؿِحء ػ٘ي ٗطن حُلَٝف ٌٙٛٝ ،حُطَ٣وش ُٜخ ٌٓ٘٬ص ٓؼَ :
ر٢ء أَٓ ٝػش كًَش ٗلخ ٙحُٔظٌِْ . -
ػيّ ٓ٬ءٓش حُز٤جش حُظ٣ ٢ظليع كٜ٤خ حُٔظٌِْ ٓؼَ رؼي حُٔٔخكش . -
ٝؿٞى ٌٓ٘٬ص ر٣َٜش ُي ١ح. ْٛ٧ -
ٌٓ٘٬ص طظؼِن رطز٤ؼش حُ٘طن ٓ :ؼَ ٝؿٞى ٓ٘خ١ن ٓظؼيىس طظلٌْ -
كٓ ٢وخٍؽ حُلَٝف .
ٝرخُظخُ٫ ٢ري ٖٓ ٓلخُٝش طٞك٤ي ُـش حٗ٩خٍس ٟٝٝؼٜخ ك ٢هخٓ٘ٛٝ ،ّٞخى ٓخ ٣ؼَف
ربٗخٍحص حٛ٧خرغ.
80
٘٣َ١ -وش ٍٗٝظَ:
٣َ١ ٢ٛٝوش ط٘ز٣َ١ ٚوش ح٫طٜخٍ حٌُِ ٢ك ٢ىٓـٜخ حُطَ٣وش حُ٘ل٤ٜش ٓغ
حُطَ٣وش حُ٤ي٣ٝش ،ك٤غ طؼظٔي ػِ ٢ىٓؾ حٓظويحّ حٗخٍحص حٛ٧خرغ ُِظؼز َ٤ػٖ
ًَ ًِٔش٣َ١ ٢ٛٝ ،وش ؿ٘ٓ َ٤ظَ٘س كٓ ٢يحٍّ ح٫ػخهش حُٔٔؼ٤ش.
َ١ ٖٓٝم حُظيٍ ْ٣حُٔٔظويٓش ٓلخُٝش ؿٔخٍ كخٓيٝ ،حٓٔخػٓ َ٤لٔي ٔٔ99
ّ (ٗ) حٓظويحّ حُٔيهَ حُٔؼِٔ ٢حُٔز٘ ٢ػِ ٠حً٫ظ٘خف ك ٢طيٍ ْ٣حَُ٣خ٤ٟخص ُِط٬د
ً ١ٝحُؼٞم حُٔٔؼ ٢رخُٜق حُؼخٗ ٢حُٔظٓٝ ٢ٓٞؼَكش أػَ ًُي ػِ ٠طلِْٜ٤ٜ
ٝحطـخٛخطٗ ْٜل ٞطؼِ ْ٤حَُ٣خ٤ٟخصٝ ،ط٘ٔ٠ض حُؼ٘٤ش ٓـٔٞػظ ٖ٤طـَ٣ز٤ظ١ ٔ7( ٖ٤خُزخ
81
١ٝخُزش)ٓٝ ،ـٔٞػش ٟخرطش ٖٓ ٘ٔ ١خُزخ ١ٝخُزشٝ ،أٗخٍص حُ٘ظخثؾ اُٝ ٠ؿٞى كَٝم
ًحص ىُ٫ش اكٜخث٤ش ُٜخُق حُٔـٔٞػظ ٖ٤حُظـَ٣ز٤ظ ٖ٤ك ٢ح٫طـخٝ ٙحُظل.َ٤ٜ
82
حُوَحٍحص ٣ٝلِٞح حٌُٔ٘٬ص ٣ٝظؼخٞٗٝح ُظل َ٤ٜحٛ٧يحف حُؼخٓش ك ٢حُل٤خس كَحىٟ
ٓٝـٔٞػخص رطَ٣وش طؼٌْ حُؼوخكشٝ ،حُٔـظٔغ ٝحُظ٘ٞع حً٧خى٢ٔ٣
83
٣ٝوٗ ٖٓ ًَ ٍٞؤْٗ Nunes & ,2002) )ٖٖٔ-ٕٔٓ: 87( ٞ٘٣ٍٞٓٝ
; )Morenoأٗ٘ٗ ٢ٌُ ٚـغ ػِ ٠ط٘ٔ٤ش ٓؼِٓٞخص حُطخُذ ح ْٛ٧ك ٢حَُ٣خ٤ٟخص ،ك٤ـذ
إٔ ٗؼي رَٗخٓـخ ً ٣لون ٛيك:ٖ٤
٘ٓ -ق ح ْٛ٧حُلَُ ٙظؼِْ حُٔلخ ْ٤ٛحَُ٣خ٤ٟش حٓ٧خٓ٤ش حُظ٣ ٢ظؼِٜٔخ حُطخُذ
حُؼخى٘ٗٝ ،١ـغ ػٍِ ٠ر ٢طِي حُٔلخٓ ْ٤ٛغ حُل٤خس.
-ط٘ـ٤غ حُطخُذ ح ْٛ٧ػِ ٠حُُٔ ٍٞٛٞؼِٓٞخص حُٔٔخثَ حُِلظ٤ش رظٔؼِٜ٤خ ٖٓ
ه ٍ٬حُٔوططخص ٝحَُٓٝ ّٞطوِ ٚ٤حُلخؿش ٓ٫ظزوخء حُٔؼِٓٞخص كِِٔٓ ٍٞش
ح٧كيحع رخٌُحًَس.
ٝكٓ ٢لخُٝظُ ٚظ٘ـ٤غ حُطخُذ ح ْٛ٧ػِ ٢طؼِْ حَُ٣خ٤ٟخص ٗـغ حُٔؼِٔ ٕٞػِ ٠طويْ٣
حُٔلَىحص حُـي٣يس ٓغ ٓٞحى طيٍ٣ز٤ش ٌُ ٢ط ٖٔ٠ك ْٜحُط٬د ُٜخ ٝحٓظويحّ حُٔ٘خه٘خص.
ىٍحٓش ى٣لَ ّٕٖٓٓ Davis & Kelly ٢ِ٤ًٝ
هخّ ر٤لِ )ٕٕٓ-ٕٖٔ :ٖٗ( ٢ِ٤ًٝريٍحٓش ٛيكض آُ ٠وخٍٗش حُلٔخرخص
حٌُ٤٘ٛش ُي ١ًٝ ٖٓ ًَ ١حُؼٞم حُٔٔؼَٓٝ ٢طلؼ ٢حُٔٔغ طلض َٗٔٛ ٖ٤١خ َٗحث٢
حُظٔـٝ َ٤حُل٤يٝ ٞ٣هْٔ حُط٬د ً ١ٝحُؼٞم حُٔٔؼ ٢آُ ٠ـٔٞػظٔٛ ٖ٤خ َٓطلؼٞ
حُوَحءس ٘ٓٝول ٞ٠حُوَحءس ٝهي كون حُط٬د َٓطلؼ ٞحُوَحءس َٓٝطلؼ ٞحُٔٔغ ٗلْ ُٖٓ
حُظلخػَ ٝحُيهش كٔٓ ٢خثَ حُـٔغ،
ًٝخٕ ُٖٓ حُظلخػَ أًزَ ك ٢كخُش َٗحث ٢حُظٔـ ٚ٘ٓ َ٤ك ٢كخُش
حُيُ٣ ُْٝ ،tapping َ٤ظ٘ٓ َٜول ٞ٠حُوَحءس ٓ٘ ْٜحهظ٬كًخ ر ٖ٤حُ٘ٔطٝ ٖ٤أظَٜٝح ُٖٓ
طلخػَ ٓ٘ولً٠خٝ ،أظ ًَ َٜحُط٬د ُٖٓ طلخػَ أًزَ كًٝ ،tapping ٢ٔٗ ٢خٕ
ٓ٘ول ٞ٠حُوَحءس أهَ ىهش كٔٓ ٢خثَ حَُ٠د.
كوي أؿَٝح ىٍحٓش ٛيكض ُلل ٚأىحء حٌُِ٤خص ً ١ٝحُؼٞم حُٔٔؼ ٢ػ٘ي كَ
ٓٔخثَ حُٔوخٍٗش حُِلظ٤شًٝ ،خٗض ػزخٍحص حُٔٔخثَ ا ّٓخ ٓظٔوش أ ٝؿٓ َ٤ظٔوش ٓغ حُؼِٔ٤ش
حُلٔخر٤ش حُٔطِٞرش ُِلَٝ .حُ٘ظخثؾ طيػْ كَ٤ٟش ح٫طٔخم ُ)ٔ987( َ٤ٓٝ ْ٣ٞ
حٌُ ١حهظَف ٓٔظ٘يح ػِ ٠رلغ ػِ ٢حُط٬د حٌُٔٔ٣ ٖ٣ؼٝ .ٕٞط َٛٞاُ ٠إٔ حُط٬د
ً ١ٝحُؼٞم حُٔٔؼُ ٢يٞٓ ْٜ٣ء كُِ ْٜؼزخٍس حُؼ٬ه٤ش ٝحٗ٣ ْٜوؼ ٕٞك ٢هطؤ حُؼٌْ ػ٘يٓخ
طٌ ٕٞحُؼِٔ٤ش حُلٔخر٤ش حُٔطِٞرش ؿٓ َ٤ظٔوش حُؼ٬هش (ٓٝؼخٍ ػًُِ ٠ي :حُـٔغ ػ٘يٓخ
طٌ ٕٞحُؼ٬هش أهَ ٖٓ)ًٝ .خٕ حُوطؤ أًزَ ػ٘يٓخ طْ حُظؼخَٓ ٓغ ح٧ػيحى حُٔخُزش ًٌُٝي
ُؼ٬هش أًزَ ٖٓ.
84
ًٔخ ٝؿي إٔ هيٍس حُط٬د ً ١ٝحُؼٞم حُٔٔؼ ٢هي أػَص ػِ ٠أىحثٝ ْٜهؼٞح ك٢
أ هطخء ٓظؼيىس ٝطًَٞح ٓٔخثَ ُْ ٣لِٛٞخ رٔ٘٤خ ُْ طٌٖ ُِويٍس حُوَحث٤ش حَُٔطلؼش طؤػ َ٤ػِ٠
أهطخء حُؼٌْ.
١زوض حُيٍحٓش ػِٓ ٠خثش ٝػ٬ػش ٝػ٬ػٓ ٖ٤ؼِّْ ٍ٣خ٤ٟخص ٖٓ ٓؼِٔ ٢حُط٬د
ً ١ٝحُؼٞم حُٔٔؼ ٢حٌُ٣ ٖ٣يٍُِٜٓ ٕٞلٞف ٖٓ ٕٔ-ٙرٜيف طو ٢ٜأٍحث ْٜكٍٞ
طيٍ٣زخص ك َّ حُٔٔخثَ حُِلظ٤ش حَُ٣خ٤ٟشٝ ،هي ًخٕ ٜٗلٓ ْٜؼِٔ ٖٓ ٖ٤حُٔيحٍّ
حًَُِٔ٣ش ٝحُٜ٘ق ح٥هَ ٖٓ ٓيحٍّ طٔظويّ حُيٓؾٝ ،هي ٓؼِّض حُٔـٔٞػش ح٧هَ٤س ًَ
ٖٓ حُٜلٞف حُٔظٌخِٓش ٝحٌُٔظل٤ش ًحط٤خٝ .أظَٜص حُ٘ظخثؾ أّٗ ٚرَٜف حُ٘ظَ ػٖ حُٔٞهق
حُظؼِ ٢ٔ٤كبٕ حُط٬د ً ١ٝحُؼٞم حُٔٔؼ٘٣ ُْ ٢يٓـٞح كٞٓ ٢حهق حُٔٔخثَ حُِلظ٤ش حُظ٢
طظلي ١آٌخٗخطًٔ .ْٜخ ٝؿي إٔ حُٔؼِٔ ًَِٕٝ٣ ٖ٤ػِ ٠طٔخٍ ٖ٣حُظيٍ٣زخص أًؼَ ٖٓ
ٓٞحهق كَ حٌُٔ٘٬صٝ ،أًيٝح ػِ ٠حٓظَحط٤ـ٤خص حُظلٌٝ ،َ٤أًٍِٗٝ ْٜح ػِ٠
حٓ٫ظَحط٤ـ٤خص حُز٣َٜش حُِٔٔٓٞش أًؼَ ٖٓ حٓ٫ظَحط٤ـ٤خص حُظلِ٤ِ٤شٝ ،طِٛٞض حُيٍحٓش
اُٗ ٠و ٚح٩ػيحى حُُٔ ٢ٜ٘ي ١حُٔؼُِٔ ٖ٤ظيٍ ْ٣طِي حُٜٔخٍحص.
85
ىٍحٓش ٗخْٗ )ٖٖٔ-ٕٔٓ: 87( ٕٕٓٓ Nunes & Moreno ٞ٘٣ٍٞٓٝ
ٛيكض حُيٍحٓش اػيحى رَٗخٓـًخ ُظلل ِ٤حُط٬د ً ١ٝحُؼٞم حُٔٔؼ ٢ػِ٠
حُظل َ٤ٜك ٢حُـخٗذ حُؼيى ٖٓ ١حَُ٣خ٤ٟخص ٝهخٍٗض حُيٍحٓش ر١ ٕٖ ٖ٤خُزًخ ٖٓ
حُط٬د ً ١ٝحُؼٞم حُٔٔؼًٔ ٢ـٔٞػش طـَ٣ز٤ش ٓوخرَ ٘١ ٙخُزًخ ٖٓ حُط٬د ً١ٝ
حُؼٞم حُٔٔؼ- ٢ىٍٓٞح رخُٔيٍٓش رخُؼخّ حُٔخرن ُْٝ -طظ َٜحُيٍحٓش كَٝهًخ رٖ٤
حُٔـٔٞػظ ٌُٖٝ ٖ٤حُٔـٔٞػش حُظـَ٣ز٤ش أىص رٌَ٘ أك َ٠ك ٢ح٫هظزخٍ حُزؼيٖٓ ١
حُٔـٔٞػش حُ٠خرطش ٝحٓظ٘ظـض حُيٍحٓش كخػِ٤ش حُزَٗخٓؾ.
ٗٝظَح ُظلخٝص ىٍؿش ح٩ػخهش ُي ١حُط٬د ً ١ٝحُؼٞم حُٔٔؼ ٢كوي حرظٌَص
رؼ ٞحُٓٞخثَ حُظو٘٤ش ُٔٔخػيس حُط٬د ً ١ٝحُؼٞم حُٔٔؼ ٢ػِ ٠حُظؼِْ ٝح٫طٜخٍ ٝكٔ٤خ
٘ٓ ٢ِ٣خه٘ش ُظِي حُٓٞخثَ حُظو٘٤ش:
ٚعبئً رمٕ١خ ٌزسغ ٓ١اٌغّغ ٌذ ٞاٌطالة:
ٚعبئً اٌغّغ :Hearing Aids
ٓٝ ٢ٛٝخثَ طظ٤ق حُٔٔغ ُِٔٔظٔغ ػ٘يٓخ ٌٕٞ٣حُلٛ ِ٤خىثخ ٝطظخف أٍرؼش أٌٗخٍ :ْٛٝ
ٍِٓٝػش رخُـْٔٝ ،هِق حٓٝ ،ًٕ٧غ حُ٘ظخٍحص حُز٣َٜش ٝك ٢حٔ٣ٝ ،ًٕ٧ظويّ ح١٧لخٍ
ك ٖٓ ٢حُٔيٍٓش ٓٝخثَ ٜٓٔٔش رل٤غ طوظل ٢هِق ح.ًٕ٧
أٔظّخ اٌزثزثخ اٌّؼذٌخ Frequency-Modulated (FM) Amplification
:Systems
ك٤غ ِٝ٣ى حُٔؼِْ رٌَٔ٤ك ٕٞهخٔ٣ ٙظط٤غ حُظوخ١ذ ٓغ حُط٬د ػٖ ٣َ١و ،ٚرطَ٣وش
ط٘ز ٚحَُحى ٖٓٝ ٞ٣ػْ طظوِ ٚحُٟٞ٠خء.
دٚائش اٌظٛد :Audio Loops
ٞٗ ٢ٛٝع ٖٓ حٗ٧ظٔش حُٔؼيُش طظ٤ق حُظلٌْ كٔٓ ٢ظٞٛ ١ٞص حُٔؼِْ رٌَ٘ ٖٔ٠٣ػزخص
حُٜٞص ُِٔٔظٔغ.
أٔظّخ األشؼخ رسذ اٌسّشاء :Infrared Systems
٢ٛٝطظ٤ق ٞٛطًخ ٝحٟلًخ ٝطظوِ ٖٓ ٚحٞٛ٧حص حُ٤ٌِٓ٬ش ح٧هَٓ ٟؼَ حُظِ٤لٗٞخص
حُٔلُٔٞش ٝؿَٛ٤خ.
األٔظّخ اٌّضسٚػخ :Cochlear Implants
ِ٤ٓٝ ٢ٛٝش كي٣ؼش ٜٓٔٔش ُظوي ْ٣حُٔؼِٓٞخص حُٜٞط٤ش ُٗ٨وخ ٙحٌُٔٔ٣ ٫ ٖ٣ؼٕٞ
طٔخٓخ ً ك٤غ ٫طِٜق ح٧ؿِٜس حُٔخروش.
ِّب عجك ٠زؼر اعزخذاَ اٌطشق اٌزبٌ١خ ػٕذ رذس٠ظ اٌش٠بػ١بد ٌٍطالة ر ٞٚاٌؼٛق
اٌغّؼ:ٟ
حٓظويحّ ٣َ١وش ح٫طٜخٍ حُ٘ل٤ٜش ُٝـش حٗ٩خٍس. -
87
حٓظويحّ حٌُٔزٞ٤طَ ك ٢طَؿٔش حٌُِٔخص ُِـش حٗ٩خٍس. -
حٓظويحّ حُ٥ش حُلخٓزش حُ٤ي٣ٝش حَُحٓٔش. -
حٓظويحّ حُٔيهَ حُز٤ج ٖٓ ٢ه ٍ٬ح٫كظٌخى ٓغ حُز٤جش. -
حٓظويحّ حُٔيهَ حَُٔٔك.٢ -
حٓظويحّ حُؼَ ٝحُزٝ ١َٜحُظؤً٤ي ػِٝ ،ٚ٤حٓظويحّ حُظلٌ َ٤حُز.١َٜ -
حٓظويحّ َ١م حُظؼِْ رخً٫ظ٘خف. -
حٓظويحّ ٓيهَ حُلٞحّ حُٔظؼيىس. -
حٓظويحّ ٣َ١وش كَ حٌُٔ٘٬ص. -
حٓظويحّ حُٓٞخثَ حُظؼِ٤ٔ٤ش حُز٣َٜش ٓؼَ حُل٤ي.ٞ٣ -
حٓظويحّ ٓٝخثَ طو٘٤ش ٓؼخٗٝش ُِٔٔغ ُظٔ َ٤ٜح٫طٜخٍ ُِط٬د حٌُُ ٖ٣يْٜ٣ -
ؿِء ٖٓ كخٓش حُٔٔغ.
ٌٖٔ٣ٝط٤ٜ٘لٜخ ك ٢ح٫طـخٛخص حُظخُ٤ش:
ح٫طٜخٍ ٓٝؼ٘٤خص ح٫طٜخٍ. -
حُلٞحّ حُٔظؼيىس. -
حٌُٔزٞ٤طَ ٝحُ٥ش حُلخٓزش حُ٤ي٣ٝش حَُحٓٔش. -
كَ حٌُٔ٘٬ص ٝحً٫ظ٘خف. -
حُؼَ ٝحُزُٝ ١َٜظلٌ َ٤حُز.١َٜ -
ٌٖٔ٣ٝحُو ٍٞرؤٗ ٚطٞؿي ٓلخ٫ٝص ٓٔظَٔس ُظلٔ ٖ٤ح٫طٜخٍ رخُط٬د ً ١ٝحُؼٞم
حُٔٔؼٞٓ ٢حء رطَم ح٫طٜخٍ أ ٝرخُٓٞخثَ حُظو٘٤ش حُظ ٢طٔخػي ٖٓ ُي ٚ٣هيٍ ٖٓ
حُٔٔغًٔ ،خ إٔ ٗٞع ح٩ػخهش هي أىُِ ١ظًَ ِ٤ػِ ٢حُلٞحّ ح٧هَٝ ٟهخٛش حُؼَٝ
حُزًٌُ ،١َٜي ٞ٣ؿي حطـخُِ ٙظًَ ِ٤ػِ ٠كَ حٌُٔ٘٬ص ٝحُظؼِْ رخً٫ظ٘خف هخٛش
ٝإٔ رؼ٘٣ ٫ ْٜ٘ٓ ٞو ٜٚحًٌُخءٌٛٝ ،ح ٣ظٞحكن ٓغ حُيػٞحص حُٔظٌٍَس ُِظًَ ِ٤ػِ٠
كَ حٌُٔ٘٬ص حَُ٣خ٤ٟش ٝحُظلٌ َ٤حُز.١َٜ
88
اٌفظً اٌشاثغِٙ :بساد ِب لجً رؼٍُ اٌش٠بػ١بد
89
ِٙبساد ِب لجً رؼٍُ اٌش٠بػ١بد
هزَ طؼِْ حَُ٣خ٤ٟخص٣ ،ظؼِْ طَٓ ٌ٤ٓ٬كِش ٓخ هزَ حُٔيٍٓش ٝى ٍٝحُل٠خٗش ٜٓخٍحص ٓخ
هزَ حَُ٣خ٤ٟخص (حُظ٘٣ ٢خٍ اُٜ٤خ رخُِـش حٗ٩ـِ٣ِ٤ش حُزَ٣طخٗ٤ش ػِ ٠أٜٗخ ٜٓخٍحص ٓخ هزَ
طؼِْ حَُ٣خ٤ٟخص).
ِٙبسح اٌزظٕ١ف
٢ٛ حُويٍس ػِ ٠طـٔ٤غ ح٤ٗ٫خء حُظُٜ ٢خ ٗلْ حُوٜخث ٚكٓ ٢ـٔٞػش ٝحكيس
ٜٓ خٍس حُظ٤ٜ٘ق طؼظزَ ٖٓ أ ٍٝحُٜٔخٍحص حُظٌ٣ ٢ظٔزٜخ حُؼوَ حُزَ٘.١
طؼي ٜٓخٍس حُظ٤ٜ٘ق حٓ٫خّ حٌُ٣ ١ز٘ ٠ػِ ٚ٤طؼِْ حُٔلخ ْ٤ٛحَُ٣خ٤ٟش حُ٬كوش.
٣ ظ ٖٔ٠حُظ٤ٜ٘ق حُويٍس ػِ ٠حُظٔ ِ٤٤حُز ،١َٜكخُطلَ رلخؿش حُ ٠إٔ ِ٤ٔ٣
ر٣َٜخ ً حٌٗ٧خٍ ٝح٧كـخّ ٝحُٞ٧حٕ كظ٣ ٠ظٌٖٔ ٖٓ ط٤ٜ٘لٜخ.
٣ ظ ٖٔ٠حُظ٤ٜ٘ق حُويٍس ػِ ٠حُٔوخٍٗش ر ٖ٤ح٤ٗ٧خء.
رّٕ١خ االدسان اٌسغٌٍ ٟطفً ػٖ ٣َ١ن طٞظ٤ق حُلٞحّ ُِظؼَف ػِ ٠ح٤ٗ٫خء
ٛٝٝلٜخ ٝط٤ٜ٘لٜخ.
91
ط٘ٔ٤ش حُؼِٔ٤خص حُؼوِ٤ش ُي ٟحُطلَ٣ٝ :وٜي ر ٚهيٍط ٚػِ ٠طلِ َ٤ح٤ٗ٫خء ٝح٫كيحع
ٝحًظ٘خف حٝؿ ٚحُ٘زش ٝح٫هظ٬ف رٜ٘٤خ كٟٞ ٢ء هٜخثٓ ٚلٔٓٞش حٓ ٝـَىس.
اٌسدُ ٘ٛ :خى رؼ ٞح٤ٗ٧خء ًزَ٤س ٝرؼٜ٠خ ٛـَ٤س رؼٜ٠خ ٓٔظِت ٝرؼٜ٠خ ٍك٤غ
رؼٜ٠خ هٝ َ٤ٜرؼٜ٠خ .َ٣ٞ١
اٌخبِبد :ح٤ٗ٫خء حُظ ٌٖٔ٣ ٢حٕ طٌٜٞ٘ٓ ٕٞػش ٖٓ هخٓخص ٓوظِلش ًخُو٘ذ،
حُزٓ٬ظ٤ي ،ح ٝحُِؿخؽ ح ٝحٍُٞم ح ٝحُؤخٕ ح ٝحُٔؼيٕ
إٌّؾ :ح٤ٗ٫خء هي طظٔ ِ٤رؤٗٔخ ١ر٣َٜش ٓوظِلش ٓؼَ حَُ٘حث ،٢حُ٘وخ ،١حَُٓ.ُٞ
90
ِب اٌفشق ث ٓ١اٌزظٕ١ف ٚاٌزطبثك:
حُظ٤ٜ٘ق ٝحُظـٔ٤غ ٣و ّٞرٜخ حُطلَ رخٓظويحّ أٗ٤خء ػي٣يس ٣ـٔؼٜخ ر٘خء ػِ ٠حٗ٫ظَحى
ك ٢هخ٤ٛش ٓؼَ حُِ ٕٞأ ٝحٌَُ٘ ح ٝحُلـْ،
حٓخ ك ٢حُظطخرن ٣و ّٞحُطلَ رخٓظويحّ ٍٞٛس ٍٞٛٝس أهَ١ ٟزن ح َٛ٧ح ٝأىحس ٝأىحس
حهَ١ ٟزن ح َٛ٧حٓ ٖ٤ٌِٗ َٛٞ٣ ٝظطخرو.ٖ٤
ِٙبسح اٌّمبسٔخ
ط٘ َ٤طٞهؼخص حُـٞىس ك٘ٓ ٢خٛؾ حَُ٣خ٤ٟخص حٍَُٟٝ ٠س طٌٖٔ ح١٫لخٍ ٖٓ حَُر ٢رٖ٤
حُوخٓخص حُٔخى٣ش ٝك ْٜحُٜلخص ٝحُؼ٬هخص حُوخٛش رخُطٝ ٍٞحُٔؼش ٝحُٝ ُٕٞحُٔٔخكش
ٝحُلـْ ٝىٍؿش حُلَحٍسًُٝ ،ي ٖٓ ه ٍ٬حُو٤خّ رؼِٔ٤خص حُٔوخٍٗش حُزٔ٤طشٝ ،حٕ
ح١٫لخٍ ٣ـذ حٕ ٌٞٗٞ٣ح هخىٍ ٖ٣ػِٛٝ ٠ق حُظـَ٤حص ٛٝلخ ً٤ل٤خ ٓؼَ ح– ٖٓ ٍٞ١
أػوَ ٖٓ – أَٓع ٖٓ ًُ ًَٝي ٣ؼٌْ ك ْٜحُطلَ ُٔلخ ْ٤ٛحُٔوخٍٗش.
91
اٌم١بط اٌمجٍٟ
ًٌُي ٬ٓ ٌٖٔ٣كظش ٓخ ُيٓ ٖٓ ٚ٣لُ ٍٜٞـ٣ ٟٞؼٌْ حُلُ ْٜؼِٔ٤خص حُٔوخٍٗش.
طٌِ٤ق حُطلَ رٜٔٔش طظ َٜحُويٍس ػِ ٠حُٔوخٍٗش ًؤٕ َ٤٘٣حُ ٠ح٤ٗ٫خء حٌُزَ٤س ٝح٫هَٟ
حُٜـَ٤س ح ٝحُطِ٣ٞش ٝحُوَ٤ٜس ،ح ٝحُظ ٢طلظ ١ٞػِ ٠هطغ أًؼَ ٝهطغ حهَ ....حُن
اٌم١بط اٌجؼذٞ
ٓؼَُ َٛ :ي٘٣خ حُ ّٞ٤ػيى ح٫ٝى أًؼَ حّ ر٘خص أًؼَ – ُ َٛي٘٣خ هطغ كِ ٟٞحٌُ٘٫ٞطش
أًؼَ حّ حٕ طِي حُظ ٢رخُلٞحً ٚأًؼَ – َٛحٗض حُ٘و٤ن حً٫زَ حّ حٛ٫ـَ ...حُن
92
ٛل٤ق) ٝحُؼٌْ حُؼخٗ٤ش حُٔـٔٞػش ػ٘خَٛ ٖٓ ُٚ ٓ٘خظَح كو٢
ٓؼخٍ (اًح ًخٕ ٘ٛخى حٍرؼش ح١زخم ك ٬ري ٖٓ ٝؿٞى حٍرؼش حًٞحد).
اىٍحى حٕ ٓـٔٞػش ٓخ ُٜخ ٗلْ ػيى ػ٘خٓ َٛـٔٞػش أهَ١ ٌَُ ،ٟلَ ًؼٌشٌَُ ،
١لَ ًظخد
طـَرش ر٤خؿ ٚ٤حٌُئٝ ّٝحُزٝ ،ٞ٤ػيّ هيٍس حُطلَ ػِ ٠اىٍحى حُؼزخص حُؼيى١
(ح٫كظلخظ) ،ػ٘ي طـٟٝ َ٤٤غ حُز ٖٓ ٞ٤أٓخّ حٌُئٓ( ّٝل ّٜٞحُظ٘خظَ ح٧كخىٓ ١ظطِذ
ٓخرن ُِؼيى)
٣زيأ طؼِْ حُطلَ ٓل ّٜٞحُظ٘خظَ ح٧كخى ١ك ٢حَُٔكِش حُلٔ٤ش حُلًَ٤ش حػ٘خء حُِؼذٓ ،ؼ٬
٠٣غ حٓخّ ًَ ىٓ٤ش ٛلٖ.
٣ زيأ طؼِْ حُطلَ ٓل ّٜٞحُظ٘خظَ ح٧كخى ١ك ٢حَُٔكِش حُلٔ٤ش حُلًَ٤ش حػ٘خء
حُِؼذ ٖٓ ،هزَ ٖٓ حُٔ٘ٔ٣ ٢ظط٤غ حٕ ٣طخرن ًَ٣ذ حُيٓ ٠حُؤْ ك ٢حُللَ
حُؤْ كُ ٢ؼزش حُزخ.ٙ
93
ٓٝ غ ٗٔ ٞحُطلَ ك ٖٓ ٢حُؼخٗ٤ش كبٗ٣ ٚو ٢٠حٌُؼ ٖٓ َ٤حُٞهض ك ٢حُؼخد حُٔوخرِشٓ ،ؼ٬
٠٣غ ػِ١ ًَ ٠زن ك٘ـخٕ ٝػِ ٢ًَٓ ًَ ٠ىٓ٤ش ٝأك٤خٗخ ٣و ّٞرٔٔخػيس ٝحُيط ٚك٢
حػيحى ٓخثيس حُطؼخّ ك٠٤غ ٌَُ كَى ًٞد حِٓ ٝؼوش.
ح ٫حٕ ٗٔٓ ٞل ّٜٞحُظ٘خظَ ح٫كخىٝ ١ػزخص حُؼيى ُِٔـٔٞػخص ٫طُ٘ٔ ٞي ٟحُطلَ ح٫
كَٓ ٢حكَ ٓظؤهَس ًٔخ ٟٝق ر٤خؿ ٚ٤ك ٢طـَرظ.ٚ
رزٕٛع أشطخ رؼٍُ اٌّمبثٍخ ٚفك خّظ ِغز٠ٛبد ِزذسخخ:
إدسان اٌغّبد اٌسغ١خ ٌؼٕبطش اٌّمبثٍخ:
٣ظيٍؽ ٌٛح حُ٘٘خ ٖٓ ١حُُٜٔٞش حُ ٠حُٜؼٞرش ،ك ٢حُزيح٣ش ٗويّ حٗ٤خء كو٤و٤ش ؿٓ َ٤ظ٘خرٜش ٓؼَ
ًَ ٛلٖ ِٓؼوش ،ػْ ٗ٘ظوَ حُ ٠ح٤ٗ٫خء حُلو٤و٤ش حُٔ٘خرٜش ٓؼَ ٓـٔٞػظٌٓ ٖ٤ؼزخص ،ػْ ٗ٘ظوَ
حُ ٠حُ ٍٜٞؿ َ٤حُٔظ٘خرٜش ٓؼَ (ٌَُ ٛخكذ ٜٓ٘ش حىحس) ػْ ٗ٘ظوَ حُ ٠حُ ٍٜٞحُٔظ٘خرٜش:
ٍٞٛىٝحثَ ٓؼٛ ٬لَحء ٝكَٔحء ٓؼ.٬
ػيى حُؼ٘خٗ :َٛزيأ رؤهَ ٖٓ ٘ كظ 9 ٠ػ٘خ.َٛ
اٌّدغّبد:
ٗزيأ رخ٤ٗ٧خء حُلو٤و٤ش ٝحُ٘خثؼش رخُ٘ٔزش ُِطلَ ٓؼَ ىٓ٤ٓٝ ٠خٍحصٝ ،ك ٢حُٔٔظ ٟٞحُؼخٗ٢
ٗٔظويّ حٌٗخٍ ٓوٜٛٞش ٓؼَ حٌٗ٫خٍ حُٜ٘يٓ٤شٝ ،رؼيٛخ ٗ٘ظوَ حُ ٍٞٛ ٠ح٤ٗ٫خء حُلو٤و٤ش،
ٝك ٢حُٔٔظ ٟٞحَُحرغ ٌٖٓٔ حٕ ٗ٘ظوَ حُ ٠حَُٓٝ ُٞحُ٘ٔخًؽ ٓؼٓ ٗ ٬غ حٍرؼش ىٝحثَ.
دسخخ االسرجبؽ اٌطج١ؼ ٟثِ ٓ١دّٛػز ٟاٌّمبثٍخ:
ٗزيأ رخُٔـٔٞػخص حَُٔطزطش حٍطزخ١خ ً ١ز٤ؼ٤خ ً ٜٗ٧خ أٓٓ َٜؼ ٬هيّ -كٌحءٛ ،لٖ -ك٘ـخٕ) ػْ
ٗٔظط٤غ حٕ ٗ٘ظوَ حُ ٠حهخٓش ٓوخرِش ر ٖ٤ػ٘خٓ َٛـٔٞػخص َ٣ ٫رطٜخ حٍطزخ١ ١ز٤ؼٓ ٢ؼَ (ًَس-
٘ٛيٝم)..
ِمبثٍخ اٌّدّٛػبد اٌّزغب٠ٚخ ٚغ١ش اٌّزغب٠ٚخ ػذد٠بً:
حُٔوخرِش ر ٖ٤حُٔـٔٞػخص ؿ َ٤حُٔظٔخ٣ٝش ػيى٣خ ٛؼذ ػِ ٠حُطلَ ٣ٝـؼِ ٚؿٓ َ٤ظؤًي ٖٓ حىحث.ٚ
94
اٌفظً اٌخبِظ :األػذاد ٚاٌؼٍّ١بد ػٍٙ١ب
95
األػذاد اٌسم١م١خ ٚاٌؼٍّ١بد ػٍٙ١ب
ِب٘ ٟاالػذاد اٌسم١م١خ:
ح٧ػيحى حُلو٤وش ط٘ؤْ اُ ٠حٌُؼ ٖٓ َ٤حُٔـٔٞػخص ٖٓ رٜ٘٤خ ح٧ػيحى حٌُِ٤ش ٝح٧ػيحى
حُطز٤ؼ٤ش ٝح٧ػيحى حُٜل٤لش ٝكظ ٠ح٧ػيحى حُ٘ٔز٤ش ٝح٧ػيحى حُـٔٗ َ٤ز٤ش ٝرٌٜح كبٕ
ٓـٔٞػش ح٧ػيحى حٌُِ٤ش طؼظزَ ؿِء ٖٓ ٓـٔٞػش ح٧ػيحى حُلو٤وش ٓٝـٔٞػش ح٧ػيحى
حُٜل٤لش ٓـٔٞػش ؿِث٤ش ٖٓ ٓـٔٞػش ح٧ػيحى حُ٘ٔز٤ش ٌٌٛٝح.
ِدّٛػخ األػذاد اٌطج١ؼ١خ ٢ٛػزخٍس ػٖ حُٔـٔٞػش حُظ ٢طزيأ ٖٓ حُٞحكي حُٜل٤ق اُ٠
ٓخ ٜٗ ٫خ٣ش ٌُٖ ٘٣ظَ ١إٔ طٌ ٕٞح٧ػيحى حُٜل٤لش كو ٢أٝ ١حكي ػْ حػ٘خٕ ػْ ػ٬ػش
ٌٌٛٝح آُ ٠خ ٜٗ ٫خ٣ش.
أِب ػٓ ِدّٛػخ األػذاد إٌغج١خ ك ٢ٜػزخٍس ػٖ أػيحى ٛل٤لش ٌُٖٝػِ٤ٛ ٠جش رٔ٢
ٓٝوخّ ك ٢ك ٖ٤إٔ ح٧ػيحى حُلو٤وش طظ ًَ ٖٔ٠حُٔـٔٞػخص حُظٓ ٢زن ًًَٗٝخٛخ
رخٟ٩خكش ٌُٜح ك ٢ٜطلظ ١ٞػِ ٠حًٌُٔ ٍٞخُزخ ١رخٟ٩خكش ُ٨ػيحى حُـٌٍ٣ش ٌٖٔ٣ٝحُوٍٞ
إ ح٧ػيحى حُلو٤وش ٜٗ ٫خث٤ش ًخُو ٢حُٔٔظو ْ٤حٌُ ُٚ ْ٤ُ ١ريح٣ش ٜٗ ُٚ ْ٤ُٝخ٣ش
97
األػذاد اٌسم١مخ أهٌص ح ٖٓ ْٓ٫ػٌٜٔخ أ ٫ ١طٞؿي أٍهخّ طو٤ِ٤ش ٓٔخ ٣ـؼِٜخ طٔظؼَٔ
ك ٢حُو٤خّ ٌُٔ٤ش ح٤ٗ٧خء حُٔظ٘ٞػش ٌٖٔ٣ٝحُظؼز َ٤ػٖ ح٧ػيحى حُلو٤وش ػزَ حٌَُٔ
حُؼَ٘ ١أ٠٣خ ً
ٗ -األػذاد إٌغج١خ( ًَ ٢ٛٝ :)Qػيى ٌٓ( ٖٓ ٕٞرٔٓٝ ٢وخّ) ١َٗٝإٔ حُٔوخّ ٫
ٔ٣خٛ ١ٝلَ
98
٘-األػذاد اٌغ١ش ٔغج١خ( ٢ٛ :)Iأػيحى ُٔ٤ض ٓ٘ظ٤ٜش ٔ٤ُٝض ى ٢ٛٝ ٚ٣ٍٝح٧ػيحى حُظ٢
طلض حُـٌٍ إٔ ً٘خ ٔٗ ٫ظط٤غ ؿٌٍٛخ.
األػذاد اٌظس١سخ
َٔ٘٣ىٍحٓش ح٧ػيحى حُٜل٤لش ٝحٌُٔٝ ٍٞح٧ػيحى حُؼَ٘٣ش ٝػِٔ٤خص حُـٔغ
ٝحُطَف ٝحَُ٠د ٝحُؤٔش ٞٛٝ .رٔؼخرش حٓ٧خّ ٞٗ٧حع حَُ٣خ٤ٟخص ح٧هَ ٟك٤غ ٣ويّ
حُٜٔخٍحص حٓ٧خٓ٤ش ٓؼَ حُؼي ٝحُظـٔ٤غ ح٤ٗ٧خء ٝحُو٤خّ ٓٝوخٍٗش حٌُٔ٤خص .رَُص أ٤ٔٛش
ٓؼ ّي٫ص حُظـ َّ٤ك ٢حُل٣ِ٤خء ػخّ ،ٖٔٙ8ػ٘يٓخ ٝؿي ؿخُ )ٕٔٙٗ ٔ٘ٙٗ( ٞ٤ِ٤إٔ َٓػش
ؿْٔ ٜ٣ز ٢ك ٢حُل٠خء أ ٠َُٓ٣ ٝر ٚك ،ٚ٤طِىحى رخَّ١حى ،أ ١إٔ ٓؼ ّيٍ حُى٣خى َٓػش
حُـْٔ اُ ٠أٓلَ ٞٛػخرضٓ ٌُٖ .خ ٔٓ ٞٛخٍ ًُي حُـْٔ؟ كُِّض ٌٙٛحُٔٔؤُش رٟٞٞف
ٜٗٝخث٤خ ً رل َ٠ػزوَ٣ش حٓلن ٗٞ٤طٖ (ٕٗٝ )ٔ7ٕ7 ٔٙؿٞطلَ٣ي ُ٤ز٘ظِ (ٔٙٗٙ
ًٝ ،)ٔ7ٔٙخٕ كٔخد حُظلخٝ َٟحُظٌخَٓ حٌُ ١حًظ٘لخ ،ٙح٧ىحس حُٔٔظؼِٔش ٌُٜح حُـَ.ٝ
كٔخد حُظلخٝ َٟحُظٌخَٓ ٣ؼطَ١ ٢حثن حُل ٍٜٞػِ ٠حُظٔخٍع حٗط٬هخ ً ٖٓ حَُٔػش،
ٝػِ ٠حَُٔػش حٗط٬هخ ً ٖٓ حُٔٞهغٞٓ ،كَحً حُلَ حُيه٤ن ُِٔٔؤُش رٌخِٜٓخ .ك ٢حٌُٔ٤خٌٗ٤خ،
٢ٛٝكَع حُل٣ِ٤خء حٌُٟٝ ١غ كٔخد حُظلخٝ َٟحُظٌخَٓ ٖٓ أؿِٗ ،ٚـي ٌٛح حُ٘ٞع ٖٓ
حُلٔخد ك ٢ؿٔ٤غ ٗٞحك ٢هخٗٞ٤ٗ ٕٞطٖ حُؼخُِٗ ٢لًَش :حُوٞس طٔخ ١ٝكخَٟ َٛد
حٌُظِش رخُظٔخٍع .كبًح ًخٗض حػ٘ظخٕ ٖٓ ٌٙٛحٌُٔ٤خص حُؼ٬ع ٓؼَٝكظ ،ٖ٤كخُٔؼخىُش طٌ٘ق
كٍٞحً هٔ٤ش حُؼخُؼش.
األػذاد اٌظس١سخ ٘ ٟح٧ػيحى حُظ ٫ ٢طلظ ١ٞػِٝ ًٍٞٔ ٠ػِ ٠كخِٛش ٓؼَ ٔ٘.ٕ( :أٝ
٘ ٗ.أ 8ٙ.8 ٝحُن)ٝ ،طؼزَ ػٖ أػيحى ٌٓظِٔش رل٤غ ُ ٞطْ طؤ ْ٤حُؼيى حُٜل٤ق ػِ٠
ٝحكي ٌٕٞ٣ ،حُـٞحد أ٠٣خ ً ػيىحً ٛل٤لخ ً،
كٔـٔٞػش ح٧ػيحى حُٜل٤لش طٌ ٕٞػِ ٠حُ٘ل ٞحُظخُٖ- ،ٕ- ،ٔ- ،ٓ ،ٔ، ٕ ،ٖ .....(: ٢
٘٣ٝ )......خٍ آُ ٠ـٔٞػش ح٧ػيحى حُٜل٤لش ُي ٟحَُ٣خ ٖ٤٤ٟرـ " ٞٛٝ ،"ٙحُلَف
99
حًِٔ ٖٓ ٍٝ٧ش (ٛل٤لش) .أٓخ ك ٢حُظَٓ ِ٤ح ١ِ٤ٌِٗ٩كُٜ َِٓ٤خ رخُلَف ٞٛٝZ
حُلَف ح ٖٓ ٍٝ٧حٌُِٔش حُٔ٧خٗ٤ش (ٝ )Zhalenحُظ ٢طؼ٘ ٢ػيى.
ًٔخ إٔ ٓـٔٞػش ح٧ػيحى حُٜل٤لش ٓ ٢ٛـٔٞػش ٓـِوش رخُ٘ٔزش ُؼِٔ٤خص حُـٔغ ،حُطَف،
ٝحَُ٠دًُٝ ،ي ٌٙٛ ٕ٧حُؼِٔ٤خص ػ٘يٓخ طـَ ٟػِ ٠أ ١ػيىٛ ٖ٣ل٤ل ٖ٤كبٜٗخ ط٘ظؾ
أ٠٣خ ً ػيىحً ٛل٤لخ ً.
ٓـٔٞػش ح٧ػيحى حُٜل٤لش ٓ ٢ٛـٔٞػش ؿٓ َ٤ـِوش رخُ٘ٔزش ُؼِٔ٤ش حُؤٔش ،ك٤غ أٗٚ
ُ ٖٓ ْ٤حُ ١ٍَٝ٠إٔ طٌٗ ٕٞظ٤ـش هٔٔش أ ١ػيىٛ ٖ٣ل٤ل ٖ٤أ٠٣خ ً ػيىحً ٛل٤لخ ً.
ك٤غ أٌ٘ٔ٣ ٫ي ك ٢ؿٔ٤غ حُلخ٫ص حٓ٫ظـ٘خء ػٖ اٗخٍس ( )-ػ٘ي حُظؼخَٓ ٓغ ح٧ػيحى
حُٔخُزش كخُؼيى حُٜل٤ق ٍِٓ ُٚ ْ٤ُ ٖ-آهَ ؿٓ ٖ- َ٤ـٔٞػش ح٧ػيحى حُٜل٤لش ٢ٛ
) طوٞىٗخ ٓ٫ظ٘ظخؽ إٔ ًَ ػيى ٓـٔٞػش ؿ٘ٓ َ٤ظ٤ٜش ٙ .اًحً طًٌَ إٔ ١ص
١ز٤ؼ ٞٛ ٢ػيى ٛل٤ق ٓؼٗ+=ٗ ً٬
األػذاد اٌغبٌجخ ٢ٛح٧ػيحى ح٧هَ ٖٓ حُٜلَٓ ٢ٛٝ ،ؼخًٔش ُ٨ػيحى حُٔٞؿزشٓ .ؼ :ً٬اًح
ًخٕ ػي ٌى ٓٞؿذ ٔ٣ؼَ ٝى٣ؼش رٌ٘٤ش ،كبٕ حُؼيى حُٔخُذ ٔ٣ؼَ حُ٘وٞى حُٔٔلٞرش ٖٓ ٗلْ
حٌُٔ٤ش .طٌظذ ح٧ػيحى حُٔخُزش ربٓزخم اٗخٍس ٓخُزش -طٔٔ ٠أ٠٣خ ً ػٓ٬ش ٗخهُِ -ٚؼيى
حُٔٞؿذ حُٔؼخًْ ُ .ٚػِ ٚ٤كبٕ ػٌْ حُؼيى .-7 ٞٛ 7ػ٘يٓخ ٗٞكي ٓـٔٞػش ح٧ػيحى
حُٔخُزش ٓٝـٔٞػش ح٧ػيحى حُطز٤ؼ٤ش ٝحُٜلَ كبٗ٘خ ٗل َٜػِٓ ٠ـٔٞػش ح٧ػيحى
حُٜل٤لش ٝ Zطٌظذ ًٌُي.
011
رّث ً١األػذاد اٌظس١سخ ػٍ ٝخؾ األػذاد:
أىٍّ ٓـٔٞػش حُٝ٧حؽ حُؼيى٣ش حُظخُ٤ش ،٘+( :ـ٘)( ،ـ)ٓ ،ٓ( ،)9+ ،9
ِبرا رؼٍّٕب؟!
ُِٗ .ؼيى حُٜل٤ق ٗٝظٗ َٙ٤لْ حُٔطِن ،رٔؼ٘ ٠إٔ حُؼيى حُٜل٤ق ٗٝظٌٗٞ٣ َٙ٤خٕ ػِ٠
رؼيٓ ٖ٣ظٔخ ٖٓ ٖ٤٣ٝحُ٘وطش حُظ ٢طٔؼَ حُٜلَ ػِ ٠ه ٢ح٧ػيحى.
010
ً ٕٞػِٔ٤ش حُـٔغ اريحُٝ ٚ٤طـٔ٤ؼ٤ش ػِٓ ٠ـٔٞػش ح٧ػيحى حُٜل٤لش٣ ،ظ٤ق ُ٘خ آٌخٗ٤ش
ؿٔغ أ ١ػ٬ػش أػيحى ٛل٤لش أ ٝأًؼَ ًُٝي رـٔغ أ ١ػيىٜ٘ٓ ٖ٣خ ػْ اٟخكش حُ٘خطؾ اُ٠
حُؼيى حُؼخُغ ٌٌٛٝح.
إٌظ١ش اٌدّؼ:ٟ
011
[ِٓو ٚحٗ٩خٍحص ك ٢ح٧ػيحى حُٜل٤لش]
ك٢ حُؼيىحٕ حطلن اًح (+ = )+( + )+ (9+ = )5+(+ )4+
حٗ٩خٍس كبٗ٘خ ٗـٔغ حُؼيىٖ٣
(- = )-( + )- (9- = )5-(+ )4-
٠ٗٝغ اٗخٍط.ْٜ
ٗل ٍٞػِٔ٤ش حُطَف اُ٠ (2- = )8-( + )6+ (= )8+( - )6+
ػِٔ٤ش ؿٔغ حُٔؼٌ.ّٞ
(= )8+( + )6+ (= )8-( - )6+
012
ك٢ حُؼيىحٕ حطلن اًح (+ = )+( × )+ (= )7+( × )3+
َٗ٠د كبٗ٘خ حٗ٩خٍس
(+ = )-( × )- 21+
حُؼيى٠ٗٝ ٖ٣غ حٗ٩خٍس
حُٔٞؿزش. (= )7-( × )3-
(- = )-( × )+
21+
اًح ًخٕ حُؼيىٓ ٖ٣وظِلٖ٤
(- = )+( × )-
ك ٢حٗ٩خٍس كبٗ٘خ َٗ٠د
الضرب
حُؼيى٠ٗٝ ٖ٣غ حٗ٩خٍس (- = )7-( × )3+
حُٔخُزش.
21
21
ك٢ حُؼيىحٕ حطلن اًح (+ = )+( ÷ )+ (= )6+( ÷ )24+
حٗ٩خٍس كبٗ٘خ ٗؤْ حُؼيىٖ٣
(+ = )-( ÷ )- 4+
٠ٗٝغ حٗ٩خٍس حُٔٞؿزش.
(= )6-( ÷ )24-
اًح ًخٕ حُؼيىٓ ٖ٣وظِلٖ٤ (- = )-( ÷ )+
4+
ك ٢حٗ٩خٍس كبٗ٘خ ٗؤْ
(- = )+( ÷ )-
حُؼيى٠ٗٝ ٖ٣غ حٗ٩خٍس
القسمة
حُٔخُزش. (- = )6-( ÷ )24+
4
4
013
اٌىغٛس اٌؼبد٠خ ٚاٌؼٍّ١بد ػٍٙ١ب
إ أً ٖٓ ٍٝظذ حٌَُٔ ْٛحُٜٞ٘ىٝ ،هي ًظزٞح حٌَُٔ رٍٜٞس أ د ،ك٤غ ٣يٍ (أ) ػِ٠
ػيى ح٧ؿِحء
ٝهي ٗوَ حُؼَد ٌٙٛحُطَ٣وش ػٖ حُٜٞ٘ى ٝأٟخكٞح اُٜ٤خ كٌَس حُو٤ُ ٢ل َٜر ٖ٤حُؼيى ٖ٣أ.
د،
كؤٛزق حٌَُٔ ٌ٣ظذ ػِ ٠حٍُٜٞس؛ أ /د ،د ٔ٣ ٫خٛ ١ٝلَ ،أ ١رل٤غ د ٔ٣ ٫خ١ٝ
ٛلَ ،أ ،د ػيىٛ ٖ٣ل٤ل ٠ٔٔ٣ٝ ٖ٤حُؼِ ١ٞحُزٔ ٠ٔٔ٣ ،٢حُٔلِ ٢حُٔوخّ.
ٚػٕذِب ِب ٠م َٛاٌّؼٍُ ثزذس٠ظ اٌىغش ٌطالثٗ ػٍ ٗ١أْ ٕ٠زجٗ إٌِ ٝب :ٍٟ٠
ٔ .إ كٌَس حٌَُٔ ُٔ٤ض ؿي٣يس ػَ حُطلَ ،ك٣ ٜٞؼَف ٜٗق طلخكشٜٗ ،ق هطؼش
كِٜٗ ،١ٞق ٍؿ٤قٌٌٛٝ ..حًٔ ٌَُِٔ ٌُٖ ،لٝ ٌٕٞ٣ ٫ ّٜٞحٟلخ ػ٘ي حُطلَ ،كؼ٘ي
هٔٔش طلخكش اُ ٠هٜٔٔٔ٘ٓ ًَ ٠ٔٔ٣ ٖ٤خ ٜٗق ٍؿْ أٜٗخ هي ٫طٌٓ ٕٞظٔخ ٖ٤٣ٝطٔخٓخ.
كظٗ ٠طِن ػِٜٔ٤خ حْٓ ٜٗل.ٖ٤
ٕ .إ حٌَُٔ حُؼخى ٌٖٓ ١حٓظؼٔخُ ٚك ٢ػيس ٓ٘خٓزخص ك٤غ ٣لَٔ ك٘ٓ ًَ ٢خٓزش ٜٓ٘خ
ٓؼ٘٠
014
ٌُح ٣ـذ ػِ ٠حُٔؼِْ إٔ ٞ٣كَ ً ٌٙٛ ٖٓ ٬حُٔ٘خٓزخص ٖٓ ه ٍ٬ػَ ٝأٓؼِش كٔ٤ش
ِٓٞٔٓٝش،
ِف َٛٙاٌىغش
أٔٛاع اٌىغٛس
اٌىغش االػز١بد :ٞك٤غ ٟٞ٣غ ه ٢كخ( َٛآخ /أ )__ ٝر ٖ٤ػيى ١حُزٔٝ ٢حُٔوخّ.
ٜ٘٣ٝق اُ ٠ػ٬ػش أٗٞحع:
015
ػذد وغشِ( ٞخزٍؾ) ٞٛ :ػيى ٌٓ ٖٓ ٕٞػيى ٛل٤ق ًَٔٝػخى .١أٓؼِش.ٕ ٘/ٗ :
اٌىغش اٌؼشش :ٞك٤غ ٔ٣ؼَ رؤٍهخّ ػِ ٖ٤ٔ٣ ٠حُلخِٛش حُؼَ٘٣ش (ٓ .)٫ؼخٍ،ٓ٫ٕٔ٘ :
إذا كان البسط أصغر من المقام فان الكسر اقل من 1صحٌح وٌدعى كسر
حقيقي
امثلة:
إذا كان البسط مساوي للمقام فان الكسر ٌساوي 1
امثلة:
اما إذا كان البسط أكبر من المقام فان الكسر أكبر من 1وٌدعى كسر غير
حقيقي.
امثلة:
017
األعداد المخلوطة ٌمكن تحوٌلها الى كسور غٌر حقٌقٌة كالتالً:
رٔ٢ ٓوخّ رٔ ٢ػيى
ػيى٤ٛق
ٓوخّ ٓوخّ
مثال:
2 1
=
4 2
018
مقارنة كسور عادٌة
إذا كان كسران لهما نفس المقام ولكنهما مختلفان في البسط ،الكسر األكبر هو
الكسر ذو البسط األكبر.
مثال:
مثال:
019
مثال:
1 2
1 5 2 3
3 5
1 2
?
3 5
مثال:
001
كسور ذوات مقامات مختلفة:
إذا كانت للكسور مقامات مختلفة ،علٌنا أوال إٌجاد مقام مشترك بسٌط للكسرٌن ومن
ثم نجمع أو نطرح البسط.
مثال:
ضرب الكسور
عند ضرب كسرٌن ،نضرب بسط الكسر األول فً بسط الكسر الثانً ومقام الكسر
األول فً مقام الكسر الثانً.
مثال:
قسمة الكسور
عند قسمة كسرٌن ،نحول عملٌة القسمة الى ضرب ونقلب العدد الثانً (أي بدل
القسمة نضرب بمقلوب العدد)
000
مثال:
طؼي حٌُٔ ٍٞحُؼَ٘٣ش اكي ٟكخ٫ص حٌُٔ ٍٞحُؼخى٣ش ،كوي ٣ل ٍٞحٌَُٔ حُؼخى ١أًَُ ٠
ػَ٘ٝ ١رخُؼٌْ ،كخٍُٜٞس حُظٌ٣ ٢ظذ كٜ٤خ حٌَُٔ حُؼخى ١طٌ ٕٞػِ ٌَٗ ٠ه ٢أكو٢
ك٤غ ٟٞ٣غ حُٔؤ ّٞكٞهٝ ٚحُٔؤ ّٞػِ ٚ٤طلظ ٠ٔٔ٣ٝ ،ٚك ٌٙٛ ٢حُلخُش حُٔؤ ّٞرخُزٔ٢
أٓخ حُٔؤ ّٞػِ ٚ٤ك ٠ٔٔ٤رخُٔوخّٝ ،اًح ٓخ طْ طؼَ٣ق حٌَُٔ حُؼَ٘ ١رخُ٘ٔزش ٌَُِٔ
حُؼخى ،١ك ٜٞػزخٍس ػٖ حٌَُٔ حٌُٓ ١وخٓ ٚاكي ٟه ٟٞحُؼيى ٓٔ
( .)ٔٓٓٓ،ٔٓٓٓ،ٔٓٓ،ٔٓ،...أٓخ حٍُٜٞس حُظٌُ٣ ٢ظذ كٜ٤خ حٌَُٔ حُؼَ٘ ١ك٢ٜ
ٓوظِلش رؼ ٞحُ٘٢ء ػٖ حٍُٜٞس حُظٌُ٣ ٢ظذ كٜ٤خ حٌَُٔ حُؼخى ،١ك ٢ٜطل َٜرٖ٤
حٌَُٔ ٝحُؼيى حُٜل٤ق رٌَ٘ أكؤ٣ٝ ٖ٤ٔ٣( ٢خٍ) ْ٤ُٝػٔٞى( ١كٞم ٝطلض) ،رل٤غ
طٟٞغ كخِٛش ( )،طل َٜر ٖ٤حُؼيى حُٜل٤ق ٝحٌَُٔ ،كخُؼيى حُٜل٤ق ػِٔ٣ ٠خٍ
حُلخِٛش ،أٓخ حٌَُٔ كؼِ ٖ٤ٔ٣ ٠حُلخِٛش
ٌٕٞ٣ٝحُؼيى حُؼَ٘ ١ػِ ٖ٤ٔ٣ ٠حُلخِٛش حُؼَ٘٣ش .ك ٢حُؼيى حُؼَ٘،ٔ,٘ ١
حَُهْ ٝحكي ٞٛػيى ٛل٤ق ٝحَُهْ ٘ ٞٛػيى ػَ٘.١
كظ ٠ك ٢ح٧ػيحى حُؼَ٘٣ش طٌ ٕٞحٍ٧هخّ ًحص هٓ ّْ٤وظِلش ر٘خءحً ػِٞٓ ٠هؼٜخ ك ٢حُؼيى.
رخُ٘ٔزش ُ٨ػيحى حُؼَ٘٣ش ٣ؼَٔ ٓٞهغ حٍ٧هخّ حُٜل٤لش ر٘لْ ٣َ١وش ػِٔ٨ُ ٚػيحى
001
حُطز٤ؼ٤ش .أٍهخّ حُؼيى حُؼَ٘ ٢ٛ ١ػزخٍس ػٖ حُـِء ٖٓ حُؼَ٘س ،حُـِء ٖٓ حُٔخثش،
حُـِء ٖٓ حُ٧ق ٌٌٛٝح.
ر٘لْ حُطَ٣وش ٓغ ح٫ػيحى حُطز٤ؼ٤ش ٌ٘٘ٔ٣خ إٔ ٌٗظذ حُؼيى حُؼَ٘ ١كٍٞٛ ٢س ٓظطٍٞس
ًٔـٔٞع ه ّْ٤أٍهخٓ.ٚ
37,92=0,02+0,9+7+3037,92=0,02+0,9+7+30
ُؤٔش ػيى ػَ٘ ١ػِ ٠ػيى ٛل٤ق ،طـَ ٟػِٔ٤ش حُؤٔش رٌَ٘ حػظ٤خىًٝ ١ؤٜٗخ
ػزخٍس ػٖ هٔٔش ػيى ٛل٤ق ػِ ٠ػيى ٛل٤قٓ ،غ َٓحػخس حُلخِٛش حُٔٞؿٞىس ك ٢حُؼيى
حُٔؤ ّٞك٤غ طٟٞغ كٗ ٢خطؾ حُؤٔشًُٝ ،ي ػ٘ي حٓظؼٔخٍ حُُِٔ٘ش حُؼَ٘٣ش حُظ ٢طِ٢
حُلخِٛش حُؼَ٘٣ش ٓزخَٗس.
ِٓٚاألِثٍخ اٌز ٟرُج ٓ١و١ف١خ لغّخ ػذد ػشش ٞػٍ ٝػذد طس١ر ِب ٠أر:ٟ
اٌسً :طٟٞغ اٗخٍس حُؤٔش حُطِ٣ٞشَ٣ٝ ،طذ حُٔؤٝ ّٞحُٔؤ ّٞػِ ٚ٤رخٌَُ٘ حُٜل٤ق،
رل٤غ ٟٞ٣غ حُٔؤ ّٞىحهِٜخ ٝحُٔؤ ّٞػِ ٚ٤هخٍؿٜخ ٖٓ ؿٜش حُٔ٤خٍ.
رٔخ إٔ حُٔؤ ّٞػزخٍس ػٖ ػيى ػَ٘ٝ ١حُٔؤ ّٞػِ ٚ٤ػيى ٛل٤ق ،طُـَ ٟػِٔ٤ش
حُؤٔش رٌَ٘ ١ز٤ؼٓ ٢غ َٓحػخس ٟٝغ حُلخِٛش ،ك ٢حٌُٔخٕ حُٔ٘خٓذ.
ُ٣زيأ رخُؤٔش ٖٓ أُِ٘ٓ ٍٝش ػِ ٠حُٔ٤خٍ ٌُٖ ،حُؼيى ٔ ٣ ٫وزَ حُؤٔش ػٌُِٜٝ ،٘ ٠ح
ُ٣ئهٌ حُؼيى حُٔـخُِ ٍٝؼيى ٝحكي ُٜ٤زق حُؼيى٘ٔ.
002
٣ؤْ حُؼيى ٘ٔ ػِ ٠حُؼيى ٟ٘ٞ٣ٝ ،غ حُ٘خطؾ (ٖ) ك ٢حٌُٔخٕ حُٔوُ ٜٚوخٍؽ حُؤٔش
ٝرخُظلي٣ي كٞم حُؼيى ٘ٔ.
٣ظْ أًخٍ اؿَحءحص ػِٔ٤ش حُؤٔش ح٫ػظ٤خى٣ش ًُٝي رَ٠د هخٍؽ حُؤٔش رخُٔؤ ّٞػِٚ٤
(ٖ×٘) ٟٝٝغ حُ٘خطؾ (٘ٔ) طلض حُٔؤ ّٞػِٝ ٚ٤رخُظلي٣ي طلض حُؼيى ٘ٔ ٖٓٝ ،ػْ
ُ٣طَكخٕ ٖٓ رؼٜٔ٠خ حُزؼ.)ٓ=ٔ٘-ٔ٘( ٞ
٣ظْ ٓلذ أُِ٘ٓ ٍٝش ٓٞؿٞىس ك ٢حُٔؤٝ ّٞحُظ ٢طِ ٢حُؼيى ٘ٔ اُ ٠حٓ٧لَ ،أ ١حُؼيى ٖ
ك٤غ ٣وغ حُؼيى ٖ رؼي حُلخِٛش ٓزخَٗس ٌُُٝي طٟٞغ كخِٛش ػَ٘٣ش ٓزخَٗس ػِٖ٤ٔ٣ ٠
حُؼيى ٖ حُٔٞؿٞى ػ٘ي هخٍؽ حُؤٔش.
٣ؤْ حُؼيى ٖ حٌُ ١طْ ٓلز ٖٓ ٚحُٔؤ ّٞػِ ٠حُٔؤ ّٞػِ ٌُٖ ،)٘( ٚ٤حُؼيى ٖ أهَ ٖٓ
٘ ٣ ٫ٝوزَ حُؤٔش ػٌُِٜٝ ،ٚ٤ح ٟٞ٣غ ػ٘ي هخٍؽ حُؤٔش ٝرخُظلي٣ي ػِ ٖ٤ٔ٣ ٠حُلخِٛش
حُؼيى ٓ.
ُٔ٣لذ حُؼيى حُٔـخُِ ٍٝؼيى ٖ ٜ٤ُ ٘ ٞٛٝزق حُؼيى ٖ٘ٓ ٞٛٝ ،خ طزو ٖٓ ٠حُٔؤ.ّٞ
٣ؤْ حُؼيى ٖ٘ ػِٟٞ٣ )7=ٖ٘/٘( ٘ ٠غ حُ٘خطؾ ( )7ػ٘ي هخٍؽ حُؤٔش ٝرخُظلي٣ي ػِ٠
ٖ٤ٔ٣حُؼيى ٓ.
َ٠٣د حُؼيى 7رخُٔؤ ّٞػِ٘٤ُ ٚ٤ظؾ حُؼيى ٖ٘ٝ ،رطَك ٖٓ ٚحُؼيى ٖ٘ ٌٕٞ٣رخه٢
حُؤٔش .ٓ ٞٛ
ُؤٔش ػيى ػَ٘ ١ػِ ٠ػيى ػَ٘ ١آهَ٣ ،ل ٍٞحُٔؤ ّٞػِ ٚ٤اُ ٠ػيى ٛل٤ق
ُظٔ َ٤ٜػِٔ٤ش حُؤٔشًُٝ ،ي ػزَ َٟد حُٔؤٝ ّٞحُٔؤ ّٞػِ ٚ٤رؤكي ح٧ػيحى حُظخُ٤ش:
،ٔٓٓٓٓٓ،ٔٓٓٓٓ،ٔٓٓٓ،ٔٓٓ،ٔٓ،......أ ١ربكي ٟه ٟٞحُؼيى ٓٔ ،كبًح ًخٕ
حُٔؤ ّٞػِ٣ ٚ٤لظ ١ٞػُِِ٘ٓ ٠ش ػَ٘٣ش ٝحكيس َ٠٣د رـ ٓٔ،
003
أٓخ اًح ًخٕ ٣لظ ١ٞػُِِ٘ٓ ٠ظ ٖ٤ػَ٘٣ظ ٖ٤كَ٠ُ٤د رخُؼيى ٌٌٓٓٔٛٝ ،ح،..
ٌُٖ ٓخ ٣ـذ حُظ٘ ٚ٣ٞاُ ٚ٤رؤٕ حُؼيى حٌَُ٠٤ٓ ١د رخُٔؤ ّٞػِ ٞٛ ٚ٤حُؼيى ٗلٔ ٚحٌُ١
َٓ٠٤د رخُٔؤٝ ،ّٞحُـخ٣ش ٖٓ ٌٙٛحُطَ٣وش ؿؼَ حُٔؤ ّٞػِ ٚ٤ػيىحً ٛل٤لخً ،أٓخ
حُٔؤ ّٞكٖٔ حُطز٤ؼ ٢إٔ ٣زو ٠ػيىحً ػَ٘٣خ ً رؼي ػِٔ٤ش حَُ٠د.
ٚفّ١ب ٠أر ٟثؼغ األِثٍخ اٌز ٟرج ٓ١و١ف١خ لغّخ ػذد ػشش ٞػٍ ٝآخش ػشش:ٞ
حُلَ٬٣ :كع ٘ٛخ رؤٕ حُٔؤ ّٞػِ ًَٔ ٚ٤ػَُ٘ٝ ،١ظلُ ِٚ٣ٞؼيى ٛل٤ق طُؼي حُٔ٘خٍُ
حُؼَ٘٣ش حُٔٞؿٞىس ك ٢ٛٝ ،ٚ٤ػزخٍس ػٖ ُِٓ٘ش ٝحكيس.
َ٠ُ٣د حُٔؤٝ ّٞحُٔؤ ّٞػِ ٚ٤رخُؼيى ًُٓٔٝ ،ي رٔزذ ٝؿٞى ُِٓ٘ش ػَ٘٣ش ٝحكيس ك٢
حُٔؤ ّٞػِ.ٚ٤
كَُِّ ًض حُلخِٛش حُؼَ٘٣ش ُِٓ٘ش ٝحكيس ٗل ٞحُٝ .ٖ٤ٔ٤رٌٜح أٛزلض حُٔٔؤُش:
حُطَف
ػ٘يٓخ ٗطَف ِ٣ؼذ طَط٤ذ حُلي ٖ٣ىٍٝح ًزَ٤حٌ٘٘ٔ٣ .خ إٔ ٗ٘ظَ كٌٛ ٢ح حُٔؼخٍ
ػ٘يٓخ ٗـٞٓ َّ٤حهغ حُلي.ٖ٣
ٕ- = 7 – ٘ ، ٕ = ٘ – 7
حَُ٠د
َُِٓ٣حُ ٢حَُ٠د رؼيس َ١م ٓوظِلش ٌُٖ ،حُطَ٣وش حً٧ؼَ ٗٞ٤ػخ ك ٢حُٔ٣ٞي ٢ٛإٔ
حَُ٠د َُِٓ٣اُ ٚ٤ر٘وطش ًَِٓ٣ش ٛـَ٤س (⋅) .ك ٢حَُ٠د ٗٔظويّ حٍُٜٞس أىٗخ:ٙ
005
ػخَٓ × ػخَٓ = كخ َٛحَُ٠د
حُطَ٣وش حً٧ؼَ ٗٞ٤ػخ ك ٢رؼ ٞحُزِيحٕ حُؼَر٤ش ٢ٛإٔ حَُ٠د َُِٓ٣اُ ٚ٤رؼٓ٬ش
حَُ٠د (×)ًٔ .خ ك ٢حٍُٜٞس أىٗخ:ٙ
ْٜ٣ ٫طَط٤ذ ٌٙٛحُؼٞحَٓ ػ٘ي اؿَحء حَُ٠د٣ .ظَ كخ َٛحَُ٠د ٗلٔ ٚرـّٞ
حُ٘ظَ ػٖ حُظَط٤ذ.
ػ٘يٓخ طٌ ٕٞحُؼٞحَٓ حُظ٣َٗ ٢ي َٟرٜخ ٖٓ ح٧ػيحى حُطز٤ؼ٤ش حُٜـَ٤س ٗٞػخ ٓخ (ٓ ، ٔ،
ٕ 9 ، 8 ، 7ٝ ٙ ، ٘ ، ٗ ، ٖ ،أٌ٘٘ٔ٣ )ٔٓ ٝخ طؤٓ ْ٤ؿيَٟ ٍٝد .ك ٢ؿيٍٝ
حَُ٠د ٌ٘٘ٔ٣خ إٔ ٗوَأ ٓخ ٞٛكخ َٛحَُ٠د ػْ َٗ٠د حُؼخٓ.ٕ٬
007
حُؤٔش
َُِٓ٣حُ ٢حُؤٔش أ٠٣خ رطَُم ٓوظِلش .ك ٢حُٔ٣ٞي حَُِٓ حً٧ؼَ ٗٞ٤ػخ ُِؤٔش ٞٛ
َٗ ٢٣حٌَُٔ ح٧كو( ٢ـــــــ) ،أ ٢٣َٗ ٝحٌَُٔ حُ ُٔ٘ل ِيٍ ( ٌٖٔ٣ٝ )/أ٠٣خ إٔ َِٓ٣
ُِؤٔش رخُو ٢ح٧كو ٢رٗ ٖ٤وطظ (÷÷). ٖ٤ك ٢حُؤٔش ٗٔظويّ حٍُٜٞس حُظخُ٤ش:
حُزٔ / ٢حُٔوخّ = هخٍؽ حُؤٔش
حُؼيى حٌُ٤ٓ ١ظْ هٔٔظ ٠ٔٔ٣ ٚحُزٔ .٢حُؼيى حُؼخٗ ٢حٌُٗ ١ؤْ ػِ ٠ٔٔ٣ ٚ٤حُٔوخّ .حُزٔ٢
ٝحُٔوخّ ٓؼخ ً ٕ٬ٌُ٘٣هخٍؽ حُؤٔش.
ٌ٘٘ٔ٣خ هٔٔش
ٖ٘ ٘ = 7 /
حُؼيى ٖ٘ ٞٛحُزٔٝ ،٢حُؼيى ٞٛ 7حُٔوخّ ٝحُؼيى ٘ ٞٛهخٍؽ حُؤٔش (حُزؼٚ٤ٔٔ٣ ٞ
كخ َٛحُؤٔش)
ُِظٔ ِ٤٤ر ٖ٤حُزٔٝ ٢حُٔوخّ ٌٖٔ٣ ،إٔ ٗظًٌَ إٔ حُزٔ ٢ىحثٔخ ً ك ٢ح٧ػِٝ ٠حُٔوخّ ىحثٔخ ً ك٢
حٓ٧لَ.
ٓخ طو ّٞر ٚك ٢حُؤٔش ٞٛرزٔخ١ش ػيى َٓحص ٝؿٞى حُٔوخّ ك ٢حُزٔٝ ،٢ح٩ؿخرش حُظ٢
طل َٜػِٜ٤خ طٔٔ ٠هخٍؽ حُؤٔش.
ػ٘يٓخ ٗـَ ١حُؤٔش ٣ـذ أٗ ٫وِ ٢ر ٖ٤ػيى حُزٔ٢
ٝػيى حُٔوخّ .ك ٢حُٔؼخٍ حُظخُ ١َ٘ٓ ٢إٔ حُ٘ظ٤ـش
طظـ َ٤ػ٘يٓخ ٗـ َّ٤أٓخًٖ حُزٔٝ ٢حُٔوخّٗ ،لَٜ
ػِ ٠هخٍؽ هٔٔش ٓوظِق طٔخٓخ.
ٖ٘٘ = 7/
ٓ.ٕ = ٖ٘ / 7
008
اٌفظً اٌغبدط :إٌٙذعخ ٚاٌم١بط
009
إٌٙذعخ
إٌٙذعخ اٌش٠بػّ١خ (رخٗ٩ـِّ٣ِ٤ش ٢ٛ )Geometry :ىٍحٓش كـْٟٝٝ ،ٌَٗٝ ،ؼّ٤ش
حٌٗ٧خٍ ػ٘خثّ٤ش ح٧رؼخى ٝػ٬ػّ٤ش ح٧رؼخىٔ٣ٝ ،ظو ِيّ ٓؼظْ حُ٘خّ حُٜ٘يٓش حَُ٣خّ٤ٟش رٌ٘ ٍَ
ك٤غ طٞؿي كٌٓ ًَُ ٢خٕ ،كٞٓ ٢ٜؿٞىس ك ٢حُلٖٝ ،حُؼٔخٍسٝ ،حُٜ٘يٓش، ُ ٢ّ ٓٞ٣؛
ٝحَُٝرٞطخصٝ ،ػِٔ٤خص ٓٔق حٍ٧حٝ ،٢ٟػِْ حُلِيٝ ،حُظٔخػٝ ،َ٤حُل٠خءٝ ،حُطز٤ؼش،
ٝحَُ٣خٟشٝ ،ح٫٥صٝ ،حُٔ٤خٍحصٝ ،أًؼَ ٖٓ ًُي رٌؼٝ ،َ٤ك ٌٙٛ ٢حُٜ٘يٓش؛ ٣ظ ّْ حُظؼَُّ ف
ػِ ٠حُٔؼ٘ ٠حٌُٔخٗٝ ٢حُٔ٘طن حُٜ٘يٓ.٢
إ ىٍحٓش حُٜ٘يٓش حَُ٣خّ٤ٟش طئ ّى ١اُ ٠طلٔ ٖ٤حُٔ٘طن حٌُٔخٜٗٓٝ ،٢خٍحص كَ
َّ
حٌُِٔ٘ش ُِ٘وٝ ،ٚطَطز ٢حُٜ٘يٓش حَُ٣خّ٤ٟش رخُؼي٣ي ٖٓ حُٔٞح٤ٟغ ح٧هَ ٟك٢
ُ
ك٤غ طُٔظويّ ٖٓ هِزََ حُٔؼٔخٍٝ ،ٖ٤٣حُٜٔ٘يٓٝ ،ٖ٤ػِٔخء ٛشً حُو٤خّ؛
حَُ٣خ٤ٟخص هخ ّ
حُل٣ِ٤خءٝ ،حُّٔٔخكٝ ،ٖ٤ؿ َْٛ٤حٌُؼ.َ٤
ك ٢حُٔ٘ٞحص ح ٖٓ ٠ُٝ٧حُٜ٘يٓش حَُ٣خّ٤ٟش ٌٕٞ٣ ،حُظًَ ِ٤ػِ ٠حٌٗ٧خٍ ٝػِ ٠حُٔٞحى
حُِ ُّٜزش ،ػْ ٘٣ظوَ اُ ٠هٜخثٝ ٚػ٬هخص ٌٙٛحٌٗ٧خٍ ٝحُٔٞحى حُِ ُّٜزشٓٝ ،غ حُظو ُّيّ ك٢
رٌَ٘ ًز.َ٤
ٍ حُٜ٘يٓش حَُ٣خ٤ٟش؛ كبّٜٗخ طٜزق طٔ َ٤اُ ٠حُظلِٝ َ٤حُٔ٘طن
011
أُ٘ األشىبي إٌٙذع١خ
اٌذائشح
ٌٖٔ٣طؼَ٣ق حُيحثَس ػِ ٠أٜٗخ طِي حُ٘وخ ١حُٔظِٜش رزؼٜ٠خ حُزؼٝ ٞحُظ ٢طي ٍٝكٍٞ
ُ
ك٤غ ُ٣طِن ػِ ٠حُٔٔخكش حُظ ٢طل َٜرٖ٤ ٗوطش ٓؼ٘٤ش طُ َ
ؼَف رخْٓ ًَِٓ حُيحثَس؛
حًَُِٔ ٝر ٖ٤أٗ ١وطش ٖٓ ٓل٤طٜخ حْٓ ٜٗق حُوطَ ،ك ٢ك٣ ٖ٤طِن ػِ ٠حُوطؼش
حُٔٔظؤ٤ش حُظ ٢ط َٜرٗ ٖ٤وطظ ٖ٤ػِ ٠حُٔل ٢٤رٍََ٘ٛٝٓ ١خ ك ٢حًَُِٔ حْٓ حُوطَ،
ٔ٣ ٞٛٝخ ٖٓ ١ٝك٤غ حُطٟ ٍٞؼق ٜٗ ٍٞ١ق حُوطَ.
اٌّثٍث
األشىبي اٌشثبػّ١خ
حٌَُ٘ حَُرخػ ّٓ ٌَٗ ٞٛ ٢ـِن حَ١٧حف ٣ظٌ ّ ٖٓ ٕٞأٍرغ ُٝح٣خ ٝأٍرؼش أ٬ٟعٔ٣ٝ ،ظخُ
رؤٕ ٓـٔٞع أٞ١حٍ ُٝح٣خٔ٣ ٙخ ٖٙٓ ١ٝىٍؿش ُٚٝ ،أٗٞحع ػ ّيس ٜٓ٘خٓ :ظٞحُ١
ّ
ح٬ٟ٧عٝ ،حُٔٔظطٝ ،َ٤حَُٔرغٝ ،حُٔؼٗٝ ،ٖ٤ز ٚحُٔ٘لَف ٞٛٝ ،أ٠٣خ ً ٌَٗ ػ٘خث٢
ح٧رؼخى.
حٌَُ٘ ػ٘خث ٢ح٧رؼخى ٘ٛ ٌَٗ ٞٛيٓ ُٚ ٢رُؼئَٛ ٖ٣خ حُطٝ ٍٞحُؼَُٜ ْ٤ُ ٌُٖٝ ،ٝخ
ُٓ ْٔي ٌٖٔ٣ .طوٓ َُّ٤زيأ حٌٗ٧خٍ ػ٘خثّ٤ش ح٧رؼخى ػِ ٠أّٜٗخ ٓط ٌق ُٓٔظ ٍٔ٣ ٞظط٤غ حُ٘و ٚإٔ
٣ظلََّى ك ٚ٤رلَّ٣شٝ ،حٌَُ٘ ػ٘خث ٢ح٧رؼخى ىحثٔخ ً ٓخ َْٓ َُ٣ػِ ٠حٍُٞمًٔ ،خ أُّٗٚ ْ٤ُ ٚ
حٍطلخع ٌٙٛ .حٌٗ٧خٍ ُٜخ ٓٔخكش ٓطق ُٜ ْ٤ُ ٌُٖٝخ كـْ.
010
اٌّغبزخ
إ ٓٔخكش حُِٔ٠غ ٢ٛػزخٍس ػٖ ػيى حُٞكيحص حُ َُٔرّؼش ىحهَ ٌٛح حُ َُِّٔ٠غٝ ،طُؼظزَ
َّ
حُٔٔخكش ٓ٘طوش ػُ٘خثّ٤ش ح٧رؼخى (ًخُٔـخىس أ ٝحُزٔخ.)١
ٓؼخٍ (ٔ):
ٓؼخٍ (ٕ):
ٓؼخٍ (ٖ):
ٓؼخٍ (ٗ):
011
حُلَ :رظؼ ٞ٣ٞحُو ْ٤حُ ُٔؼطخس روخٗٔٓ ٕٞخكش حُٔٔظط = ٕٔ :َ٤حُطٖ × ٍٞ
اٌسدُ
حُلـْ ٓ ٞٛويحٍ حُٔٔخكش حُظ٣ ٢لظٜ٣ٞخ حٌَُ٘ ػ٬ػ ٢ح٧رؼخى ،كخُلـْ أ ٝحُّٔؼش ٗ٩خء ٞٛ
ًّٔ٤ش حُٔٞحثَ حُظ ٌٖٔ٣ ٢إٔ ٔ٣ظٞػزٜخ ٌٛح حٗ٩خء.
َّ
إ ٝكيس حُو٤خّ حُؼخُّٔ٤ش ُِلـْ ٢ٛحُٔظَ حُ ٌُٔؼَّذ ٌٖٔ٣ ٌُٖٝ ،ه٤خّ حُلـْ رخٓظويحّ
حُٞكيحص حُ ُٔ ٌّؼزّ٤ش.
أػ٘خء كٔخد كـْ حٌَُ٘ ػ٬ػ ٢ح٧رؼخى ،كبّٗ ٚػِ ٠حُ٘و ٚإٔ ُٓ ٌٕٞ٣ظؤ ًِّيحً ٖٓ ٝكيس
حُو٤خّ حُ ُٔٔظويٓش؛ كؼِ ٠ؿٔ٤غ ٝكيحص حُو٤خّ ُـٔ٤غ أرؼخى حٌَُ٘ إٔ طٌُٞٓ ٕٞكّيس.
ُٞؿي ٘ٛخى ٤ٛؾ ُٓوظِلش ُلٔخد أكـخّ أٗٞحع ٓوظِلش ٖٓ حٌٗ٧خٍ.
َ ٣
زدُ اٌّخشٚؽ
حُٔوَ ٌَٗ ٞٛ ١ٝػ٬ػ ٢ح٧رؼخى ٝحٌُ٣ ١ظ٘خه ٌٚٔٓ ٚطيٍ٣ـّ٤خ ً ٖٓ هخػيس ىحثَ٣ش اُ٠
ٗوطش ك ٢ح٧ػِ ٌٙٛٝ ،٠حُ٘وطش ٢ٛه ّٔش حُٔوَ.١ٝ
حُو ٢حُٔٔظو ْ٤حٌُ َٜ٣ ١حُؤش رًَِٔ حُوخػيس ُ٣ؼَف رخْٓ ٓل ٍٞحُٔوَ .١ٝحُٔوَ١ٝ
حٌُٓ ٌٕٞ٣ ١ل ٍٙٞػٔٞى ١طٔخٓخ ً ٓغ حُوخػيس ُ٣ؼَف رخْٓ حُٔوَ ١ٝهخثْ حُِح٣ٝش.
َّ
إ كـْ حُٔوَُ٣ ١ٝؼزََّ ػ٘ ٚرخُٔؼخىُش حُظخُ٤ش:
012
كـْ حٌَُس = ٜٗٗ × π × ٖ/ق حُوطَٖ كـْ حُ ٌُٔؼَّذ حُ ٌُٔؼَّذ ػزخٍس ػٖ ٌَٗ
رٔظش َُٓرّؼخص ٓظٔخػِشٝ ،طٌ ٕٞحُِح٣ٝش رٝ ًَ ٖ٤ؿٓ ٖ٤ٜظـخٖ٣ٍٝ
ػ٬ػ ٢ح٧رؼخى ُٓلخِ ١
ُح٣ٝش هخثٔش (ٓ 9ىٍؿش)ُ٣ٝ ،ؼزََّ ػٖ كـْ حُ ٌُٔؼَّذ رخُٔؼخىُش حُظخُ٤ش:
013
اٌم١بط:
رؼش٠ف اٌم١بط
حُو٤خّ ٣َ١ ٞٛوشٌ ُٛٞق ح٧كيحع أ ٝح٧ؿٔخّ أ ٝؿَٛ٤خ ػٖ ٣َ١ن حٍ٧هخُِّ ،ظٌٖٔ
ّ كٗ ٢ظ ٠حُٔـخ٫ص
ٝأؿٔخّ أهَ ،ٟك٤ؼظزَ ػِْ حُو٤خّ كـَ أٓخ ٍ
ٍ ع
ٖٓ ٓوخٍٗظٜخ رؤكيح ٍ
حُؼِٔ٤ش ٝؿَٛ٤خٝ ،أ ّٓخ حٌُٔ٤خص حُٔوخٓش ك٤ظْ ه٤خٜٓخ رخٓظويحّ ح٧ىٝحص حُٔوظِلشٝ ،هخٛشً
ٍهْ ٝٝكي ٍس ُ ٌٜٙحٌُّٔ٤ش ،كٌ٘٘ٔ٣ ٬خ
كٓ ٢ـخٍ حُؼِ٣ٝ ّٞظْ طلي٣ي ًٔ٤ظٜخ حُٔوخٓش رخٓظويحّ ٍ
ٓوخٍٗش ًّٔ٤ظ ٖ٤اًح حهظِلض حُٞكيحص حُظ٣ ٢ظْ ه٤خٜٓٔخ ػٖ ٣َ١ؤٜخ ،ك ٌٖٔ٣ ٬ػِٓ ٠زَ٤
حُٔؼخٍ ٓوخٍٗش حٌُظِش ٓغ حُِٖٓ ،أ ٝكظ ٠ك ٢حُٔـخٍ ٗلٔ ٚكٌ٘٘ٔ٣ ٬خ ٓوخٍٗش حُٔظَ رخُويّ
إ ً٘خ ٗو ْ٤حُطّ ،ٍٞاْ ٫
إ ٝكّيٗخ أٝ ً٫ٝكيس حُو٤خّ.
ٚزذاد اٌم١بط
ٞ٣ؿي ك ٢حُؼخُْ حُؼي٣ي ٖٓ ٝكيحص حُو٤خّ حُٔوظِلش ٝحٗ٧ظٔش حُٔوظِلش ُِو٤خٌُّٖٝ ،
٣ؼ ّي ٗظخّ حُٞكيحص حُي ٞٛ ٢ُٝأٗ ٌٙٛ َٜحٗ٧ظٔش ٝأٓٝؼٜخ حٗظ٘خٍحً ك ٢حُؼخُْ ،ك٤ظ ّْ
حٓظويحّ ٌٛح حُ٘ظخّ ك ٢حُو٤خّ ك ٢ؿٔ٤غ حُٔ٘خ١ن ك ٍٞحُؼخُْٓ ،خ ػيح حُ٣٫ٞخص حُٔظليس
ح٤ٌ٣َٓ٧شٝ ،هي طْ حٗظوخم ٌٛح حُ٘ظخّ ٖٓ ٗظخّ حُٔظَِٞ٤ً -ؿَحّ -ػخٗ٤ش حًٌُ ١خٕ ُ٣ؼَٔ
ر ٚك ٢حُٔخرنُ٣ٝ ،زٌ٘ٛ ٠ح حُ٘ظخّ ػِٓ ٠زغ ٝكيحص ٍث٤ٔ٤ش ٢ٛحُٔظَ ُِطٍٞ
ٝحٌُِٞ٤ؿَحّ ٌُِظِشٝ ،حُؼخٗ٤ش ُِِٖٓٝ ،حٓ٧زُِ َ٤ظ٤خٍ حٌَُٜرخثٝ ،٢حٌُِلٖ ُِلَحٍس،
ٝحُُٔ ٍٞو٤خّ ًٔ٤ش حُٔخىسٝ ،حُ٘ٔؼش ُو٤خّ ٗيس حٟ٩خءسٞ٣ٝ ،ؿي ٌَُ ٖٓ ٌٙٛحُٞكيحص
طؼَ٣ق ٣ؼي َٓؿؼ٤ش ُٜخٝ ،أ ّٓخ ؿٔ٤غ حُٞكيحص ح٧هَ ٟحُٔٔظويٓش كٌٛ ٢ح حُ٘ظخّ
ًخُلُٞض ٝحُٞحٝ ١حُ٘ٞ٤طٖ ٝؿَٛ٤خ ك٤ظْ حٗظوخهٜخ ٖٓ ٌٙٛحُٞكيحص حٓ٧خٓ٤ش ػٖ ٣َ١ن
ٓؼخى٫ص ٓؼَٝكش.
أدٚاد اٌم١بط
أخطبء اٌم١بط
اٌم١بط ف ٟاٌش٠بػ١بد
٣ؼظزَ حُو٤خّ ك ٢حَُ٣خ٤ٟخص ىحُش طو ّٞرَر ٢ػيى ٓخ ٣يػ ٠حُلـْ أ ٝحُٔؼش أ ٝح٫كظٔخٍ
رٔـٔٞػش ؿِث٤ش ٖٓ ٓـٔٞػش ًزٌَٛٝ .ٟح حُٔلُِ ّٜٞو٤خّ حَُ٣خ٣ ٢ٟؼظزَ أٓخٓ٤خ ك٢
015
حُظلِ َ٤حَُ٣خٗٝ ٢ٟظَ٣ش ح٫كظٔخ٫ص .ططٌٛ ٍٞح حُٔل ٖٓ ّٜٞحُلخؿش ٩ؿَحء ٌٓخُٔش
ػِٓ ٠ـٔٞػخص حػظزخٍ٣ش ؿٓ َ٤ؼ٘٤ش ري ٖٓ ٫اؿَحء حُظٌخَٓ رخُطَ٣وش حُظوِ٤ي٣ش.
ٗظَ٣ش حُو٤خّ طٌَ٘ أكي أؿِحء حُظلِ َ٤حُلو٤و ٢حٌُ٣ ١زلغ ك ٢ؿزَ ،σ-حُو٤خٓخص،
ىٝحٍ حُو٤خّ ٝحُظٌخٓ٬صٝ .طؼظزَ ًحص أ٤ٔٛش هخٛش كٗ ٢ظَ٣ش ح٫كظٔخ٫ص ٝح٩كٜخء.
إٔ طٌ ٌٙٛ ٕٞح٧ىحس ٓ٘خٓزش ُِـَ ٝحَُٔحى ه٤خٓ ،ٚكٔٗ ٬ظط٤غ حٓظويحّ حَُ٘٢٣
حُٔظَُ ١و٤خّ حُٔٔخكش رٓ ٖ٤ي٘٣ظ.ٖ٤
إٔ طظٔظغ ٌٙٛح٧ىحس ريهش ٓ٘خٓزش ُِو٤خّ ك٤غ ٔٗ ٫ظط٤غ حٓظويحّ ِٓ٤حٕ ًٝ
حٌُلظ َ٤ٌُ ٖ٤حٌُٛذ.
إٔ طٌ ٌٙٛ ٕٞح٧ىحس هخرِش ُِٔؼخَ٣س ،كبًح كيع هَِ كٜ٤خ ٗٔظط٤غ ٓؼخَ٣طٜخ
ٝحٓظويحٜٓخ ٖٓ ؿي٣ي.
٘ٛخُي حُؼي٣ي ٖٓ حُٞكيحص حُٔٔظويٓش ك ٢حُظؼز َ٤ػٖ حٌُٔ٤خص حُل٣ِ٤خث٤ش ،ك٤غ ٞ٣ؿي
ٓزغ ًٔ٤خص أٓخٓ٤ش ٗٔظط٤غ ٖٓ هُٜ٬خ حٗظوخم حػ٘ٝ ٖ٤ػَ٘ٝ ٖ٣كيس أهَ ٟطٔ ّٔ٠
ًّٔ٤خص ٓ٘ظوش ٖٓٝ ،أٗ ٌٙٛ َٜحُٞكيحص ً ٢ٛخ٥ط:٢
اٌطٛي
٣ؼَف حُط ٍٞرؤٗ ٚحُٔٔخكش رٗ ٖ٤وطظ٣ٝ ،ٖ٤وخّ رؼيس ٝكيحص أٜٔٛخ حٌُٓ ِٞ٤ظَ ٝحُٔظَ
ٝحُٔ٘ظٔ٤ظَ ٝحُِٔٔ٤ظَ ،ك٤غ إ حٌُِٓٞ٤ظَ ٔ٣خٓ ٔٓٓٓ ١ٝظَ ٝحُٔظَ ٔ٣خٔٓٓ ١ٝ
ٓ٘ظٔ٤ظَ ٝحُٔ٘ظٔ٤ظَ ٔ٣خٔ٤ِٓ ٔٓ ١ٝظَ.
017
اٌىزٍخ
اٌضِٓ
ٞٛػزخٍس ػٖ ٗ٢ء ٗلْ ر٘ٗٝ ٚؼَ رٗٝ ٚؤ٘ ٚكٔذ ح٧ىحس حُٔٔظويٓش٣ٝ ،وخّ حُِٖٓ
رٞكيحص ًؼَ٤س ٓؼَ حُٔ٘ش ٝحُ٘ٝ َٜحٓ٧زٞع ٝحُٝ ّٞ٤حُٔخػش ٝحُيه٤وش ٝحُؼخٗ٤ش ،ك٤غ
حُٔ٘ش طٔخٝ َٜٗ ٕٔ ١ٝطٔخٝ ّٞ٣ ٖٙ٘.ٕ٘ ١ٝحُٔ٣ ّٞ٤خٓ ٕٗ ١ٝخػش ٝحُٔخػش
طٔخ ٙٓ ١ٝىه٤وش ٝطٔخ ٖٙٓٓ ١ٝػخٗ٤ش ٝطؼخىٍ حُيه٤وش ٓ ٙػخٗ٤ش.
دسخخ اٌسشاسح
018
اٌفظً اٌغبثغ:
أعبٌ١ت ٚؽشق رم ُ٠ٛر ٞٚاالزز١بخبد اٌخبطخ
019
ِف َٛٙاٌزمُ٠ٛ
حُظو ٞٛ ْ٣ٞحُِ٤ٓٞش حٓ٧خٓ٤ش حُظ ٌٖٔ٣ ٢رٞحٓطظٜخ ٖٓٝهُٜ٬خ حُظؼَف ػِٓ ٠يٟ
ٗـخك٘خ ك ٢طلو٤ن حٛ٧يحف حُظَر٣ٞشٝ ،ػِ ٠حٌُ٘ق ػٖ ٓٞح ٖ١حُ٠ؼق ٝحُوٞس ك٢
حُؼِٔ٤ش حُظؼِ٤ٔ٤ش روٜي طلٜٔ٘٤خ ٝططَٛ٣ٞخ رْ ٣لون حٛ٧يحف حُٔظٞهخس.
ٝػٌِٛ ٠ح كخُظو ْ٣ٞػِٔ٤ش ط٘و٤ٜ٤ش ػ٬ؿ٤ش ٝهخث٤شٝ ،روٜي رخُظ٘وٓ ٚ٤ؼَكش
هيٍحص ٝ ٍٞ٤ٓٝحٛظٔخٓخص حُط٬د روٜي كٖٔ طٞؿٝ ْٜٜ٤اٍٗخىٝ ْٛطط٣ٞغ حُٔلظٟٞ
َ١ٝم حُظيٍ ْ٣كٟٞ ٢ء طلي٣ي ٓٞح ٖ١حُ٠ؼقٝ ،حُظؼَف ػِ ٠حٌُٔ٘٬ص ؿَ٤
حُٔ٘ظٍٞس ٓخروخ ً ٌٛٝح ٓخ ٣ؼَف ٌٛٝح
ٓخ ٣ؼَف رخُظو ْ٣ٞحُٞهخث.٢
أٔٛاع اٌزمُ٠ٛ
٣ؼَف ٓؼـْ حُٜٔطِلخص حُظَر٣ٞش حُٔؼَكش أٗٞحػخ ً ُِظوٗ ْ٣ٞؼَ ٝك ٢ريح٣ظُِ ٚظوْ٣ٞ
ًٔخ ػَك ٚحُِوخٗٝ ٢ػِ ٠حُـَٔ رؤٗ:ٚ
021
أ ٝرٔؼ٘ ٠آهَ ٞٛ :حُؼِٔ٤ش حُظِ٣ ٢ـؤ اُٜ٤خ حُٔؼِْ ُٔؼَكش ٓيٗ ٟـخك ٚك ٢طلو٤ن أٛيحك،ٚ
ٓٔظويٓخ ً أٗٞحػخ ً ٓوظِلش ٖٓ ح٧ىٝحص حُظ٣ ٢ظْ طلي٣ي ٗٞػٜخ كٟٞ ٢ء حُٜيف حَُٔحى
ه٤خًٓ ٚخ٫هظزخٍحص حُظل٤ِ٤ٜشٓ .وخ ْ٤٣ح٫طـخٛخصٝ ،حُٔٓٝ ٍٞ٤وخ ْ٤٣حُو،ْ٤
ٝحُٔ٬كظخصٝ ،حُٔوخر٬ص حُ٘و٤ٜشٝ ،طلِ َ٤حُٔ ٕٞٔ٠أ ٝؿًُ َ٤ي ٖٓ حُٔوخْ٤٣
ح٧هَ.ٟ
ٞٛٝطو٣ ْ٣ٞظْ كٜٗ ٢خ٣ش حُٜٔ٘ؾ ٗ ْ٠٣ٝظخثؾ حُظو ْ٣ٞحُز٘خث ٢حٌُ ١ك َٜػِ ٚ٤حُطخُذ
ػِٓ ٠ي ٟحُؼخّ حُيٍحُٓ ٢ظٌ ٕٞكِ٤ٜش طو ٚٔ٣ٞحُظ ٢طؼَف ٖٓ هُٜ٬خ ػِٓ ٠ي ٟطلو٤ن
حُطخُذ ُٛ٨يحف حُظَر٣ٞش ٝحُظ ٢طٔخػي ػِ ٠حطوخً حُوَحٍ ر٘ؤٕ حُطخُذٗٝ ،ؤٕ ططَ٣ٞ
حُٜٔ٘ؾ.
ًُ ٞٛٝي حُظو ْ٣ٞحٌُٞ٣ ١ؿ ٚاُ ٠ؿخٗذ ٓؼ ٖٓ ٖ٤ؿٞحٗذ حُٜٔ٘ؾ أ ٝؿِء ٖٓ أؿِحء
حٌُظخد حُٔيٍٓ ٢رخٓظويحّ أىٝحص هخٛش ٣ظْ طلي٣يٛخ ػِ ٠أٓخّ حُٜيف ٖٓ حُظو،ْ٣ٞ
٣ ٫ ٞٛٝؼطٗ ٍٞٛ ٢خِٓش أٓ ٝظٌخِٓش ػٖ حُٜٔ٘ؾ ًِ ٚأ ٝحٌُظخد ًِ ٖٓٝ .ٚه٣ ُٚ٬ظْ
طـٔ٤غ حُ٘ظخثؾ حُظ ٢طْ حُظ َٛٞاُٜ٤خ ػٖ ٣َ١ن ًخكش حُٓٞخثَ حُٔٔخٔٛش ك ٢طٌٖ٣ٞ
حٍُٜٞس حٌُِ٤ش ػٔخ َ٣حى طؤ٣ ٞٛٝ ،ٚٔ٣ٞخػي ك ٢حطوخً حُوَحٍ حُٜ٘خثٝ ٢هخٛش ك٢
حُـِء حٌُ ١طْ طو.ٚٔ٣ٞ
ًُ ٞٛٝي حُظو ْ٣ٞحٌُ٣ ١ظْ ٓٞحًزخ ً ُؼِٔ٤ش حُظئٍٓٝ ْ٣ظَٔ رخٓظَٔحٍٛخٝ ،حُٜيف
ٓ٘ ٚطؼي َ٣حُٔٔخٍ ٖٓ ه ٍ٬حُظـٌ٣ش حَُحؿؼش ر٘خ ًء ػِٓ ٠خ ٣ظْ حًظ٘خكٞٗ ٖٓ ٚحك ٢هٍٜٞ
أٟ ٝؼق ُي ٟحُط٬د٣ٝ ،ظْ طـٔ٤غ ٗظخثؾ حُظو ْ٣ٞكٓ ٢وظِق حَُٔحكَ ٝاٟخكش ٓخ ٣ظْ
كٜٗ ٢خ٣ش حُؼَٔ ٖٓ أؿَ طلي٣ي حُٔٔظ ٟٞحُٜ٘خث.٢
020
* رم ُ٠ٛرار:Self-Evaluation ٟ
ًُ ٞٛٝي حُ٘ٞع ٖٓ حُظو ْ٣ٞحٌُ٣ ١ؼ٘ ٢اٛيحٍ كٌْ ٗوً ٢ٜحط ٢ػِ ٠أىحء حُلَى،
َٓ ٞٛٝطز ٢رخُظؼِْ حٌُحط ٖٓٝ ،٢هُٜ٬خ ٔ٣ظط٤غ حُلَى إٔ ٣لي ٓخ ٝهغ ك ٖٓ ٚ٤أهطخء ػْ
٣و ّٞرخَُٔحؿؼش ط٬ك٤خ ً ُ ٌٜٙح٧هطخء ٝحُ ٍٞٛٞاُ ٠حٛ٧يحف حَُٔؿٞرش كٜ٤خ.
١َٝٗ ٖٓ ١َٗ ٞٛٝحُظو ْ٣ٞحُؼِٔ َ٤٘٣ٝ ٢اًُ ٠خكش ؿٞحٗذ حُظؼِ ْ٤حُٔليىس ك٢
حٛ٧يحف ٫ري إٔ طو٠غ ُِظوٌٛٝ ،ْ٣ٞح َٔ٘٣حُٔؼخٍف ٝحُٔلخٝ ْ٤ٛح٫طـخٛخص ٝحُوْ٤
ٝحُٜٔخٍحص ٝحُظٌٝم ٝحُظويٝ َ٣ؿَٛ٤خ.
ٜ٣ ٞٛٝظْ رظلي٣ي ٓٔظ ٟٞحُطخُذ ُِظؼَف ػِٓ ٠خ رِـٗ ٖٓ ٚـخف ك ٢طلو٤ن
حٛ٧يحف حُظَر٣ٞش٣ٝ ،وظِق ٌٛح حُظو ْ٣ٞطزؼخ ً ٫هظ٬ف حٛ٧يحف كٜ٘خى حُظوْ٣ٞ
حُظ٘و٘ٛٝ ٢ٜ٤خى حُظو ْ٣ٞحُظل٘ٛٝ ،٢ِ٤ٜخى حُظؤُِٜ ْ٣ٞخٍحص٘ٛٝ ،خى طو ْ٣ٞحُوْ٤
ٝح٫طـخٛخص ٘ٛٝخى حُظو ْ٣ٞحُ٘خَٓ ُِـٞحٗذ حُٔؼَك٤ش ٝحُٜٔخٍ٣ش ٝحُٞؿيحٗ٤ش.
ٞٛٝحُظو ْ٣ٞحٌُٔ٣ ١خ ْٛك ٢حطوخً حُوَحٍحص رطَ٣وش ػِٔ٤ش ك ٢أ ٖٓ ١حُٔـخ٫ص
حُٔوظِلش ٣ٝليى حُٔٔظ ٟٞحٌُ ٌٕٞ٣ ١ػِ ٚ٤حُٔظؼِْ هزَ ه٤خٓ ٚريٍحٓش أٟٞٞٓ ١ع ٖٓ
حُٟٔٞٞػخص حُٔوظِلش ٔ٣ٝظويّ كٓ ٢ـخ٫ص ٓظؼيىس ٣ٝؼي ٖٓ حُوطٞحص حُٜٔٔش ك٢
ٓـخٍ حُظؼِْ حٌُحط.٢
ًٔٝخ ٣و٠غ حُٜٔ٘ؾ ُظو ،ْ٣ٞكبٕ حُٔؼِْ ٣و٠غ ُِظو ْ٣ٞأ٠٣خ ً ٔ٣ ٞٛٝظِي ػيس ؿٞحٗذ
٫ري إٔ طو٠غ ُِظو ٖٓ ْ٣ٞأٜٔٛخ حُـٞحٗذ حُ٘و٤ٜش ٝحُٔ٤ٜ٘ش ٝحُؼوخك٤ش ٝحُؼِٔ٤ش
021
ٝح٫ؿظٔخػ٤شٝ ،ؿَٛ٤خ٣ٝ ،ؼظٔي كًُ ٢ي ػِ ٠أىٝحص ػي٣يس ٝهخٛش ُطخهخص حُٔ٬كظش،
َٟ٣ٝحُزؼ ٞاَٗحى حُٔظؼِٔ ٖ٤ك ٢طوٓ ْ٣ٞؼِٔ.ْٜ٤
ٞٛػِٔ٤ش ؿٔغ ُِٔؼِٓٞخص ٝحُز٤خٗخص ٝح٧ىُش ٝحُ٘ٞحٛي حُظ ٢ط٘ َ٤رؼي كَٜٛخ
ٝطلِِٜ٤خ ٝطلَٔٛ٤خ اُٞٗ ٠حك ٢حُوٞسٝ ،حُ٠ؼق ك ٢حُٜٔ٘ؾ حُوخثٌْٛٝ ،ح ح٘٣ َٓ٧ظَى
ك ٚ٤حُٔؼِْ ٝحُٔظؼِْ ٝأ٤ُٝخء حٝ ،ٍٞٓ٧ح٩ىحٍٝ ،ٕٞ٣حُٔٞؿ ُٚ ٖٓ ًَٝ ،ٕٜٞػ٬هش
رخُٜٔ٘ؾ.
ٝك٣ ٚ٤ظْ ططز٤ن أىٝحص حُٔ٬كظش ٝحُ٤ٓٞ٤خص ػِٓ ٠خ ٣ـَ ١ك ٢حُٔ٤يحٕ ٔ٣ٝـَ ٌٛح
ًِ ٚكٓ ٢ـ٬ص هخٛش طؼظٔي ػِٜ٤خ ػِٔ٤ش حطوخً حُوَحٍحص.
ٌٛٝح حُ٘ٞع ٔ٣ؼَ حُٔٔظ ٟٞحُؼخٗٔٓ ٖٓ ٢ظ٣ٞخص حُظو ْ٣ٞكٓ ٢ـخٍ حُٔ٘خٛؾ َ١ٝم
حُظيٍ ْ٣كخُٔٔظ ٟٞحٝ ٍٝ٧طٞؿ ٚك ٚ٤حٓ٫ظزخٗخصٝ ،حٓظط٬ػخص حَُأٝ ١ؿَٛ٤خ.
ٝػ٘يٓخ ٣ظْ ط٘لٜ٘ٓ ٌ٤ؾ ٓخ كبٗ ٖٓ ٚحُٔلظَ ٝإٔ طلون حٛ٧يحف حُظ ٢كيىص ٓٔزوخً،
٘ٛٝخ ٫ري ٖٓ حُظؤًي ٖٓ ًُيٌٛٝ ،ح ٣ظْ ٖٓ ه ٍ٬طو ْ٣ٞحُ٘ٞحطؾ حُظ ٢هي طٌ ٕٞك ٢حُ٘ٞحك٢
حُٔؼَك٤ش أ ٝحُٞؿيحٗ٤ش أ ٝح٧ىحث٤ش ٝطٔظويّ كٌٛ ٢ح حُ٘ؤٕ ػيس ٓٝخثَ طوظِق رخهظ٬ف
حُ٘خطؾ حَُٔحى طو ٚٔ٣ٞكٟٞ ٢ء حٛ٧يحف.
٣ٝؼ٘ ٢حُظؼَف ػِٓ ٠ي٬ٓ ٟثٔش حُِ٤ٓٞش ُِيٍّ حٌُ٣ ١و ّٞحُٔؼِْ رظيٍٝ ٚٔ٣حُٞهض
حٌُ ١طؼَ ٝكٝ ،ٚ٤ى ١آٜخٜٓخ ك ٢ارَحُ حُٔؼ٘ ٠حُٔوٜٞى ارَحُٛخ ُِٔظؼِْ َٛٝ ،طظلن
ٝأٛيحف حُيٍّ ٔٓٝظ٠ٗ ٟٞؾ حُط٬د.
022
أغشاع اٌزمٚ ُ٠ٛاعزخذاِبرٗ
أغشاع اٌزمٚٚ ُ٠ٛظبئفٗ:
ُِظو ْ٣ٞػيس أؿَح ٝأٝ ٝظخثق ٜ٘ٓ ًٌَ٣خ ٓلٔٞى (ٝ ،ٖٕ7 -ٖٕٙ :ٕٓٓٙك٤ٍٓٞض
ٝآهَٓ )Forsyth etal 1999 ٕٝخ :٢ِ٣
أ ١ؿٔغ ٓؼِٓٞخص ٝر٤خٗخص ظخَٛس أ٢ٗ ٝء ٖٓ ؿٔ٤غ ؿٞحٗزٜخ ح٣٫ـخر٤ش ٝحُِٔز٤ش ٖٓ
أؿَ حطوخً هَحٍحص ُظطَٛ٣ٞخ ٝطلٜٔ٘٤خ ٝطـ٣ٞيٛخ.
أ ١حٌُ٘ق ػٖ ىٍؿش حٓظؼيحى حُطخُذ ٝهيٍحط ٚػِ ٠حُ٘ـخف كٓ ٢ـخٍ حُيٍحٓش ٓٔظوز٬
ٌُٜٝح حُـَ ٝأ٤ٔٛش ك ٢طٞؿ ٚ٤حُطخُذ حُظٞؿ ٚ٤حُيٍحٓ ٢أ ٝحُٔ ٢ٜ٘حُِٔ.ْ٤
Placement <!—اٌزغىٓ١
ًُٝي ٖٓ ه ٍ٬ط٘ٔ٤ش ٗو٤ٜخطٝ ْٜهيٍحط ْٜأًخى٤ٔ٣خ ٗٝلٔ٤خ ٖٓ أؿَ حُ٘ٔ ٞػِ ٠أْٓ
ِٓٔ٤ش.
رٔؼ٘ ٢ط٤ٜ٘ق حُط٬د اُٛ ٠لٞف أٔٓ ٝظ٣ٞخص ىٍحٓ٤ش أ ٝطوٜٜخص أًخى٤ٔ٣ش أٝ
طَه٤ظٔٓ ٖٓ ْٜظ ٟٞىٍحٓ ٢أُٓ ٠ظ ١ٞأػِ.٠
023
Decision-making <! --ارخبر اٌمشاساد:
ٝػ٘يٓخ ٌٕٞ٣حُظوٛ ْ٣ٞيك ٚحطوخً هَحٍحص ر٘ؤٕ طوط ٢٤أ ٝطؼي َ٣حُٔٞحى حُظؼِ٤ٔ٤ش كؤٕ
٘ٛخى رؼ ٞحُطَم حَُٓٔ٤ش حُظ ٢طَ٘ٔ ػِ ٠هٞحثْ حُظوي،Check Lists .َ٣
ح٫هظزخٍحص حُٔٞؿِس ٝ ،Quizzesحُظؼ٘٤٤خص ٝ ،Assignmentsح٫هظزخٍحص Tests
رخٟ٩خكش آُٝ ٠خثَ ؿ٤ٍٔٓ َ٤ش ٓؼَ حُ٤ٓٞ٤خص ٬ٓ ٝ Journalsكظش حُٔظؼِٖٔ٤
ٝ Observationؿَٛ٤خ ٝطٔخػي ٌٙٛحُطَم ك ٢حطوخً هَحٍحص ر٘ؤٕ ٓٔظ ١ٞحُٔخىس
حُظؼِٔ٤ش ٝط٘ٞع ح٘ٗ٧طش ٝحُظيٍ٣زخص ٝاٟخكش أ ٝكٌف أ ٝطؼي َ٣أؿِحء ٖٓ حُٔوٍَ أٝ
حُٔخىس حُؼِٔ٤ش ُظ٘خٓذ هيٍحص ٝهزَحص ٝهٜخث ٚحُٔظؼِٔ.ٖ٤
كٖٔ كن حُٔظؼِْ ٓؼَكش ٓي ٟطويٓش ك ٢طلٟٞٞٓ َ٤ٜػخص حُٔوٍَ أٓ ٝلظ ١ٞحُٔٞحى
حُظؼِ٤ٔ٤شٝ .حُظـٌ٣ش حَُحؿؼش ٣لظَ ٝإٔ طٌ ٕٞا٣ـخر٤ش ٝٝحٟلش ٝطؼطٛٝ ٢لخ ىه٤وخ
ُٔي ٟطويّ حُٔظؼِْ.
ًُٝي ػٖ ٣َ١ن حٓ٧جِش حُٔظ٘ٔ٠ش ك ٢حُٔوٍَ أ ٝحٌُظخد ٗلٔ ٚأ ٝحُٔٞحى حُظؼِ٤ٔ٤ش
ح٧هًٌَُٝ ٟي طوي ْ٣حُٔ٘ظٔخص حُٔظويٓش Advance Organizersحُظ ٢طٔخػي ػِ٠
طًَ ِ٤حٗظزخ ٙحُط٬د ٝطٞؿ ٜٚ٤اُٟٞٞٓ ٠ع حُظؼِْ ٝطوي ْ٣ر٘خء ٓؼَكCognitive ٢
Structureطٜخؽ ر ٚحُٔٞحى حَُٔحى طؼِٜٔخٝ .هي طؤهٌ حٓظؼخٍس ىحكؼ٤ش حُٔظؼِْ أٌٗخً٫
أهَٓ ١ؼَ ؿِٔخص حُؼٜق حٌُ.Brain Storming ٢٘ٛ
024
Observation أٚال -اٌّالزظخ:
ِٞٓ٧ٝد حُٔ٬كظش كٞحثي ًؼَ٤س ٜٓ٘خ طٌٖٔ حُٔؼِْ ٖٓ ٓؼَكش ٓي ١حُظويّ ٝحُ٘ٔ ٞحٌُ١
أكَُ٬١ ٙرٝ ٚحًظ٘خف حٌُٔ٘٬ص ك ٍٞظٍٜٛٞخ ٝحُؼَٔ ػِ ٠كِٜخ هيٍ حٌٓ٩خٕ
ٝحُٔ٬كظش ٫طو٤ق حُط٬د ًخٓ٫ظلخٗخص ٝح٫هظزخٍحص حُٔوظِلش ٝطِٝى حُٔؼِٖٔ٤
رٔؼِٓٞخص طؼـِ ٓٝخثَ حُظو ْ٣ٞح٧هَ ٟػٖ ٍٛيٛخ.
025
Work Samples or Portfolios ثبٔ١بٍِ :فبد اإلٔدبص أ ٚػٕ١بد اٌؼًّ:
٣ٝظٌِٓ ٕٞق حٗ٫ـخُ ٖٓ ػ٘٤خص حٗـخُحص حُط٬د ٓؼَ أٍٝحم اؿخرخط ْٜك ٢رؼٞ
حٓ٫ظلخٗخص أ ٝأػٔخٍ ك٘٤ش أٗ ٝؼَ٣ش أ ٝحهظَحػخص أ ٝآٜخٓخص طٟٞق ٓي ١طويّ
حُطخُذ ك ٢ىٍحٓظُٔ ٚوٍَ ٓخِٓٝ .ق حٗ٫ـخُ أ ٝػ٘٤خص حُؼَٔ طويّ ٓـ ٬طَحًٔ٤خ
٧ػٔخٍ حُط٬د طظٓ َٜـ٨ُ ٬ىحء رطَ٣وش أًؼَ طلٝ ٬٤ٜطٞػ٤وخ ٖٓ ًؼ ٖٓ َ٤أىٝحص
حُظو ْ٣ٞك٣ ٫ ٜٞوظ َٜػِ ٠ح٧ػٔخٍ حُظلَ٣َ٣ش كو َٔ٘٣ ٌُٖٝ ٢ػِ ٠طٔـ٬٤ص ٞٛط٤ش
ٝأػٔخٍ ٣ي٣ٝش ٝك٘٤شٝ .هي أػزظض رؼ ٞحُيٍحٓخص إٔ حُٔؼِْ ٣ؼظٔي طو٧ ٚٔ٣ٞىحء حُطخُذ
ػِِٓ ٠ق حٗ٩ـخُ أًؼَ ٖٓ حػظٔخى ٙػِ ٠ىٍؿخص ح٫هظزخٍ( .رَحص .)Pratt 1994
ٝطؼظزَ ٖٓ أٓٝ ْٛخثَ حُظو ْ٣ٞكٔ٤خ ٣و ٚحُظيٍٝ ْ٣حُظؼِْ ٝحُلٌْ ػِ ٠حُٔوٍَحص
ٝحُٔٞحى حُظؼِ٤ٔ٤ش٣ٍَٟٝ ٢ٛٝ ..ش ػ٘ي طو ْ٣ٞحُٜٔخٍحص حًَُٔزش ٝحُٔؼويس ػِٝ ٠ؿٚ
حُوٝ .ٜٙٞهٞحثْ حُظويٛ َ٣خٓش ُِط٬د ًٔخ ُِٔ ٢ٛؼِِٔ٤ٔٓ ٖٓٝ ٖ٤حطٜخ أٜٗخ طٟٞق
حُٔؼخ َ٤٣حُظ ٢ػِ ٠أٓخٜٓخ حُظؤٓ ْ٣ٞخ ٣ـؼَ حُـٔ٤غ ػِ ٠ر٘٤ش ٖٓ حُظٞهؼخص ٝحٛ٧يحف
حُٔ٘٘ٞىس أ ٝأٗٔخ ١حُِٔٞى حَُٔؿٞرش ٌٖٔ٣ٝ .طط ٌٙٛ َ٣ٞحُِ٤ٓٞش ٖٓ أؿَ حُظو ْ٣ٞحٌُحط٢
أ ٝحُـٔخػ٣ٝ ٢ل َ٠أ ٫طِ٣ي حُوخثٔش ػٖ ٘ٔ ر٘يح.
٣ٝظْ ػٖ ٣َ١وٜخ طلي٣ي حُٔٔظ ١ٞحٌُ َٛٝ ١اُ٤ش حُطخُذ ك ٢أىحء ػَٔ ٓخ ٓؼ .٬أٝ
ٓي ٟطٞحكَ ػ٘خٓ َٛؼ٘٤ش ك ٢ح٘ٗ٧طش حُٔٞؿٞىس رخٌُظخد حُـخٓؼ.٢
٢ٛٝأ٠٣خ ِ٤ٓٝش ٓل٤يس ٌُِ٘ق ػٖ آٍحء حُط٬د كٔ٤خ ٣يٍٓٞٓ ٖٓ ٕٞحى طؼِ٤ٔ٤ش ٖٓ
ؿٔ٤غ حُٞؿٓ ٙٞؼَ حُٔوٍَ حُيٍحٓ ٢أَ١ ٝم حُظيٍ ْ٣أَ١ ٝم حُظوٓٝ ْ٣ٞخ ٗخرًُ ٚي
ٗٝخىٍح ٓخ طٔظويّ حٓ٫ظز٤خٗخص ًؤٓخّ ٩ػطخء ىٍؿخص أ ٝػٓ٬خص رَ أٜٗخ ٓل٤يس ك٢
027
ؿٔغ حُز٤خٗخص حُظ ٢طٔخػي ػِ ٠طو ْ٣ٞرَٗخٓؾ ٓخٓٝ .غ ًُي ٌٖٔ٣حٓظويحّ حٓ٫ظز٤خٗخص
ُللِ حُط٬د ُِظلٌ َ٤ك٣َ١ ٢وش طؼِٔ ْٜأٓ ٝي٘ٓ ٟخًٍظً ْٜؤػ٠خء كٓ ٢ـٔٞػش
طؼخ٤ٗٝش .Cooperative Group
طؼظزَ حٓ٧جِش حُ٘ل٤ٜش ٖٓ أٗـق ٓٝخثَ حُظوٓ ْ٣ٞؼِٜخ كًُ ٢ي ٓؼَ حُٔوخر٬ص
حُ٘و٤ٜش٣ِ٣ٝ .ي ٖٓ ٗـخكٜٔخ أًح ًخٕ حُٔخثَ أ ٝحُوخثْ رخُٔوخرِش ُي٣ش هزَس ٝكٖٔ
حُظيٍ٣ذ رخٟ٩خكش اُٟٞٝ ٠ف حُٔؼخ َ٤٣حُظ٤ٓ ٢ظْ ػِ ٠أٓخٜٓخ حُظوٝ ْ٣ٞإٔ طٌٕٞ
حٓ٧جِش ٓو٘٘ش.
ٝأ٤ٔٛش حُٔوخر٬ص أٜٗخ طٔخػي ػِ ٠طلي٣ي حٌُٔ٘٬ص حَُح٘ٛش حُوخٛش رٟٔٞٞع ٓؼٖ٤
كبٕ ًخٕ ٓؼ ٬حُٔوٍَ حُيٍحٓ ٢أ ٝحٌُظخد حُـخٓؼ ٢ك ٌٖٔ٤ػٖ ٣َ١ن حُٔوخرِش حُـٔخػ٤ش
ٓغ حُط٬د ٓؼَكش أٝؿ ٚحُو ٍٜٞك ٢حُٔوٍَ أ ٝحُٜؼٞرخص حُظ ٢طٞحؿ ٚحُط٬د ك ٢كْٜ
ٓلظٞح ٙأ ٝحُظؼخَٓ ٓغ ح٘ٗ٧طش حُٔٞؿٞىس ر ٚأ ٝؿًُ َ٤ي ٌٖٔ٣ٝ .أ٠٣خ حٓظويحّ ؿٜخُ
طٔـٞٛ َ٤طُ ٢ظٔـ َ٤حٓ٫ظـخرخص أ ٝحُٔ٬كظخص.
ٝطؼظزَ ٖٓ أًؼَ ٓٝخثَ حُظوٞ٤ٗ ْ٣ٞػخٝ .طظ٘ٞع أٓجِش ح٫هظزخٍحص ر ٖ٤أٓجِش حُٔوخٍ
ٝأٓجِش ح٫هظ٤خٍ ٖٓ ٓظؼيى ٝأٓجِش حُٜٞحد أ ٝحُوطؤ ٝأٓجِش حُظٌٔٝ َ٤أٓجِش حُِٔحٝؿش.
٬ُٝهظزخٍحص أٗٞحع ٢ٛاالخزجبساد اٌشف١ٙخ ٚاالخزجبساد اٌزسش٠ش٠خ ٚاالخزجبساد
اٌؼٍّ١خ٘ٓٝ .لَى ُٜخ ك ٢حُٜللخص حُظخُ٤ش.
فٛائذ االخزجبساد:
028
<! --طٞك َ٤حُظـٌ٣ش حَُحؿؼش Feedbackحُظ ٢طٔخػي حُط٬د ػِ ٠ك ْٜأىحثٝ ْٜحٌُ٘ق
ػٖ ٗوخ ١حُ٠ؼق ٝحُوٞس ُيٓٝ ْٜ٣يٓ ٟخ أكَُ ٖٓ ٙٝطويّ ٗل ٞطلو٤ن حٛ٧يحف
حُٔ٘٘ٞىس.
<! --طٔخػي حُٔؼِْ ٝحُوخثٔ ٖ٤ػِ ٠حُؼِٔ٤ش حُظؼِ٤ٔ٤ش حُظَر٣ٞش ػِ ٠حُٞهٞف ػِٓ ٠ي١
طلون أٛيحف حُٜٔ٘ؾ ًٌَ ٝحُٔوٍَحص حُلَػ٤ش رٜلش هخٛش رٔخ كًُ ٢ي حُظلَ٤ٜ
ٝحُٜٔخٍحص ٝح٫طـخٛخص حُٔطِٞد طلو٤وٜخ ٝاطوخٜٗخ.
<! --طٔخػي ػِ ٠طلَ٣ي حُظؼِ ٖٓ ْ٤أؿَ َٓحػخس حُلَٝم حُلَى٣ش ٝحُزٌحءحص حُٔظؼيىس
ُِط٬د ُ ْ٤كو ٢كٟٝ ٢غ حٓ٧جِش ٝاٗٔخ أ٠٣خ كَ١ ٢م حُ٘٘خ١خص حُٔوظِلش ُِؼِٔ٤ش
حُظؼِ٤ٔ٤ش حُظؼِٔ٤ش.
<! --حُلٌْ ػِ ٠كؼخُ٤ش حُظيٍٝ ْ٣حُز٤جش حُظؼِ٤ٔ٤ش ٝح٩ىحٍس حُظَر٣ٞش ٝحُٜٔ٘ؾ حُيٍحٓ.٢
٘ٛخى ػٔخٗ ٢هطٞحص ُز٘خء ح٫هظزخٍ ًٔخ ٚ٘٣ػِٜ٤خ ٓؼخىس ٝارَح-ٗ7ٕ :ٔ997( ْ٤ٛ
ٖ:)ٗ7
<! --طلي٣ي حُٜيف ٖٓ ح٫هظزخٍ (ٓؼ ٬طلي٣ي ٓٔظ ١ٞأّ ه٤خّ أىحء ػ٘ي ٜٗخ٣ش
حُظيٍ.)....... ْ٣
<! --طلي٣ي أٛيحف حُٔخىس حُيٍحٓ٤ش ك٤غ ٓظَٗي ٌٙٛحٛ٧يحف حُٔؼِْ اُ٠
حُٟٔٞٞػخص حُظ٤ٓ ٢ظْ ر٘خء ح٫هظزخٍ كُٜٞخ.
<! --طلي٣ي ٟٓٞٞػخص حُٔلظ ١ٞحَُٔحى ه٤خٓ ٚػْ ٍر ٢حٛ٧يحف حُظ ٢طْ طلي٣يٛخ
رخُٔلظ ٟٞحُٔوظخٍ.
<! --حهظ٤خٍ ٗٔ ٢حٓ٧جِش حُٔ٘خٓذ (ٓؼٞٛ :٬حد /هطؤ ،حهظ٤خٍ ٖٓ ٓظؼيى،
ٓٝوخٍ).
029
<! --طلي٣ي ٍٞ١ح٫هظزخٍ ٖٓ ك٤غ ػيى حٓ٧جِش ٝحُِٖٓ.
َ٣طٌِ حُظو ْ٣ٞحُظوِ٤ي ١ػِ ٠ح٫هظزخٍحص رٔوظِق ٍٛٞٛخ ُ٣ٝ ،ؼطَٓ ٠س ٝحكيس
أ ٝػيس َٓحص ك ٢حُؼخّ حُيٍحٓ ٢رـَ ٝحُل ٍٜٞػِٓ ٠ؼِٓٞخص ػٖ طل َ٤ٜحُطِزش
ُظوئٜ٣خ ٤ُٝ٧خء حٝ ٍٞٓ٧ؿ ٖٓ َْٛ٤حُٔؼ٘ٓٝ ، ٖ٤٤ؼَ ٌٛح حُظو٣ ٫ ْ٣ٞئػَ رٍٜٞس
ا٣ـخر٤ش ك ٢حُظؼِ٣ ٚٗ٧ ، ْ٤وٜٓ ْ٤خٍحص ٓٝلخ ْ٤ٛرٔ٤طش ٣ظْ حُظؼز َ٤ػٜ٘خ رؤٍهخّ ٫طويّ
ٓؼِٓٞخص ًحص هٔ٤ش ػٖ طؼِْ حُطخُذ ٖٓ ٌٖٔ٣ ٫ ٝ ،هُٜ٬خ طلي٣ي ٗظخؿخص حُظؼِْ حُظ٢
أطوٜ٘خ حُطِزش ٝ ،حُطِزش ك ٢حُظو ْ٣ٞحُظوِ٤يٓ ْٛ ١ل ٍٞحُظو٘٣ ٫ ٌُْٜ٘ٝ ْ٣ٞخًٍ ٕٞك٢
طو ْ٣ٞحٗلٔٗٝ ، ْٜظ٤ـش ُِظط ٍٞأٛزق ٓل ّٜٞحُظو ْ٣ٞأًؼَ ٗٔٝ ، ً٫ٞأٛزق ُِطخُذ ىٍٝحً
ٛخٓخ ً كٗٝ ، ٚ٤ظَحً ٕ٧حُظو٣ ْ٣ٞؤهٌ رؼ ٖ٤ح٫ػظزخٍ ٓ٘خًٍش حُٔـظٔغ ٝأ٤ُٝخء حٍٞٓ٧
َٓٝحهزش طؼِْ حُط٬د ٝطؼِٝ ْٜٔ٤ك ْٜحكظ٤خؿخطٞٓٝ ْٜح ٖ١حُوٞس ُي ، ْٜ٣كبٕ ًُي ٣ظطِذ
حٓظَحط٤ـ٤خص ٓظ٘ٞػش ُِظؤٗٝ ْ٣ٞخًؽ ٝأىٝحص ُِل ٍٜٞػِ ٠حُٔؼِٓٞخص ٝرخُظخُ ٢كبٕ
ٝؿٞى ٗٔٝ ٢حكي ٖٓ حُظوٌ٣ ٫ ْ٣ٞلُِ ٢و٤خّ رٌٜح حُي ٍٝحُٔظؼيى حُـٞحٗذ .
ٝهي حهظ ٠٠حُظل ٖٓ ٍٞحُٔيٍٓش حُِٔ٤ًٞش حُظ ٢طئًي ػِ ٠إٔ ٌَُ ٌٕٞ٣ىٍّ
أٛيحف ػخُ٤ش حُظلي٣ي ٜٓٞؿش رِٔٞى هخرَ ُِٔ٬كظش ٝحُو٤خّ ،اُ ٠حُٔيٍٓش حُٔؼَك٤ش
حُظ ٢طًَِ ػِٓ ٠خ ٣ـَ ١ريحهَ ػوَ حُٔظؼِْ ٖٓ ػِٔ٤خص ػوِ٤ش طئػَ ك،ًِٚٞٓ ٢
ٝحٛ٫ظٔخّ رؼِٔ٤خص حُظلٌٝ َ٤رٌَ٘ هخ ٙػِٔ٤خص حُظلٌ َ٤حُؼِ٤خ ٓؼَ رٍِٞس ح٧كٌخّ
ٝحطوخً حُوَحٍحص ٝكَ حٌُٔ٘٬ص ،رخػظزخٍٛخ ٜٓخٍحص ػوِ٤ش طٌٖٔ حٔٗ٩خٕ ٖٓ حُظؼخَٓ
ٓغ ٓؼط٤خص ػ َٜحُٔؼِٓٞخط٤شٝ ،طلـَ حُٔؼَكشٝ ،حُظو٘٤ش حُٔظٔخٍػش حُظطٝ .ٍٞهي
أٛزق حُظًَ ِ٤ػِٗ ٠ظخؿخص طؼِْ أٓخٓ٤ش ٖٓ حُٜؼذ حُظؼز َ٤ػٜ٘خ رِٔٞى هخرَ
031
ُِٔ٬كظش ٝحُو٤خّ ٣ظلون كٞٓ ٢هق طؼِٓ ٢ٔ٤ليىٌٌٛٝ .ح كويص حٛ٧يحف حُِٔ٤ًٞش
رَ٣وٜخ حٌُُٔ ١غ ك ٢ػوي حُٔظ٤٘٤خص٤ُ ،لَ ٌٓخٜٗخ ًظخرش أٛيحف كٗ ٍٞظخؿخص حُظؼِْ
ٝ Learning Outcomesحُظ ٢طٌ ٕٞػِ ٌَٗ ٠أىحءحص ٣ Performancesظَٛٞ
اُٜ٤خ حُٔظؼِْ ً٘ظ٤ـش ُؼِٔ٤ش حُظؼِْ ٌٙٛٝ .حُ٘ظخؿخص ٣ـذ إٔ طٌٝ ٕٞحٟلش ٌَُ ٖٓ حُٔؼِْ
ٝحُٔظؼِْ ٝرخُظخُٔ٣ ٢ظط٤غ حُٔظؼِْ طوٗ ْ٣ٞلًٔ ٚحط٤خ ً ُٓ َٟ٤ويحٍ ٓخ أٗـِٓ ٙوخٍٗش
رٔٔظ٣ٞخص ح٧ىحء حُٔطِٞرش.
ُْ ٣ؼي حُظوٓ ْ٣ٞوٍٜٞحً ػِ ٠ه٤خّ حُظل َ٤ٜحُيٍحُِٓ ٢طخُذ ك ٢حُٔٞحى حُٔوظِلش رَ
طؼيحُ ٙو٤خّ ٓوٓٞخص ٗو٤ٜش حُطخُذ ر٘ظ ٠ؿٞحٗزٜخٗٝ ،لٖ كٜٓ ٢خٍحص حُ٘ـخف ُِظ٘ٔ٤ش
حُزَ٘٣ش ٗٔظل٤ي ٖٓ ٌٛح حُظطُٔ ٍٞل ّٜٞحُظو ْ٣ٞك٘طزو ٚك ٢طو ْ٣ٞحُظؼِْ ك ٢رَحٓـ٘خ
حُظيٍ٣ز٤ش ٝرٌُي حطٔؼض ٓـخ٫ص حُظوٝ ْ٣ٞط٘ٞػض َ١حثوٝ ٚأٓخُ٤ز.ٚ
030
أ٘ذاف اٌزمُ٠ٛ
٣و ّٞحُظو ْ٣ٞحُٞحهؼ ٢ػِ ٠ػيى ٖٓ حٝ ْٓ٧حُٔزخىة حُظ٣ ٢ـذ َٓحػخطٜخ ػ٘ي ططز٤و،ٚ
ٌٚؼً أثشص ٘زٖ اٌّجبدا ِب ٠أر:ٟ
ٔ -حُظو ْ٣ٞحُٞحهؼ ٢اؿَحء َ٣حكن ػِٔ٤ظ ٢حُظؼِْ ٝحُظؼَِ٣ٝ ْ٤رطٜٔخ ٓؼخ ً روٜي طلو٤ن ًَ
١خُذ ُٔل ٌّخص ح٧ىحء حُٔطِٞرش ٝطٞك َ٤حُظـٌ٣ش حَُحؿؼش حُل٣ٍٞش ك ٍٞاٗـخُحطٜخ رٔخ
ٌ٣لَ ط٣ٜٞذ َٓٔ٤ط ٚحُظؼِ٤ٔ٤ش ٞٓٝحِٛش ػِٔ٤ش حُظؼِْ .ك ٜٞطوٜ٣ ْ٣ٞظْ رـ َٛٞػِٔ٤ش
حُظؼِْٓٝ ،ي ٟحٓظ٬ى حُٔظيٍرُِٜٔ ٖ٤خٍحص حُٔ٘٘ٞىس رٜيف ٓٔخػيط ْٜؿٔ٤ؼخ ً ػِ ٠حُظؼِْ.
031
ٞٛٝرٌُي طو ْ٣ٞر٘خثٔ٣ ٢ظ٘ي اُ ٠ػيى ٖٓ حُٔل ٌّخص٣ٝ ،ـؼَ طٌٖٔ حُٔظيٍد ٜٓ٘خ ٛيكخ ً
ٓ٘٘ٞىحً ُِظؼِْ ٝحُظؼِ.ْ٤
ٕ -حُؼِٔ٤خص حُؼوِ٤ش ٜٓٝخٍحص حُظوٝ ٢ٜحً٫ظ٘خف ٢ٛؿخ٣خص ٣ـذ ٍػخ٣ظٜخ ػ٘ي
حُطِزش ٝحُظؤًي ٖٓ حًظٔخرُٜ ْٜخ ٖٓ ه ٍ٬حُظو٣ ٫ٝ .ْ٣ٞظًُٔ٘ ٠ي ا ٫رخٗـخُ ْٜر٘٘خ١خص
طٔظيػ ٢كَ حٌُٔ٘٬ص ٝرٍِٞس أكٌخّ ٝحطوخً هَحٍحص طظ٘خٓذ ٔٓٝظ٠ٗ ٟٞـ.ْٜ
ٖ -حُظو ْ٣ٞحُٞحهؼ٣ ٢وظ ٢٠إٔ طٌ ٕٞحٌُٔ٘٬ص ٝحُٜٔخّ أ ٝح٧ػٔخٍ حُٔطَٝكش ُِيٍحٓش
ٝحُظوٝ ٢ٜحهؼ٤شًٝ ،حص ِٛش ر٘ئ ٕٝحُل٤خس حُؼِٔ٤ش حُظ٣ ٢ؼٜ٘٤خ حُٔظيٍد ك ٢ك٤خطٚ
حُ٤ٓٞ٤شٝ .رٌُي طٌ ٕٞحٌُٔ٘٬ص حُٔطَٝكش ٓظيحهِش طٔظيػ ٢طٞظ٤ق حُٔؼخٍف
ٝحُٜٔخٍحص ُِظٞحُِ َٛلِ ٍٞحُٔ٘خٓزش.
ٗ -اٗـخُحص حُٔظيٍرٓ ٢ٛ ٖ٤خىس حُظو ْ٣ٞحُٞحهؼ ْ٤ُٝ ٢كلظُِٔ ْٜؼِٓٞخص ٝحٓظَؿخػٜخ،
٣ٝوظًُ ٢٠ي إٔ ٌٕٞ٣حُظو ْ٣ٞحُٞحهؼٓ ٢ظؼيى حُٞؿٝ ٙٞحُٔ٤خىٓ ،ٖ٣ظ٘ٞػخ ً ك ٢أٓخُ٤زٚ
ٝأىٝحط ٫ٝ ،ٚطلظَ ح٫هظزخٍحص ر ٌٙٛ ٖ٤ح٧ىٝحص ٓ ٟٞك٤ٟ ِ٤ن ٌٙٛٝ .ح٫هظزخٍحص ٫
طؼيًٜٗٞ ٝخ ٗ٘خ١خص طؼِْ ؿ٣ٞٓ َ٤ش ٔ٣خٍٜٓخ حُط٬د ى ٕٝهِن أٍٛ ٝزش ًٔخ ٢ٛحُلخُش
ك ٢ح٫هظزخٍحص حُظوِ٤ي٣ش.
َ٘ٓ -حػخس حُلَٝم حُلَى٣ش ر ٖ٤حُٔظيٍر ٖ٤ك ٢هيٍحطٝ ْٜأٗٔخ ١طؼِٔٝ ْٜهِل٤خطًُٝ ْٜي
ٖٓ ه ٍ٬طٞك َ٤حُؼي٣ي ٖٓ ٗ٘خ١خص حُظو ْ٣ٞحُظ٣ ٢ظْ ٖٓ هُٜ٬خ طلي٣ي حٗ٩ـخُ حٌُ١
كووٓ ًَ ٚظيٍد٣ ٌٙٛٝ .ـذ إٔ طز ٖ٤رٟٞٞف ٗوخ ١حُوٞس ٝحُ٠ؼق ك ًَ ٢اٗـخُ،
ٔٓٝظ ٟٞح٩طوخٕ حٌُ َٛٝ ١اُ ٚ٤حُٔظيٍد رخُٔوخٍٗش ٓغ ٓلٌخص ح٧ىحء .ك ٜٞرخُظخُ٢
ػِٔ٤ش اٗظخؿ٤ش طلخ٤ٟٝش ط٤ٜت ُِٔظيٍد كَٛش حُظو ْ٤٤حٌُحطٝ ٢كن ٓلٌخص ح٧ىحء
حُٔؼِٓٞش ُي.ٚ٣
٣ -ٙظطِذ حُظو ْ٣ٞحُٞحهؼ ٢حُظؼخ ٕٝر ٖ٤حُٔظيٍرٌُُٝ .ٖ٤ي كبٗ٣ ٚظز٘ ٠أِٓٞد حُظؼِْ ك٢
ٓـٔٞػخص ٓظؼخٗٝش ُ٣ؼ ٖ٤كٜ٤خ حُٔظيٍد حُو٬ُٓ ١ٞء ٙحُ٠ؼخف .رل٤غ ٤ٜ٣ت ُِـٔ٤غ
032
كَٛش أكُِ َ٠ظؼِْ٤ٜ٣ٝ ،ت ُِٔيٍد /حُٔؼِْ كَٛش طو ْ٤٤أػٔخٍ حُٔظيٍر ٖ٤أٔٓ ٝخػيس
حُلخ٫ص حُوخٛش رٝ ْٜ٘٤كن ح٫كظ٤خؿخص حُُٓ٬ش ٌَُ كخُش.
-7حُظو ْ٣ٞحُٞحهؼٓ ٢لٌ ٢حَُٔؿغ ٣وظ ٢٠طـ٘ذ حُٔوخٍٗخص ر ٖ٤حُٔظيٍرٝ ٖ٤حُظ ٢طؼظٔي
أ ً٬ٛػِٓ ٠ؼخ َ٤٣ؿٔؼ٤ش ٝحُظٌٓ ٫ ٢خٕ كٜ٤خ ُِظو ْ٣ٞحُٞحهؼ.٢
ٔ٣ -ظطِذ حُظو ْ٣ٞحُٞحهؼ ٢إٔ ٌٕٞ٣حُٔظيٍر ٖ٤كخػِ ٖ٤ك ٢أىحث ْٜرخ٫ػظٔخى ػِ٠
حُٔؼِٓٞخص أ ٝحُٔؼخٍف حُظ ٢حًظٔزٛٞخ.
ٖٜ٣ -وَ ٜٓخٍحص حُٔظيٍد حُوخثٔش ػِ ٠حُظلِٝ َ٤ح٧ىحء حُؼِٔٝ ٢ط٘ل ٌ٤حُٔ٘خٍ٣غ.
ٗ٣ -لون ٌٛح حُظو ْ٣ٞحُٜيم ٝحُؼزخص ػٖ ٣َ١ن طٞك٤ي ٓؼخ َ٤٣طو ْ٣ٞحُٔ٘ظؾ.
٘ -طلو٤ن ٛيم ٓؼخ َ٤٣ح٫هظزخٍ ػٖ ٣َ١ن حُٔلخًخس ُويٍحص حُٔظيٍد ك ٢أٟٝخع
كو٤و٤ش.
٣ -ٙيكغ حُظو ْ٣ٞحُٞحهؼ ٢حُٔظيٍد اُ ٠حًظ٘خف ٌٓخٖٓ حُوَِ ك ٢ؿ ٖٓ ٞحُظلي٣خص
حُلو٤و٤ش.
٣ظٔ ِّ٤حُظو ْ٣ٞحُٞحهؼ ٢رؤٗ ًِّ َ٣ ٚػِ ٠حُٜٔخٍحص حُظلِ٤ِ٤ش ٝ ،طيحهَ حُٔؼِٓٞخص ًٔخ أٗٚ
٘٣ـغ ح٩ريحع ٣ٝؼٌْ حُٜٔخٍحص حُلو٤و٤ش ك ٢حُل٤خس ٘٣ٝـغ ػِ ٠حُؼَٔ حُظؼخ، ٢ٗٝ
ٜٓ ٢ٔ٘٣ٝخٍحص ح٫طٜخٍ حٌُظخر٤ش ٝحُ٘ل٣ٞش ًٔخ أٗ٣ ٚظٞحكن ٓزخَٗس ٓغ أٗ٘طش حُظؼِْ٤
033
ٗٝظخؿخطٓ ٚئًيحً رٌُي ػِ ٠طيحهِٓ ٚغ حُظؼِٓ ْ٤ي ٟحُل٤خس ًٔخ أٗ٣ ٚئٖٓ ريٓؾ حُظوْ٣ٞ
حٌُظخرٝ ٢ح٧ىحثٓ ٢ؼخ ً ٣ٝ ،ؼظٔي ػِ ٠حُو٤خّ حُٔزخَٗ ُِٜٔخٍس حُٔٔظٜيكش ٘٣ٝ ،ـغ
حُظ٘ؼذ ك ٢حُظلٌُ َ٤ظؼٔ ْ٤ح٩ؿخرخص حٌُٔٔ٘ش ٜ٣ٝ ،يف اُ ٠ىػْ طط َ٣ٞحُٜٔخٍحص ًحص
حُٔؼ٘ ٠رخُ٘ٔزش ُِٔظيٍد ٞ٣ٝ ،ؿ ٚحُٜٔ٘خؽ ًَِ٣ٝ ،ػِ ٠حُ ٍٞٛٞاُ ٠اطوخٕ ٜٓخٍحص
حُل٤ش حُلو٤وش ٣ٝيػْ حُٔؼِٓٞخص حُظ ٢طؼ٘ ٠رـ ( ً٤ق ) ٞ٣ٝ ،كَ ٍٛيحً ُظؼِْ حُٔظيٍرٖ٤
ػِٓ ٠يحٍ حُِٖٓ ُ٣ٝ ،ؼي حُٔظيٍد ُٔؼخُـش حُـٔٝ ٝٞحٓ٫ظؼ٘خءحص حُظ ٢طٞؿي ك٢
أٟٝخع كو٤وش ٌُِٔ٘٬ص ٣ٝ ،ؼط ٢ح٣ُٞٝ٧ش ُظَِٔٔ حُظؼِْ أ ٝحُؼِٔ٤خص حُظؼِْ .
٣ٝظطِذ ط٘ل ٌ٤حُظو ْ٣ٞحُٞحهؼٝ ٢هظخ ً ٩ىحٍطٝ ٚحَُهخرش ػِ ٚ٤رٔخ ٣ظ٘خٓذ ٓغ ٓؼخ َ٤٣حُظؼِْ٤
حُٔلظَٟش ٝإٔ ٘ٛ ٌٕٞ٣خى ٓؼخٟٞٞٓ َ٤٣ػ٤ش ُِظؤً ،ْ٣ٞخ ٣ظطِذ طيٍ٣ذ حُٔيٍر/ ٖ٤
حُٔؼِٔٝ ٖ٤طوئُِ ٚٔ٣ظيٍر ٖ٤رٍٜٞس طيٍ٣ـ٤ش رل٤غ ٜ٣زق ٓؤُٞكخ ً ُي٣ ٚٗ٧ ْٜ٣لظخؽ اُ٠
ٜٓخٍحص ُظطز٤و.ٚ
034
اٌفظً اٌثبِٓ:
ِشىالد ٚطؼٛثبد رؼٍُ اٌش٠بػ١بد ٚؽشق ػالخٙب
035
طؼٛثبد اٌزؼٍُ
طؼَف ٛؼٞرخص حُظؼِْ رؤٜٗخ ٓـٔٞػش ٖٓ حُظل ّي٣خص حُظ ٢طٞحؿ ٚح١٧لخٍ ه ٍ٬ػِّٔ٤ش
حُظؼِْ ٢ٛٝ ،كخُش ٓٔظَٔس ٗخطـش ػٖ ػٞحَٓ ػٜزّ٤ش طظيهَ ك ٢حُويٍحص حُِلظّ٤ش ٝؿَ٤
حُِلظّ٤ش ٝحُٜٔخٍحص حٓ٧خّٓ٤ش ُي ٟح١٧لخٍ٣ٝ ،ظْ حػظزخٍحٛخ ًلخُش اػخهش ٝحٟلش.
ٝرخَُؿْ ٖٓ ًٓ ٕٞؼي٫ص حًٌُخء ُي ٟحُٜٔخر ٖ٤رٜخ ػخىّ٣ش ا ٫أٗٞ٣ ْٜحؿٛ ٕٜٞؼٞرش
ك ٢حُؼِٔ٤خص حٓ٧خّٓ٤ش حُٔظؼِوش رخُؼِّٔ٤ش حُظؼِٔ٤ش ٓؼَ حُلٝ ،ْٜحُظلٌٝ ،َ٤حٗ٫ظزخ،ٙ
ٝحُوَحءسٝ ،حٌُظخرشٝ ،حُ٘طن ٝاؿَحء حُؼِٔ٤خص حُلٔخرّ٤ش ٝؿَٛ٤خ ٖٓ حُٜٔخٍحص حٓ٧خٓ٤ش
ٖٓٝحُ ١ٍَٝ٠إٔ ِ٤ٔ٣ح َٛ٧رٛ ٖ٤ؼٞرخص حُظؼِْ ٝؿَٛ٤خ ٖٓ حُٜٔطِلخص حُٔ٘خرٜش
ُ
ك٤غ إ ٛؼٞرخص حُظؼِْ طؼ٘ ٢إٔ حُطلَ ٞ٣حؿٚ ٓؼَ ر٢ء حُظؼِْ ٝحُظؤهَ ىٍحٓ٤خً،
ٛؼٞرخص ك ٢حُٜٔخٍحص حٓ٧خّٓ٤ش ٓؼَ حَُ٣خ٤ٟخصٝ ،حُوَحءس ٝح٬ٓ٩ء ٌٕٞ٣ٝحُٔزذ
ُ ٌٜٙحُٜؼٞرخص حٟطَحرخ ً ك ٢حُؼِٔ٤خص حٌُّ٤٘ٛش ٓؼَ حٗ٫ظزخٝ ،ٙحُظًَٝ ،ِ٤حٌُحًَس
ٝح٩ىٍحى .أٓخ ك ٢كخ٫ص ر٢ء حُظؼِْ ك ٌٕٞ٤حُطلَ ٓظؤهَحً ك ًَ ٢حُٔٞحى ٓغ ػيّ هيٍطٚ
ػِ ٠حٓ٫ظ٤ؼخدٝ ،حُٔزذ كًُ ٢ي ٞٛحٗولخٓ ٝؼيٍ حًٌُخء ُيٝ .ٚ٣ك ٢كخُش حُظؤهَ
حُيٍحٓ ٌٕٞ٣ ٢حُطلَ ٓظؤهَح ك ًَ ٢حُٔٞحى ٓغ أٛخٍ ٝحٟقٝ ،حُٔزذ كًُ ٢ي ػيّ
ٝؿٞى ىحكغ ُِظؼِْ
ٝؿٞى ٓـٔٞػش ٖٓ حُٔؼ٤وخص ح٩ىٍحً٤ش ،أ ٝحُٜل٤ش ،أ ٝحُ٘لٔ٤ش حُظ ٢طٔ٘غ حُطخُذ ٖٓ
ك١ ْٜز٤ؼش ٓخىس حَُ٣خ٤ٟخصٝ ،طـؼِ٣ ٫ ٚظٌٖٔ ٖٓ ك ْٜحُٔزخىةٝ ،حٓ٧خٓ٤خص حُوخٛش
رٜخٔٓ ،خ ٣ـؼِ ٚؿ َ٤هخىٍ ػِ ٠حُُِ ٍٞٛٞلِ ٍٞحُِٔٔ٤ش ٌُِٔ٘٬ص حَُ٣خ٤ٟش حُظ٢
طٞحؿ ٜٚك ٢حُٜق حُيٍحٓ .٢طٜ٘ق ٛؼٞرخص طؼِْ حَُ٣خ٤ٟخص ًلخُش ٖٓ حُلخ٫ص
037
حَُٔ٤ٟش؛ اً ٝحؿ ٚحُطخُذ ٓـٔٞػش ٖٓ حٌُٔ٘٬ص حُؼوِ٤ش ،أ ٝحُ٘لٔ٤ش أػ٘خء طؼِٔٚ
َُِ٣خ٤ٟخص رَٔكِش ػَٔ٣ش ٛـَ٤س؛ اً ّ
إ ػيّ هيٍط ٚػِ ٠ططز٤ن أٓخٓ٤خص ٓخىس
حَُ٣خ٤ٟخص ٖٓ ؿٔغَ١ٝ ،ف ٖٓٝ ،ػْ َٟدٝ ،هٔٔش طؼ ّي ٖٓ حُٔئَٗحص ػِ ٠اٛخرظٚ
د ٖٓ حٟطَحرخص ٛؼٞرش حُظؼِْٝ ،حٌُٔ٣ ١ظويّ ك ٢ػ٬ؿُٓٞ ٚخثَ طؼِ٤ٔ٤ش،
رخٟطَح ٍ
ٝطؤ٤ِ٤ٛش هخٛش طٔخ ْٛك ٢طلل ِ٤حُويٍس ػِ ٠حُظلِ٤ِ٤ش ػ٘ي حُيٓخؽ ،كظ٣ ٠ظٌٖٔ ٖٓ
اؿَحء حُٔؼخى٫ص حُٔ٘طو٤ش ٝحَُ٣خ٤ٟش رؤِٓٞد ٛل٤ق.
ُٜؼٞرخص طؼِْ حَُ٣خ٤ٟخص ػيس أٗٞحع ٖٓٝأرَُ ٛؼٞرخص طؼِْ حَُ٣خ٤ٟخص ٓخ :٢ِ٣
طؼٛثبد دِبغ١خ:
٢ٛٝحُٜؼٞرخص حُظ ٢طليع رٔزذ ٝؿٞى َٓ ٝػوِ ٢أ ٝكخُش ػوِ٤ش هخٛش ُيٟ
حُطلًَ ،ؤٕ ٣ؼخٗ َٝٓ ٖٓ ٢حُظٞكي أ ٝإٔ ٣ؼخٗٓ ٖٓ ٢ظُٓ٬ش ىح ٕٝرخٟ٩خكش اُ ٠ػيى
آهَ ٖٓ حَٓ٧ح ٝحُؼوِ٤ش حُظ ٖٓ ٢حٌُٖٔٔ إٔ ط٤ٜذ حُطخُذ.
ٝطؼي حُٜؼٞرخص حُيٓخؿ٤ش أًؼَ أٗٞحع ٛؼٞرخص طؼِْ حَُ٣خ٤ٟخص هطٍٞسًُٝ ،ي ٗظَح
ٌٙٛ ٕ٧حُٜؼٞرخص طَطز ٢رٌَ٘ ٍث ٢ٔ٤رخُـٜخُ حُؼٜز ٢حُٔٞؿٞى ُي ٟحُطلَٝ ،طؼظٔي
ٌٙٛحُٜؼٞرش ػِ١ ٠ز٤ؼش طؤػَٛ٤خ ٝحٌُ ٖٓ ١حٌُٖٔٔ إٔ ٗؤْ اُ ٠ػيس أهٔخّ.
اٌمغُ األٚي ٞٛٝحُظؤػ َ٤حٝ ٢ُٝ٧كٌٛ ٢ح حُظؤػ٣ َ٤لوي حُطخُذ حُويٍس ػِ ٠حُظلٌ،َ٤
٣ٝؼخًٗ ٢ؼَ٤ح ٖٓ ٛؼٞرخص ك ٢طًٌَ حُٔخىس حُيٍحٓ٤ش.
أٓخ اٌمغُ اٌثبٔ ٟك ٜٞحُظؤػ َ٤حُؼخٗ ،١ٞك ٜٞحُظؤػ َ٤حٌُٔ٣ ٫ ١ظط٤غ حُطخُذ ٖٓ ه ُٚ٬إٔ
٣و ّٞرخُظؼز َ٤ػٖ آٍحثٝ ٚأكٌخٍٝ ،ٙرخُظخُ ٢كِٖ ٌٕٞ٣رخٓظطخػظ ٚإٔ ٣و ّٞرل ْٜحُٔؼخى٫ص
حَُ٣خ٤ٟش حُظ٣ ٢ظْ َٗكٜخ ُ ٖٓ ٚهزَ ٓيٍّ حُٔخىس.
038
رٔ٘٤خ اٌمغُ اٌثبٌث ٞٛٝحُظؤػ َ٤حُلخىٝ :كٌٛ ٢ح حُظؤػ ٌٕٞ٣ ٫ َ٤حُطخُذ هخىٍح ػِ٠
حٓظ٬ى أ ١هيٍحص حٓظ٤ؼخر٤شًُٝ ،ي ٗظَح ٕ٧حُؼوَ ُٖ ٌٕٞ٣هخىٍح ػِ ٠حُظؼخَٓ ٓغ أ١
ٝظ٤لش ٖٓ ٝظخثل ٚحَُث٤ٔ٤ش.
٢ٛٝحُٜؼٞرخص حُظ ٢طليع ٗظ٤ـش ػيّ حٛظٔخّ حٝ َٛ٧حُٔيٍٓش رٔظخرؼش حُطخُذ ىٍحٓ٤خ
ٌٓ٘ حَُٔحكَ ح٣ٝ ،٠ُٝ٧يػُٞ ٙٞكي٣ ٙيهَ ػخُْ حَُ٣خ٤ٟخص ٣ٝظؼِْ كٜ٤خ.
ح َٓ٧حٌُ٣ ١ـؼَ حُطخُذ ٣زظؼي ػٖ حَُ٣خ٤ٟخص ٣ ٫ٝلذ ىٍحٓظٜخ ،كٜ٤زق حُطخُذ
ٟؼ٤لخ ك ٢حَُ٣خ٤ٟخص.
ٝطؼي ٌٙٛحٌُِٔ٘ش ِٜٓش حُلَ ٖٓٝ ،حٌُٖٔٔ إٔ ٣ظْ طيحًٍٜخ ًُٝي ٖٓ ه ٍ٬ح٫ػظٔخى
ػِ ٠حُيٍ ّٝحُظؤ٤ِ٤ٛش ٝحُظيٍ٣ز٤شٝ ،طؼٓ ٖ٤٤يٍٓ ٖ٤أًلخء ُ٤ؼ٤يٝح حُل٤خس َُؿزش حُطخُذ
ك ٢ىٍحٓش حَُ٣خ٤ٟخص.
039
طؼٛثبد اٌزؼٍُ اٌؼٍّ١خ ٚاإلخشائ١خٝ :ك ٌٙٛ ٢حُلخُش ٌٕٞ٣حُطخُذ ػخؿِح ػٖ
حُو٤خّ رخُؼِٔ٤خص حُلٔخر٤ش ًخُـٔغ ٝحُطَفٝ ،حُؤٔش ٝحَُ٠د.
اٌفشً اٌزبَ ف ٟاٌسغبةٝ :ك ٌٙٛ ٢حُلخُش ٌٕٞ٣حُطخُذ كخهيح ٌُخكش حُٜٔخٍحص
حٓ٧خٓ٤ش ك ٢حَُ٣خ٤ٟخص.
٘ جٛؽ خضئ ٟثىً اٌّٙبسادٝ :ك ٌٙٛ ٢حُلخُش ٣لٜي حُطخُذ ٗظخثؾ أهَ ٖٓ
حُ٘ظخثؾ حُٔظٞهؼش ٓ٘ٝ ،ٚهي ٌٕٞ٣أٛخٍ حُطخُذ ُِٔخىس ٞٛأكي أٓزخد ٌٛح
حُٜز.١ٞ
فشً لغُ ِٓ اٌّٙبساد اٌسغبث١خٝ :ك ٌٙٛ ٢حُلخُش ٣ؼـِ حُطخُذ ػٖ ك ْٜؿِء
ٖٓ ٓخىس حَُ٣خ٤ٟخص ًخُـزَ ٓؼ ،٬رٔ٘٤خ ٣ل ْٜح٧هٔخّ حُٔظزو٤ش ٖٓ ٓخىس
حَُ٣خ٤ٟخص رٌَ ُٜٞٓٝ َٔ٣ش.
طؼٛثبد رزؼٍك ف ٟإرمبْ ثؼغ اٌّفب٘ ُ١اٌخبطخ اٌّزؼٍمخ ثبٌؼٍّ١بد
اٌسغبث١خ األعبع١خ :ك٤غ ٣ؼـِ حُطخُذ ك ٌٙٛ ٢حُلخُش ػٖ اؿَحء حُؼِٔ٤خص
حُلٔخر٤ش حُٔؼويسٌ٣ٝ ،ظل ٢ربؿَحء حُؼِٔ٤خص حُلٔخر٤ش حُزٔ٤طش.
ٞ٣ؿي ٘ٛخى ٓـٞػش ٖٓ حُطَم حُظ ٖٓ ٌٖٔ٣ ٢هُٜ٬خ ػ٬ؽ ٛؼٞرخص طؼِْ حَُ٣خ٤ٟخص
ِٓٚأثشص ٘زٖ اٌطشق:
٣َ١وش حُظؼِ ْ٤ح٣٩ـخرٝ :٢ك ٌٙٛ ٢حُطَ٣وش ٣و ّٞحُٔؼِْ ٝح َٛ٧رظ٘ـ٤غ حُطخُذ ٝطؼِِ٣
ػوظ ٚر٘لٔٝ ٚرويٍحط ٚػِ ٠ك ْٜحَُ٣خ٤ٟخصًٔ ،خ ٔ٣خػي ٚٗٝػِ ٠حُظوِ ٖٓ ٚح٧كٌخٍ
حُِٔز٤ش حُظ ٢طٌ ٕٞك ٢ػوًُِٝ ،ٚي ٖٓ ه ٍ٬طوي ْ٣ح٘ٗ٧طش حُظؼِ٤ٔ٤ش حُِٜٔش ُ٤ُ ٚظٌٖٔ
ٖٓ كِٜخ ٝرخُظخُ ٢طظؼُِ ػوظ ٚرويٍط ٚػِ ٠ك ْٜحَُ٣خ٤ٟخص.
041
٣َ١وش حُظيٍ ْ٣حُٔزخَٗٝ :ك ٌٙٛ ٢حُطَ٣وش ٣ظْ ط٘ٓ ْ٤ٜٔخٛؾ ىٍحٓ٤شَ١ٝ ،م طيٍْ٣
طظٞحكن ٓغ ٌٙٛحُٔ٘خٛؾ ٝطٔخػي حُطخُذ ػِ ٠اطوخٕ ٓخىس حَُ٣خ٤ٟخص رٌَ ُٜٞٓٝ َٔ٣ش.
٣َ١وش حُظؼِ ْ٤حُٔٔٔٞع حُـٝ :١َٜك ٌٙٛ ٢حُطَ٣وش ٣طِذ حُٔؼِْ ٖٓ حُطخُذ إٔ ٣وّٞ
روَحءس حُٔٔؤُش حَُ٣خ٤ٟش رٜٞص هٝٝ ١ٞحٟق ٖٓٝ ،ػْ ٣طِذ ٖٓ حُطخُذ إٔ ٣وّٞ
رظلي٣ي حُٔطِٞد رٜٞص ػخًُٔ ،٢خ إٔ ٣طِذ ٓ٘ ٚإٔ ٣ليى حُٔؼط٤خص رٜٞص ػخُ٢
أ٠٣خ ،رخٟ٩خكش اُ ٠طلي٣ي ٣َ١وش حُلَ ،حُوطٞحص حُُٓ٬ش رٜٞص ػخُ ٢أ٠٣خ.
أِٓٞد حُظؼِْ حُلَىٔ٣ٝ :١ظ٘ي ٌٛح حِٞٓ٧د رٌَ٘ ٍث ٢ٔ٤آُ ٠ـٔٞػش ٖٓ ح،ْٓ٧
ك٤غ ٣و ّٞحُٔؼِْ رظيٍ ْ٣حُطخُذ ُٞكي ٙكو ٢حَُ٣خ٤ٟخصٝ ،رخُظخُ ٢كبٕ ٝهض حُظيٍْ٣
ٓٓ ٌٕٞ٤وظِلخ ٖٓ ١خُذ ٥هَٝ ،ك ٌٙٛ ٢حُطَ٣وش ٔ٣ظط٤غ حُٔؼِْ حًظ٘خف ٗوخ ١حُ٠ؼق
حُٔٞؿٞىس ُي ٟحُطخُذ ك ٢حَُ٣خ٤ٟخصٝ ،رخُظخُ٣ ٢و ّٞرخٓظويحّ حٓ٧خُ٤ذ حُظ ٢طٔخ ْٛك٢
ػ٬ؿٜخ.
٣َ١وش حُ٧ؼخد حَُ٣خ٤ٟشٝ :طؼي ٌٙٛحُطَ٣وش ٓ٘خٓزش ُؼ٬ؽ ٛؼٞرخص طؼِْ حَُ٣خ٤ٟخص
ُ١٨لخٍ ك ٢حَُٔحكَ حُيٍحٓ٤ش ح ،٠ُٝ٧ك٤غ ٔ٣ظويّ حُٔؼِْ ٓٝخثَ طؼِ٤ٔ٤ش ٜٓٞ٘ػش
ٖٓ حُ٧ؼخد ح َٓ٧حٌُ٣ ١ئى ١اُُ ٠لض حٗظزخٝ ٙأٗظخٍ حُطخُذ ٗل ٞحُِ٤ٓٞش حُظؼِ٤ٔ٤ش،
ٝرخُظخُٔ٣ ٢ظط٤غ حُٔؼِْ ٓؼخُـش ٗوخ ١حُ٠ؼق حُٔٞؿٞىس ُي ٖٓ ٚ٣ه ُٚ٬ىٓـ ٚر ٖ٤حُٔظؼش
ٝحُظؼِْ.
ٌٌٛٝح َٗ ٟإٔ ٛؼٞرخص طؼِْ حَُ٣خ٤ٟخص طٔخ ْٛك ٢ػيّ هيٍس حُطخُذ ػِ ٠حُ٘ـخف ك٢
ٌٙٛحُٔخىس ،ح َٓ٧حٌُٔ٣ ١زذ ح٩كزخُِ ١طخُذ حٌُ٣ ١ـؼِ٘٣ ٚؼَ رؤٗ ٚأهَ ٓٔظٖٓ ٟٞ
أهَحٗٝ ،ٚطؼي حُٜؼٞرخص حُيٓخؿ٤ش ٛؼزش حُلخٍ ك ٢كخٍ طٔض ٓوخٍٗظٜخ رخُٜؼٞرخص
حُيٍحٓ٤شٝ ،حُظٞ٣ ٢ؿي ٘ٛخى حُؼي٣ي ٖٓ حُطَم ُلِٜخ.
040
ؽشق االرظبي ٚاٌزٛاطً ِغ اٌطالة ر ٞٚاٌؼٛق اٌغّؼٟ
ٓخ ٞٛح٫طٜخٍ؟
ح٫طٜخٍ ٞٛػِٔ٤ش طزخىٍ حُٔؼِٓٞخص ٝح٧كٌخٍ ر ٖ٤أكَحى أٓ ١ـظٔغ ٝرؼٞٓ ،ْٜ٠حء
أًخٗض أكٌخٍ ًحص ١ز٤ؼش ػِٔ٤ش أ ٝػِٔ٤ش أ ٝحؿظٔخػ٤ش أ ٝػوخك٤شٝ ،ط٘زغ ٖٓ كخؿش حُلَى
اُ ٠حٌُٝ ّ٬حٓ٫ظٔخع ٝحُظلخػَ ٓغ ح٥هَ.ٖ٣
ٝظخثق ح٫طٜخٍ
ٗ -وَ حَُٓخُش ٖٓ َ١ف اُ ٠آهَ.
-حٓظوزخٍ حُز٤خٗخص ٝح٫كظلخظ رٜخ.
-طلِ َ٤حُز٤خٗخص ٝحٗظوخم حُٔؼِٓٞخص ٜٓ٘خ.
-حُظؤػ َ٤ك ٢حُؼِٔ٤خص حُلُٔٞٞ٤ؿ٤ش ُِـْٔ ٝطؼيِٜ٣خ.
-حُظؤػ َ٤ك ٢حٗ٧وخ ٙح٥هَٝ ٖ٣طٞؿ.ْٜٜ٤
ٓؼٞهخص ح٫طٜخٍ
ٌٖٔ٣طؤٓ ْ٤ؼٞهخص ح٫طٜخٍ اُ ٗ ٠أهٔخّ ٍث٤ٔ٤ش:
ٓ -ؼٞهخص ٗو٤ٜش
-ه٘ٞحص ح٫طٜخٍ
-حُِـش ٝحُ٧لخظ
-ح٫طٜخٍ ؿ َ٤حُِلظ٢
ٌٓٗٞخص ػِٔ٤ش ح٫طٜخٍ
ََٓٓ ٍٓ >------خُش ٔٓ >-------ظوزَ
< ----طـٌ٣ش َٓطيس
أهٔخّ ح٫طٜخٍ
ٗ -ل ١ٞأٌٓ ٝظٞد.
ُ -لظ ٢أ ٝؿُ َ٤لظ.٢
-أكو ٢أٍ ٝأٓ.٢
٢ٍٔٓ -أّ ؿ.٢ٍٔٓ َ٤
-ح٫طٜخٍ ؿ َ٤حُِلظ٢
041
ُٔخًح ٜٗظْ رخ٫طٜخٍ ؿ َ٤حُِلظ٢؟
ٕ٧ -ػيّ ططخرن حَُٓخُش حُِلظ٤ش ٓغ ؿ َ٤حُِلظ٤ش ٌَ٘٣أكي ٓؼٞهخص ح٫طٜخٍ.
ُِ ٌٖٔ٣ -ظؼزَ٤حص ؿ َ٤حُِلظ٤ش إٔ طٌِ٤ٓٝ ٕٞش ُظ٤ٟٞق أ ٝطؤً٤ي حَُٓخُش حُِلظ٤ش.
-حُظؼزَ٤حص ؿ َ٤حُِلظ٤ش أًؼَ ػزخطخ رخٌُحًَس ٜٗ٧خ طَ ١رخُؼ ٖ٤أ ٝحُلٞحّ ح٧هَ.ٟ
-حُظؼزَ٤حص ؿ َ٤حُِلظ٤ش أًؼَ هيٍس ػِ ٠ط َ٤ٛٞح٫طـخٛخص ٝحُٔ٘خػَ.
أهٔخّ ح٫طٜخٍ ؿ َ٤حُِلظ٢
-حطٜخٍ ٓخى َٔ٘٣ٝ .١طؼزَ٤حص حُٞؿٔٓ ،ٚظ ١ٞحُٜٞص ،طؼزَ٤حص ٝكًَخص حُـْٔ.
-حٗ٩خٍحصٓ .ؼَ ح٧ػ ،ّ٬حُزٞم أ ٝحُٔخٍ٘٣ش.
-حَُٓٓ .ُٞؼَ حٓظويحّ ٍٓ ُٞطيٍ ػِ ٠حٌُٔخٗش ح٫ؿظٔخػ٤ش أ ٝحُي٤٘٣ش أ ٝحُؼِٔ٤ش.
-حٓظويحّ حُـٔخُ٤خصٓ .ؼَ حٓظؼٔخٍ حُٔ٤ٓٞو ٠أ ٝحُِٞكخص حُل٘٤ش.
ٓظخ َٛح٫طٜخٍ ؿ َ٤حُِلظ:٢
-حطٜخٍ ٓخًٖ أ ٝآظخط٢ٌ٤
-حطٜخٍ كًَ ٢أ ٝى٘٣خٓ٢ٌ٤
042
-ؿخٗذ طؤ ٢ِ٤ٛرٜيف اُ ٠أًخد حُظُِٔ ٌ٤ـش حُظٞحٓ َٛغ ح٥هَٝ ٖ٣حُظيٍ٣ذ
ػِ ٠حُٔٔغ ٝحٌُ. ّ٬
ٝؿخٗذ طؼِٜ٣ ٢ٔ٤يف اُ ٠أًخد حُظِٔ ٌ٤هيٍ ٓ٘خٓذ ٖٓ حُٔؼَكش ٝحُؼوخكش . -
043
١ ز٤ؼش ٓيه٬ص حُِـش ٓٞحء ًخٗض ط٘ َ٤اُُ ٠ـش حٗ٩خٍس ح٤ٌ٣َٓ٧ش أٝ
حٗ٫ـِ٣ِ٤ش
١ ز٤ؼش َ١م حُظٞح َٛحُٔٔظويٓش ٓٞحء ًخٗض ٣ي٣ٝش أٗ ٝل٤ٜش .
ٕ .إ حًظٔخد حُِـش حُطز٤ؼ٤ش ٣ظْ ٖٓ ه ٍ٬ػِٔ٤ش حُظٌَحٍ ك ٢حُٔٞحهق ًحص حُٔؼ٘( ٠
حُٜخىكش ) ْ٤ُٝرخُظيٍ٣ذ ٝطٔخٍ ٖ٣حٌُظخد ٝحُٔيٍّ
ٖ٣ .ـذ إٔ ٣ظؼِْ حُطلَ حٓظويحّ حُِـش ٖٓ ه ٍ٬حُٔلخىػش ٝحُٔ٘خه٘ش ٞٓٝ ،ح٤ٟغ
ح٘ٗ٩خء حٌُٔظٞرش ٓظؼيىس حُٔـخ٫ص ٝأ٠٣خ ٖٓ ه ٍ٬حُٔـخ٫ص حً٧خى٤ٔ٣ش
ٝحُٜٔخٍ٣ش ُِٜٔ٘ؾ .
ٗ .ػ٘يٓخ َٗ٣ي طؼِ ْ٤ح١٧لخٍ حُ ْٜرؼ ٞحُٔزخىة حُِـ٣ٞش كخٗ٫ ٚري ٖٓ طوئٜ٣خ ُ ْٜك٢
ٓٞحهق ١ز٤ؼ٤ش ،ػْ َ٘٣كٜخ حُٔيٍّ ك ٢ا١خٍ ٓٞهل ٢كو٤و ٢ػْ ٔ٣خٍٜٓٗٞخ ٖٓ
ه ٍ٬حُ٧ؼخدٝ ،حٓ٧جِشٝ ،حُوٝ ٜٚحُٔلخىػخص.
044
حُؼٞحَٓ حُظ ٢طئػَ ك ٞٔٗ ٢حُِـش ػ٘ي حُٔؼخهٔٓ ٖ٤ؼ٤خ
٘ٛخُي حُؼي٣ي ٖٓ حُؼٞحَٓ حُظ ٢طئػَ ك ٞٔٗ ٢حُِـش ُي ٟحُٔؼخهٔٓ ٖ٤ؼ٤خ،
ُٝؼَ أ ٌٙٛ ْٛحُؼٞحَٓ :حُطلَٝ ،حٍُِٔ٘ٝ ،حُٔيٍٓش ٝكٔ٤خ ٢ِ٣اٗخٍس ٌَُ ػخَٓ ٜٓ٘خ
رب٣ـخُ:
حُطلَ ٖٓ :ك٤غ:
ٔ .حُؼَٔ ػ٘ي كيٝع حُلوي حُٔٔؼ( ٢هزَ طؼِْ حُِـش /رؼي طؼِْ حُِـش)
.ٙحٛ٩خرش ربػخهخص أهَ ٟؿ َ٤حُ( ْٜطوِق ػوِ َِٗ ،٢ىٓخؿً ،٢ق حُز،َٜ
........حُن)
.7حُويٍس حُؼوِ٤ش (طٞؿي ػ٬هش ر ٖ٤حًٌُخء ٝػيى حُٔلَىحص حُٔ٘طٞهش ُي ٟحُ)ْٜ
.8حٓ٫ظؼيحى حُِـ١ٞ
.9حُ٘و٤ٜش
-حٍُِٔ٘ ٖٓ ك٤غ:
حُٔٔظ ٟٞحُؼوخكٝ ٢ح٫هظٜخىٝ ١ح٫ؿظٔخػَٓ٨ُ ٢سٝ ،ؿٞى رؼ ٞكخ٫ص حُ ْٜك٢
حَٓ٧س ،كـْ حَٓ٧س ،طَط٤ذ حُطلَ ،حُؼ٬هش ٓغ ح٧هٞس ،حٍٗ٩خى ٝحُظٞؿ ٚ٤حُٔويّ
َُٓ٨سٛ ،لش حُٞحُيٝ ،ٖ٣هيٍس حُٞحُي ٖ٣ػِ ٠حُظؼخَٓ ٓغ ح.ْٛ٧
حُٔيٍٓش (حُٔؼٜي ،حُزَٗخٓؾ):
ٖٓ ك٤غٞٗ :ع حُٔيٍٓش (ٓ ٞٛ َٛؼٜي ُِ ْٜأّ رَٗخٓؾ ُ٠ؼخف حُٔٔغ ٖٟٔ
حُٔيٍٓش حُؼخى٣ش)ً ،لخءس حُٔؼِٔٝ ٖ٤حٌُلخ٣خص حُٔظٞكَسٝ ،آٌخٗ٤ش حُٔيٍٓشِ٤ٓٝ ،ش
حُظٞحٓ َٛغ ح١٧لخٍ ح٥هَٝ ،ٖ٣حُؼ٬هخص ٓغ حٌُزخٍ.
045
ٓظخ َٛحٟطَحد حُِـش ػ٘ي حُٔؼخهٔٓ ٖ٤ؼ٤خ
ح٩ريحٍ :substitution
٣ٝوٜي ر ٚاريحٍ ٞٛص رٜٞص كَف أهَ ػ٘ي حُ٘طن رٚ
حُلٌف :omission
٣ٝوٜي ر ٚكٌف ٞٛص ٖٓ حٞٛ٧حص حٓ٧خٓ٤ش ٌُِِٔش ٣ٝظ ٖٔ٠حُلٌف ٗطن حٌُِٔش
ٗخهٜش كَكخ أ ٝأًؼَ.
ح١٩خُش:
ٝطظ ٖٔ٠ح١٩خُش ٗطن حُٜٞص رطَ٣وش طؤهٌ ٓي ٢ُ٘ٓ ٟأًؼَ ٖٓ ٗطن حُٜٞص
حُؼخى ،١ر٤ي حٗٔ٣ ٫ ٚخػِ ٚطٔخٓخ،
أٌٗخٍ حكظوخٍ ٜٓخٍحص حُِـش ُي ٟحُ:ْٜ
ٔ .إٔ حُ٠٣ ْٜؼ ٕٞحٌُِٔخص ك ٢ؿَٔ ٓظَطزش طَط٤زخ هطجخ (أ٣ ١ؼخٟٗ ٖٓ ٕٞؼق
ك ٢حُـٞحٗذ حُز٘خث٤ش ُِـش).
ٖ .كٌف ًِٔخص ٣ٍَٟٝش ٖٓ حُـَٔ ٫ؿ٘ ٠ػٜ٘خ ُلٓ ْٜؼ٘خٛخ (حُلٌف).
ٗٔ٣ .ظويٓ ٕٞك ٢ؿًِِٔٔ ْٜخص ٫ط٘ظ ٢ٜحٗظٜخء ٛل٤لخ ٣ظٔ٘ٓ ٠غ ح٩ػَحد
حُِٔٝ ْ٤حُظًَ٤ذ حُٜل٤ق ُِـِٔش.
048
- 1التدرٌب السمعً Auditory Training.
- 2قراءة الشفاه Lip – reading.
التدرٌب السمعً Auditory Training:
ٌعرف التدرٌب السمعً بأنه:
تنظٌم بٌئة األفراد لتسهٌل استخدام اإلدراك الصوتً وتطوٌره .وٌهدف التدرٌب
السمعً إلى تدرٌب الفرد المعاق سمعٌا ً على االستماع لألصوات المختلفة وتمٌٌزها
ووعٌه بها وتقلٌدها فً وقت مبكر قدر اإلمكان معتمداً على بقاٌاه السمعٌة.
قراءة الشفاه Lip – reading:
تسمى أحٌانا ً بقراءة الكالم ،والقراءة البصرٌة وهً الطرٌقة التً تستخدم بها
المعلومات والمثٌرات لفهم ما ٌقال أو إدراك الكالم بواسطة ربط المعانً بحركات
شفاه وتعبٌر وجه المتحدث.
وتعتمد على قدرة الفرد المعاق سمعٌا ً على تمٌٌز حركات الفم والشفاه واللسان والحلق
واالستفادة من بقاٌاه السمعٌة (هً مكملة للغة اإلشارة( .
التواصل الكلً Total Communication:
-ظهر مصطلح التواصل الكلً سنة 0951فً الوالٌات المتحدة األمرٌكٌة على ٌد
روي هولكمب Roy Holcombوهو معاق سمعٌا ً وأب لطفلٌن مصابٌن باإلعاقة
السمعٌة .
-وٌعرف التواصل الكلً بأنه استخدام المعاق سمعٌا ً كافة أشكال التواصل المتاحة
لتطوٌر كفاءته اللغوٌة ،وٌتضمن ذلك اإلٌماءات والكالم واإلشارات والقراءة والكتابة
واألبجدٌة اإلشارٌة والرسم واستغالل البقاٌا السمعٌة .
عوامل مهمة ٌمكن أن تساعد فً اتخاذ القرار حول طرٌقة التواصل المالئمة
أوال :البقاٌا السمعٌة.
ثانٌا :القدرة أو الكفاءة اللغوٌة.
ثالثا :القدرة اللغوٌة.
رابعا :الدعم األسري.
خامسا :االتجاهات نحو التواصل الشفوي.
049
أرـي٣ش حٛ٧خرغ
ٝطَ٘ٔ حٓظويحّ حُ٤ي حُٞحكيس ُظٔؼَ٤
حُلَٝف ح٧رـي٣ش ٢ٛإٔ ٌَُ كَف
ٖٓ كَٝف حُٜـخء حُؼٔخٗ٤ش
ٝحُؼَ٘ ٕٝكًَش ٓؼ٘٤ش رخٓظويحّ
حُ٤ي.
ٝطٔظويّ حُظٜـجش رخٛ٧خرغ ًطَ٣وش
ٓٔخٗيس ُِـش حٗ٩خٍس ٖٓٝحُ٘خىٍ حٓظويحٜٓخ رٔؼٍِ ػٜ٘خ.
ٝطٔظويّ ك ٢طوي ْ٣رؼ ٞحُٜٔطِلخص ٝحُٔلخ ْ٤ٛحُـي٣يس ((ًٌِٔش حُئ٣وَح٤١ش كٌٜٙ
حٌُِٔش ُُٜٔ ْ٤خ اٗخٍحص
ك٘ٔظويّ حُظٜـ ٢حٛ٩زؼُ ٢ظ٤ٟٞلٜٔخ)).
ٝطؼظزَ ٣َ١وش أرـي٣ش حٛ٧خرغ ٖٓ أَ١ ْٛم حُظٞحٓ َٛغ حُ ْٜرخػظزخٍٛخ ؿِءحً ٫
٣ظـِأ ٖٓ ػِٔ٤ش حُظٞح َٛػخٓشٝ ،حُظٞح َٛحٌُِ ٠هخٛش كٔ٤خ ٣ظؼِن رخٌُِٔخصٝ ،أٓٔخء
حٗ٧وخ ٙأ ٝحُؼ٘خ ٖ٣ٝحُظُٜ ْ٤ُ ٢خ اٗخٍحص ٓظلن ػِٜ٤خ.
حُظٜـ ٢حٛ٩زؼ٢
حٓظويحّ حُ٤ي ُظٔؼ َ٤حُلَٝف ح٧رـي٣ش
ٔ٣ظويّ حُ٘و ٚح ٌٙٛ ْٛ٧حُطَ٣وش اًح ًخٕ ٣ ٫ؼَف حٗ٩خٍس حُٔٔظويٓش ٌُِٔش ٓخ أٝ
اًح ُْ ٘ٛ ٌٖ٣خى اٗخٍس ٌُِِٔش
٘ٛٝخى َٓحكَ َٔ٣رٜخ حُطلَ حُٔؼٞم ٓٔؼ٤خ هزَ طيٍ٣ز ٚػٌِٛ ٠ح حُطَ٣وش :٢ٛ
-هَحءس حُ٘لخٙ
-طيٍ٣ذ حُ٘طن
ً -ظخرش حٌُِٔخص ٝحُلَٝف
أرـي٣ش حٛ٧خرغ
ٓل ّٜٞأرـي٣ش حٛ٧خرغ :
٣ؼَف حُظٜـ ٢حٛ٩زؼ ٢رؤِٗ٤ٓٝ ٚش
ُظٔؼ( َ٤ط٤ٟٞق) حُلَٝف ح٧رـي٣ش
(حُٜـخث٤ش)ٝ ،حٍ٧هخّ حُؼَر٤ش ٖٓ
ه ٍ٬أٌٗخٍ حُ٤ي ٝحٛ٧خرغ
ٝكًَخطٜخ حُظ ٢طٔؼَ طِي حُلَٝف
ٝحٍ٧هخّ.
051
ٝطؼي ٣َ١وش حُظٜـ ٢حٛ٩زؼ ٢اكيَ١ ٟم حُظٞح َٛحَُٔث٤ش حُٔلٔٓٞش ،حُظ ٢طوّٞ
ػِ ٍْٓ ٠أٌٗخٍ حُلَٝف حُٜـخث٤ش ،أً ١ظخرظٜخ ك ٢حُٜٞحء ريً ٖٓ ً٫ظخرظٜخ ػِ ٠حٍُٞم،
ٝرخُظخُ ٢كِ٤ٓٝ ٢ٜش ٣ي٣ٝش طؼزَ ػٖ حُِـش حٌُٔظٞرش ٝط٘ٞد ػٜ٘خ.
طظٓ ٖٔ٠زٍَحص حٓظويحّ ٣َ١وش حُٜـخء حٛ٩زؼ:٢
إٔ حُظيٍ٣ذ ػِ ٌٙٛ ٠حُطَ٣وش ُٖ ٣لظخؽ اُ ٠ؿٜي ًز ٖٓ َ٤حُظِٔ ٌ٤حُٔؼٞم ٓٔؼ٤خ ً ٜٗ٧خ
ٓظٌ ٕٞططز٤وخ ً ُٔخ حًظٔز ٖٓ ٚه ٍ٬حُٜٔخٍس حٌُظخر٤ش ُِلَٝف ح٧رـي٣ش ،أ ١إٔ طؼِْ ٌٙٛ
حُطَ٣وش ٣ؤط ٢رؼي طيٍ٣ذ حُظِٔ ٌ٤ػِ ٠هَحءس حُ٘لخٝ ٙطيٍ٣زخص حُ٘طنًٝ ،ظخرش حٌُِٔخص
ٝحُلَٝفٝ ،أهَ٤حً طؤطَٓ ٠كِش حُظيٍ٣ذ ػِ.ٚ٤
حُٔل:ّٜٞ
٢ٛاٗخٍحص كٔ٤ش َٓث٤ش ٣ي٣ٝش ُِلَٝف حُٜـخث٤ش رطَ٣وش ٓظلن ػِٜ٤خ ٖٓٝ ،حَُٜٔ
طؼِْ حُظٜـ ٢حٛ٩زؼ ،٢ك٤غ ٌٖٔ٣حُظؼز َ٤ػٖ حٔٓ٧خء أ ٝح٧كؼخٍ حُظٜ٣ ٢ؼذ حُظؼزَ٤
ػٜ٘خ رِـش حٗ٩خٍس رخُظٜـ ٢حٛ٩زؼٓٝ .٢غ ًُي ٌٖٔ٣حُـٔغ رُ ٖ٤ـش حٗ٩خٍس أٝ
حٛ٧خرغ ٓؼخ ً ُظٌ ٖ٣ٞؿِٔش ًحص ٓؼ٘.٠
هٞحػي حٓظويحّ حُظٜـ ٢حٛ٩زؼ٢
ٔ -أٟٝخع حُ٤ي ك ٢حُٜٞحء
ٕ -حُط٬هش ٝحُٜٔخٍس ك ٢حُٜـخء حٛ٩زؼ٢
ٖ -حُِلع أ ٝحُ٘طن
ٗ -حُلَٝف حُِٔىٝؿش حٌٍَُٔس
٘ -طٌ٘ َ٤حٌُِٔخص حُٔظ٘خرٜش حَُْٓ
- ٙهَحءس حُٜـخء حٛ٩زؼ٢
050
ِٓٔ٤حص ٣َ١وش حُظٜـ ٢حٛ٩زؼ٢
ٔ٘ٓ -خرٜش طٔؼ َ٤حُلَف حٗ٩خٍُِ ١لَف ح٧رـي ١حُؼَر ، ٢أ ٝىح ً٫ػِٓ ٠خ طظٔ ِ٤ر.ٚ
ٕ -ح٫هظٜخٍ ػِ ٠حُليٝى حُيٗ٤خ ك ٢حُـٜي حُؼ ٢ِ٠حُٔزٌُ ٍٝظٔؼ َ٤حُلَف.
ٖ -حػظٔخى حُ٤ي حُٞحكيس ك ٢طٔؼ َ٤حُلَٝف ح٧رـي٣ش.
ٗ -حٓظويحّ أِٓٞد ٓٞحؿٜش ًق حُ٤ي (ُِطخُذ).
٘ -طٞحكَ حُٟٞٞف كٟٝ ٢غ حٛ٧خرغ ُظٔؼ ٌٙٛ َ٤حُلَٝف أًُ ٝي ،رـ٤ش ط٬ك٠
حهظ٬ف ح َٓ٧ػِ ٠حُٔ٘خٛي .
-ٙحُظ٘ز ٚ٤ىحثٔخ ً اُ ٠إٔ أرـي٣ش حٛ٧خرغ حٗ٩خٍ٣ش طوظِق ػٖ ُـش حٗ٩خٍس حُظ ٢طؼزَ
ربٗخٍحص ٓو٘٘ش ػٖ حٌُِٔخص أ ٝحُٔؼخٗ ٢أ ٝحُـَٔ أك٤خٗخ
ٌٖٔ٣ -7إٔ طؼُِ ػِٔ٤ش هَحءس حُ٘لخ ، ٙكٔؼ ً٬رخُ٘ٔزش ُ٨كَف حُظٓ ٢وخٍؿٜخ ؿَ٤
ٝحٟلش ٌٖٓٔ ػَٔ اٗخٍس حُلَف رخ٧رـي٣ش.
ٌٖٔ٣ -8حٓظويحٜٓخ ك ٢حُٔلخَٟحص ٝحُ٘يٝحص ٩رَحُ حٔٓ٧خء حُٞحٍىس.
ٌٖٔ٣ -9حٓظويحٜٓخ ػ٘ي ٍٝٝى ٜٓطِلخص ػِٔ٤ش ٝك٘٤ش ؿي٣يس ُُٜ ْ٤خ رؼي اٗخٍس
ٛٝل٤ش.
ٓٔ ٌٖٔ٣ -حُظلخ ْٛػٖ ٣َ١وٜخ ر ٖ٤حُ ٖٓ ْٜىٓ ٍٝوظِلش.
ػٞ٤د ٣َ١وش حُظٜـ ٢حٛ٩زؼ٢
ٔ -طظطِذ إٔ ٌٕٞ٣حََُٔٓ ػِٔٓ ٠خكش هَ٣ز ٖٓ ٚحُٔٔظوزَ كظٔ٣ ٠ظط٤غ إٔ ٣ َٟ٣يٙ
رٟٞٞف ٌُُٝي ٜ٣ؼذ حٓظويحّ أرـي٣ش حٛ٧خرغ اًح رؼيص حُٔٔخكش
ٕٜ٣ -ؼذ حٓظويحٜٓخ اًح ًخٕ حُٔٔظوزَ ٣ؼخٟٗ ٖٓ ٢ؼق رٝ َٜػيّ حُويٍس ػِ٠
حَُإ٣ش ٝطٔ ِ٤٤حُلَٝف رٌَ٘ ؿ٤ي.
ٖ -ط٠ؼق هيٍس حُٔؼخم ٓٔؼ٤خ ػِ ٠حٌُٝ ّ٬حُظٞح َٛحُ٘لٜٗ٧ ٢ٜخ ٣َ١وش طؼظٔي ػِ٠
حُظٞح َٛحُـ َ٤حُلظٌُُ ٢ي ك ٢ٜطلَّ حُطلَ ٖٓ طؼِْ حُِـش.
051
حُ٘وي حُٔٞؿُِ ٚظٜـ ٢أٛ٩زؼ٢
ٔ٣ -ـذ ٓؼَكش حُِـش ٌِٜٗٝخ ٌٓظٞرش أ ً٫ٝػْ ٗ٘ظوَ آَُ ٠كِش حُظٜـجش ٘ٛ ٖٓٝ ،خ ك٬
ٌٖٔ٣حٓظؼٔخُٜخ ًو٘خس حطٜخٍ أٓ ٠ُٝغ ح١٧لخٍ.
ٕ ٌٖٔ٣ ٫ -حٓظؼٔخُٜخ ػٖ رؼي ك٤غ ٌٖٔ٣ ٫طٌز ٌَٗ َ٤حُ٤ي.
ٖ -اٜٗخ طزؼي حُطلَ ػٖ هَحءس حٌُٝ ّ٬طظزؼ.ٚ
ٗ -اٜٗخ ٫طٌٖٔ حُطلَ ٖٓ طؼِْ حُ٘طن ٝحٌُ.ّ٬
٘ ٫ -طٌٖٔ حُطلَ ٖٓ طؼِْ حُِـش ٝط٘ٔ٤ظٜخ ٖٓ ٖٓ ٓزٌَس.
ُْ -ٙطلٖٔ حُٔٔظ ٟٞحُظؼُِِ ٢ٔ٤ظِٔ ٌ٤ح ْٛ٧حُٔٔظويّ ُٜخ.
٣ ٫ -7ظٌٖٔ حُطلَ ح ٖٓ ْٛ٧حٓظؼٔخُٜخ آ ٫غ ُٓ٬ث ٚحُٔ٣ ٫ٝ...ْٜظط٤غ إٔ ٣ظؼخَٓ
رٜخ ٓغ أكَحى حُٔـظٔغ ُؼيّ كٝ ْٜٜٔحٓظؼٔخُُٜ ْٜخٝ .رخُظخُ ٢ك ٬طلَ ٓ٘خًِ ٚح٫ؿظٔخػ٤ش
ٝحُ٘لٔ٤ش.
حُظيٍ٣ذ حُٔٔؼ:٢
ٞٛػِٔ ٚ٤ط٘زُِ ٚ٤ٜ٤ويٍحص حُٔٔؼ٤ش ٓ٫ظـُٜ٬خ ًٔلظخف كٔ ٢ك ٢ػِٔ٤ش حًظٔخد حُِـش
ٝحُٔؼخٍف ح٧هَٝ ٟحٔٗ٩خٕ ٌٓ٘ حُٜـَ ٣ظؼِْ ً٤ق ٔٔ٣غ ٤ًٝق ٣ظؼَف ػِ٠
حٞٛ٧حص حُظ ٢طليع ٖٓ كٝ ُٚٞرخٓظَٔحٍ ًخٞٛ٧حص حُٜخىٍس ٖٓ ٜٓخىٍ ١ز٤ؼ٤ش
ٓؼَ حَُ٣ق ٝحُٔطَ ٝأٞٛحص ٓوِٞهخص رَ٘ ٚ٣أ ٝكٞ٤حٗ٤ش
أٛيحف حُظيٍ٣ذ حُٔٔؼ:٢
-أ٣وخظ حُزوخ٣خ حُٔٔؼ٤ش ٝحٓظـُٜ٬خ ٝحٓ٫ظلخىس ٜٓ٘خ ك ٢حُل٤خس حُؼخٓش ٝحُظؼِْ
-حُظيٍ٣ذ ػِ ٠حٛ٩ـخء ٝحٗ٫ظزخ ٙحُٔٔؼ٩ ٢ىٍحى حٞٛ٧حص ٜٓٝخىٍٛخ
إ حٓظويحّ حُطلَ ُِٔؼ ٖ٤حُٔٔؼ ٢أ ٝؿٜخُ حُوٞهؼش ٣ ٫ؼ٘ ٠إٔ حُطلَ ٓٔ٤ظط٤غ طِٔ٤٤
ٝطلٔ َ٤حٞٛ٧حص حُظٔٔ٣ ٢ؼٜخ ٖٓ طِوخء ٗلٔ ٚك٤غ إٓ ٓؼظْ حٞٛ٧حص حُظٔٔ٣ ٢ؼٜخ
طزي ُٚ ٝريٓ ٕٝؼ٘ٝ ٠رخُظخُ ٢كبٗ٣ ٚلظخؽ اُ ٠حُظيٍ٣ذ حُٔٔؼُٔٔ ٢خػيط ٚك ٢ططَ٣ٞ
ٜٓخٍحص حٓ٫ظٔخع ٝحٗ٫ظزخٞٛ٨ُ ٙحص ٝحًظ٘خكٜخ ٝحُظٔ ِ٤رٜ٘٤خ ٍٝرطٜخ رٔؼخٜٗ٤خ.
أىٝص حُظيٍ٣ذ حُٔٔؼ:٢
٣ـذ إٔ ٔ٣ظويّ أهٜخث ٢حُ٘طن ٝحُظوخ١ذ أىٝحص ٝحٕ طلظ ١ٞؿَكظ ٚػِ ٠ح٥ط:٢
َٔٓ .آس طٔظويّ أػ٘خء طٜل٤ق حُ٘طن
ٕٔٗ .غ ٝرخُٗٞخص
ٌٖٓ .ؼزخص ه٘ز٤ش
ٗ٘ٛ .يٝم ٝحكي أ ٝأًؼَ
052
٘ٓ .ـٔٞػش ٓـٔٔخص ُلٞحًٝ ٚهَٝ٠حص ٝكٞ٤حٗخص ٝؿَٛ٤خ
٧ ٍٞٛ .ٙكَحى حُؼخثِش
ٓ .7ؼ٘٤خص ٓٔؼ٤ش
.8ؿٜخُ حُظيٍ٣ذ حُلَى١
.9ؿٜخُ حُ٘خٗش حٌُ٫ظَ٤ٗٝش
ؿٜخُ ًٔزٞ٤طَ ر ٚرَحٓؾ طيٍ٣ذ ٓٔؼٝ ٢أٞٛحص ٓوظِلش ٓٔ.
ر٤جش حُظيٍ٣ذ حُٔٔؼ ٢حُٔؼخُ٤ش:
ٔ .حٗؼيحّ حُٟٞ٠خء
ٕ .هَد حُٔٔخكش ٖٓ حُٔؼ ٖ٤حُٔٔؼ٢
ٖ .حُظٌَحٍ
ٗ .إٔ طٌ ٕٞحُؼزخٍحص هَ٤ٜس ٝرٔ٤طش
٘ .إٔ طٌَٓ ٕٞػش اهَحؽ حُلَٝف رط٤جش
.ٙإٔ طٌ ٕٞحٞٛ٧حص حُٔٔظويٓش ٓؤُٞكش ُِطلَ
.7حُظؤً٤ي ػِ ٠حُٔٞحٛلخص كٞم حُٔوطؼ٤ش ًخُ٘زَس ٗٝيس حُٜٞص ٝح١٩خُش
ٝحُظ٘ي٣ي.
.8حُظ٘ـ٤غ ػِ ٠حٓ٫ظٔخع.
َٓحكَ حُظيٍ٣ذ حُٔٔؼ:٢
حُظيٍ٣ذ حُٔٔؼ٣ ٢زيأ رخٓظويحّ حُزٝ َٜحُٔٔغ ك ٢حُظؼَف ػِ ٠ح٤ٗ٧خء ػْ ٣ظْ ح٫ػظٔخى
ػِ ٠حُٔٔغ كوٝ ٢حُٔطِٞد إٔ ٠٣طَ حُطلَ ُ٬ػظٔخى ػِ ٠حُٔٔغ كوٝ ٢حُٔطِٞد كظ٠
طظلٖٔ ٝظ٤لظٓ ٚغ حُؼِْ أٗ ٚكٞٓ ٢حهق حُل٤خس حُ٤ٓٞ٤ش ٌٕٞ٣حُٔظخف ُ١ ٚزؼخ ً حُٔٔغ
ٝحُزٓ َٜؼخً.
أ :٫ٝطيٍ٣ذ حُطلَ ػِ ٠حُظٔ ِ٤٤رٝ ٖ٤ؿٞى حُٜٞص ٝػيّ ٝؿٞى:ٙ
ٗٝزيأ رخٞٛ٧حص حُز٤ج٤ش حُٔل٤طش ر٘خ ٓؼَ (حُظٜل٤ن ٞٛٝص ؿَّ حُزخد – ٞٛص
ؿَّ حُٜخطق ٝهَع حُطزَ) ٣ٝظْ ًُي ٖٓ ه ٍ٬اٛيحٍ ٞٛص هزَ طًَ٤ذ حُٔؼٖ٤
حُٔٔؼٝ ٢اٗؼخٍ حُطلَ حٗٔ٣ ٫ ٚظط٤غ ٓٔخػ ٚػْ طًَ٤ذ حُٔؼ ٖ٤حُٔٔؼٝ ٢اٛيحٍ ٗلْ
053
حُٜٞص ٝأٗؼخٍ ٙرؤٗٔ٣ ٚظط٤غ أٔٓ ٕ٫خػٝ ٚأ٠٣خ ٌٖٔ٣طيٍ٣ذ حُطلَ ػِ ٠حُو٤خّ
ر٘٘خٝ ١كًَش ٓؼ٘٤ش ُِظؼز َ٤ػٖ حًظ٘خكُٞ ٚؿٞى حُٜٞص ػْ
أٓؼِش:
ػ٘ي ٓٔخع حُٜٞص ٣طِذ ٖٓ حُطلَ إٔ ٝ ٠٘ٔ٣ػ٘ي طٞهق حُٜٞص ٣طِذ ٓ٘ ٚإ
٣ظٞهق
ٔٔ٣ي حُطلَ ٌٓؼذ هَ٣زخ ً ٖٓ آًٗٝ ٚػ٘ي ٓٔخع حُٜٞص َ٤٘٣اُ ٠أًٗ ٚػْ ًَ٣ذ
حٌُٔؼزخص كٞم رؼٜ٠خ
ٔٔ٣-ي حُطلَ ًَس هَ٣ز ٖٓ ٚأًٗٝ ٚػ٘ي ٓٔخع حُٜٞص ٠َٓ٣حٌَُس
٣ظْ حٗ٫ظوخٍ ُٞٛ٨حص حٌُ٤ٓ٬ش ًخُٔ٘خىحس ػِ ٠حٓٔٚ
ػخٗ٤خ :طيٍ٣ذ حُطلَ ػِ ٠طلي٣ي ٜٓيٍ حُٜٞص:
ًُٝي ربٛيحٍ ٞٛص ٓخ ٖٓ ٗخك٤ش حُ ٖ٤ٔ٤ػْ ٗطِذ اُ ٠حُطلَ طلي٣ي ٜٓيٍ حُٜٞص
ػخُؼخ :طيٍ٣ذ حُطلَ ػِ ٠طٔ ِ٤٤حٞٛ٧حص حُز٤٘٤ش حُ٘خثؼش
ٍٝر ٌٙٛ ٢حٞٛ٧حص رٜٔخىٍٛخ ٓؼَ أٞٛحص حُلٞ٤حٗخص حُٔؤُٞكش ٝأٞٛحص
حُٔٞح٬ٛص ٞٛٝص ؿَّ حُظِ٤لٝ ٕٞؿَٛ٤خ ٖٓ حٞٛ٧حص
أٓؼِش:
-ػَ ٝحٞٛ٧حص حُٔٔـِش ػًِ ٢٣َٗ ٠خٓ٤ض ٓغ حٍُٜٞس حُظ ٢طٔؼِٜخ ػْ ٗٔٔغ
حُطلَ ٌٙٛحٞٛ٧حص ٗٝطِذ ٓ٘ ٚإٔ َ٤٘٣اُ ٠حٍُٜٞس حُظ ٢طيٍ ػِٜ٤خ.
-رخٓظويحّ ُؼذ طٜيٍ أٞٛحطخ ً ٗؼط ٠حُطلَ كَٛش حُِؼذ رٜخ ٔٓٝخع أٞٛحطٜخ ػْ
ٜٗيٍ ٞٛطخ ً رٞحكيس ٜٓ٘خ ٖٓ هِق حُطلَ ٗٝطِذ ٓ٘ ٚحُظؼَف ػِ ٠حُِؼزش حُظ٢
أٛيٍطٚ
054
ٗ٩ -خٍس اٍُٞٛ ٠س ح٧د ٗٝو( ٍٞرخرخ) ػْ ٗٔؤٍ أ ٖ٣رخرخ ؟ ًٌُي رخم أكَحى حَٓ٧س
-حُِؼذ روطخٍ ٝطوِ٤ي ٞٛط( ٚطٝٝٝٝٝٞص ) ػْ ٗٔؤٍ أ ٖ٣طٝٝٞص ؟
-طٔ ِ٤٤كخ٫ص حُٜٞص حُؼ٬ع ٞٛ .ص َٓطلغ – ٞٛص ٓ٘ولٝ – ٞػيّ ٝؿٞى
ٞٛص رخٓظويحّ حُطزَ ٓؼ ٬رَكغ حٍُٜٞس حُٔ٘خٓزش
-طٔ ِ٤٤حُٔوخ١غ حُٜٞط٤ش حُطِ٣ٞش ٝحُوَ٤ٜس .
ٓ٘خٛؾ حُظيٍ٣ذ حُٔٔؼ:٢
-أِٓٞد حُٔلخىػش حُطزnatural conversational approach ٢
ٌٛٝح ٔٔ٣ق ُِطلَ ر٘خء ػوظ ٚر٘لٔ ٚك ٢ر٤جش ٛخىثش ١ٝز٤ؼ٤ش ٝؿٟ َ٤خؿطش٣ٝ .ؼط ٢حُلَى
كَٛخ ً ًؼَ٤س كٌٛ ٢ح حًُ٘ٔٞؽ ٘٣ٝـغ ػِ ٠ػَٔ طؤ٘٤خص ٓ ٖٟٔلظ ٟٞحُٟٔٞٞع
حُٔليى.
055
اٌخبرّخ
٣ؼظزَ حُلن ك ٢حُظؼِ ٖٓ ْ٤أرَُ حُلوٞم حٓ٧خٓ٤ش حُظ٣ ٢ـذ ٟٔخٕ طٞكَٛ٤خ
ُٗ٨وخ ًٝٝ ٙح٩ػخهش ،كُ٣ ٜٞؼ ّي رٔؼخرش ٍحكؼش أِ٤ًٍ ٝس ُزوّ٤ش حُلوٞم ح٧هَٟ
حَُٔطزطش رخٗ٧وخ ١ًٝ ٙح٫ػخهش رٌَ٘ هخًُ ،ٙي َ٣ ٚٗ٧طزٓ ٢زخَٗس رظؤَ٤ٛ
حٗ٫وخ ١ًٝ ٙح٫ػخهش ٝحُويٍس ػِ ٠ىٓـ ْٜك ٢حُٔـظٔغ ٝؿؼِ ْٜكجش ٓ٘ظـش ك٢
حُٔـظٔغٝ ،طٞكٌٛ َ٤ح حُلن ُٗ٨وخ ١ًٝ ٙح٫ػخهش ٣ظطِذ طٞك َ٤حُؼي٣ي ٖٓ ح٩ؿَحءحص
حٓ٫ظزخه٤ش حُظ ٢طٜٔي ٜ٣٩خٍ حُظؼِ ْ٤حُٔ٘خٓذ ُِ٘و ًٝ ٚح٫ػخهش كٔذ ٗٞع ٝكـْ
ح٩ػخهش.
ٝطظُٞع حُٔٔئ٤ُٝش ػٖ طٞك َ٤حُظؼِٗ٨ُ ْ٤وخ ١ًٝ ٙح٫ػخهش ػِ ٠حُوطخع حُلٌ٢ٓٞ
ٓٝئٓٔخص حُٔـظٔغ حُٔيٗ٣ٞٓ ٢خً ،كيٓؾ حٗ٫وخ ١ًٝ ٙح٫ػخهش ك ٢حُٔيحٍّ حُلٌ٤ٓٞش
ٝطٞك َ٤أىٝحص حُظؼِ ْ٤حُٔٔخٗيس ُٜٔٓ ْٜش حُوطخع حُلٌ ،٢ٓٞاٟخكش أُٓ ٠ئ٤ُٝش ًُي
حُوطخع رخُظؼخٓ ٕٝغ حُٔئٓٔخص حُٔؼ٘٤ش رلوٞم ً ١ٝح٫ػخهش ػٖ هِن حُز٤جش حُٔ٘خٓزش
ٝحُٞػ ٢حُٔـظٔؼُ ٢يٓؾ ً ١ٝح٫ػخهش ك ٢حُظؼِ.ْ٤
ٝظَٜص كٌَس طؤُ٤ق ٌٛح حٌُظخد " َ١م طيٍ ْ٣حَُ٣خ٤ٟخص ٌُ ١ٝح٫كظ٤خؿخص
حُوخٛش " ا٣لخ ًء ُلن ً ١ٝح٫ػخهش ٔٓٝخٝحط ْٜرـٔ٤غ ٞ١حثق حُٔـظٔغ ،فبٌش٠بػ١بد ...
ٌٍدّ١غ
057
اٌّشاخغ
ٔ .ارَحٓ ،ْ٤ٛـي ،)ٔ997( ١أٓخُ٤ذ كي٣ؼش ك ٢طؼِ ْ٤حَُ٣خ٤ٟخص ،حُوخَٛسٌٓ :ظزش
حٗ٧ـِ.ٞ
ٕ .أر ،ٚ٘٣ُ ٞكَ٣ي (ٕ ،)ٔ98حَُ٣خ٤ٟخص ٓ٘خٛـٜخ ٝأ ٍٞٛطئٍٜ٣خ ،ػٔخٕ :ىحٍ
حُلَهخٕ.
ٖ .حٓظَحط٤ـ٤خص حُظوٝ ْ٣ٞأىٝحط( ٚح١٩خٍ حُ٘ظَ ٖٓ )١اػيحى حُلَ٣ن حُُِ ٢٘١ٞظو،ْ٣ٞ
ٖٓ اٛيحٍ اىحٍس حٓ٫ظلخٗخص ٝح٫هظزخٍحص ٓي٣َ٣ش ح٫هظزخٍحصُٝ ،حٍس حُظَر٤ش
ٝحُظؼِ ْ٤رخٌُِٔٔش حٍ٧ىٗ٤ش حُٜخٗٔ٤شً ،خٗ ٕٞأ ٔٔ ٙ ٖٓ ،ٕٓٓٗ ٍٝأُ٘ ٠
ٗ .ريٍ رؼ٘٤ش ٓلٔي(َ١ .)ّٕٓٓٙحثن طيٍ ْ٣حَُ٣خ٤ٟخص كٓ ٢يحٍّ حُز٘خص رٌٔش
حٌَُٔٓش ٓٝيٞٓ ٟحًزظٜخ ُِؼ َٜحُلي٣غٓ .ـِش ٍٓخُش حُظَر٤ش ٝػِْ حُ٘لْ،
(.)ٕٙ
٘ .ري٠ٍٓ ،١ٝخٕ (ٖٕٓٓ) ،ط٘ٔ٤ش حُٔلخٝ ْ٤ٛحُٜٔخٍحص حَُ٣خ٤ٟش ،ػٔخٕ :ىحٍ
حُلٌَ.
.ٙرَ ،كَ٣يٍ٣يَ١ .)ّٔ989( .م طيٍ ْ٣حَُ٣خ٤ٟخص( .طَؿٔش ٓلٔي حُٔلظ٢
ٔٓٝيٝف ِٓٔخٕ) :َٜٓ ،ٕ ١ .حُيحٍ حُؼَر٤ش َُِ٘٘ ٝحُظ٣ُٞغ.
.7ؿخٕ ،هي٣ـش ٓلٔي ٓؼ٤يٓ .)ّٕٓٓ8( .ي ٟحٓظويحّ ٓؼِٔخص حُؼِٜٓ ّٞخٍحص
حُظلٌ َ٤حُٔ٘ظ ٢ٓٞك ٢طئٍُ ٖٜٔ٣وٍَحص حُؼِ ّٞرٔلخكظخص ٌٓش حٌَُٔٓشٓ .ـِش
حُيٍحٓخص ك ٢حُظؼِ ْ٤حُـخٓؼ .٢حُؼيى .ٔ7
.8حُوِ٤لش ،كٖٔ ؿؼلَٓٝ ،طخٝع٤ٟ ،خء حُيٓ ٖ٣لٔي ( )ٖٙٔٗٙحٓظَحط٤ـ٤خص
حُظيٍ ْ٣حُلؼخٍ .حُيٓخٌّٓ :ظزش حُٔظ٘ز.٢
٣ُ .9ظ ،ٕٞكٖٔ كٔ .)ّٕٖٓٓ( .ٖ٤حٓظَحط٤ـ٤خص حُظيٍٍ ْ٣إ٣ش ٓؼخَٛس ُطَم
حُظؼِٝ ْ٤حُظؼِْ .حُوخَٛس :ػخُْ حٌُظذ.
َٓٔ١ .هخٕٓ ،لٔي (ٕٔٓٓ)ٓ ،ؼـْ ُٜٔطِلخص ٓوظخٍس ك ٢حُظَر٤ش ،ػٔخٕٓ :ؼٜي
حُظَر٤ش – حَٝٗٝ٧ح.
058
ٔٔ .حُؼزي حٌٍَُ ،ْ٣حٗي كٔٓ .)ٖٕٙٔٗ( .ٖ٤ؼ٤وخص حٓظويحّ َ١م حُظيٍ ْ٣حُلي٣ؼش
ٖٓ ٝؿٜش ٗظَ ٓؼِٔ ٢حَُٔكِش حُٔظٓٞطش رٔي٘٣ش حَُ٣خ . .ٝؿخٓؼش حُِٔي ٓؼٞى..
حُٔـِيٖٕٕ.ٗٔٓ-ٖ9ٔٙ ،
ٕٔ .حُؼزٞى ،١أكٔي كِٔسٓ .)ّٕٕٓٔ( .ي ٟحٓظويحّ ٓؼِٔ ٢حَُ٣خ٤ٟخص ك ٢حَُٔكِش
ح٫رظيحث٤ش ُِلٔخد حٌُٝ ٢٘ٛحٓظَحط٤ـ٤خط ٚحُٔظؼيىس أػ٘خء حُظيٍ .ْ٣ؿخٓؼش حُٔ:َٛٞ
ٓـِش حُؼِ ّٞحٔٗ٩خٗ٤ش .حُؼيى.ٕ٘:
ٖٔ .حُؼظ٤ز ْ٣ٍ ،٢ر٘ض .)ّٕٕٓٔ( .ٍ٬١طو ْ٣ٞأىحء ٓؼِٔخص حَُ٣خ٤ٟخص ك ٢حَُٔكِش
حُٔظٓٞطش رٔي٘٣ش حَُ٣خ ٝكٟٞ ٢ء ٓؼخ َ٤٣حُٔـِْ حُؤُ ٢ٓٞؼِٔ ٢حَُ٣خ٤ٟخص
ٍٓ ،NCTMخُش ٓخؿٔظ َ٤ؿٍٞ٘٘ٓ َ٤س .هْٔ حُٔ٘خٛؾ َ١ٝم حُظيٍ٤ًِ ،ْ٣ش
حُؼِ ّٞح٫ؿظٔخػ٤ش ،ؿخٓؼش حٓ٩خّ ٓلٔي رٖ ٓؼٞى ح٤ٓ٬ٓ٩ش ،حَُ٣خ.ٝ
ٗٔ .ػلخٗش ػِٝ ،ُٝآهَ .)ّٕٕٓٔ( ٕٝحٓظَحط٤ـ٤خص طيٍ ْ٣حَُ٣خ٤ٟخص .حٍ٫ىٕ:
ىحٍ حُؼوخكش.
٘ٔ .ػو ،ٕ٬٤ارَح٘ٓ ،)ٕٓٓٓ( ْ٤ٛخٛؾ حَُ٣خ٤ٟخص ٝأٓخُ٤ذ طئٍٜ٣خ ،ػٔخٕ :ىحٍ
حَُٔٔ٤س.
.ٔٙحُؼِ٤خٕ ،كٜي ػزي حَُكٖٕٔٛٔٗٙ( .ـ) .طو ْ٣ٞأىحء ٓؼِٔ ٢حَُ٣خ٤ٟخص ك ٢حَُٔكِش
ح٫رظيحث٤ش حُؼِ٤خ رٔي٘٣ش حَُ٣خ ٝكٟٞ ٢ء حُٜٔخٍحص حُظيٍ٤ٔ٣ش حُُٓ٬شٍٓ .خُش
ٓخؿٔظ َ٤ؿٍٞ٘٘ٓ َ٤س ،هْٔ حُظَر٤ش٤ًِ ،ش حُؼِ ّٞح٫ؿظٔخػ٤ش ،ؿخٓؼش حٓ٩خّ ٓلٔي
رٖ ٓؼٞى ح٤ٓ٬ٓ٩ش ،حَُ٣خ.ٝ
.ٔ7كظل٣ً ٢خد ٓز٤ظخٕ ،أٓخُ٤ذ َ١ٝحثن طيٍ ْ٣حَُ٣خ٤ٟخص َُِٔكِش حٓ٧خٓ٤ش،
ٛللش ٖٕ٘ .رظَّٜف.
.ٔ8كي ٟٝحُل٘خٕ ،أٓ ٖ٤حُٔٔظَ٣لٓ ،ٖ٤لٔي ػَر٤خص ( ،)ٕٓٓ7ىُ َ٤حُٔؼِْ
حَُ٣خ٤ٟخص حُٜق حُٔخىّ (حُطزؼش ح ،)٠ُٝ٧حٍ٧ىٕ-ػٔخُٕٝ :حٍس حُظَر٤ش
ٝحُظؼِ ْ٤اىحٍس حُٔ٘خٛؾ ٝحٌُظذ حُٔيٍٓ٤ش ،حُٞكيس حُؼخٗ٤ش حُيٍّ حُؼخٖٓ هٔٔش
ح٧ػيحى حُؼَ٘٣شِٓ ،ق (٘٘ٛ )9ٓ-للش ( ،)8ٖ-79ؿِء حُؼخٗ .٢رظَّٜف.
059
.ٔ9هخ ،٢ٗٞ١ػزي هللا (١ ،)ٔ99ٙز٤ؼش حَُ٣خ٤ٟخص ،Math ٔ/9ٙػٔخٕٓ :ؼٜي
حُظَر٤ش – حَٝٗٝ٧ح.
ًٕٓ .ظخد أٓخُ٤ذ حُو٤خّ ٝحُظ٘و ٚ٤ك ٢حُظَر٤ش حُوخٛش ى .كخٍٝم حَُٓٝخٕ ٕٕٔٓ-
ٖٖٗٔ ىحٍ حُلٌَ.
ًٕٔ .ظخد حٟ٫طَحرخص حُِٔ٤ًٞش ٝحٗ٫لؼخُ٤ش ى .هُٞش ٣ل ٖٔٗ٘-ٕٓٔٗ ٠٤ىحٍ حُلٌَ.
ًٕٕ .ظخد ح٫ػخهخص حُـٔٔ٤ش ٝحُٜل٤ش ى .ػزي حُؼِ ِ٣حَُٔ١خٝ ١ٝى .ؿٔ َ٤حُٜٔخى١
ٕٓٔٓ ٖٔٗٓ-ىحٍ حُلٌَ.
ًٖٕ .ظخد حُٔيهَ حُ ٠حٟطَحد حُظٞكي حُٔلخ ْ٤ٛحٓ٫خٓ٤ش َ١ٝم حُظيهَ ىٗ .خ٣ق
حُِحٍع ٕٕٔٓ ٖٖٔٗ-ىحٍ حُلٌَ.
ًٕٗ .ظخد حُٔٛٞزش ٝحُظلٞم ٝح٫ريحع ى .كظل ٢ؿَٝحٕ ٕٕٔٓ ٖٖٔٗ-ىحٍ حُلٌَ.
ًٕ٘ .ظخد ٛؼٞرخص حُظؼِْ ى .حٓخٓش حُزطخٗ٤ش ٓخُي حَُٗيحٕ ػز٤ي حُٔزخِ٣ش ػزي حُٔـ٤ي
حُوطخ١ز ٖٖٔٗ-ٕٕٓٔ ٚىحٍ حَُٔٔ٤س.
ً .ٕٙظخد ٓويٓش ك ٢حٟطَحرخص حُظٞح َٛى ٠ٓٞٓ .ػٔخَ٣س ى٣ .خَٓ حُ٘خ-ٕٕٓٔ ٍٞ١
ٖٖٗٔ ىحٍ حُلٌَ.
ً .ٕ7ظخد ٓويٓش ك ٢ح٩ػخهش حُز٣َٜش ى ٠٘ٓ .حُلي٣ي ٖٔٗٗ-ٕٖٓٔ ١ىحٍ حُلٌَ.
ً .ٕ8ظخد ٓويٓش ك ٢ح٩ػخهش حُؼوِ٤ش ى .كخٍٝم حَُٓٝخٕ ٕٓٔٓ ٖٔٗٓ-ىحٍ حُلٌَ.
ٓ .ٕ9لٔيَ٤ٓ ،كض ٓلٔٞىٜٓ .)ّٕٓٔ٘( .خىٍ طط َ٣ٞطؼِ ْ٤حَُ٣خ٤ٟخص .ػٔخٕ:
ًَِٓ ى٣زُ ٞٗٞظؼِ ْ٤حُظلٌ.َ٤
ٖٓ .ح٫طـخٛخص حُلي٣ؼش ك ٢طيٍ ْ٣حَُ٣خ٤ٟخص ُِلجخص ً ١ٝح٫كظ٤خؿخص حُوخٛش،
ٓلٔٞى ريٍ
071
الفهرس
6 املكدمة
7 الفصل األول :مفاهيه حول الرتبية اخلاصة
8 مفهوو الرتبية اخلاصة
8 أهداف الرتبية اخلاصة
10 مبادئ الرتبية اخلاصة:
12 فئات الرتبية اخلاصة
13 خصائص طالب الرتبية اخلاصة وأساليب زعايتهه
14 السعاية الرتبوية لروي االحتياجات اخلاصة:
21 الفصل الثاىي :اسرتاتيجيات تدزيص ذوي االحتياجات اخلاصة
22 السياضيات وصعوبات التعله
25 طسم تعليه وتدزيص ذوي اإلعاقة الشّنعيّة
26 اسرتاتيجيات تدزيص ذوي االحتياجات اخلاصة
27 طسم تدزيص املهازات املختلفة
28 ىظسيات التعله الشلونية واملعسفية
30 أهه ىظسيات التعله
35 طسم وأساليب تدزيص ذوي صعوبات التعله
40 الفصل الثالث :السياضيات ...واسرتاتيجيات تدزيشها
41 مفهوو السياضيات
42 أهنية السياضيات
43 مساحل تطوز السياضيات
46 مــً اخرتع الصفس؟
48 دوز العسب يف تطويس السياضيات
51 املشاهنات العسبية يف السياضيات
54 مياهج السياضيات واملعسفة السياضية
070
80 االجتاهات احلديثة لتدزيص السياضيات لروي اإلعاقة الشنعية
89 الفصل السابع :مهازات ما قبل تعله السياضيات
90 مهازات ما قبل تعله السياضيات
90 مهازة التصييف
92 ما الفسم بني التصييف والتطابل:
92 مهازة املكازىة
93 التياظس االحادي (املكابلة)
96 الفصل اخلامص :األعداد والعنليات عليها
97 األعداد احلكيكية والعنليات عليها
98 خصائص األعداد احلكيكة واألعداد الهلية
98 مميزات األعداد احلكيكية:
99 األعداد الصخيخة
105 الهشوز العادية والعنليات عليها
112 الهشوز العظسية والعنليات عليها
115 العنليات احلشابية األزبعة
119 الفصل الشادض :اهليدسة والكياض
120 اهليدسة
121 أهه األطهال اهليدسية
125 الكياض:
126 الكياض يف السياضيات
129 الفصل الشابع :أساليب وطسم تكويه ذوي االحتياجات اخلاصة
130 مفهوو التكويه
130 أىواع التكويه
134 أغساض التكويه واستخداماته
135 أساليب التكويه وأدواته
071
140 التكويه الواقعي Authentic Assessment
142 أهداف التكويه
144 خصائص التكويه الواقعي
144 ميزات التكويه الواقعي
146 الفصل الثامً :مظهالت وصعوبات تعله السياضيات وطسم عالجها
147 صعوبات التعله
147 صعوبات تعله السياضيات
150 طسم عالج صعوبات تعله السياضيات
152 طسم االتصال والتواصل مع الطالب ذوي العوم الشنعي
167 اخلامتة
168 املساجع
072