You are on page 1of 173

‫ؽشق رذس‪٠‬ظ اٌش‪٠‬بػ‪١‬بد‬

‫ٌز‪ ٞٚ‬االزز‪١‬بخبد اٌخبطخ‬

‫رأٌ‪١‬ف‬

‫ػجذهللا ثٓ ػ‪ٛ‬اد ثٓ عؼذ اٌ‪ٛ‬اف‪ٟ‬‬

‫اٌطجؼخ األ‪ٌٝٚ‬‬

‫‪٘ 0441‬ـ ‪َ 8102 -‬‬


‫عنوان الكتاب ‪:‬‬
‫طرق تدرٌس الرٌاضٌات لذوي االحتٌاجات الخاصة‬
‫المؤلف ‪:‬‬
‫عبدهللا بن عواد بن سعد الوافً‬
‫رقم االٌداع ‪2102 / 23223 :‬‬
‫الترقٌم الدولً ‪978-977-6681-10-5 :‬‬
‫الواصفات ‪ :‬الرٌاضٌات ‪ /‬التربٌة الخاصة ‪/‬‬
‫ذوي االحتٌاجات الخاصة ‪ /‬العوق السمعً‬
‫بٌانات الناشر ‪ :‬شعلة اإلبداع للطباعة والنشر‬

‫بالتعاون مع ‪ :‬دار لوتس للنشر والتوزٌع‬


‫جمهورٌة مصر العربٌة – بنها‬
‫للتواصل المحلً والدولً‬
‫واتس آب ‪11210102020200 :‬‬
‫برٌد ‪eg4print@gmail.com :‬‬

‫حقوق الطبع محفوظة للناشر‬


‫جمٌع حقوق الملكٌة األدبٌة والفنٌة محفوظة‬
‫وٌحظر طبع أو تصوٌر الكتاب أو جزء منه إلى بموافقة خطٌة من الناشر‬
‫© ‪Copyright‬‬
‫‪All rights reserved‬‬

‫الطبعة األولى ‪2102‬‬


‫* إ٘ـــــــــذاء *‬

‫ثىً اٌست ‪ٚ‬األًِ ‪،‬‬

‫أ٘ذ‪ ٞ‬وٍّبد ٘زا اٌىزبة " زشفب ً زشفب ً "‬

‫ألػضائٕب أ‪١ٌٚ‬بء أِ‪ٛ‬س ر‪ ٞٚ‬االزز‪١‬بخبد اٌخبطخ ‪ٚ ،‬أعشُ٘‬

‫‪ٚ‬أخض ثبٌزوش ( ا‪٢‬ثبء ‪ٚ‬األِ‪ٙ‬بد )‬

‫‪ٚ‬اإل٘ذاء ِ‪ٛ‬ط‪ٛ‬ي إٌ‪ ٝ‬اٌمبئّ‪ ٓ١‬ػٍ‪ ٝ‬رشث‪١‬خ ‪ٚ‬رؼٍ‪ُ١‬‬

‫‪ٚ‬رأ٘‪ ً١‬ر‪ ٞٚ‬االزز‪١‬بخبد اٌخبطخ ‪،‬‬

‫ف‪ِ ٟ‬خزٍف ِ‪ٛ‬الغ ػٍّ‪ ُٙ‬اٌّزؼذدح‪ِ ِٓ ،‬ؼٍّ‪ِٚ ٓ١‬ؼٍّبد‬


‫‪ِٚ‬زخظظ‪ِٚ ٓ١‬زخظظبد‪ ،‬ف‪٘ ٟ‬زا اٌّدبي ثشىً خبص‪،‬‬

‫‪ٚ‬ف‪ ٟ‬اٌّدبالد األخش‪ ٜ‬ثشىً ػبَ‪.‬‬


‫* * سعبٌــــخ * *‬

‫أخ‪ٛ‬أ‪ ... ٟ‬أخ‪ٛ‬ار‪ٟ‬‬

‫إرا وٕذ أة أ‪ ٚ‬وٕذ أَ ‪..‬‬

‫إرا وٕذ أش أ‪ ٚ‬وٕذ أخذ ‪...‬‬

‫إرا وٕذ ِخزض أ‪ِ ٚ‬غؤ‪ٚ‬ي ‪..‬‬

‫اٌّؼبل‪ ٓ١‬أِبٔخ ف‪ ٝ‬أػٕبلىُ‬

‫فال رزشو‪ ٌُ ُ٘ٛ‬ال ‪٠‬شزُ ػؼف‪ُٙ‬‬

‫‪ٚ‬رزوش‪ٚ‬ا‬

‫وٍىُ ساع ‪ٚ‬وٍىُ ِغؤ‪ٚ‬ي ػٓ سػ‪١‬زٗ‬


‫اٌّمذِخ‬
‫طُؼظزََ اٌش‪٠‬بػ‪ّ١‬بد اكي‪ ٟ‬أ‪ ّْ ٛ‬حُزُ٘‪ ٠‬حُظلظ‪ّ٤‬ش ح‪ٓ٧‬خٓ‪ّ٤‬ش حُظ‪ٓ ٢‬خػيص ح‪ٔٗ٩‬خٕ ػِ‪٠‬‬
‫حُظط‪ٝ ٍٞ‬حُظو ُّيّ ك‪ ٢‬حُؼي‪٣‬ي ٖٓ حُٔـخ‪٫‬ص‪ٝ ،‬ر٘خ ًء ػِ‪ ٚ٤‬كوي أُ‪ِ١‬ن ػِ‪ ٠‬حَُ‪٣‬خ‪ّ٤ٟ‬خص ُٓٔ َّٔ‪( ٠‬أ َّ‬
‫ُّ‬
‫ظيح‪ُٝ‬ش ػخُٔ‪ّ٤‬خً‪ًٝ ،‬خٕ ُ‪ٜ‬خ حُي‪ ٍٝ‬ح‪ً٧‬زَ ك‪ ٢‬طو ُّيّ حُؼي‪٣‬ي ٖٓ ح‪٧‬كَع‬
‫اٌؼٍ‪ َٛ‬اٌذٔ‪ّ٠ٛ١‬خ)‪ ،‬ك‪ُ ٢ٜ‬ـش ُٓ َ‬
‫طط‪ ٍٞ‬ح‪٧‬ؿ‪ِٜ‬س‬
‫ُّ‬ ‫ح‪ٝ ،٢ُ٥‬حُؼِ‪ ّٞ‬حُطز‪ّ٤‬ش‪ ،‬ك‪٤‬غ ٓخ‪ٔٛ‬ض ك‪٢‬‬
‫ّ‬ ‫‪ٝ‬طط‪ٍٛٞ‬خ‪ً ،‬ؼِْ حُلخٓذ‬
‫ُّ‬ ‫حُؼِٔ‪ّ٤‬ش‬
‫حُ ُٔٔظويَٓش ‪١‬ز‪ّ٤‬خ ً رٌَ٘ ًز‪ًٔ ،َ٤‬خ ّ‬
‫إٔ ُ‪ٌٜ‬ح حُ ِؼِْ حُل‪ َ٠‬حٌُز‪ َ٤‬ك‪ٓ ٢‬ـخ‪٫‬ص ح‪٩‬ك‪ٜ‬خء‪،‬‬
‫‪ٝ‬حُل‪٣ِ٤‬خء‪ٝ ،‬ح‪٧‬ك‪٤‬خء‪ٓٝٝ ،‬خثَ حُ٘وَ‪ٝ ،‬حُلََِي‪ٓٝٝ ،‬خثَ ح‪٫‬طّ‪ٜ‬خ‪٫‬ص‪ٝ ،‬حُز‪٤‬جش‪ٝ ،‬ؿ‪َٛ٤‬خ حُؼي‪٣‬ي ٖٓ‬
‫حُٔـخ‪٫‬ص حُظ‪ ٢‬طَطز‪ ٢‬ر‪ٌٜ‬ح حُ ِؼِْ حٍطزخ‪١‬خ ً طخ ّٓخ ً‪.‬‬
‫‪٣ ٫ٝ‬ظ‪ٞ‬هّق ى‪ ٍٝ‬اٌش‪٠‬بػ‪ّ١‬بد ػِ‪ ٠‬حُٔـخ‪٫‬ص حُؼِٔ‪ّ٤‬ش‪ٝ ،‬حُؼِ‪ ّٞ‬حُطز‪٤‬ؼ‪ّ٤‬ش كو‪ ،٢‬رَ ‪٣‬ل‪ٞ‬م‬
‫ًُي ُ‪ َٜ٤‬اُ‪ٓ ٠‬ـخ‪٫‬ص حُل‪٤‬خس ح‪٫‬ؿظٔخػ‪ّ٤‬ش‪ ،‬كٖٔ ه‪ُٜ٬‬خ ػ َََف ح‪ٔٗ٩‬خٕ كو‪ٞ‬هَ‪ٝٝ ٚ‬حؿزخطِ‪ًٔ ،ٚ‬خ‬
‫أّٗ‪ٜ‬خ ٓخػيط‪ ٚ‬ػِ‪ ٠‬طٔ‪ َ٤٤‬أٓ‪ ٍٙٞ‬حُظـخٍ‪ّ٣‬ش‪ٝ ،‬طلٔ‪ ٖ٤‬أِٓ‪ٞ‬د ٓؼ‪٘٤‬ظ‪ ،ٚ‬ا‪ٟ‬خكش اُ‪ ٠‬أّٗ‪ٜ‬خ ٓخػيص‬
‫أكَحى حُٔـظٔغ ػِ‪ٓ ٠‬ؼَكش ٓٔخكخص ح‪ٍ٧‬ح‪ٓٝ ،٢ٟ‬خ ‪ٓٝ ،ٌِٕٞٔ٣‬خ ‪ٟٝٝ ،ٌِٕٞٔ٣ ٫‬ؼض ُ‪ْٜ‬‬
‫حُٔوخى‪ٝ ،َ٣‬حُِٖٓ‪ٝ ،‬ح‪٧‬رؼخى‪ٝ ،‬حُلـ‪ٝ ،ّٞ‬ؿ‪َٛ٤‬خ؛ ‪ٌُُٝ‬ي ّ‬
‫كبٕ حَُ‪٣‬خ‪ّ٤ٟ‬خص ُ‪ٜ‬خ أ‪٤ِّٔ ٛ‬ش ًز‪َ٤‬س ك‪٢‬‬
‫حُل‪٤‬خس حُ‪ّ٤ٓٞ٤‬ش‪.‬‬
‫‪٘ٛ ٖٓٝ‬خ حٓظَ‪ٞ‬ػَزض حُ ُّي‪ ٍٝ‬حٌُز‪َ٤‬س ٓي‪ ٟ‬أ‪٤ِّٔ ٛ‬ش اٌش‪٠‬بػ‪١‬بد ‪ٍَٟٝٝ‬س ح‪ٍ٫‬طوخء ك‪٢‬‬
‫طؼُِّْ ‪ٝ‬طؼِ‪ ٌٙٛ ْ٤‬حُٔخ ّىس حُ ُٔ‪ّٔ ٜ‬ش‪ ،‬ك‪٤‬غ اّٗ‪ٜ‬خ أ‪٣‬و٘ض رؤّٗ‪ٜ‬خ ُـش حُظٌ٘‪ُٞٞ‬ؿ‪٤‬خ حُلي‪٣‬ؼش‪ ٢ٛٝ ،‬حُـِء‬
‫٘ظَى ر‪ ٖ٤‬ؿٔ‪٤‬غ حُ٘ـخكخص ‪ٝ‬ح‪ً٫‬ظ٘خكخص حُ ُٔ‪ّٔ ٜ‬ش‪.‬‬
‫حُ ُٔ َ‬
‫‪ٚ‬اٌش‪٠‬بػ‪١‬بد ػِْ ‪٣‬يٍّ ٌَُ كجخص حُٔـظٔغ‪ ،‬حُ‪ٜ‬ـ‪ٝ َ٤‬حٌُز‪ٝ ،َ٤‬ػِ‪ ٚ٤‬طؼظٔي أْٓ‬
‫حُل‪٤‬خس‪ٌٛٝ ،‬ح حُؼِْ طيٍ‪ٓ ٚٔ٣‬ظخف ُِـٔ‪٤‬غ‪ٝ ،‬هخ‪ٛ‬ش حُط‪٬‬د ً‪ ١ٝ‬ح‪٫‬كظ‪٤‬خؿخص حُوخ‪ٛ‬ش‪ ،‬كِ‪ْٜ‬‬
‫حُلن ك‪ ٢‬حُظؼِ‪ٓ ْ٤‬ؼِ‪ٓ ْٜ‬ؼَ حُزو‪٤‬ش‪٘ٓٝ ،‬ظطَم ك‪ٌٛ ٢‬ح حٌُظخد رٔ٘‪٤‬جش هللا طؼخُ‪ ٠‬اُ‪َ١ ٠‬م‬
‫‪ٝ‬أٓخُ‪٤‬ذ ‪ٝ‬حٓظَحط‪٤‬ـ‪٤‬خص طيٍ‪ ْ٣‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ُِط‪٬‬د ر‪ ٞٚ‬االزز‪١‬بخبد اٌخبطخ‪ٓ ،‬خثِ‪ ٖ٤‬هللا‬
‫طؼخُ‪ ٠‬حُظ‪ٞ‬ك‪٤‬ن ‪ٝ‬حُٔيحى‪.‬‬
‫‪ٝ‬هللا ‪ ٢ُٝ‬حُظ‪ٞ‬ك‪٤‬ن‬

‫حُٔئُق‬
‫اٌفظً األ‪ٚ‬ي‪ِ :‬فب٘‪ ُ١‬ز‪ٛ‬ي اٌزشث‪١‬خ اٌخبطخ‬

‫‪ِ ‬ف‪ َٛٙ‬اٌزشث‪١‬خ اٌخبطخ‬

‫‪ ‬أ٘ذاف اٌزشث‪١‬خ اٌخبطخ‬

‫‪ِ ‬جبد‪ ٞ‬اٌزشث‪١‬خ اٌخبطخ‬

‫‪ ‬فئبد اٌزشث‪١‬خ اٌخبطخ‬

‫‪ ‬خظبئض ؽالة اٌزشث‪١‬خ اٌخبطخ‬

‫‪7‬‬
‫ِف‪ َٛٙ‬اٌزشث‪١‬خ اٌخبطخ‬

‫حُظَر‪٤‬ش حُوخ‪ٛ‬ش أ‪ ٝ‬حُظؼِ‪ ْ٤‬حُوخ‪( ٙ‬رخ‪ٗ٩‬ـِ‪٣ِ٤‬ش‪)Special education :‬‬

‫‪ٓ ٢ٛ‬ـٔ‪ٞ‬ػش ٖٓ حُزَحٓؾ حُظَر‪٣ٞ‬ش حُٔظو‪ٜٜ‬ش‬


‫حُظ‪ ٢‬طُويّ ٌُ‪ ١ٝ‬ح‪٫‬كظ‪٤‬خؿخص حُوخ‪ٛ‬ش‪ًُٝ ،‬ي ٖٓ أؿَ‬
‫ٓٔخػيط‪ ْٜ‬ػِ‪ ٠‬ط٘ٔ‪٤‬ش هيٍحط‪ ْٜ‬اُ‪ ٠‬أه‪ ٠ٜ‬كي ٌٖٓٔ‬
‫‪ٝ‬طلو‪٤‬ن ً‪ٝ‬حط‪ٔٓٝ ْٜ‬خػيط‪ ْٜ‬ك‪ ٢‬حُظٌ‪٤‬ق ػِ‪ ٠‬ح‪٫‬هظ‪٬‬كخص‬
‫حُلَى‪٣‬ش ‪ٝ‬ح‪٫‬كظ‪٤‬خؿخص‪.‬‬

‫‪ٝ‬أ‪٠٣‬خ كبٕ حُظَر‪٤‬ش حُوخ‪ٛ‬ش ‪ ٢ٛ‬طَر‪٤‬ش ‪ٝ‬طؼِ‪ ْ٤‬ح‪٫‬كَحى‬


‫حٌُ‪ٔ٣ ٫ ٖ٣‬ظط‪٤‬ؼ‪ ٕٞ‬حُيٍحٓش ك‪ ٢‬رَحٓؾ حُظؼِ‪ ْ٤‬حُؼخّ (حُؼخى‪ )١‬ى‪ ٕٝ‬طؼي‪٬٣‬ص ك‪ ٢‬حُٔ٘‪ٜ‬ؾ‬
‫أ‪ ٝ‬حُ‪ٓٞ‬خثَ أ‪َ١ ٝ‬م حُظؼِ‪ ْ٤‬أ‪َٓ ٝ‬حػخس ظَ‪ٝ‬ف حُؼـِ ُي‪ ٟ‬حُلَى‪ٝ ،‬أ‪٠٣‬خ طؼَف رؤٗ‪ٜ‬خ‬
‫‪ٓ ٢ٛ‬ـٔ‪ٞ‬ع حُويٓخص حُٔ٘ظٔش حُ‪ٜ‬خىكش حُظ‪ ٢‬طويّ اُ‪ ٠‬حُطلَ ؿ‪ َ٤‬حُؼخى‪ُ ١‬ظ‪ٞ‬ك‪ َ٤‬ظَ‪ٝ‬ف‬
‫ٓ٘خٓزش ُ‪ٔ٤ِٓ ٞٔٗ ٞٔ٘٣ ٢ٌُ ٚ‬خ ‪٣‬ئى‪ ٟ‬اُ‪ ٠‬طلو‪٤‬ن ًحط‪ ٚ‬ػٖ ‪٣َ١‬ن طلو‪٤‬ن آٌخٗخط‪ٝ ٚ‬ط٘ٔ‪٤‬ظ‪ٜ‬خ‬
‫اُ‪ ٠‬أه‪ٔٓ ٠ٜ‬ظ‪ ٟٞ‬طٔظط‪٤‬غ إٔ ط‪ َٜ‬اُ‪ٝ ٚ٤‬حٕ ‪٣‬يٍى ٓخ ُي‪ ٖٓ ٚ٣‬هيٍحص ‪٣ٝ‬ظوزِ‪ٜ‬خ ك‪ ٢‬ؿ‪ٞ‬‬
‫‪ٞٔ٣‬ى‪ ٙ‬حُلذ ‪ٝ‬ح‪٩‬كٔخّ‪.‬‬

‫ك‪ ٢‬ك‪ ٖ٤‬طْ ط‪ ْ٤ٜٔ‬حُظؼِ‪ ْ٤‬حُوخ‪ ٙ‬ػِ‪ٝ ٠‬ؿ‪ ٚ‬حُظلي‪٣‬ي ُِط‪٬‬د ً‪ ١ٝ‬ح‪٫‬كظ‪٤‬خؿخص‬
‫حُوخ‪ٛ‬ش‪ ٌٖٔ٣ٝ ،‬ط‪ ْ٤ٜٔ‬حُظؼِ‪ ْ٤‬حُؼ‪٬‬ؿ‪١ ١٧ ٢‬خُذ‪ٓ ،‬غ أ‪ ٝ‬ري‪ ٕٝ‬ح‪٫‬كظ‪٤‬خؿخص حُوخ‪ٛ‬ش؛‬

‫‪ٝ‬ك‪ٓ ٢‬ؼظْ حُزِيحٕ حُٔظويٓش طْ طؼي‪َ١ َ٣‬م حُظيٍ‪ٝ ْ٣‬حُز‪٤‬جخص رل‪٤‬غ ‪٣‬ظْ طوي‪ ْ٣‬حُلي‬
‫ح‪٧‬ه‪ُ ٠ٜ‬ؼيى حُط‪٬‬د ك‪ ٢‬ر‪٤‬جخص حُظؼِ‪ ْ٤‬حُؼخّ‪.‬‬

‫أ٘ذاف اٌزشث‪١‬خ اٌخبطخ‪:‬‬


‫ط‪ٜ‬يف حُظَر‪٤‬ش حُوخ‪ٛ‬ش اُ‪ ٠‬طَر‪٤‬ش ‪ٝ‬طؼِ‪ٝ ْ٤‬طؤ‪ َ٤ٛ‬ح‪١٧‬لخٍ ً‪ ١ٝ‬ح‪٫‬كظ‪٤‬خؿخص حُظَر‪٣ٞ‬ش‬
‫حُوخ‪ٛ‬ش رلجخط‪ ْٜ‬حُٔوظِلش‪ًٔ ،‬خ ط‪ٜ‬يف اُ‪ ٠‬طيٍ‪٣‬ز‪ ْٜ‬ػِ‪ ٠‬حًظٔخد حُٔ‪ٜ‬خٍحص حُٔ٘خٓزش‬
‫‪8‬‬
‫كٔذ آٌخٗخط‪ٝ ْٜ‬هيٍحط‪ٝ ْٜ‬كن هط‪ٓ ٢‬يٍ‪ٓٝ‬ش ‪ٝ‬رَحٓؾ هخ‪ٛ‬ش رـَ‪ ٝ‬حُ‪ ٍٞٛٞ‬ر‪ْٜ‬‬
‫اُ‪ ٠‬أك‪ٔٓ َ٠‬ظ‪ٝ ٟٞ‬اػيحى‪ُِ ْٛ‬ل‪٤‬خس حُؼخٓش ‪ٝ‬ح‪ٗ٫‬يٓخؽ ك‪ ٢‬حُٔـظٔغ‪.‬‬
‫‪ّ٠ٚ‬ىٓ رسم‪١‬ك ٘زٖ األ٘ذاف ِٓ خالي ِب ‪:ٍٟ٠‬‬
‫ٔ‪ .‬حٌُ٘ق ػٖ ً‪ ١ٝ‬ح‪٫‬كظ‪٤‬خؿخص حُظَر‪٣ٞ‬ش حُوخ‪ٛ‬ش ‪ٝ‬طلي‪٣‬ي أٓخًٖ ط‪ٞ‬حؿي‪َٜٔ٤ُ ْٛ‬‬
‫ط‪ٞ‬ك‪ َ٤‬هيٓخص حُظَر‪٤‬ش حُوخ‪ٛ‬ش ُ‪.ْٜ‬‬
‫ٕ‪ .‬حٌُ٘ق ػٖ ٓ‪ٞ‬ح‪ٛ‬ذ ‪ٝ‬حٓظؼيحىحص ‪ٝ‬هيٍحص ًَ ‪١‬لَ ‪ٝ‬حٓظؼٔخٍ ًَ ٓخ ‪ٌٖٔ٣‬‬
‫حٓظؼٔخٍ‪ٜ٘ٓ ٙ‬خ‪.‬‬
‫ٖ‪ .‬حٓظويحّ حُ‪ٓٞ‬خثَ ‪ٝ‬حُٔؼ‪٘٤‬خص حُٔ٘خٓزش حُظ‪ ٢‬طٌٖٔ ً‪ ١ٝ‬ح‪٫‬كظ‪٤‬خؿخص حُظَر‪٣ٞ‬ش‬
‫حُوخ‪ٛ‬ش رٔوظِق كجخط‪ ٖٓ ْٜ‬ط٘ٔ‪٤‬ش هيٍحط‪ٝ ْٜ‬آٌخٗخط‪ ْٜ‬رٔخ ‪٣‬ظ‪٬‬ءّ ٓغ‬
‫حٓظؼيحىحط‪.ْٜ‬‬
‫ٗ‪ .‬ط٘ٔ‪٤‬ش ‪ٝ‬طيٍ‪٣‬ذ حُل‪ٞ‬حّ حُٔظزو‪٤‬ش ُي‪ ١ًٝ ٟ‬ح‪٫‬كظ‪٤‬خؿخص حُظَر‪٣ٞ‬ش حُوخ‪ٛ‬ش‬
‫ُ‪ٓ٬‬ظلخىس ٓ٘‪ٜ‬خ ك‪ ٢‬حًظٔخد حُوزَحص حُٔظ٘‪ٞ‬ػش ‪ٝ‬حُٔؼخٍف حُٔوظِلش‪.‬‬
‫٘‪ .‬ط ‪ٞ‬ك‪ َ٤‬ح‪ٓ٫‬ظوَحٍ ‪ٝ‬حَُػخ‪٣‬ش حُ‪ٜ‬ل‪٤‬ش ‪ٝ‬حُ٘لٔ‪٤‬ش ‪ٝ‬ح‪٫‬ؿظٔخػ‪٤‬ش حُظ‪ ٢‬طٔخػي ً‪١ٝ‬‬
‫ح‪٫‬كظ‪٤‬خؿخص حُظَر‪٣ٞ‬ش حُوخ‪ٛ‬ش ػِ‪ ٠‬حُظٌ‪٤‬ق ك‪ ٢‬حُٔـظٔغ حٌُ‪٣ ١‬ؼ‪ ٕٞ٘٤‬ك‪ ٚ٤‬طٌ‪٤‬لخ‬
‫‪٘٣‬ؼَ‪ ْٛ‬رٔخ ُ‪ ٖٓ ْٜ‬كو‪ٞ‬م ‪ٓٝ‬خ ػِ‪ٝ ٖٓ ْٜ٤‬حؿزخص طـخ‪ٌٛ ٙ‬ح حُٔـظٔغ‪.‬‬
‫‪ .ٙ‬طؼي‪ َ٣‬ح‪٫‬طـخ‪ٛ‬خص حُظَر‪٣ٞ‬ش حُوخ‪١‬جش ‪ٛ َٓ٧‬ئ‪٫‬ء ح‪١٧‬لخٍ ػٖ ‪٣َ١‬ن ط‪ٞ‬ؿ‪ٚ٤‬‬
‫‪ٝ‬ط‪ٞ‬ػ‪٤‬ش ح‪َٓ٧‬س ‪ٝ‬ا‪٣‬ـخى ٓ٘خم ٓ‪٬‬ثْ ُِظؼخ‪ ٕٝ‬حُيحثْ ر‪ ٖ٤‬حٍُِٔ٘ ‪ٝ‬حُٔيٍٓش ٓٔخ‬
‫‪٣‬ئى‪ ١‬اُ‪ ٠‬طٌ‪٤‬ق حؿظٔخػ‪ٔ٘٣ ٢‬ـْ ٓغ ه‪ٞ‬حػي حُِٔ‪ٞ‬ى ح‪٫‬ؿظٔخػ‪٤‬ش ‪ٝ‬حُٔ‪ٞ‬حهق‬
‫حُٔوظِلش ػِ‪ ٠‬أٓخّ ٖٓ ح‪٣٩‬ـخر‪٤‬ش ‪ٝ‬حُؼوش رخُ٘لْ‪.‬‬
‫‪ .7‬اػيحى حُوط‪ ٢‬حُلَى‪٣‬ش حُظ‪ ٢‬طظ‪٬‬ءّ ٓغ آٌخٗخص ‪ٝ‬هيٍحص ًَ ‪١‬لَ‪.‬‬
‫‪ .8‬ح‪ٓ٫‬ظلخىس ٖٓ حُزلغ حُؼِٔ‪ ٢‬ك‪ ٢‬طط‪ َ٣ٞ‬حُزَحٓؾ ‪ٝ‬حُ‪ٓٞ‬خثَ ‪ٝ‬ح‪ٓ٧‬خُ‪٤‬ذ‬
‫حُٔٔظويٓش ك‪ٓ ٢‬ـخٍ حُظَر‪٤‬ش حُوخ‪ٛ‬ش‪.‬‬
‫‪ َ٘ٗ .9‬حُ‪ٞ‬ػ‪ ٢‬ر‪ ٖ٤‬أر٘خء حُٔـظٔغ رخُؼ‪ٞ‬م‪ٝ ،‬أٗ‪ٞ‬حػ‪ٓٝ ،ٚ‬ـخ‪٫‬ط‪ٔٓٝ ،ٚ‬ززخط‪َ١ٝ ،ٚ‬م‬
‫حُظـِذ ػِ‪ ٚ٤‬أ‪ ٝ‬حُلي ٖٓ آػخٍ‪ ٙ‬حُِٔز‪٤‬ش‪.‬‬

‫‪9‬‬
‫ٓٔ‪ .‬ط‪٤ٜ‬جش حُٔيحٍّ ُظِز‪٤‬ش ح‪٫‬كظ‪٤‬خؿخص ح‪ٓ٧‬خٓ‪٤‬ش ُ‪١٨‬لخٍ ً‪ ١ٝ‬ح‪٫‬كظ‪٤‬خؿخص‬
‫حُظَر‪٣ٞ‬ش حُوخ‪ٛ‬ش رٔخ ‪٣‬ظطِز‪ًُ ٚ‬ي ٖٓ اؿَحء حُظؼي‪٬٣‬ص حُز‪٤‬ج‪٤‬ش حُ‪٣ٍَٝ٠‬ش‪.‬‬

‫ِجبدا اٌزشث‪١‬خ اٌخبطخ‪:‬‬


‫ك‪ٔ٤‬خ ‪ ٢ِ٣‬رؼ‪ ٞ‬حُٔزخىة حُظ‪ٔ٣ ٢‬ظ٘ي حُ‪ٜ٤‬خ ٓ‪٤‬يحٕ حُظَر‪٤‬ش حُوخ‪ٛ‬ش ‪ٓ ٢ٛٝ‬خ ‪٣‬ؤط‪:٢‬‬

‫ٔ‪ .‬كن حَُػخ‪٣‬ش ‪ٝ‬حُظؼِْ ُـٔ‪٤‬غ ً‪ ١ٝ‬حُلخؿخص حُوخ‪ٛ‬ش ‪ ًَ َٔ٘٣ٝ‬ح‪١٫‬لخٍ حٌُ‪٣ ٖ٣‬ؼخٗ‪ٕٞ‬‬
‫ٖٓ ٓوظِق حٌٗخٍ ح‪٫‬ػخهش‪.‬‬

‫ٕ ‪ .‬طؤً‪٤‬ي ٓزيأ حُلَ‪ٝ‬م حُلَى‪٣‬ش ر‪ ْٛ ٖٓ ٖ٤‬كخؿش حُ‪ ٠‬حُظَر‪٤‬ش حُوخ‪ٛ‬ش ػِ‪ ٠‬حَُؿْ ٖٓ‬
‫‪ٝ‬ؿ‪ٞ‬ى كخؿخص ٓظ٘خر‪ٜ‬ش ر‪ ٖ٤‬حُلجخص حُٔوظِلش‪.‬‬

‫ٖ‪ٟٝ .‬غ حُوط‪ ٢‬حُظَر‪٣ٞ‬ش حُلَى‪٣‬ش ٓ٘‪ٜ‬خ ‪ٝ‬حُـٔؼ‪٤‬ش ُٔ‪ٞ‬حؿ‪ٜ‬ش ح‪٫‬كظ‪٤‬خؿخص حُظَر‪٣ٞ‬ش‬
‫حُوخ‪ٛ‬ش رٌَ كجش ٓغ طلي‪٣‬ي ٓؼخ‪ٓ َ٤٣‬ؼ‪٘٤‬ش ٖٓ حُ‪ ٍٞٛٞ‬حُ‪ ٠‬حُ‪ٜ‬يف ك‪ٔٓ ٢‬ظ‪٣ٞ‬خص‬
‫حُظل‪ٝ َ٤ٜ‬حُٔ‪ٜ‬خٍحص حُل‪٤‬ش ‪ٝ‬حُلًَ‪٤‬ش ‪ٝ‬حُٔ‪٤ٜ٘‬ش ٓغ ػيّ حؿلخٍ ى‪ ٍٝ‬ح‪َٓ٫‬س ك‪ٌٛ ٢‬ح‬
‫حُـخٗذ‪.‬‬

‫ٗ‪ .‬طلي‪٣‬ي حُٔزَ ‪ٝ‬حُ‪ٓٞ‬خثَ ‪ٝ‬ح‪٫‬ى‪ٝ‬حص حُظ‪ ٌٖٔ٣ ٢‬حٓظويحٓ‪ٜ‬خ ُِٔٔخػيس ك‪ ٢‬طلو‪٤‬ن ‪ٛ‬يف‬
‫حكيحع حُظـ‪ َ٤‬ك‪ ٢‬ك‪٤‬خس حُط‪٬‬د ً‪ ١ٝ‬ح‪٫‬كظ‪٤‬خؿخص حُوخ‪ٛ‬ش حُظ‪ٜ٘ٓ ٢‬خ ٓخ ‪٣‬و‪( ٚ‬طو‪ْ٣ٞ‬‬
‫ح‪٫‬ىحء ُ‪.)ْٜ‬‬

‫٘‪ .‬طوي‪ ْ٣‬حُويٓخص حُظَر‪٣ٞ‬ش حُوخ‪ٛ‬ش رخُط‪٬‬د ً‪ ١ٝ‬ح‪٫‬كظ‪٤‬خؿخص حُوخ‪ٛ‬ش ػِ‪ٝ ٠‬كن‬
‫حِٓ‪ٞ‬د ح‪٫‬ىٓخؽ رؤهَ ٓليىحص حُز‪٤‬جش‪٣ٝ ،‬ظ‪ٌٛ ٖٔ٠‬ح حُٔل‪ ّٜٞ‬ػِ‪ٓ ٠‬ز‪ َ٤‬حُٔؼخٍ ‪ٝ‬ؿ‪ٞ‬ى‬
‫ط‪ ١ًٝ ٌ٤ٓ٬‬ح‪٫‬كظ‪٤‬خؿخص حُوخ‪ٛ‬ش رَٔكِش ىٍحٓ‪٤‬ش ٓؼ‪٘٤‬ش ٓغ حهَحٗ‪ ْٜ‬حُؼخى‪ُ ٖ٤٣‬ظ‪ٞ‬ك‪َ٤‬‬
‫حه‪ ٠ٜ‬ىٍؿش ٌٓٔ٘ش ٖٓ حُظلخػَ ح‪٫‬ؿظٔخػ‪.٢‬‬

‫‪ ُْ .ٙ‬طؼز‪٤‬ض رؼ‪ ٞ‬حُٔٔظليػخص حُظَر‪٣ٞ‬ش ك‪ٓ ٢‬ـخٍ ٍػخ‪٣‬ش حُط‪٬‬د ً‪ ١ٝ‬ح‪٫‬كظ‪٤‬خؿخص‬


‫حُوخ‪ٛ‬ش ػِ‪ٝ ٠‬كن ٗظخّ حُ‪ٜ‬ق حُوخ‪ٗ ٙ‬ـخك‪ٜ‬خ ر‪ٛٞ‬ل‪ٜ‬خ ري‪ ٬٣‬طَر‪٣ٞ‬خ ًَِٓح ػ‪٬‬ؿ‪٤‬خ‬
‫ىحثْ حُلخثيس رَ أ‪ٛ‬زق ‪ٌٛ‬ح حُ‪ٜ‬ق ‪ٔ٣‬ؼَ ؿِءح ‪ٛ‬ـ‪َ٤‬ح ؿيح ٖٓ حُٔ‪ٜٔ‬خص حٌُز‪َ٤‬س حُظ‪٢‬‬
‫‪01‬‬
‫ط٘خى‪ ٟ‬ر‪ٜ‬خ حُظَر‪٤‬ش حُوخ‪ٛ‬ش‪ٝ .‬رظوخىّ حُِٖٓ هي ‪٣‬لوي ًُي ٗ‪٤‬جخ ٖٓ ٓل‪ ٜٚٓٞ‬حُظَر‪ٖٓ ١ٞ‬‬
‫ه‪ٗ ٍ٬‬ظَس حُٔـظٔغ حُ‪ٔٓ ،ٚ٤‬خ ‪ ٌَ٘٣‬ػزجخ طَر‪٣ٞ‬خ طظلِٔ‪ ٚ‬حُٔئٓٔخص حُظؼِ‪٤ٔ٤‬ش‪.‬‬

‫‪ .7‬كٔق حُٔـخٍ حٓخّ حُط‪٬‬د ‪ٗ٩‬زخع ‪ٞٛ‬ح‪٣‬خط‪ٔٓٝ ْٜ‬خٍٓظ‪ٜ‬خ ٖٓ ه‪ ٍ٬‬طـٔؼخط‪ ْٜ‬ر‪ٛٞ‬ل‪ٚ‬‬


‫حِٓ‪ٞ‬رخ ػ‪٬‬ؿ‪٤‬خ ُظـخ‪ ُٝ‬كخُش حُ٘ؼ‪ ٍٞ‬رخُ٘و‪ٔٓٝ ٚ‬خػيط‪ ْٜ‬ػِ‪ ٠‬ط٘ٔ‪٤‬ش ح‪٫‬ىحء ح‪٫‬ؿظٔخػ‪٢‬‬
‫ٖٓ ه‪ ٍ٬‬حُٔٔخٍٓخص حُِٔ‪٤ًٞ‬ش ح‪٣٫‬ـخر‪٤‬ش (ً‪.)ٖٔٗ-ٖٔٔ ،ٔ99٘،ٞٗ٬٤‬‬

‫‪ .8‬إٔ ط‪ٞ‬ك‪ َ٤‬حُويٓخص حُظَر‪٣ٞ‬ش حُوخ‪ٛ‬ش ُ‪١٨‬لخٍ‪٣ ،‬ظطِذ ه‪٤‬خّ كَ‪٣‬ن ٓظؼيى حُظو‪ٜٜ‬خص‬
‫رٌُي‪ ،‬ك‪٤‬غ ‪٣‬ؼَٔ ًَ حهظ‪ٜ‬خ‪ ٢ٛ‬ػِ‪ ٠‬طِ‪٣ٝ‬ي حُطلَ رخُويٓخص ًحص حُؼ‪٬‬هش رظو‪،ٜٜٚ‬‬
‫‪ٝ‬ؿخُزخ ٓخ ‪ َٔ٘٣‬حُلَ‪٣‬ن‪ٓ :‬ؼِْ حُظَر‪٤‬ش حُوخ‪ٛ‬ش‪ٝ ،‬حُٔؼخُؾ حُ٘لٔ‪ٝ ،٢‬حُٔؼخُؾ حُ‪ٞ‬ظ‪٤‬ل‪،٢‬‬
‫‪ٝ‬حه‪ٜ‬خث‪ ٢‬ػِْ حُ٘لْ ‪ٝ‬حَُٔٗي‪ٝ ،‬حه‪ٜ‬خث‪ ٢‬حُظَر‪٤‬ش حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش حٌُٔ‪٤‬لش‪ٝ ،‬حه‪ٜ‬خث‪ ٢‬حُؼ‪٬‬ؽ‬
‫حُ٘طو‪ٝ ،٢‬ح‪١٫‬زخء ‪ٝ‬حَُٔ‪ٟ‬خص‪ٝ ،‬حه‪ٜ‬خث‪ ٢‬حُؼَٔ ح‪٫‬ؿظٔخػ‪.٢‬‬

‫‪ .9‬إٔ ح‪٫‬ػخهش ‪ ٫‬طئػَ ػِ‪ ٠‬حُطلَ كو‪ٌُٜ٘ٝ ،٢‬خ هي طئػَ ػِ‪ ٠‬ؿٔ‪٤‬غ حكَحى ح‪َٓ٫‬س‪،‬‬
‫‪ٝ‬ح‪َٓ٫‬س ‪ ٢ٛ‬حُٔؼِْ ح‪ٝ ٍٝ٫‬ح‪١ ٌَُ ْٛ٫‬لَ‪ٝ ،‬حُٔيٍٓش ُ‪ٔ٤‬ض ري‪ ٬٣‬ػٖ ح‪َٓ٫‬س‪ ،‬كٌَِ‬
‫ٖٓ حُطَك‪ ٖ٤‬ى‪ِ٣ ٍٝ‬ؼز‪ ٚ‬ك‪ ٞٔٗ ٢‬حُطلَ‪ًٌُ ،‬ي ‪٫‬ري ٖٓ ط٘ـ‪٤‬غ حكَحى ح‪َٓ٫‬س ‪ٝ‬هخ‪ٛ‬ش‬
‫حُ‪ٞ‬حُي‪ ٖ٣‬ػِ‪ ٠‬حُٔ٘خًٍش حُلخػِش ك‪ ٢‬حُؼِٔ‪٤‬ش حُظَر‪٣ٞ‬ش حُوخ‪ٛ‬ش‪.‬‬

‫ٓٔ‪ .‬إٔ حُظَر‪٤‬ش حُوخ‪ٛ‬ش حُٔزٌَس أًؼَ كخػِ‪٤‬ش ٖٓ حُظَر‪٤‬ش ك‪ ٢‬حَُٔحكَ حُؼَٔ‪٣‬ش حُٔظويٓش‪،‬‬
‫كَٔحكَ حُطل‪ُٞ‬ش حُٔزٌَس َٓحكَ كٔخٓش ػِ‪ٛ ٠‬ؼ‪٤‬ي حُ٘ٔ‪٣ٝ ،ٞ‬ـذ حٓظؼٔخٍ‪ٛ‬خ حُ‪٠‬‬
‫حه‪ ٠ٜ‬كي ٌٖٓٔ‪ًٌُٝ ،‬ي ‪٣‬ؼظزَ حٌُ٘ق ‪ٝ‬حُظيهَ حُٔزٌَ أكي حُٔزخىة حَُث‪٤ٔ٤‬ش ك‪٤ٓ ٢‬يحٕ‬
‫حُظَر‪٤‬ش حُوخ‪ٛ‬ش‪ ٌٖٔ٣ٝ ،‬طوي‪ٌٛ ْ٣‬ح حُ٘‪ٞ‬ع ٖٓ حُويٓخص حٓخ ك‪ ٢‬حَُٔحًِ حُٔظو‪ٜٜ‬ش ح‪ٝ‬‬
‫ك‪ ٢‬حُز‪٤‬ض‪.‬‬

‫‪00‬‬
‫فئبد اٌزشث‪١‬خ اٌخبطخ‬
‫ً‪ ٝٝ‬ح‪٫‬كظ‪٤‬خؿخص حُوخ‪ٛ‬ش‪ ْٛ :‬حٌُ‪ ٖ٣‬طوظِق ه‪ٜ‬خث‪ٝ ْٜٜ‬كخؿخط‪ ْٜ‬ؿ‪٣َٛٞ‬خ ػٖ‬
‫ه‪ٜ‬خث‪ٝ ٚ‬كخؿخص حهَحٗ‪ ًٝٝ( ْٜ‬ح‪٫‬كظ‪٤‬خؿخص حُٔظ‪ٓٞ‬طش)‪.‬‬

‫‪ٝ‬هي ‪٣‬ـ‪ َٜ‬حٌُؼ‪ ٖٓ َ٤‬حُ٘خّ رؤٕ ‪٘ٛ‬خى ػ‪٬‬ع ػَ٘س كجش ٖٓ كجخص ً‪ ١ٝ‬ح‪٫‬كظ‪٤‬خؿخص‬
‫حُوخ‪ٛ‬ش حُظ‪ ٢‬طويّ ُ‪ٜ‬خ حُويٓخص ٖٓ ه‪ ٍ٬‬هخٗ‪ ٕٞ‬حُظَر‪٤‬ش ‪٩‬كَحى حُٔؼ‪ٞ‬ه‪)IDEA( ٖ٤‬‬

‫‪ٝ‬ر‪٤‬خٗ‪ٜ‬خ ًخُظخُ‪:٢‬‬

‫ح‪٩‬ػخهش حُؼوِ‪٤‬ش (رخ‪ٗ٩‬ـِ‪٣ِ٤‬ش‪)Mental Impairment :‬‬ ‫‪‬‬


‫ح‪٩‬ػخهش حُز‪٣َٜ‬ش (رخ‪ٗ٩‬ـِ‪٣ِ٤‬ش‪)Visual Impairment :‬‬ ‫‪‬‬
‫ح‪٩‬ػخهش حُٔٔؼ‪٤‬ش (رخ‪ٗ٩‬ـِ‪٣ِ٤‬ش‪)Hearing Impairment :‬‬ ‫‪‬‬
‫ح‪٩‬ػخهش ح‪ٗ٫‬لؼخُ‪٤‬ش (رخ‪ٗ٩‬ـِ‪٣ِ٤‬ش‪)Emotional Impairment :‬‬ ‫‪‬‬
‫ح‪٩‬ػخهش حُلًَ‪٤‬ش حُٔٔظي‪ٔ٣‬ش (رخ‪ٗ٩‬ـِ‪٣ِ٤‬ش‪)Motor Impairment :‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ٛ‬ؼ‪ٞ‬رخص حُظؼِْ (رخ‪ٗ٩‬ـِ‪٣ِ٤‬ش‪)Learning Disabilities :‬‬ ‫‪‬‬
‫ح‪ٟ‬طَحرخص حُظ‪ٞ‬ح‪( َٛ‬رخ‪ٗ٩‬ـِ‪٣ِ٤‬ش‪)Communication Disorders :‬‬ ‫‪‬‬
‫حُٔ‪ٛٞ‬زش ‪ٝ‬حُظل‪ٞ‬م (رخ‪ٗ٩‬ـِ‪٣ِ٤‬ش‪)Giftedness and Talents :‬‬ ‫‪‬‬
‫حُظ‪ٞ‬كي (رخ‪ٗ٩‬ـِ‪٣ِ٤‬ش‪)Autism :‬‬ ‫‪‬‬
‫ح‪٩‬ػخهش حُ‪ٜ‬ل‪٤‬ش (رخ‪ٗ٩‬ـِ‪٣ِ٤‬ش‪)Health Impairment :‬‬ ‫‪‬‬
‫ح‪٩‬ػخهش حُلٔ‪٤‬ش حُِٔى‪ٝ‬ؿش (رخ‪ٗ٩‬ـِ‪٣ِ٤‬ش‪)Deaf Blindness :‬‬ ‫‪‬‬
‫ح‪٩‬ػخهخص حُٔظؼيىس (رخ‪ٗ٩‬ـِ‪٣ِ٤‬ش‪)Multiple Disabilities :‬‬ ‫‪‬‬
‫ه‪ ٍٜٞ‬ح‪ٗ٫‬ظزخ‪ ٙ‬كَ‪ ١‬حُلًَش (رخ‪ٗ٩‬ـِ‪٣ِ٤‬ش‪)ADHD :‬‬ ‫‪‬‬

‫‪01‬‬
‫‪ًٝ‬ؼ‪َ٤‬حً ٓخ ‪٣‬ظْ حُوِ‪ ٢‬ر‪ٓ ٖ٤‬لخ‪ ١ًٝ ْ٤ٛ‬ح‪٫‬كظ‪٤‬خؿخص حُوخ‪ٛ‬ش ‪ٝ‬حُٔلخ‪ ْ٤ٛ‬حُظ‪ ٢‬ك‪ ٢‬ػِْ‬
‫حُ٘لْ‪ٓ ،‬ؼَ ٓل‪ ّٜٞ‬حُظوِق حُؼوِ‪ٝ ،٢‬حَُٔ‪ ٝ‬حُؼوِ‪ٝ ،٢‬طؤْ حُيٍحٓش رخُـخٓؼخص‬
‫‪ٝ‬حٌُِ‪٤‬خص ك‪ ٢‬حُظَر‪٤‬ش حُوخ‪ٛ‬ش ٓؼَ (ؿخٓؼش حُِٔي ٓؼ‪ٞ‬ى رخَُ‪٣‬خ‪ٝ ،ٝ‬ؿخٓؼش حُِٔي ك‪َٜ٤‬‬
‫رخُ‪ٜ‬ل‪ٞ‬ف‪٤ًِٝ ،‬ش حُٔؼِٔ‪ ٖ٤‬رـيس‪ٝ ،‬ؿخٓؼش ح‪ٓ٩‬خٍحص حُؼَر‪٤‬ش حُٔظليس‪ٝ ،‬حُـخٓؼش ح‪ٍ٧‬ىٗ‪٤‬ش‪،‬‬
‫‪ٝ‬ؿخٓؼش حُوِ‪٤‬ؾ حُؼَر‪ ٢‬رخُزلَ‪ )ٖ٣‬ك‪ ٢‬أكي حُٔٔخٍحص حُظو‪٤ٜٜ‬ش حُظخُ‪٤‬ش‪:‬‬

‫حٌُٔل‪ٞ‬ك‪ٟٝ ٖ٤‬ؼخف حُز‪ ١ًٝ ،َٜ‬حُؼ‪ٞ‬م حُٔٔؼ‪ٟٝ ٢‬ؼخف حُٔٔغ‪ ،‬ح‪٩‬ػخهش‬


‫حُؼوِ‪٤‬ش‪ ،‬حُظل‪ٞ‬م ‪ٝ‬ح‪٫‬رظٌخٍ‪ٛ ،‬ؼ‪ٞ‬رخص حُظؼِْ‪ ،‬حٌُحط‪٤‬ش (حُظ‪ٞ‬كي)‪ ،‬ح‪ٟ٫‬طَحرخص حُِٔ‪٤ًٞ‬ش‪،‬‬
‫طؼيى ح‪٩‬ػخهخص‪ ،‬ح‪٩‬ػخهخص حُـٔٔ‪٤‬ش ‪ٝ‬حُ‪ٜ‬ل‪٤‬ش‪ ،‬ح‪ٟ‬طَحرخص حُظ‪ٞ‬ح‪،َٛ‬‬

‫خظبئض ؽالة اٌزشث‪١‬خ اٌخبطخ ‪ٚ‬أعبٌ‪١‬ت سػب‪٠‬ز‪ُٙ‬‬


‫ظ‪ٜٓ َٜ‬طِق ً‪ ١ٝ‬ح‪٫‬كظ‪٤‬خؿخص حُوخ‪ٛ‬ش ‪ special needs‬ه‪ ٍ٬‬حَُرغ ح‪٧‬ه‪َ٤‬‬
‫ٖٓ حُوَٕ حُٔخ‪ًُٝ ٢ٟ‬ي ُِظؼز‪ َ٤‬ػٖ ِٓ‪٣‬ي ٖٓ ح‪٣٩‬ـخر‪٤‬ش ‪ٝ‬حُظلخإٍ ك‪٤‬خٍ ح‪١٧‬لخٍ حٌُ‪ٖ٣‬‬
‫‪٣‬وظِل‪ ٕٞ‬ريٍؿش ِٓل‪ٞ‬ظش ػٖ أهَحٗ‪ٞٓ ْٜ‬حء ِٓزخ ً أ‪ ٝ‬ا‪٣‬ـخرخ ً – ريٍؿش طٔظيػ‪ ٢‬اؿَحء‬
‫طؼي‪٬٣‬ص ك‪ ٢‬حُٔٔخٍٓخص حُٔيٍٓ‪٤‬ش أ‪ ٝ‬حُٔ٘خ‪ٛ‬ؾ حُيٍحٓ‪٤‬ش أ‪ ٝ‬حُويٓش حُظَر‪٣ٞ‬ش ُٔ‪ٞ‬حؿ‪ٜ‬ش‬
‫كخؿخط‪ ْٜ‬حُوخ‪ٛ‬ش ‪ٔٓٝ‬خػيط‪ ْٜ‬ػِ‪ ٠‬طلو‪٤‬ن أك‪ٔٓ َ٠‬ظ‪ ٖٓ ٟٞ‬حُ٘ٔ‪ٝ .ٞ‬حُٔ‪ٜ‬طِق حُيحٍؽ‬
‫كخُ‪٤‬خ ً ‪٣ٝ‬طِو‪ ٚ‬حٌُؼ‪ ٖٓ َ٤‬حُزخكؼ‪ ٖ٤‬ػِ‪ ٠‬حُٔؼ‪ٞ‬ه‪ ١ًٝ ٖٓ ٖ٤‬ح‪٫‬كظ‪٤‬خؿخص حُوخ‪ٛ‬ش ‪ٞٛ‬‬
‫ح‪٧‬كَحى ً‪ ١ٝ‬ح‪٩‬ػخهش ‪ٝ ،individual with disability‬طَ٘ٔ كجخص ح‪٫‬ػخهش حُٔٔؼ‪٤‬ش‬
‫‪ٝ‬حُز‪٣َٜ‬ش ‪ٝ‬حُؼوِ‪٤‬ش ‪ٝ‬حُظ‪ٞ‬كي ‪ٝ‬ح‪٫‬ػخهخص حُـٔٔ‪٤‬ش ‪ٝ‬حُ‪ٜ‬ل‪٤‬ش ‪ٝ‬ح‪ٟ‬طَحرخص حُِـش‬
‫‪ٝ‬حُظوخ‪١‬ذ ‪ٝ‬ح‪ٟ٫‬طَحرخص ح‪ٗ٫‬لؼخُ‪٤‬ش ‪ٛٝ‬ؼ‪ٞ‬رخص حُظؼِْ‪.‬‬

‫‪ٗ ٫ٝ‬ي ك‪ ٢‬حٗ‪ًِٔ ٚ‬خ ُحى ك‪ٜ٘ٔ‬خ ُطز‪٤‬ؼش ح‪١٧‬لخٍ ً‪ ١ٝ‬ح‪٫‬كظ‪٤‬خؿخص حُوخ‪ٛ‬ش ‪ٝ‬ح‪ٓ٧‬خُ‪٤‬ذ‬
‫حُظَر‪٣ٞ‬ش طؼٌْ طوي‪َٗ٣‬خ ‪ٝ‬حكظَحٓ٘خ ُ‪ٜ‬ئ‪٫‬ء ح‪١٧‬لخٍ ‪ٝ‬آَٓ‪ٝ ،ْٛ‬طِح‪٣‬ي ح‪ َٓ٧‬ك‪ ٢‬اكَحُ‬
‫ِٓ‪٣‬ي ٖٓ حُظط‪ٝ ٍٞ‬حُ٘ٔ‪ٝ ٞ‬حُ٘ـخف ‪ٝ‬حُظ‪ٞ‬ك‪٤‬ن ك‪ ٢‬ك‪٤‬خط‪ ْٜ‬أػ٘خء حَُٗي‪.‬‬

‫‪02‬‬
‫‪ٚ‬ف‪ ٟ‬ػ‪ٛ‬ء رٌه ‪ّ٠‬ىٓ رظٕ‪١‬ف األؽفبي ر‪ ٞٚ‬االزز‪١‬بخبد اٌخبطخ إٌ‪ِ ٝ‬دّ‪ٛ‬ػبد فشػ‪١‬خ‬
‫ثغشع اٌزؼٍ‪ ُ١‬ػٍ‪ ٝ‬إٌس‪ ٛ‬اٌزبٌ‪- :ٟ‬‬

‫ٔ‪ -‬االخزالفبد ف‪ ٟ‬اٌدبٔت اٌؼمٍ‪ – ٟ‬اٌّؼشف‪ٝ :ٟ‬طَ٘ٔ ح‪١٧‬لخٍ حُٔظل‪ٞ‬ه‪ ٖ٤‬ػوِ‪٤‬خ ً‬


‫‪ٝ‬حُٔ‪ٞٛٞ‬ر‪ٝ ٖ٤‬حُٔظوِل‪ ٕٞ‬ػوِ‪٤‬خً‪.‬‬

‫ٕ‪ -‬االخزالفبد اٌسغ‪١‬خ‪ٝ :‬ط‪ ْ٠‬ح‪١٧‬لخٍ حٌُ‪٣ ٖ٣‬ؼخٗ‪ ٖٓ ٕٞ‬اػخهخص ٓٔؼ‪٤‬ش أ‪ ٝ‬ر‪٣َٜ‬ش‪.‬‬

‫ٖ‪ -‬االخزالفبد اٌز‪ٛ‬اطٍ‪١‬خ‪ٝ :‬طَ٘ٔ ح‪١٧‬لخٍ ً‪ٛ ١ٝ‬ؼ‪ٞ‬رخص حُظؼِْ‪ًٌُٝ ،‬ي ٖٓ ‪٣‬ؼخٗ‪ٕٞ‬‬
‫ٖٓ ح‪ٟ‬طَحرخص ك‪ ٢‬حُ٘طن ‪ٝ‬حُِـش‪.‬‬

‫ٗ‪ -‬االخزالفبد اٌغٍ‪ٛ‬و‪١‬خ‪ٝ :‬طَ٘ٔ ح‪١٧‬لخٍ حٌُ‪٣ ٖ٣‬ؼخٗ‪ ٖٓ ٕٞ‬ح‪ٟ‬طَحرخص ك‪ ٢‬حُ٘و‪٤ٜ‬ش‬


‫أ‪ ٝ‬أه‪٬‬ه‪٤‬ش‪ ،‬أ‪ ٝ‬ح‪ٟ‬طَحرخص ٗٔخث‪٤‬ش ػخٓش أ‪ٗ ٝ‬خِٓش‪.‬‬

‫٘‪ -‬االخزالفبد اٌجذٔ‪١‬خ‪ٝ :‬طَ٘ٔ ح‪١٧‬لخٍ حٌُ‪٣ ٖ٣‬ؼخٗ‪ ٖٓ ٕٞ‬اػخهخص كًَ‪٤‬ش أ‪ ٝ‬ح‪ٟ‬طَحرخص‬
‫‪٤ٛ‬يٍ‪ُٞٝ‬ؿ‪٤‬ش‪ ،‬أ‪ ٝ‬أَٓح‪ ٝ‬ػ‪٣ٞ٠‬ش ِٓٓ٘ش‪.‬‬

‫‪ -ٙ‬االخزالفبد اٌشذ‪٠‬ذح ‪ٚ‬اٌّزؼذدح‪ٝ :‬ط‪ ْ٠‬ح‪١٧‬لخٍ حٌُ‪٣ ٖ٣‬ؼخٗ‪ ٖٓ ٕٞ‬ػيس اػخهخص ك‪٢‬‬
‫‪ٝ‬هض ‪ٝ‬حكي (َِٗ ىٓخؿ‪ٝ ٢‬اػخهش ػوِ‪٤‬ش‪ ،‬أ‪ًٝ ْٔٛ ٝ‬ق ر‪ ،َٜ‬أ‪ ٝ‬اػخهش ٓٔؼ‪٤‬ش ‪ٝ‬اػخهش‬
‫ػوِ‪٤‬ش … حُن)‪.‬‬

‫اٌشػب‪٠‬خ اٌزشث‪٠ٛ‬خ ٌز‪ ٞٚ‬االزز‪١‬بخبد اٌخبطخ‪:‬‬


‫‪ٝ‬هي طِح‪٣‬يص أػيحى حُٔئٓٔخص ‪ٝ‬حُٔيحٍّ حُوخ‪ٛ‬ش رخُٔؼ‪ٞ‬ه‪ ٖ٤‬ر‪ٍٜٞ‬س ِٓل‪ٞ‬ظش‬
‫ه‪ ٍ٬‬حُ٘‪ٜ‬ق ح‪ ٖٓ ٍٝ٧‬حُوَٕ حُؼَ٘‪ ،ٖ٣‬ر‪٤‬ي أٗ‪ً ٚ‬خٕ ‪٣‬ـِذ ػِ‪ٜ٤‬خ حُطخرغ ح‪ٞ٣٫‬حث‪ٔٓ ٢‬خ‬
‫ىكغ حُزؼ‪ ٞ‬اُ‪ٗ ٠‬وي ‪ ٌٙٛ‬ح‪ٓ٧‬خُ‪٤‬ذ ك‪ ٢‬حَُػخ‪٣‬ش‪ ،‬ك‪٤‬غ أٗ‪ ٚ‬ؿخُزخ ً ٓخ ًخٗض طويّ ُ‪٘ٓ ْٜ‬خ‪ٛ‬ؾ‬
‫أ‪ ٝ‬رَحٓؾ طؼِ‪٤ٔ٤‬ش ‪ِ٣ِٛ‬ش ‪٣‬و‪ ّٞ‬رظيٍ‪ٜٔ٣‬خ ُ‪ٓ ْٜ‬ؼِٔ‪٣ ٕٞ‬ؼظزَ‪ ٕٝ‬أهَ ًلخءس ٖٓ حُٔؼِٔ‪ٖ٤‬‬
‫حٌُ‪٣ ٖ٣‬و‪ ٕٞٓٞ‬رخُظيٍ‪ ْ٣‬ك‪ ٢‬حُٔيحٍّ حُؼخى‪٣‬ش‪ًٔ .‬خ إٔ ‪ٌٛ‬ح ح‪ِٞٓ٧‬د ك‪ ٢‬حَُػخ‪٣‬ش ‪٣‬ؼٌْ‬
‫حُ٘ظَس حُٔظ٘خثٔش ُ‪ٜ‬ئ‪٫‬ء ح‪١٧‬لخٍ‪ِٓٝ ،‬ز‪٤‬ش ح‪٫‬طـخ‪ٛ‬خص ٗل‪ ْٛٞ‬ك‪٤‬غ ‪٣‬ظْ ػُِ‪ٝ ْٜ‬ارؼخى‪ْٛ‬‬
‫ػٖ أهَحٗ‪ٝ ،ْٜ‬ػٖ حُل‪٤‬خس حُؼخى‪٣‬ش‪ٌٛٝ ،‬ح أَٓ ؿ‪٫ َ٤‬ثن رخ‪ٔٗ٩‬خٕ‪.‬‬
‫‪03‬‬
‫ًَ ًُي ىكغ ًؼ‪ ٖٓ َ٤‬حُٔوظ‪ ٖ٤ٜ‬اُ‪ ٠‬حُٔ٘خىحس ر‪ٍَٝ٠‬س ط‪ٞ‬ك‪ َ٤‬أٓخُ‪٤‬ذ أهَ‪َُ ٟ‬ػخ‪٣‬ش‬
‫ً‪ ١ٝ‬ح‪٫‬كظ‪٤‬خؿخص حُوخ‪ٛ‬ش طوَر‪ – ْٜ‬هيٍ ح‪ٌٓ٩‬خٕ – ٖٓ أٓخُ‪٤‬ذ حُل‪٤‬خس حُؼخى‪٣‬ش‪.‬‬

‫‪ٝ‬هي أ‪ٛ‬زق ىٓؾ ً‪ ١ٝ‬ح‪٫‬كظ‪٤‬خؿخص حُوخ‪ٛ‬ش ك‪ ٢‬حُظؼِ‪ ْ٤‬أَٓ ‪٫ ١ٍَٟٝ‬ػظزخٍحص ًؼ‪َ٤‬س‪،‬‬


‫ٓ٘‪ٜ‬خ ٓخ ‪٣‬ظؼِن رخُـخٗذ ح‪ٔٗ٩‬خٗ‪ ٢‬حٌُ‪٣ ١‬و‪ ٢٠‬رٔؼخِٓش ؿٔ‪٤‬غ ح‪٧‬كَحى ٓؼخِٓش اٗٔخٗ‪٤‬ش ػِ‪٠‬‬
‫هيّ حُٔٔخ‪ٝ‬حس‪ٝ ،‬ػيّ حُظٔ‪ ِ٤‬ر‪ ْٜ٘٤‬ػِ‪ ٠‬أٓخّ أ‪ٝ‬ؿ‪ٗ ٚ‬و‪ ٚ‬أ‪ ٝ‬ه‪ٓ ٍٜٞ‬ؼ‪٘٤‬ش‪ٝ .‬رؼزخٍس‬
‫أهَ‪ ٟ‬ك‪ٜ٘‬خى ٘‪ % 9‬طوَ‪٣‬زخ ً ٖٓ ح‪١٧‬لخٍ ً‪ ١ٝ‬ح‪٫‬كظ‪٤‬خؿخص حُوخ‪ٛ‬ش ‪ٞ٣‬ؿي‪ ٕٝ‬ك‪٢‬‬
‫حُٔـظٔغ‪٣ٝ ،‬ؼ‪ ٕٞ٘٤‬رؤِٓ‪ٞ‬د أ‪ ٝ‬رآهَ ى‪ ٕٝ‬إٔ طويّ ُ‪ ْٜ‬هيٓخص ٓ٘ظٔش‪٘ٛٝ .‬خى حػظزخٍحص‬
‫أهَ‪ ١‬طظؼِن رخُـخٗذ ح‪٫‬هظ‪ٜ‬خى‪ ،١‬ك‪٤‬غ ‪٣‬وَ حُيٓؾ حُلخؿش اُ‪ ٠‬اٗ٘خء ٓزخٕ ؿي‪٣‬يس رخ‪ٛ‬ظش‬
‫حُظٌخُ‪٤‬ق‪ٓٝ ،‬خ طٔظِِٓ‪ ٖٓ ٚ‬ط‪ٞ‬ك‪ َ٤‬اػيحى ا‪ٟ‬خك‪٤‬ش ٖٓ حُؼخِٓ‪ ٖ٤‬رٔٔظ‪٣ٞ‬خط‪ ْٜ‬حُٔوظِلش ‪ٞٛٝ‬‬
‫أَٓ ‪٣‬ظطِذ ٓ‪ِ٤‬حٗ‪٤‬خص ًز‪َ٤‬س‪.‬‬

‫ه‪ٜ‬خث‪ ٚ‬ح‪١٧‬لخٍ حُٔؼخه‪٤ً٘ٛ ٖ٤‬خ ً‬

‫‪ ‬اٌخظبئض اٌدغّ‪١‬خ‪- :‬‬

‫‪٣‬ؼي حُٔؼخه‪٤ً٘ٛ ٖ٤‬خ ً أىٗ‪ ٖٓ ٢‬حُؼخى‪ ٖ٣‬ك‪ ٢‬حُـْٔ‬


‫‪ٝ‬حُ‪ٝ ُٕٞ‬حُط‪ًٔ ،ٍٞ‬خ أٗ‪ ْٜ‬أًؼَ ػَ‪ٟ‬ش ُ‪ٛ٪‬خرش‬
‫رخ‪َٓ٧‬ح‪ًٔ – ٝ‬خ أٗ‪٣ ْٜ‬ظؤهَ‪ ٕٝ‬ك‪ ٢‬حُظلٌْ ك‪٢‬‬
‫ػِٔ‪٤‬خص ‪ٟ‬ز‪ ٢‬ح‪٩‬هَحؽ ‪ٝ‬حُ‪ٞ‬ه‪ٞ‬ف ‪ٝ‬حُٔ٘‪ٝ ٢‬حُظٔ٘‪ٖ٤‬‬
‫‪ٝ‬حٌُ‪.ّ٬‬‬

‫‪ ‬اٌخظبئض اٌسشو‪١‬خ ‪ٚ‬إٌفغ‪١‬خ اٌسشو‪١‬خ‪- :‬‬

‫‪٣‬ئى‪ ١‬حُٔؼخه‪٤ً٘ٛ ٕٞ‬خ ً ح‪٧‬ػٔخٍ حُظ‪ ٢‬طلظخؽ اُ‪ ٠‬ط‪ٞ‬حكن كًَ‪ ٢‬رٌلخءس أهَ ٖٓ حُؼخى‪ٖ٣‬‬
‫ٓ‪ٞ‬حء ًخٗض حُٔ‪ٜ‬خٍس طظطِذ ه‪ٞ‬س أ‪َٓ ٝ‬ػش أ‪ ٝ‬ىهش ك‪ ٢‬ح‪٧‬ىحء – ًٔخ ‪ٝ‬ؿي إٔ ُي‪ ْٜ٣‬حٌُؼ‪َ٤‬‬
‫ٖٓ حٌُٔ٘‪٬‬ص حُٔظؼِوش رخُ٘خك‪٤‬ش حُلٔ‪٤‬ش‪.‬‬

‫‪04‬‬
‫‪ ‬اٌخظبئض اٌؼمٍ‪١‬خ اٌّؼشف‪١‬خ‪- :‬‬

‫(أ) اٌمذسح اٌؼمٍ‪١‬خ اٌؼبِخ‬

‫طوَ ٗٔزش حًٌُخء ػٖ ٓ‪ – 7‬حُويٍس حُؼوِ‪٤‬ش ُِٔؼخم ً‪٤٘ٛ‬خ ً طٔخ‪ ٗ/ٖ ١ٝ‬حُويٍس حُؼوِ‪٤‬ش ُِلَى‬
‫حُٔ‪ – ١ٞ‬حُطلَ حُٔ‪٘ٓ ٞٔ٘٣ ١ٞ‬ش ػوِ‪٤‬ش ه‪٘ٓ ٍ٬‬ش ُٓ٘‪٤‬ش‪ ،‬أٓخ حُٔؼخم ػوِ‪٤‬خ ً ‪ ٞٔ٘٣‬طٔؼش‬
‫ٗ‪ ٍٜٞ‬ػوِ‪٤‬ش – حُؼَٔ حُؼوِ‪ُِٔ ٢‬ظوِق ػوِ‪٤‬خ ً ‪٣ِ٣ ٫‬ي ػٖ ٓٔ أ‪٘ٓ ٔٔ ٝ‬ش ػوِ‪٤‬ش ‪٫ٝ‬‬
‫‪٣‬ئ‪ٌٛ ِٚٛ‬ح ُِظل‪ َ٤ٜ‬حُيٍحٓ‪ ٢‬أًؼَ ٖٓ حُ‪ٜ‬ق حُوخْٓ ٓ‪ٜٔ‬خ رِؾ ػَٔ‪ ٙ‬حُِٓ٘‪.٢‬‬

‫(ة) اٌمذسح اٌٍغ‪٠ٛ‬خ‬

‫‪٬٣‬كع حُظؤهَ ك‪ ٢‬اهَحؽ ح‪ٞٛ٧‬حص ‪ٗٝ‬طن حٌُِٔخص ‪ٝ‬حٓظويحّ حُـَٔ ‪ٝ‬حُظؼز‪ َ٤‬حُِلظ‪٢‬‬
‫ػٖ ح‪٧‬كٌخٍ ‪ٝ‬حُٔ٘خػَ ‪ًٔ /‬خ ط‪ٞ‬ؿي ػ‪ٞ٤‬د ك‪ ٢‬حُ٘طن ‪ٝ‬حٌُ‪.ّ٬‬‬

‫(ج) اٌمذسح اٌسغبث‪١‬خ‬

‫‪ َٜ٣‬حُٔؼخه‪٤ً٘ٛ ٕٞ‬خ ً اُ‪ ٠‬هيٍحط‪ ْٜ‬حُٔظ‪ٞ‬هؼش ك‪ ٢‬حُؼِٔ‪٤‬خص حُلٔخر‪٤‬ش ح‪ٓ٧‬خٓ‪٤‬ش ‪٫ ٌُْٜ٘ٝ‬‬


‫‪َ٣‬طو‪ ٕٞ‬اُ‪ٌٛ ٠‬ح حُٔٔظ‪ ٟٞ‬ك‪ ٢‬حُل‪ ْٜ‬أ‪ ٝ‬كَ حُٔٔخثَ حُظ‪ ٢‬طظطِذ حُوَحءس ‪ٝ‬حُل‪.ْٜ‬‬

‫(د) اٌمذسح اٌفٕ‪١‬خ ‪ٚ‬اٌّ‪ٛ‬ع‪١‬م‪١‬خ‬

‫ُ‪ٞ‬كع إٔ طؼِْ حُٔ‪ٜ‬خٍحص حُل٘‪٤‬ش ‪ٝ‬حُٔ‪٤ٓٞ‬و‪٤‬ش ‪ ٌٕٞ٣‬أرطؤ ُي‪ ١‬حُٔظوِق ػوِ‪٤‬خ ً ‪ٍ٫‬طزخ‪ٚ١‬‬
‫رظؤهَ ‪ٝ‬ه‪ ٙٞٔٗ ٍٜٞ‬حُؼوِ‪.٢‬‬

‫‪ ‬اٌؼٍّ‪١‬بد اٌؼمٍ‪١‬خ‪- :‬‬

‫االٔزجبٖ‪ :‬ط٘ض ح‪ٗ٫‬ظزخ‪ٝ ٙ‬ه‪ٓ َٜ‬يح‪ٙ‬‬

‫اإلدسان‪ :‬ه‪ ٍٜٞ‬ك‪ ٢‬حُظٔ‪ٝ ِ٤‬حُظ‪َٜ‬ف‬

‫رى‪ ٓ٠ٛ‬اٌّف‪ :َٛٙ‬ه‪ ٍٜٞ‬ك‪ ٢‬حُظـَ‪٣‬ي ‪ٝ‬حُظؼٔ‪ٝ ْ٤‬حٓظويحّ حُٔلٔ‪ٓٞ‬خص‪.‬‬

‫اٌززوش‪ :‬أهَ ٖٓ ح‪٣ٞٓ٧‬خء ك‪ ٢‬حُظًٌَ ٓغ َٓػش حُ٘ٔ‪٤‬خٕ‪.‬‬


‫‪05‬‬
‫اٌزؼٍُ‪ ٌٖٔ٣ :‬طؼِ‪ ْٜٔ٤‬ػٖ ‪٣َ١‬ن ح‪ٓ٫‬ظـخرش حَُ٘‪٤١‬ش ‪ٝ‬كَ حٌُٔ٘‪٬‬ص ‪ٝ‬طٌ‪ ٖ٣ٞ‬حُٔلخ‪ْ٤ٛ‬‬

‫‪ٝ‬ح‪ٓ٫‬ظـخرخص حُِلظ‪٤‬ش ‪ ٌُٖٝ‬ك‪ٓ ٢‬يس أ‪ٔٓ ٍٞ١‬خ ‪٣‬لظخؿ‪ٜ‬خ حُ٘و‪ ٚ‬حُؼخى‪٣ ٫ٝ ١‬ظؼي‪ٟ‬‬
‫ٓٔظ‪١ٞ‬‬

‫حُ‪ٜ‬ق حَُحرغ أ‪ ٝ‬حُوخْٓ ح‪٫‬رظيحث‪.٢‬‬

‫االثزىبس ‪ٚ‬اٌزخ‪ :ً١‬هي ‪ُ ٌٕٞ٣‬ي‪ ١‬حُزؼ‪ٜٓ ْٜ٘ٓ ٞ‬خٍحص حَُْٓ ح‪٫‬رظٌخٍ‪ٝ ١‬حُ٘لض‬

‫‪ٝ‬ح‪٧‬ىحء حُٔ‪٤ٓٞ‬و‪.٢‬‬

‫‪ ‬اٌخظبئض االٔفؼبٌ‪١‬خ ‪ٚ‬االخزّبػ‪١‬خ‪- :‬‬

‫‪ -‬االٔغسبة‪ُ :‬ي‪ُِ ً٬٤ٓ ْٜ٣‬ؼُِش هخ‪ٛ‬ش اًح ٓخ ‪ٟٝ‬ؼ‪ٞ‬ح ك‪ ٢‬حُل‪ ٍٜٞ‬حُؼخى‪٣‬ش‪.‬‬

‫‪ -‬اٌؼذ‪ٚ‬اْ‪ ِٕٞ٤ٔ٣ :‬اُ‪ ٠‬ح‪٫‬ػظيحء ػِ‪٬ُٓ ٠‬ث‪ ْٜ‬أ‪ٓ ٝ‬يٍٓ‪ ْٜ٤‬أ‪٣ ٝ‬لطٔ‪ ٕٞ‬ح‪٤ٗ٧‬خء‪.‬‬

‫‪ -‬اٌزشدد‪٣ :‬ظَىى‪ ٕٝ‬ك‪ ٢‬ح‪٧‬ػٔخٍ‪.‬‬

‫‪ -‬اٌدّ‪ٛ‬د‪ُ :‬ي‪ ْٜ٣‬ؿٔ‪ٞ‬ى ك‪ ٢‬ح‪ٓ٫‬ظـخرش ‪ٝ‬ػيّ حَُٔ‪ٗٝ‬ش ك‪ ٢‬حُظ‪َٜ‬ف‪.‬‬

‫‪ّٔ -‬ط‪١‬خ اٌغٍ‪ٛ‬ن‪٣ :‬يح‪ ّٝ‬ػِ‪ ٠‬أىحء حُلًَش ر‪ٍٜٞ‬س طٌَحٍ‪٣‬ش‪.‬‬

‫‪ -‬االٔفؼبٌ‪١‬خ اٌؼبِخ‪ :‬ه‪ ٍٜٞ‬ك‪ ٢‬حُويٍس ػِ‪ٟ ٠‬ز‪ ٢‬حُ٘لْ ‪ٝ‬حُظلٌْ ك‪ ٢‬ح‪ٗ٫‬لؼخ‪٫‬ص‪.‬‬

‫‪ -‬إٌشبؽ اٌضائذ‪ :‬هخ‪ٛ‬ش ٖٓ ‪٣‬ؼخٗ‪ ٖٓ ٕٞ‬طِق ك‪ ٢‬ه‪٣٬‬خ حُٔن ‪٣‬ظٔٔ‪ ٕٞ‬رخ‪ٗ٫‬يكخػ‪٤‬ش‪.‬‬

‫‪ -‬ػذَ رمذ‪٠‬ش اٌزاد‪ :‬رٔزذ طٌَحٍ َٓحص حُلَ٘ أ‪ٗ ٝ‬ظَس ح‪٥‬هَ‪.ُْٜ ٖ٣‬‬

‫‪ -‬االٔسشافبد اٌغٍ‪ٛ‬و‪١‬خ ‪ٚ‬اٌؼبؽف‪١‬خ‪٘ٓ :‬ظَ٘س ر‪٣ ٖٓ ٖ٤‬ؼخٗ‪ ٖٓ ٕٞ‬طِق ك‪ ٢‬حُيٓخؽ‪.‬‬

‫‪ -‬اٌدٕبذ‪ٔٗ :‬زش حُـ٘خف ػخُ‪٤‬ش رٔزذ ه‪ ٍٜٞ‬اىٍحى حُؼ‪ٞ‬حهذ ‪ٝ‬هخرِ‪٤‬ش حُٔظوِق ُ‪ٓ٬‬ظ‪ٜٞ‬حء‬
‫‪ٝ‬حُظؤػ‪ٔٓ َ٤‬خ ‪٣‬ـؼِ‪ ٚ‬أىح‪ ٙ‬ك‪٣ ٢‬ي هَٗخء حُٔ‪ٞ‬ء‪.‬‬

‫‪07‬‬
‫‪ ‬سػب‪٠‬خ اٌّزخٍف‪ ٓ١‬ػمٍ‪١‬بً‪- :‬‬

‫حُظٌخَٓ ‪ٝ‬حُ٘ٔ‪ – ٍٞ‬ح‪٫‬طـخ‪ٗ ٙ‬ل‪ ٞ‬حُؼخى‪٣‬ش – حُيٓؾ‬

‫‪ ‬أشىبي ‪ٚ‬أٔ‪ٛ‬اع ِؤعغبد رأ٘‪ ً١‬اٌّؼبل‪ ٓ١‬رٕ٘‪١‬بً‪- :‬‬

‫حُٔئٓٔخص حُيحهِ‪٤‬ش – حُٔئٓٔخص حُوخٍؿ‪٤‬ش – حُٔيحٍّ حُٔٔظوِش – ك‪ ٍٜٞ‬رٔيحٍّ‬


‫حُؼخى‪ٖ٣‬‬

‫‪ ‬اٌؼالج إٌفغ‪ٌٍّ ٟ‬ؼبل‪ ٓ١‬رٕ٘‪١‬بَ‪- :‬‬

‫‪ -‬حُؼ‪٬‬ؽ ػٖ ‪٣َ١‬ن حُلٖ‬

‫‪ -‬حُؼ‪٬‬ؽ رخُِؼذ‬

‫‪ -‬حُؼ‪٬‬ؽ حُـٔخػ‪٢‬‬

‫‪ -‬حُؼ‪٬‬ؽ حُِٔ‪٢ًٞ‬‬

‫‪ -‬حُؼ‪٬‬ؽ حٌُ‪٢ٓ٬‬‬

‫‪ -‬حُؼ‪٬‬ؽ حُٔ‪٢ٜ٘‬‬

‫‪ ‬خظبئض األؽفبي اٌّؼبل‪ ٓ١‬عّؼ‪١‬ب ً‬


‫‪ ‬أثش اإلػبلخ اٌغّؼ‪١‬خ ػٍ‪ ٝ‬إٌّ‪ ٛ‬اٌدغّ‪ٚ ٟ‬اٌسشو‪ٌٍ ٟ‬طفً األطُ‪- :‬‬

‫‪ -‬إ حُلويحٕ حُٔٔؼ‪٘٣ ٢‬ط‪ ١ٞ‬ػِ‪ ٠‬كَٓخٕ حُ٘و‪ ٖٓ ٚ‬حُل‪ ٍٜٞ‬ػِ‪ ٠‬حُظـٌ‪٣‬ش حَُحؿؼش‬
‫حُٔٔؼ‪٤‬ش‪ٔٓ ،‬خ هي ‪٣‬ئػَ ِٓز‪٤‬خ ً ػِ‪ٟٝ ٠‬ؼ‪ ٚ‬ك‪ ٢‬حُلَحؽ ‪ٝ‬ػِ‪ ٠‬كًَخص ؿٔٔ‪٤‬ش ‪ًٌُٝ‬ي كخٕ‬
‫رؼ‪ ٞ‬ح‪ٗ٧‬وخ‪ ٙ‬حُٔؼخه‪ٔٓ ٖ٤‬ؼ‪٤‬خ ً طظط‪ُ ٍٞ‬ي‪ ْٜ٣‬أ‪ٟٝ‬خع ؿٔٔ‪٤‬ش هخ‪١‬جش أٓخ حُ٘ٔ‪ ٞ‬حُلًَ‪٢‬‬
‫ُ‪ٜ‬ئ‪٫‬ء ح‪ٗ٧‬وخ‪ٓ ٙ‬ظؤهَ ٓوخٍٗش رخُ٘ٔ‪ ٞ‬حُلًَ‪ُِ ٢‬ؼخى‪.ٖ٣‬‬

‫‪08‬‬
‫‪ ‬أثش اإلػبلخ اٌغّؼ‪١‬خ ػٍ‪ ٝ‬إٌّ‪ ٛ‬اٌٍغ‪ٌ ٞٛ‬ألؽفبي‪- :‬‬

‫‪ُِ ٌٖٔ٣‬ز‪٤‬ض حًظ٘خف حُ‪ ْٜٔ‬ك‪ ٢‬كخُش اهلخم حُطلَ ك‪ ٢‬حٌُ‪ ّ٬‬ك‪ ٢‬حُٖٔ حُؼخى‪ٝ ،ُٚ ١‬ػيّ‬
‫هيٍط‪ ٚ‬ػِ‪ ٠‬ك‪ ّ٬ً ْٜ‬ح‪٥‬هَ‪ٝ ٖ٣‬حٗؼيحّ طـخ‪ٝ‬ر‪ٝ ٚ‬طٔ‪ ِٙ٤‬ح‪ٞٛ٧‬حص‪.‬‬

‫‪ ‬أثش اإلػبلخ اٌغّؼ‪١‬خ ػٍ‪ ٝ‬إٌّ‪ ٛ‬اٌّؼشف‪ٌ ٟ‬ألؽفبي‪- :‬‬

‫‪ ١َ٣‬رؼ‪ ٞ‬حُؼِٔخء إٔ حُ٘ٔ‪ ٞ‬حُٔؼَك‪٣ ٢‬ؼظٔي ػِ‪ ٠‬حُِـش هخ‪ٛ‬ش ‪ٝ‬إٔ حُِـش ‪ ٢ٛ‬ح‪ً٧‬ؼَ‬
‫‪ٟ‬ؼلخ ً ر‪ٓ ٖ٤‬ظخ‪ َٛ‬حُ٘ٔ‪ ٞ‬حُٔوظِلش ُي‪ ١‬حُٔؼ‪ٞ‬م ٓٔؼ‪٤‬خً‪.‬‬

‫‪ُٝ‬ظط‪ٓ َ٣ٞ‬ظخ‪ َٛ‬حُ٘ٔ‪ ٞ‬حُٔؼَك‪ُ ٢‬ي‪ ١‬ح‪١٧‬لخٍ حُٔؼخه‪ٔٓ ٖ٤‬ؼ‪٤‬خ ً ‪٣‬وظَف رؼ‪ ٞ‬حُزخكؼ‪ٖ٤‬‬
‫حٓظويحّ ٓؼ‪َ٤‬حص كٔ‪٤‬ش ٓظؼيىس‪:‬‬

‫حُوزَحص حُِٔٔ‪٤‬ش حُٔظ٘‪ٞ‬ػش – حُوزَحص حُلًَ‪٤‬ش حُٔظ٘‪ٞ‬ػش – حُوزَحص حُز‪٣َٜ‬ش حُٔوظِلش‬


‫– حُوزَحص حُٔٔؼ‪٤‬ش حُٔظ٘‪ٞ‬ػش – (ح‪١٧‬لخٍ حُٔؼخه‪ٔٓ ٖ٤‬ؼ‪٤‬خ ً ‪٣‬ظؼِٔ‪ ٕٞ‬رٌَ٘ أك‪ َ٠‬ػ٘يٓخ‬
‫‪ ٌٕٞ٣‬حُٔ‪ٞ‬هق حُظؼِ‪٘ٓ ٢ٔ٤‬زؼخ ً ُ‪ ْ٤‬كو‪ ٢‬رخ‪ٞٛ٧‬حص ‪ٝ‬اٗٔخ أ‪٠٣‬خ رخُلًَش ‪ٝ‬ح‪ُٞ٧‬حٕ‬
‫‪ٝ‬حَُ‪ٝ‬حثق ‪ٝ‬ح‪ٔٗ٧‬خ‪ ١‬حُٔوظِلش ‪ٌُٜٝ‬ح كخٕ ‪ٛ‬ئ‪٫‬ء ح‪١٧‬لخٍ ك‪ ٢‬كخؿش اُ‪ ٠‬حُؼخد ‪ٝ‬أٗ٘طش‬
‫ٓظ٘‪ٞ‬ػش هخ‪ٛ‬ش ك‪ ٢‬حَُٔحكَ حُؼَٔ‪٣‬ش حُٔزٌَس)‪.‬‬

‫‪ ‬اٌزسظ‪ ً١‬األوبد‪ٌٍّ ّٟ٠‬ؼبق عّؼ‪١‬بً‪- :‬‬

‫ػِ‪ ٠‬حَُؿْ ٖٓ إٔ ًًخء حُط‪٬‬د حُٔؼخه‪ٔٓ ٖ٤‬ؼ‪٤‬خ ً ُ‪٘ٓ ْ٤‬ول‪٠‬خ ً ا‪ ٫‬إٔ طل‪ ِْٜ٤ٜ‬حُؼِٔ‪٢‬‬
‫ٓ٘ول‪ ٞ‬رٌَ٘ ِٓل‪ٞ‬ظ‪.‬‬

‫‪ -‬ػيّ حُويٍس ػِ‪ ٠‬حُظؼز‪ َ٤‬حُِلظ‪٢‬‬

‫‪ -‬ػيّ حُويٍس ػِ‪ ٠‬ح‪٩‬ىٍحى حٌُ‪٢٘ٛ‬‬

‫‪ -‬ح‪ً٫‬ظجخد ‪ٝ‬ح‪ِٝٗ٫‬حء‬

‫‪09‬‬
‫‪ ‬اٌز‪ٛ‬افك االخزّبػ‪ٌٍّ ٟ‬ؼبل‪ ٓ١‬عّؼ‪١‬بً‪- :‬‬

‫طؤهَ حُ٘‪٠‬ؾ ح‪٫‬ؿظٔخػ‪٣ٝ ،٢‬ظ‪ًُ َٜ‬ي ٖٓ ه‪:ٍ٬‬‬

‫ح‪ٗ٫‬ؼِحٍ ح‪٫‬ؿظٔخػ‪ - ٢‬حُظ‪ٞ‬حكن ح‪٫‬ؿظٔخػ‪- ٢‬حُِٔ‪ٞ‬ى حُو‪٤‬خى‪ – ١‬حُـٔ‪ٞ‬ى ‪ٝ‬حُ‪َٜ‬حٓش ك‪٢‬‬


‫ٗو‪٤ٜ‬ش ح‪.ْٛ٧‬‬

‫‪ ‬االعزشار‪١‬د‪١‬بد اٌزؼٍ‪١ّ١‬خ ٌألؽفبي ػؼبف اٌغّغ‬

‫‪٣‬ظطِذ ‪ٟٝ‬غ حٓظَحط‪٤‬ـ‪٤‬ش طؼِ‪٤ٔ٤‬ش ُ‪١٨‬لخٍ حُ‪٠‬ؼخف حُٔٔغ طلو‪٤‬ن ػ‪٬‬ع ٓطخُذ أٓخٓ‪٤‬ش‬
‫‪:٢ٛٝ‬‬

‫(ٔ) حُظؼَف ػِ‪ ٠‬كخ‪٫‬ص ‪ٟ‬ؼق حُٔٔغ‪.‬‬

‫(ٕ) حُلل‪ ٚ‬حٌُخَٓ ُ‪١٨‬لخٍ ‪ٟ‬ؼخف حُٔٔغ ‪ٝ‬حُظؤًي ٖٓ ك‪ ُْٜٜٞ‬ػِ‪ ٠‬حُؼ٘خ‪٣‬ش حُطز‪٤‬ش‬
‫حٌُخِٓش‪.‬‬

‫(ٖ) ‪ٟٝ‬غ ‪ٝ‬طوط‪ ٢٤‬حُزَحٓؾ حُظؼِ‪٤ٔ٤‬ش حُظ‪ ٢‬طظ٘خٓذ ٓغ ح‪١٧‬لخٍ ‪ٟ‬ؼخف حُٔٔغ‪.‬‬

‫‪11‬‬
‫اٌفظً اٌثبٔ‪:ٟ‬‬

‫اعزشار‪١‬د‪١‬بد رذس‪٠‬ظ ر‪ ٞٚ‬االزز‪١‬بخبد اٌخبطخ‬

‫اٌش‪٠‬بػ‪١‬بد ‪ٚ‬طؼ‪ٛ‬ثبد اٌزؼٍُ‬ ‫‪‬‬

‫ٔظش‪٠‬بد اٌزؼٍُ اٌغٍ‪ٛ‬و‪١‬خ ‪ٚ‬اٌّؼشف‪١‬خ‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫ؽشق رذس‪٠‬ظ ر‪ ٞٚ‬طؼ‪ٛ‬ثبد اٌزؼٍُ‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫ؽشق رذس‪٠‬ظ اٌطالة اٌّ‪ٛ٘ٛ‬ث‪.ٓ١‬‬ ‫‪‬‬

‫‪10‬‬
‫اٌش‪٠‬بػ‪١‬بد ‪ٚ‬طؼ‪ٛ‬ثبد اٌزؼٍُ‬
‫رخَُؿْ ٖٓ إٔ ‪ٛ‬ؼ‪ٞ‬رخص حُوَحءس‬
‫‪ٝ‬حٌُظخرش حٓظل‪ًٞ‬ص ػِ‪ ٠‬هيٍ أًزَ ٖٓ‬
‫ح‪ٛ٫‬ظٔخّ ك‪٤ٓ ٢‬يحٕ ‪ٛ‬ؼ‪ٞ‬رخص حُظؼِْ‪ ،‬ا‪ ٫‬إٔ‬
‫‪ٛ‬ؼ‪ٞ‬رخص حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ريأص طظِو‪ ٠‬ح‪ٛ‬ظٔخٓخ‬
‫ٓظِح‪٣‬يح ٖٓ حُزخكؼ‪ ٖ٤‬ك‪ٛ ٢‬ؼ‪ٞ‬رخص حُظؼِْ‪،‬‬
‫‪ٝ‬طظًَِ ٌٓ٘‪٬‬ص حُظ‪ ٌ٤ٓ٬‬حٌُ‪٣ ٖ٣‬ؼخٗ‪ٖٛ ٕٞ‬‬
‫‪ٛ‬ؼ‪ٞ‬رخص ك‪ ٢‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ك‪ ٢‬اؿَحء حُؼِٔ‪٤‬خص‬
‫‪ٝ‬حُ‪َ٠‬د‪،‬‬ ‫حُطَف‪،‬‬ ‫(حُـٔغ‪،‬‬ ‫حُلٔخر‪٤‬ش‬
‫حُؤٔش) ‪ًٌُٝ‬ي كَ حُٔٔخثَ حُِلظ‪٤‬ش‪٣ٝ ،‬ؼظوي إٔ كِ٘‪ ْٜ‬ك‪ ٢‬كَ حُٔٔخثَ حُِلظ‪٤‬ش ‪٣‬ؼ‪ٞ‬ى اُ‪٠‬‬
‫كِ٘‪ ْٜ‬ك‪ ٢‬ططز‪٤‬ن حٓظَحط‪٤‬ـ‪٤‬خص كَ حٌُٔ٘‪٬‬ص (ؿٔخٍ حُوط‪٤‬ذ ‪ٝ‬آهَ‪،OO7ٕ ،ٕٝ‬‬
‫‪.)8ٙٙ‬‬

‫‪ٝ‬طظٔؼَ ‪ٛ‬ؼ‪ٞ‬رش حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ك‪ٞٓ ٢‬حؿ‪ٜ‬ش ٌٓ٘‪٬‬ص اؿـَحء حُؼِٔ‪٤‬خص حُلٔخر‪٤‬ش‬


‫ٖٓ ؿ‪ٜ‬ش ‪ٝ‬حُ‪ٜ‬ؼ‪ٞ‬رش ك‪ ٢‬كَ حُٔٔخثَ حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش ٖٓ ؿ‪ٜ‬ش ػخٗ‪٤‬ش‪ ٌٖٓٝ .‬إٔ طليع ‪ٌٙٛ‬‬
‫حُ‪ٜ‬ؼ‪ٞ‬رش ٓ٘لـَىس أ‪ٜٓ ٝ‬خكزش ُ‪ٜ‬ؼ‪ٞ‬رخص طؼِْ أهَ‪٣ٝ .ٟ‬و‪ٜ‬ي ر‪ٜ‬ؼ‪ٞ‬رش اؿَحء حُؼِٔ‪٤‬خص‬
‫حُلٔخٗ‪٤‬ش ػيّ حُويٍس اطوخٕ حَُٓ‪ ُٞ‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش ‪ٝ‬اؿَحء حُؼِٔ‪٤‬خص حُلٔخر‪٤‬ش ‪ًٝ‬ؼ‪َ٤‬ح ٓخ ‪٣‬طِن‬
‫ػِ‪ٜ٤‬خ ‪(Dyscalculia).‬‬

‫‪٣ٝ‬ؼَِ رؼ‪ ٞ‬حُزخكؼ‪ ٌٙٛ ٖ٤‬حُ‪ٜ‬ؼ‪ٞ‬رش رٔ‪٤‬طَس ىحهِ‪٤‬ش ؿ‪ َ٤‬كؼخُش أ‪ ٝ‬ؿ‪ً َ٤‬لئس‬
‫ػِ‪ ٠‬ط‪ٞ‬ظ‪٤‬ق حُٔؼِ‪ٓٞ‬خص رخ‪ٟ٩‬خكش اُ‪ٟ ٠‬ؼق حٌُحًَس‪.‬‬

‫‪٣ٝ‬ؼَف ٓل‪ Dyscalculia ّٜٞ‬رؤٗ‪ ٚ‬ح‪ٟ‬طَحد ٗ‪ٞ‬ػ‪ ٢‬ك‪ ٢‬طؼِْ ٓلخ‪ْ٤ٛ‬‬


‫حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ‪ٝ‬حُلٔخد ‪ٝ‬حؿَء حُؼِٔ‪٤‬خص حُلٔخر‪٤‬ش أ‪ ٝ‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش‪٣ٝ ،‬ـَطز‪ ٢‬رخ‪ٟ‬طَحرخص‬
‫‪ٝ‬ظ‪٤‬ل‪٤‬ش ك‪ ٢‬حُـ‪ٜ‬خُ حُؼ‪ٜ‬ز‪ ٢‬حًَُِٔ‪( ١‬كظل‪ ٢‬حُِ‪٣‬خص‪.)٘7ٓ ٙ ،ٔ998 ،‬‬

‫‪11‬‬
‫‪ٍٞ٣ٝ‬ى ًَ ٖٓ ح‪٣‬يؽ ‪ٝ‬ر‪ٍٞ‬ط‪ ،,Burton& Edge)ٔ98ٙ( ٕٞ‬ىٍحٓخص ‪ٌٕٞ٣‬‬
‫حٌُؼ‪ ٖٓ َ٤‬حُظ‪ٛ ١ًٝ ٌ٤ٓ٬‬ؼ‪ٞ‬رخص حُظؼِْ ك‪ٜ٤‬خ هيٍس ػِ‪ ٠‬أىحء ٓ‪ٜ‬خٍحص كٔخر‪٤‬ش ًخُـٔغ أ‪ٝ‬‬
‫حُطَف ‪ٝ‬حُ‪َ٠‬د ‪ٝ‬حُؤٔش‪٣ ٌُْٜ٘ ،‬لظوَ‪ُِ ٕٝ‬ويٍس ػِ‪ ٠‬حٓظويحّ ‪ ٌٙٛ‬حُٔ‪ٜ‬خٍحص حُلٔخر‪٤‬ش‬
‫ك‪ ٢‬أ‪ٟٝ‬خع كَ حُٔٔخثَ‪ًٔ .‬خ ‪ٟٞ٣‬ق ‪ٛ‬ئ‪٫‬ء حُٔئُل‪ ٕٞ‬أ‪٠٣‬خ أٗ‪٣ ٚ‬ظ‪ٞ‬ؿذ ػِ‪ ٠‬حُظ‪ٌ٤ٓ٬‬‬
‫ٓؼَكش ً‪٤‬ل‪٤‬ش ططز‪٤‬ن حُٔ‪ٜ‬خٍحص حُلٔخر‪٤‬ش ػِ‪ ٠‬ح‪ٟٝ٧‬خع حُٔخُ‪٤‬ش حُظ‪ ٢‬ططَأ ك‪ ٢‬حُل‪٤‬خس‬
‫حُ‪٤ٓٞ٤‬ش (ك‪٢‬؛ ٓؼ‪٤‬ي ػزي حُؼِ‪.)ٕٕٓ ،ِ٣‬‬

‫‪٣ٝ‬ظ‪ٜ‬ق حُط‪٬‬د ً‪ٛ ٝٝ‬ؼ‪ٞ‬رخص حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ح‪ٟ‬طَحرخص أ‪ ٝ‬ه‪ ٍٜٞ‬ك‪ ٢‬ػِٔ‪٤‬خص‬


‫حُظـ‪ ِ٤ٜ‬حُٔؼَك‪ٝ ٢‬حٓظويحّ ٓ‪ٜ‬خٍحص حُظلٌ‪ٛٝ َ٤‬ؼ‪ٞ‬رخص ح‪ٗ٫‬ظزخ‪ٝ ٙ‬ح‪٫‬كظلخظ ر‪ ٚ‬أػ٘خء حُو‪٤‬خّ‬
‫رخُؼِٔ‪٤‬خص حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش أ‪ ٝ‬طـخ‪ َٛ‬رؼ‪ ٞ‬حُوط‪ٞ‬حص حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش أ‪ٛ ٝ‬ؼ‪ٞ‬رش ك‪ ٢‬حُظٔ‪ ِ٤٤‬ر‪ٖ٤‬‬
‫ح‪ٍ٧‬هخّ ٓؼَ (ٕ‪ ،)8 ،7( ،)ٙ ،‬أ‪ٛ ٝ‬ؼ‪ٞ‬رش ك‪ ٢‬ك‪ ْٜ‬حَُٓ‪ ُٞ‬حُلٔخر‪٤‬ش ‪ٝ‬حٓظويحٓ‪ٜ‬خ أ‪ٝ‬‬
‫‪ٛ‬ؼ‪ٞ‬رش ك‪ ٢‬حٌُظخرش ح‪٧‬كو‪٤‬ش ح‪ٛ ٝ‬ؼ‪ٞ‬رش ك‪ ٢‬اىٍحى حُؼ‪٬‬هخص ‪ٝ‬ح‪٫‬طـخ‪ٛ‬خص ػ٘ي كَ حُٔٔخثَ‬
‫حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش‪.‬‬

‫ًٔخ أٗخٍص ىٍحٓش ر‪ٞ‬ط‪٤‬ؾ ‪ ،(Bottge)ٔ999‬رؤٕ ً‪ٛ ١ٝ‬ؼ‪ٞ‬رخص حُظؼِْ ك‪٢‬‬


‫حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ‪ٜ٣‬ؼذ ػِ‪ ْٜ‬طؼِْ حَُٔحكَ حُٔظظخرؼش حُظ‪٣ ٢‬لظخؿ‪ٜ‬خ ُلَ حٌُٔ٘‪٬‬ص‬
‫حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش ٓؼَ حُ‪َ٠‬د ‪ٝ‬حُؤٔش حُط‪ِ٣ٞ‬ش ‪ٝ‬حُٔؼخى‪٫‬ص حُـ‪٣َ٤‬ش ‪ٝ‬هي ‪٣ ٫‬ـي ‪َ١‬هخ ٓوظِلش‬
‫ُلَ حٌُِٔ٘ش ك‪٣ ٬‬ـي ؿ‪٣َ١ َ٤‬وش ‪ٝ‬حكيس ُلِ‪ٜ‬خ ‪.‬‬

‫‪ٝ‬هي طظٔؼَ حُ‪ٜ‬ؼ‪ٞ‬رخص ك‪ ٢‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ك‪ٔ٤‬خ ‪:٢ِ٣‬‬

‫‪ٛ ‬ؼ‪ٞ‬رش ك‪ ٢‬حُٔطخروش ٓخ ر‪ ٖ٤‬ح‪ٍ٧‬هخّ ‪ٝ‬حَُٓ‪.ُٞ‬‬


‫‪ ‬ػيّ طًٌَ حُو‪ٞ‬حػي حُلٔخٗ‪٤‬ش‪.‬‬
‫‪ ‬حُوِ‪ ٢‬ر‪ ٖ٤‬ح‪٥‬كخى ‪ٝ‬حُؼَ٘حص ‪ٝ‬حُٔجخص‬
‫‪ٛ ‬ؼ‪ٞ‬رش ك‪ ٢‬اؿَحء حُؼِٔ‪٤‬خص حُلٔخر‪٤‬ش ٗل‪٤ٜ‬خ‬
‫‪ٛ ‬ؼ‪ٞ‬رش ك‪ ٢‬اىٍحى حُٔلخ‪ ْ٤ٛ‬حُلٔخر‪٤‬ش‪.‬‬
‫‪ٛ‬ؼ‪ٞ‬رش ك‪ ٢‬كَ حُٔ٘خًَ ًحص حُطخرغ حُو‪ٝ ٢ٜٜ‬طَؿٔظ‪ٜ‬خ اُ‪ ٠‬أٍهخّ‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪12‬‬
‫‪ ‬ح‪ٟ‬طَحرخص اىٍحى حُؼ‪٬‬هخص حٌُٔخٗ‪٤‬ش‪.‬‬
‫‪ ‬ح‪ٟ‬طَحرخص حُِـش ‪ٛٝ‬ؼ‪ٞ‬رخص هَحءس حٌُٔ٘‪٬‬ص حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش‪.‬‬
‫‪ ‬ح‪٫‬كظوخٍ اُ‪ ٠‬اىٍحى ٓل‪ ّٜٞ‬حُِٖٓ ح‪ٟ‬طَحرخص ‪٬ٌ٘ٓٝ‬ص حٌُحًَس‪.‬‬
‫‪ ‬ح‪ٟ‬طَحرخص أ‪ ٝ‬ه‪ ٍٜٞ‬ك‪ ٢‬طؼِْ حٓظَحط‪٤‬ـ‪٤‬خص حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص‬
‫‪ ‬هِن حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص‬
‫‪ ‬ح‪ٟ‬طَحرخص ح‪٩‬ىٍحى حُز‪ٝ ١َٜ‬ح‪٩‬ىٍحى حُٔٔؼ‪.٢‬‬
‫‪ٛ‬ؼ‪ٞ‬رش ك‪ٔٓ ٢‬خٍٓش ػِٔ‪٤‬خص كَ حٌُٔ٘‪٬‬ص ‪ٝ‬ط‪ٞ‬ظ‪٤‬ق ٓ‪ٜ‬خٍحص حُظلٌ‪َ٤‬‬ ‫‪‬‬
‫حُٔ‪٬‬ثٔش ُلَ حٌُٔ٘‪٬‬ص حُلٔخر‪٤‬ش ح‪ ٝ‬حُؼيى‪٣‬ش ٓظؼيىس حُوط‪ٞ‬حص‪.‬‬
‫ط٘‪ َ٤‬حُيٍحٓخص اُ‪ ٠‬إٔ حُظ‪ٛ ١ًٝ ٌ٤ٓ٬‬ؼ‪ٞ‬رخص حُظؼِْ ‪٣‬ظ‪٬ٌ٘ٓ َٕٜٝ‬ص ك‪٢‬‬
‫ح‪٩‬ىٍحى حُز‪ٝ ،١َٜ‬ح‪٩‬ىٍحى حُٔٔؼ‪ .٢‬كخُطلَ حٌُ‪٣ ١‬ؼخك‪٬ٌ٘ٓ ٖٓ ٢‬ص ك‪ ٢‬ح‪٩‬ىٍحى‬
‫حُز‪ ١َٜ‬هي ‪٣‬ـي ‪ٛ‬ؼ‪ٞ‬رش ك‪ٍ ٢‬إ‪٣‬ش ‪ٝ‬طًٌَ ح‪ٌٗ٧‬خٍ حُز‪٣َٜ‬ش ‪ٝ‬هي ‪٣‬ؼٌْ ح‪٧‬كَف أ‪ٝ‬‬
‫ح‪ٍ٧‬هخّ‪ .‬أٓخ حُطلَ حٌُ‪٣ ١‬ؼخٗ‪٬ٌ٘ٓ ٖٓ ٢‬ص ك‪ ٢‬ح‪٩‬ىٍحى حُٔٔؼ‪ ٢‬كوي ‪٣‬ـي ‪ٛ‬ؼ‪ٞ‬رش ك‪٢‬‬
‫طٔ‪ ِ٤‬حٌُِٔ خص حُظ‪ ٢‬طظ٘خر‪ ٚ‬ك‪ٞٛ ٢‬ط‪ٜ‬خ ٓؼ‪ٓ( ٬‬خٍ‪ٛ ،‬خٍ) ؿٔخٍ حُوط‪٤‬ذ ‪ٝ‬آهَ‪،7 ٕٝ‬‬
‫‪.)8ٖ ٙ‬‬
‫ًٔخ إٔ ‪ٛ‬ئ‪٫‬ء حُظ‪٣ ٌ٤ٓ٬‬ؼخٗ‪ٛ ٖٓ ٕٞ‬ؼ‪ٞ‬رخص ك‪ ٢‬حُـخٗذ حُلًَ‪ ،٢‬كؼ٘يٓخ ‪٣‬زيأ‬
‫حُٔطلَ رَْٓ ح‪٧‬كَف أ‪ ٝ‬ح‪ٌٗ٧‬خٍ حُظ‪َ٣ ٢‬ح‪ٛ‬خ رخٌَُ٘ حُٔ٘خٓذ أٓخٓ‪٣ ٌُٚ٘ٝ ،ٚ‬لَٔ‪ٛ‬خ‬
‫رٌَ٘ ػٌٔ‪ .٢‬كبٕ ًُي ‪٣‬ئى‪ ١‬اُ‪ً ٠‬ظخرش ؿ‪ٛ َ٤‬ل‪٤‬لش ٓؼَ ًِٔخص ٓؼٌ‪ٓٞ‬ش‪ ،‬أ‪ً ٝ‬ظخرش ٖٓ‬
‫حُ‪ٔ٤‬خٍ ُِ‪ ٖ٤ٔ٤‬أ‪ٗ ٝ‬وَ أٌٗخٍ رطَ‪٣‬وش ػٌٔ‪٤‬ش‪ٌٛ .‬ح حُظَٔ‪ ٖ٣‬أٗ‪ ٚ‬رخُ٘ظَ اُ‪ ٠‬حَُٔآس‬
‫‪ٓٝ‬لخ‪ُٝ‬ش طوِ‪٤‬ي ٌَٗ أ‪ ٝ‬حُو‪٤‬خّ ر٘وَ ‪ٍٞٛ‬س طَح‪ٛ‬خ حُؼ‪ ٖ٤‬رخٌَُ٘ حُٔوِ‪ٞ‬د‪ .‬كخُؼ‪ ٖ٤‬ط‪ٞ‬ؿ‪ ٚ‬حُ‪٤‬ي‬
‫ٗل‪ ٞ‬حُ٘‪٢‬ء حٌُ‪ ١‬طَح‪ ٙ‬ر‪ٔ٘٤‬خ ‪٣‬ؤَٓ‪ٛ‬خ حُؼوَ رـ‪ًُ َ٤‬ي ‪ٞ٣ٝ‬ؿ‪ ٚ‬حُ‪٤‬ي ُ‪٬‬طـخ‪ ٙ‬حُٔـخ‪ٌٙٛ ،َ٣‬‬
‫حُظخ‪َٛ‬س طٔ‪ ِ٤‬ح‪١٧‬لخٍ حٌُ‪ٔ٣ ٖ٣‬ظ‪ٜ‬ؼز‪ ٕٞ‬ك‪ ٢‬ػِٔ‪٤‬خص حُو‪ٝ ٢‬حٌُظخرش‪ٝ ،‬ط٘ل‪ ٌ٤‬حُٔ‪ٜ‬خٍحص‬
‫حًَُٔزش حُظ‪ ٢‬طظطِذ ط‪٬‬إّ حُؼ‪ٝ ٖ٤‬حُ‪٤‬ي‪ٓ ،‬ؼَ حُو‪ٝ ٚ‬حُظِ‪ٝ ٖ٣ٞ‬حَُْٓ‪ٝ ،‬حُٔ‪ٜ‬خٍحص‬
‫حُلًَ‪٤‬ش ‪ٝ‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش‪ٟٝ ،‬ؼق حُويٍس ػِ‪ ٠‬ط‪ٞ‬ظ‪٤‬ق ح‪ٛ٧‬خرغ أػ٘خء ٓظخرؼش حُؼ‪ ٖ٤‬رخٌَُ٘‬
‫حُٔطِ‪ٞ‬د ‪.‬‬
‫‪13‬‬
‫ٓٔخص ح‪ٗ٧‬وخ‪ ١ًٝ ٙ‬ح‪٩‬ػخهش حُّٔٔؼ‪ّ٤‬ش‬

‫ر‪٢‬ء حُّ٘ٔ ّ‪ ٞ‬حُِّـ‪ّ ٞ‬‬


‫‪ًُٝ ١‬ي ُ‪٠‬ؼق حُٔٔظوز‪٬‬ص حُّٔٔؼ‪ّ٤‬ش ُي‪ًٔ ،ْٜ٣‬خ ّ‬
‫إٔ ح‪٘ٗ٧‬طش‬ ‫‪‬‬
‫حُظّؼِ‪ّ٤ٔ٤‬ش ‪ٝ‬ح‪ٓ٧‬خُ‪٤‬ذ حُٔؼظخىس ‪ ٫‬ط‪٬‬ثْ ‪١‬ز‪٤‬ؼش ‪ٛ‬ئ‪٫‬ء ح‪ٗ٧‬وخ‪.ٙ‬‬
‫ػـِ‪ ْٛ‬ػٖ طل َّٔ حُٔٔئ‪ّ٤ُٝ‬ش‪ٛٝ ،‬ي‪ ٍٝ‬ح‪ٗ٫‬لؼخ‪٫‬ص ؿ‪ َ٤‬حُٔظِّٗش ػ٘‪ ،ْٜ‬رخ‪ٟ٩‬خكش‬ ‫‪‬‬
‫اُ‪ ًِْٜٞٓ ٠‬حُؼي‪ٝ‬حٗ ّ‪ ٢‬طـخ‪ ٙ‬ح‪٥‬هَ‪.ٖ٣‬‬
‫‪ٟ‬ؼق ّ‬
‫حٌُحًَس ‪٤ٔٗٝ‬خٕ ح‪ ٍٞٓ٧‬رَٔػش‪ ،‬رخ‪ٟ٩‬خكش اُ‪ٟ ٠‬ؼق حُويٍس ػِ‪ٍ ٠‬ر‪٢‬‬ ‫‪‬‬
‫حُٔ‪ٞ‬ح‪٤ٟ‬غ رزؼ‪ٜ٠‬خ‪.‬‬
‫طؤ ّهَ طل‪ ِْٜ٤ٜ‬حُؼِٔ ّ‪ ٢‬ك‪ٓ ٢‬ـخٍ حُوَحءس ‪ٝ‬حُؼِ‪ٝ ّٞ‬حُلٔخد‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫طل‪ َ٤٠‬حُؼُِش ػٖ ح‪٥‬هَ‪ٝ ،ٖ٣‬طٌ٘‪ َ٤‬ؿٔخػخص هخ‪ّٛ‬ش ر‪.ْٜ‬‬ ‫‪‬‬
‫حٓظ‪ٗ ًْٜ٬‬لْ ٓٔظ‪ّ ٟٞ‬‬
‫حًٌُخء حُٔ‪ٞ‬ؿ‪ٞ‬ى ُي‪ ٟ‬ح‪ٗ٧‬وخ‪ ٙ‬حُؼخى‪.ٖ٤ّ٣‬‬ ‫‪‬‬

‫غّؼ‪ّ١‬خ‬
‫ؽشق رؼٍ‪ٚ ُ١‬رذس‪٠‬ظ ر‪ ٞٚ‬اإلػبلخ اٌ ّ‬
‫حُظّ‪ٞ‬ح‪ َٛ‬حُِٔل‪ٞ‬ظ‬

‫حُظّيٍ‪٣‬ذ حُّٔٔؼ ّ‪:٢‬‬

‫‪٣ٝ‬ؼظزَ ٖٓ حُطَّم حُلي‪٣‬ؼش حُٔٔظويٓش ك‪ ٢‬طيٍ‪ ١ًٝ ْ٣‬ح‪٩‬ػخهش حُّٔٔؼ‪ّ٤‬ش‪ٝ ،‬طَطٌِ ‪ٌٙٛ‬‬
‫حُطَّ‪٣‬وش ػِ‪ ٠‬حٓظـ‪ٓ ٍ٬‬خ طزوّ‪ ٖٓ ٠‬كخّٓش حُّٔٔغ حُٔ‪ٞ‬ؿ‪ٞ‬ىس ُي‪ ٟ‬حُ ّ٘و‪ٝ ،ٚ‬ط‪ٜ‬يف اُ‪٠‬‬
‫طط‪ َ٣ٞ‬هيٍحط‪ ٚ‬ك‪ ٢‬حُظّل ّيع ‪ٝ‬حُظّٔ‪ ِ٤٤‬ر‪ ٖ٤‬ح‪ٞٛ٧‬حص حُٔوظِلش‪.‬‬

‫هَحءس حُ ّ٘لخ‪:ٙ‬‬

‫‪ٝ‬ط‪ٜ‬يف ‪ ٌٙٛ‬حُطَّ‪٣‬وش اُ‪ ٠‬طؼِ‪ ِ٣‬هيٍحص حُ ّ٘و‪ ٚ‬ػِ‪ ٠‬ك‪ٓ ْٜ‬خ ‪٣‬وخٍ ُ‪ ٚ‬ػٖ ‪٣َ١‬ن ك‪ٜٚٔ‬‬
‫ُلًَش حُ ّ٘لخ‪ٝ ٙ‬طٔ ٌّ٘‪ ٖٓ ٚ‬هَحءط‪ٜ‬خ‪.‬‬

‫‪14‬‬
‫حُظّ‪ٞ‬ح‪ َٛ‬حُ‪٤‬ي‪ّ ٝ‬‬
‫‪١‬‬

‫‪ًُٝ‬ي ػٖ ‪٣َ١‬ن ُـش ح‪ٗ٩‬خٍس‪٢ٛٝ ،‬‬


‫ػزخٍس ػٖ ٍٓ‪ٝ ُٞ‬ا‪ٔ٣‬خءحص ‪٣‬ظ ّْ ك‪ٜ٤‬خ‬
‫طلَ‪٣‬ي حُ‪٤‬ي‪ ٖ٣‬رطَ‪٣‬وش ٓؼ‪ّ٘٤‬ش ٓغ رخه‪٢‬‬
‫أؿِحء حُـْٔ‪ٝ ،‬طٌ‪ ٌٙٛ ٕٞ‬حُلًَخص‬
‫ٓ٘ظّٔش ‪َٓٝ‬طّزش رطَ‪٣‬وش ٓؼ‪ّ٘٤‬ش ٓ‪ِٜ‬ش حُل‪ْٜ‬‬
‫‪ٝ‬حُظّؼِّْ ٖٓ هزَ ً‪ ١ٝ‬ح‪٩‬ػخهش حُّٔٔؼ‪ّ٤‬ش‪،‬‬
‫‪٘ٛٝ‬خى ٗ‪ٞ‬ػخٕ ٖٓ ح‪ٗ٩‬خٍس‪ٔٛٝ ،‬خ‪:‬‬

‫اٗخٍس ‪ٛٝ‬ل‪ّ٤‬ش ‪٣‬ي‪ّ٣ٝ‬ش طِوخث‪ّ٤‬ش‪ٝ :‬طٔظويّ ‪ ٌٙٛ‬ح‪ٗ٩‬خٍحص ُ‪ٛٞ‬ق ٗ‪٢‬ء أ‪ ٝ‬كٌَس ٓؼ‪ّ٘٤‬ش‪.‬‬

‫اٗخٍس ؿ‪ٛٝ َ٤‬ل‪ّ٤‬ش‪٣ٝ :‬وظ‪ َٜ‬حٓظويحٓ‪ٜ‬خ ػِ‪ ١ًٝ ٠‬حُؼ‪ٞ‬م حُٔٔؼ‪ ،٢‬ك‪٤‬غ ‪٣‬ظ ّْ حُو‪٤‬خّ‬
‫رلًَخص ٓؼ‪ّ٘٤‬ش رخُ‪٤‬ي ُِ ّي‪ُ٫‬ش ػِ‪ ٠‬أكٌخٍ أ‪ ٝ‬أٓ‪َ٣ ٍٞ‬حى حُظّؼز‪ َ٤‬ػ٘‪ٜ‬خ‪.‬‬

‫ط‪ٜ‬ـجش ح‪ٛ٧‬خرغ‪ ٢ٛٝ :‬ػزخٍس ػٖ اٗخٍحص ك ّٔ‪ّ٤‬ش ‪٣‬ظ ّْ ػِٔ‪ٜ‬خ ر‪ٞ‬حٓطش حُ‪٤‬ي‪ ٢ٛٝ ،‬اٗخٍحص‬
‫َٓث‪ّ٤‬ش ٓظّلن ػِ‪ٜ٤‬خ طؼزَّ ػٖ كَ‪ٝ‬ف حُ‪ٜ‬ـخء‪.‬‬

‫حُظّ‪ٞ‬ح‪ َٛ‬حٌُِّ ّ‪٢‬‬

‫‪ٝ‬ك‪ ٌٙٛ ٢‬حُطَ‪٣‬وش ‪٣‬ظ ّْ ىٓؾ ؿٔ‪٤‬غ حُطَّم حُّٔخروش‪ٝ ،‬حٓظويحٓ‪ٜ‬خ ُظؼِ‪ ِ٣‬هيٍحص ح‪ٗ٧‬وخ‪ٙ‬‬
‫ً‪ ١ٝ‬ح‪٩‬ػخهش حُّٔٔؼ‪ّ٤‬ش ػِ‪ ٠‬حُظّ‪ٞ‬ح‪ٓ َٛ‬غ ح‪٥‬هَ‪ٝ ،ٖ٣‬ك‪ ْٜ‬حُؼخُْ حُٔل‪ ٢٤‬ر‪ٝ ْٜ‬ح‪ٔٗ٫‬ـخّ‬
‫ٓؼ‪.ٚ‬‬

‫اعزشار‪١‬د‪١‬بد رذس‪٠‬ظ ر‪ ٞٚ‬االزز‪١‬بخبد اٌخبطخ‬


‫‪٣‬ؼخٗ‪ ١ًٝ ٢‬ح‪٫‬كظ‪٤‬خؿخص حُوخ‪ٛ‬ش ٖٓ حٌُؼ‪ ٖٓ َ٤‬حٌُٔ٘‪٬‬ص حُظ‪ ٢‬طؼ‪ٞ‬ه‪ ْٜ‬ػٖ‬
‫ٓٔخٍٓش ك‪٤‬خط‪ ْٜ‬رٌَ٘ ‪١‬ز‪٤‬ؼ‪٣ٝ ،٢‬ؤط‪ ٢‬حُظؼِ‪ ْ٤‬ػِ‪ٍ ٠‬أّ حُوخثٔش ك‪٤‬غ أٗ‪ ٖٓ ٚ‬حُ‪١ٍَٝ٠‬‬
‫ط‪ٞ‬حكَ ٓـٔ‪ٞ‬ػش هخ‪ٛ‬ش ٖٓ أٓخُ‪٤‬ذ ‪َ١ٝ‬م حُظؼِ‪ ْ٤‬حُوخ‪ٛ‬ش ٌُ‪ ١ٝ‬ح‪٫‬كظ‪٤‬خؿخص حُوخ‪ٛ‬ش‪،‬‬

‫‪15‬‬
‫‪ِ٣ٝ‬ؼذ حُٔؼِْ ى‪ٍٝ‬حً ك‪٣ٞ٤‬خ ً ك‪ ٢‬طؼِ‪ ١ًٝ ْ٤‬ح‪٫‬كظ‪٤‬خؿخص حُوخ‪ٛ‬ش‪ٝ ،‬ػِ‪ ٚ٤‬إٔ ‪ِ٣‬ظِّ رطَم‬
‫طيٍ‪ ْ٣‬كؼخُش ‪٘ٓٝ‬خٓزش ُلخُش حُطخُذ‪ ِٓٝ ،‬أثشص ؽشق اٌزذس‪٠‬ظ ِب ‪:ٍٟ٠‬‬

‫‪ ٖٓ ‬حُ‪ ١ٍَٝ٠‬إٔ ‪ٔ٣‬ظ‪ٞ‬ػذ حُٔؼِْ ؿ‪٤‬يحً ٓويٍس ًَ ‪١‬خُذ ٓ٘‪ ْٜ‬ػِ‪ ٠‬حُظل‪،َ٤ٜ‬‬
‫‪ٝ‬ح‪ٓ٫‬ظ‪٤‬ؼخد‪.‬‬
‫‪٣ ‬ل‪ َ٠‬إٔ ‪٣‬ظوخرَ حُٔؼِْ ٓغ أَٓس ًَ ‪١‬خُذ رٌَ٘ ى‪ ١ٍٝ‬كظ‪٣ ٠‬طِؼ‪ ْٜ‬ػِ‪٠‬‬
‫ٓٔظ‪ ٟٞ‬حُطخُذ‪ َٛٝ ،‬حٕ ًخٕ ٓٔظ‪ٞ‬ح‪ ٙ‬حُيٍحٓ‪٣ ٢‬ظويّ أّ ‪٫‬؟ ‪ٝ‬إ ًخٗض ‪٘ٛ‬خى‬
‫ٌِٓ٘ش ‪٣‬ـذ إٔ ‪٣‬طِغ ح‪٥‬رخء ػِ‪ٜ٤‬خ‪.‬‬
‫‪٣ ‬ـذ إٔ ‪٘٣‬ـغ حُٔؼِْ حُطخُذ ػِ‪ ٠‬ح‪ُ٫‬ظِحّ رخُيٍحٓش ‪ٝ‬حُو‪٤‬خّ ر‪ٟٞ‬غ ؿي‪ٍٝ‬‬
‫ىٍحٓ‪٘ٓ ٢‬خٓذ ‪ٝ‬حٌُٔحًَس أ‪ ً٫ٝ‬رؤ‪ ٍٝ‬ى‪ ٕٝ‬طؤؿ‪٣ٝ َ٤‬ئًي ػِ‪ ٠‬ح‪٧‬ر‪ٍَٟٝ ٖ٣ٞ‬س‬
‫ٓظخرؼظ‪ ٚ‬ك‪ ٢‬حٍُِٔ٘‪.‬‬
‫‪٣ ‬ل‪ َ٠‬إٔ ‪٣‬ؼظٔي ػِ‪ ٠‬حُ‪ٓٞ‬خثَ حُظؼِ‪٤ٔ٤‬ش ‪ٝ‬ح‪٧‬ى‪ٝ‬حص حُظٌ٘‪ُٞٞ‬ؿ‪٤‬ش حُلي‪٣‬ؼش‪ًُٝ ،‬ي‬
‫‪ٜٗ٧‬خ طٔ‪ ْٜ‬ك‪ ٢‬طٔ‪ َ٤ٜ‬ح‪ َٓ٧‬ػِ‪ ٠‬حُطخُذ‪ٝ ،‬ػِ‪ ٠‬حُٔؼِْ‪ٝ ،‬طـؼِ‪ ٚ‬أًؼَ طلخػ‪.ً٬‬‬
‫‪ ‬كغ حُط‪٬‬د ػِ‪ ٠‬حُظؼخ‪ٝ ٕٝ‬حُظلخػَ ك‪ٔ٤‬خ ر‪ٝ ْٜ٘٤‬حُؼَٔ ريحهَ ٓـٔ‪ٞ‬ػخص‪ًُٝ ،‬ي‬
‫‪٣‬ـؼِ‪ ْٜ‬أًؼَ حٗيٓخؿخً‪ٝ ،‬حهزخ‪ ً٫‬ػِ‪ ٠‬حُظؼِ‪.ْ٤‬‬
‫‪٣ ‬ل‪ َ٠‬ح‪٫‬رظؼخى ػٖ حُؼ٘ق ك‪ ٢‬حُظؼخَٓ ٓغ حُط‪٬‬د‪ٝ ،‬حُلَ‪ ٙ‬ىحثٔخ ً ػِ‪ ٠‬حطزخع‬
‫ح‪ٓ٧‬خُ‪٤‬ذ حُظ‪ ٢‬ط٘ـؼ‪ ْٜ‬ػِ‪ ٠‬حُظؼِ‪.ْ٤‬‬

‫ؽشق رذس‪٠‬ظ اٌّ‪ٙ‬بساد اٌّخزٍفخ‬


‫‪ٞ٣‬ؿي ٓـٔ‪ٞ‬ػش ٖٓ حُطَم حُظ‪٣ ٢‬ـذ ح‪ٓ٫‬ظؼخٗش ر‪ٜ‬خ ُظيٍ‪ ْ٣‬حُٔ‪ٜ‬خٍحص ٓ‪ٞ‬حء حٕ ًخٗض‬
‫حُِـ‪٣ٞ‬ش أ‪ ٝ‬ح‪٫‬ؿظٔخػ‪٤‬ش أ‪ ٝ‬حُلًَ‪٤‬ش أ‪ ٝ‬ؿ‪ًُ َ٤‬ي‪ ٖٓٝ ،‬أرَُ‪ٛ‬خ ح‪٥‬ط‪:٢‬‬

‫أ‪ٚ‬الً‪ :‬اٌطشق اٌز‪٠ ٟ‬ؼزّذ ػٍ‪ٙ١‬ب ف‪ ٟ‬رذس‪٠‬ظ اٌّ‪ٙ‬بساد اٌٍغ‪٠ٛ‬خ‪:‬‬

‫– ‪٣‬ـذ إٔ ‪٘ٔ٣‬ق حُٔؼِْ حُطخُذ كَ‪ٛ‬ش ٖٓ أؿَ ح‪ٗ٫‬يٓخؽ ٓغ حُز‪٤‬جش حُٔل‪٤‬طش ر‪.ٚ‬‬

‫‪17‬‬
‫– ‪٣‬ل‪ َ٠‬إٔ ‪٣‬ؼظٔي حُٔؼِْ ػِ‪ ٠‬ح‪ٓ٧‬خُ‪٤‬ذ ‪ٝ‬حُطَم حُظ‪ ٢‬طـؼَ حُطخُذ ‪٣‬ظليع رطَ‪٣‬وش‬
‫‪ٛ‬ل‪٤‬لش‪.‬‬

‫– ٖٓ حُ‪ ١ٍَٝ٠‬إٔ ‪٣‬و‪ ّٞ‬حُٔؼِْ رظلي‪٣‬ي كخؿش ًَ ‪١‬خُذ اُ‪ ٠‬حُؼ‪٬‬ؽ حُِـ‪.١ٞ‬‬

‫– ‪٣‬ـذ إٔ ‪٣‬لَ‪ ٙ‬حُٔؼِْ ػِ‪ ٠‬إٔ ‪ُ ٌٕٞ٣‬ي‪ ٟ‬حُطخُذ ك‪ِ٤ٜ‬ش ٖٓ ٓؼخٗ‪ ٢‬حٌُِٔخص‪،‬‬
‫‪ٝ‬رخُطزغ ػِ‪ ٚ٤‬ح‪َٗ٩‬حف ػِ‪ ٠‬رؤٕ حُطخُذ ‪٣‬و‪ ّٞ‬رظ‪ٞ‬ظ‪٤‬ق ًخكش حٌُِٔخص ك‪ٞٓ ٢‬ح‪ٟ‬ؼ‪ٜ‬خ‬
‫حُ‪ٜ‬ل‪٤‬لش‪.‬‬

‫– ٖٓ حُ‪ ١ٍَٝ٠‬حُظؤًي ٖٓ إٔ حُ‪ٓٞ‬خثَ حُٔٔظويٓش ك‪ ٢‬طؼِ‪ ْ٤‬حُِـ‪٣ٞ‬خص طـؼَ حُطخُذ‬


‫ٓٔظٔظؼخ ً رٔخ ‪٣‬ظؼِٔ‪.ٚ‬‬

‫ثبٔ‪١‬ب ً‪ :‬اٌطشق اٌز‪٠ ٟ‬ؼزّذ ػٍ‪ٙ١‬ب ف‪ ٟ‬رذس‪٠‬ظ اٌّ‪ٙ‬بساد االخزّبػ‪١‬خ‪:‬‬

‫– َٓحػخس ٖٓ حُطخُذ‪ٝ ،‬هيٍط‪ ٚ‬ػِ‪ ٠‬حُظٌ‪٤‬ق ‪ٝ‬حُظ‪ٞ‬ح‪ٓٝ ،َٛ‬خ ‪ٜٓ ٖٓ ٌِٚٔ٣‬خٍحط‪ ٚ‬كظ‪٣ ٠‬ظْ‬
‫‪ٟٝ‬غ ح‪٘ٗ٧‬طش حُٔ٘خٓزش ُ‪.ٚ‬‬

‫– ح‪٫‬رظؼخى ػٖ ًخكش أٓخُ‪٤‬ذ حُؼوخد‪ٍَٟٝٝ ،‬س ط٘ـ‪٤‬ؼ‪ ٚ‬ػ٘يٓخ ‪ٜ٣‬يٍ ٓ٘‪ ٚ‬ط‪َٜ‬ف أ‪ٝ‬‬
‫ِٓ‪ٞ‬ى ح‪٣‬ـخر‪.٢‬‬

‫– حُلَ‪ ٙ‬ػِ‪ ٠‬ط‪ٞ‬ك‪ َ٤‬حٗ٘طش حؿظٔخػ‪٤‬ش ٓظ٘‪ٞ‬ػش ُِطخُذ ًَ ‪ٓ ّٞ٣‬غ ‪ٍَٟٝ‬س ٓ‪ٜ‬خٍكش‬
‫حُطلَ رٔخ ‪ٓ ٞٛ‬ظ‪ٞ‬هغ ٓ٘‪ ٚ‬ك‪ٞٓ ًَ ٢‬هق ؿي‪٣‬ي‪.‬‬

‫ٔظش‪٠‬بد اٌزؼٍُ اٌغٍ‪ٛ‬و‪١‬خ ‪ٚ‬اٌّؼشف‪١‬خ‬


‫إٌَّظش‪٠‬خ‪:‬‬

‫‪ ٢ٛ‬ػزخٍسٌ ػٖ ٓـٔ‪ٞ‬ػش ٖٓ حُز٘خءحص ‪ٝ‬ح‪٫‬كظَح‪ٟ‬خص حُٔظَحرطش حُظ‪ ٢‬ط‪ٟٞ‬ق حُؼ‪٬‬هخص‬


‫َ‬
‫حُوخثٔش ر‪ ٖ٤‬ػي ٍى ٖٓ حُٔظـ‪َ٤‬حص ‪ٝ‬ط‪ٜ‬يف اُ‪ ٠‬طلٔ‪ َ٤‬ظخ‪َٛ‬س ‪ٝ‬حُظ٘زئ ر‪ٜ‬خ‪( .‬طؼَ‪٣‬ق ً‪َ٤‬‬
‫ُ٘ـَ‪.)Kerlinger -‬‬

‫‪18‬‬
‫ٔظش‪٠‬بد اٌزؼٍُ‪ّ٠ :‬ىٓ رؼش‪٠‬ف ٔظش‪٠‬بد اٌزؼٍُ وّب ‪:ٍٟ٠‬‬

‫‪ٗ ‬ظَ‪٣‬خص حُظؼِْ ‪ٝ‬حُظؼِ‪ٓ ٢ٛ ْ٤‬ـٔ‪ٞ‬ػش ٖٓ حُ٘ظَ‪٣‬خص حُظ‪ ٢‬طْ ‪ٟٝ‬ؼ‪ٜ‬خ ك‪ ٢‬ريح‪٣‬خص‬
‫حُوَٕ حُؼَ٘‪ ٖ٣‬حُٔ‪٬٤‬ى‪ٝ ١‬رو‪ ٢‬حُؼَٔ ػِ‪ ٠‬طط‪َٛ٣ٞ‬خ كظ‪ٝ ٠‬هظ٘خ حَُح‪ٝ ٖٛ‬أ‪ٍٝ‬‬
‫حُٔيحٍّ حُلِٔل‪٤‬ش حُظ‪ ٢‬ح‪ٛ‬ظٔض ر٘ظَ‪٣‬خص حُظؼِْ ‪ٝ‬حُظؼِ‪ً ْ٤‬خٗض حُٔيٍٓش حُِٔ‪٤ًٞ‬ش‬
‫ٍؿْ إٔ ر‪ٞ‬حىٍ ٗظَ‪٣‬خص ٓ٘خر‪ٜ‬ش رُيأ حُؼَٔ ر‪ٜ‬خ ك‪ ٢‬حَُٔكِش ٓخ هزَ حُِٔ‪٤ًٞ‬ش‪.‬‬
‫‪ ٢ٛ ‬حُ٘ظَ‪٣‬خص حُظ‪ ٢‬طلَٔ ُ٘خ حُطَ‪٣‬وش حُظ‪٣ ٢‬ظؼِْ ر‪ٜ‬خ ح‪ٔٗ٩‬خٕ – حُطلَ – حُ٘خد‬
‫– حٌُ‪... َٜ‬‬
‫‪ ‬حُطَ‪٣‬وش حُظ‪ٔ٣ ٢‬ظيهَ ر‪ٜ‬خ حُٔؼخٍف ‪ٔ٣ٝ‬ظيٓـ‪ٜ‬خ ‪ ٖٟٔ‬ر٘‪٤‬ظ‪ ٚ‬حٌُ‪٤٘ٛ‬ش ‪ٝ‬حُ‪ٞ‬ؿيحٗ‪٤‬ش‪،‬‬
‫أ‪ٗ ١‬ؼْ إ ُِ‪ٞ‬ؿيحٕ ٓيه‪ ٬‬ك‪ ٢‬حُظؼِ‪ٝ ْ٤‬حُظؼِْ‪.‬‬
‫‪ ‬حُطَ‪٣‬وش حُظ‪٣ ٢‬ؼخُؾ ر‪ٜ‬خ ٓخ حٓظيهِ‪ ٚ‬حُطلَ ٓؼ‪ٓ ٖٓ ٬‬ؼِ‪ٓٞ‬خص ‪ٜٓٝ‬خٍحص‪...‬‬
‫‪ ‬حُطَ‪٣‬وش ‪ٝ‬ح‪ِٞٓ٧‬د حٌُ‪ُ٣ ١‬لَٔ ر‪ ٚ‬طؼِْ حُ٘خّ‪.‬‬

‫‪ٗ َٛ‬ظؼِْ ٖٓ ه‪ ٍ٬‬حُٔؼ‪ٝ َ٤‬ح‪ٓ٫‬ظـخرش؟ أ‪ٗ ٝ‬ظؼِْ رخُٔ٘طن حٌُِ‪ ٖٓ( ٢‬حٌَُ اُ‪ٓ ٠‬ـٔ‪ٞ‬ػش‬
‫ح‪٧‬ؿِحء)؟ أ‪ٗ ٝ‬ظؼِْ ّ ه‪ ٍ٬‬ر٘خء حُٔؼَكش ‪ٝ‬حُظٌ‪٤‬ق ٓؼ‪ٜ‬خ (حُظ‪ٞ‬حُٕ) ‪ٝ‬كوخ َُِٔكِش حُؼَٔ‪٣‬ش‬
‫‪ٝ‬حُو‪ٜ‬خث‪ ٚ‬حُ٘ٔخث‪٤‬ش؟ أ‪ٗ ٝ‬ظؼِْ ٖٓ ه‪ ٍ٬‬ح‪ٗ٫‬يٓخؽ ح‪٫‬ؿظٔخػ‪ٝ ٢‬حُؼ‪٬‬هخص حُظ‪ ٢‬طَر‪٢‬‬
‫رخُٔؼِْ رخُٔظؼِْ؟؟‬

‫‪٣‬ؼ٘‪٘ٛ ٢‬خى طلٔ‪َ٤‬حص ٓظؼيىس ُِطَ‪٣‬وش حُظ‪٣ ٢‬ظِو‪ٔ٣ٝ ٠‬ظ‪ٞ‬ػذ ‪٣ٝ‬ل‪٣ٝ ْٜ‬ظؼِْ ر‪ٜ‬خ ح‪ٔٗ٩‬خٕ‬
‫(حُطلَ)‪َ١ ٢ٛٝ ،‬حثن ‪ٗٝ‬ظَ‪٣‬خص ٓظٌخِٓش اؿٔخ‪ٝ ،٫‬هي طظ٘خه‪ ٞ‬ك‪ ٢‬رؼ‪ ٞ‬حُظلخ‪،َ٤ٛ‬‬
‫‪ٌُٜ٘ٝ‬خ ٓوخٍرخص طلٔ‪٣َ٤‬ش‪.‬‬

‫‪ٝ‬هي‪٣ ٫ ،‬ل‪٤‬ي ك‪ٌٛ ٢‬ح حُٔـخٍ ٓـَى ح‪٬١٫‬ع حُؼَ‪ ٢ٟ‬حٌُِ٘‪ ،٢‬رَ ‪٫‬ري ٖٓ ٓلخ‪ُٝ‬ش‬
‫ح‪ٓ٫‬ظلخىس حُؼٔ‪٤‬وش ‪ٝ‬حُيه‪٤‬وش رٔـَٔ حُٔؼط‪٤‬خص حُؼِٔ‪٤‬ش حُظ‪ ٢‬ط‪ٞ‬حكَص اُ‪ ٠‬ح‪.ٕ٥‬‬

‫حُٔؼِْ ك‪ ٢‬كخؿش اُ‪ ٠‬ك‪َ١ ْٜ‬م ‪ٗٝ‬ظَ‪٣‬خص حُظؼِْ حُظ‪ ٢‬طوخٍد حُٔ٘‪ٜ‬ؾ ‪ٝ‬ح‪ِٞٓ٧‬د حٌُ‪١‬‬
‫‪٣‬ظؼِْ ر‪ ٚ‬ح‪ٔٗ٩‬خٕ (حُطلَ ‪ /‬حُ٘خد)‪ ِْ٣ ،‬ر‪ٜ‬خ ٗظَ‪٣‬خ ‪ٔ٣ٝ‬خٍٓ‪ٜ‬خ ػِٔ‪٤‬خ ك‪ ٢‬حُل‪ َٜ‬حُيٍحٓ‪.٢‬‬

‫‪19‬‬
‫اًح طؼِْ ح‪ َٓ٧‬رٔ٘‪ٜ‬ؾ طؼِ‪ ْ٤‬ح‪١٧‬لخٍ حُ‪ٜ‬ـخٍ ك‪ ٢ٜ‬حُز‪٤‬يحؿ‪ٞ‬ؿ‪٤‬خ أٓخ إ طؼِن ح‪ َٓ٧‬رخٌُزخٍ‬
‫ك‪ ٢ٜ‬ح‪ٗ٧‬يٍحؿ‪ٞ‬ؿ‪٤‬خ‪.‬‬

‫‪٣َ١‬وش ‪ٝ‬أِٓ‪ٞ‬د طِو‪ ٢‬حُطلَ طوظِق ػٖ ‪٣َ١‬وش ‪ٝ‬أِٓ‪ٞ‬د طِو‪ ٢‬حٌُز‪ٝ َ٤‬حٌُ‪ َٜ‬أ‪ ٝ‬حُ٘‪٤‬ن‬
‫‪ ...‬حُٔ‪ٌ٤‬خِٗ‪ٓ ْ٣‬وظِق رخُ٘ظَ ُِٖٔ ‪ٝ‬حُظـَرش ‪ٝ‬ػ‪ٞ‬حَٓ أهَ‪.ٟ‬‬

‫ٔظش‪٠‬بد اٌزؼٍُ إرْ‪ٓ ٢ٛ ،‬ـٔ‪ٞ‬ػش ٓظ٘‪ٞ‬ػش ٖٓ حُيٍحٓخص ‪ٝ‬ح‪٧‬رلخع حُٔ‪ٌُٞٞ٤‬ؿ‪٤‬ش‪ ،‬ػِ‪٠‬‬


‫حُو‪ٝ ،ٜٙٞ‬حُظ‪ ٢‬حٓظطخػض إٔ طل‪ٝ ْٜ‬طلَٔ حُؼي‪٣‬ي ٖٓ ح‪٤ُ٥‬خص حُٔوظِلش حُظ‪ ٢‬طظيهَ‪،‬‬
‫ر‪ٌٜ‬ح حُويٍ أ‪ً ٝ‬حى‪ ،‬ك‪ ٢‬كي‪ٝ‬ع حُظؼِْ‪.‬‬

‫أُ٘ ٔظش‪٠‬بد اٌزؼٍُ‬


‫ٓ٘ظطَم‪ ،‬ر٘‪ٞ‬ع ٖٓ حُظًَ‪ ِ٤‬اُ‪ ٠‬أ‪ٗ ْٛ‬ظَ‪٣‬خص حُظؼِْ‪ٝ ،‬ه‪ٜٛٞ‬خ ٓ٘‪ٜ‬خ حُٔيٍٓش‬
‫حُِٔ‪٤ًٞ‬ش‪ٝ ،‬حُٔيٍٓش حُـ٘طخُظ‪٤‬ش‪ٝ ،‬حُٔيٍٓش حُز٘خث‪٤‬ش‪ٝ ،‬حُٔيٍٓش حُٔ‪ ٞ٤ٓٞ‬ر٘خث‪٤‬ش ‪...‬‬

‫‪ٔ -0‬ظش‪٠‬خ اٌزؼٍُ اٌغٍ‪ٛ‬و‪١‬خ‪:‬‬

‫طؤػَص حُٔيٍٓش حُِٔ‪٤ًٞ‬ش‪ٝ ،‬ه‪ٜٛٞ‬خ ٓغ ‪ٝ‬ح‪ ،ٕٞٔ١‬رؤكٌخٍ ط‪ٍٗٞ‬ي‪٣‬خى حٌُ‪ َٟ٣ ١‬رؤٕ‬
‫حُظؼِْ ‪ ٞٛ‬ػِٔ‪٤‬ش اٗ٘خء ٍ‪ٝ‬حر‪ ٢‬أ‪ ٝ‬ػ‪٬‬هخص ك‪ ٢‬حُـ‪ٜ‬خُ حُؼ‪ٜ‬ز‪ ٢‬ر‪ ٖ٤‬ح‪٧‬ػ‪ٜ‬خد حُيحهِ‪٤‬ش‬
‫حُظ‪٣ ٢‬ؼ‪َٛ٤‬خ حُٔ٘ز‪ ٚ‬حُٔؼ‪ٝ ،َ٤‬ح‪٧‬ػ‪ٜ‬خد حُلًَ‪٤‬ش حُظ‪ ٢‬ط٘ز‪ ٚ‬حُؼ‪٬٠‬ص كظؼط‪ ٢‬رٌُي‬
‫حٓظـخرخص حُلًَش‪.‬‬

‫‪ٝ‬حػظوي رؤٕ ه‪ٞ‬حٗ‪ ٖ٤‬آُ‪٤‬ش حُظؼِْ ‪ ٌٖٔ٣‬إٔ طَى اُ‪ ٠‬هخٗ‪ ٖ٤ٗٞ‬أٓخٓ‪:ٖ٤‬‬

‫‪ -‬هخٗ‪ ٕٞ‬حَُٔحٕ (أ‪ ٝ‬حُظيٍ‪٣‬ذ)‪ ،‬أ‪ ١‬إٔ حَُ‪ٝ‬حر‪ ٢‬طو‪ ٟٞ‬رخ‪ٓ٫‬ظؼٔخٍ ‪ٝ‬ط‪٠‬ؼق رخ‪٩‬ؿلخٍ‬
‫حُٔظ‪ٞ‬ح‪َٛ‬؛‬

‫‪ -‬ػْ هخٗ‪ ٕٞ‬ح‪٧‬ػَ‪ ،‬حٌُ‪٣ ١‬ؼ٘‪ ٢‬رؤٕ ‪ ٌٙٛ‬حَُ‪ٝ‬حر‪ ٢‬طو‪ٝ ٟٞ‬طٌظٔذ ٓ‪ِ٤‬س ػِ‪ ٠‬ؿ‪َٛ٤‬خ‬
‫‪ٝ‬طئى‪ ١‬اُ‪ٛ ٠‬ي‪ ٠ٍٟ ٍٝ‬ػٖ حُٔ‪ٞ‬هق اًح ًخٗض ٗظخثـ‪ ٚ‬ا‪٣‬ـخر‪٤‬ش‪.‬‬

‫‪21‬‬
‫ًٔخ أٗ‪ ٖٓ ٚ‬ر‪ ٢ِٜٔٓ ٖ٤‬حُٔيٍٓش حُِٔ‪٤ًٞ‬ش (رخكِ‪ٞ‬ف)‪ ،‬حٌُ‪٫ ١‬كع أٗ‪ًِٔ ٚ‬خ حهظَٕ حُٔؼ‪َ٤‬‬
‫حَُ٘‪ ٢١‬رخُيحكغ حُٔ‪ٌُٞٞ٤‬ؿ‪ ٢‬ا‪ٝ ٫‬طٌ‪ٗٞ‬ض ح‪ٓ٫‬ظـخرش حَُ٘‪٤١‬ش ح‪ٗ٫‬لؼخُ‪٤‬ش‪ٍٝ ،‬أ‪ ٟ‬رؤٕ‬
‫حُٔؼ‪َ٤‬حص حَُ٘‪٤١‬ش حُٔ٘لَس طٌَ٘ ػ‪ٞ‬حثن كخٓٔش ُِظؼِْ ‪ٝ‬ر٘خء ح‪ٓ٫‬ظـخرخص حُ٘ٔط‪٤‬ش‪.‬‬

‫‪ٚ‬أُ٘ اٌّفب٘‪ ُ١‬اٌز‪ّ٠ ٟ‬ىٕٕب أْ ٔدذ٘ب ف‪ ٟ‬إٌظش‪٠‬خ اإلخشائ‪١‬خ ف‪ ٟ‬اٌزؼٍُ‪ٚ ،‬خظ‪ٛ‬طب ِغ‬
‫(عى‪ٕ١‬ش) ٘‪:ٟ‬‬

‫‪ِ -‬ف‪ َٛٙ‬اٌغٍ‪ٛ‬ن‪ ٞٛٝ :‬كٔذ (ٌٓ‪ٓ ،)َ٘٤‬ـٔ‪ٞ‬ػش حٓظـخرخص ٗخطـش ػٖ ٓؼ‪َ٤‬حص‬
‫حُٔل‪ ٢٤‬حُوخٍؿ‪١ ٢‬ز‪٤‬ؼ‪٤‬خ ًخٕ أ‪ ٝ‬حؿظٔخػ‪٤‬خ؛ ٓل‪ ّٜٞ‬حُٔؼ‪ٝ َ٤‬ح‪ٓ٫‬ظـخرش‪ :‬رل‪٤‬غ إ ‪٘ٛ‬خى‬
‫ػ‪٬‬هش ٗز‪ٌ٤ٓ ٚ‬خٗ‪٤ٌ٤‬ش ر‪ ٖ٤‬حُٔؼ‪َ٤‬حص ‪ٝ‬ح‪ٓ٫‬ظـخرخص حُظ‪ ٢‬ط‪ٜ‬يٍ ػٖ حٌُخثٖ ح‪ٔٗ٩‬خٗ‪٢‬؛‬
‫ٓل‪ ّٜٞ‬ح‪٩‬ؿَحء‪ :‬حُِٔ‪ٞ‬ى ح‪٩‬ؿَحث‪ ٢‬أ‪ ٝ‬حُلخػَ ‪ًٌُ ٠ٔٔ٣‬ي رخُ٘ظَ اُ‪ ٠‬آػخٍ‪ ٙ‬حُِٔٔ‪ٓٞ‬ش ك‪٢‬‬
‫حُٔل‪ ٢٤‬حُز‪٤‬ج‪.٢‬‬

‫‪ِ -‬ف‪ َٛٙ‬االشزشاؽ اإلخشائ‪ :ٟ‬حَُ٘ح‪ ١‬ح‪٩‬ؿَحث‪٘٣ ٢‬ز٘‪ ٢‬ػِ‪ ٠‬أٓخّ اكَحُ ح‪ٓ٫‬ظـخرش‬
‫ُٔؼ‪ َ٤‬آهَ؛‬

‫‪ِ -‬ف‪ َٛٙ‬اٌزؼض‪٠‬ض ‪ٚ‬اٌؼمبة‪ :‬أ‪ ١‬حٓظؼٔخٍ حُظؼِ‪ ِ٣‬ح‪٣٩‬ـخر‪ُ ٢‬ز٘خء حُِٔ‪٤ًٞ‬خص حَُٔؿ‪ٞ‬د‬
‫ك‪ٜ٤‬خ‪.‬‬

‫‪ٝ‬حٓظؼٔخٍ حُؼوخد ُيٍء حُِٔ‪٤ًٞ‬خص ؿ‪ َ٤‬حَُٔؿ‪ٞ‬د ك‪ٜ٤‬خ؛‬

‫‪ِ -‬ف‪ َٛٙ‬اٌزؼٍُ‪ ٞٛٝ :‬كٔذ ‪ ٌٙٛ‬حُٔيٍٓش‪ .‬ػِٔ‪٤‬ش طـ‪ٗ َ٤‬ز‪ ٚ‬ىحثٔش ك‪ِٞٓ ٢‬ى حُلَى ‪٘٘٣‬ؤ‬
‫ٗظ‪٤‬ـش حُٔٔخٍٓش ‪٣ٝ‬ظ‪ َٜ‬ك‪ ٢‬طـ‪ َ٤‬ح‪٧‬ىحء ُي‪ ٟ‬حٌُخثٖ حُل‪.٢‬‬

‫‪ّ٠ٚ‬ىٕٕب أْ ٔسظش ِجبدا اٌزؼٍُ زغت إٌظش‪٠‬خ اإلخشائ‪١‬خ (اٌغٍ‪ٛ‬و‪١‬خ) ف‪:ٟ‬‬

‫‪ -‬اٌزؼٍُ ‪ٗ ٞٛ‬ظخؽ ُِؼ‪٬‬هش ر‪ ٖ٤‬طـخٍد حُٔظؼِْ ‪ٝ‬حُظـ‪ َ٤‬ك‪ ٢‬حٓظـخرخط‪ٚ‬؛‬

‫‪ -‬اٌزؼٍُ ‪٣‬وظَٕ رخُ٘ظخثؾ ‪ٓٝ‬ل‪ ّٜٞ‬حُظؼِ‪ِ٣‬؛‬

‫‪ -‬اٌزؼٍُ ‪٣‬وظَٕ رخُِٔ‪ٞ‬ى ح‪٩‬ؿَحث‪ ٢‬حَُٔحى ر٘خإ‪ٙ‬؛‬


‫‪20‬‬
‫‪ -‬اٌزؼٍُ ‪٣‬ز٘‪ ٠‬رظؼِ‪ ِ٣‬ح‪٧‬ىحءحص حُوَ‪٣‬زش ٖٓ حُِٔ‪ٞ‬ى حُ٘ٔط‪٢‬؛‬

‫‪ -‬اٌزؼٍُ حُٔوظَٕ رخُؼوخد طؼِْ ِٓز‪.٢‬‬

‫‪ ِٓٚ‬أُ٘ ردٍ‪١‬بد ٔظش‪٠‬خ اٌزؼٍُ اٌغٍ‪ٛ‬و‪١‬خ ف‪ ٟ‬اٌسمً اٌزشث‪ِ ٞٛ‬ب ‪:ٍٟ٠‬‬

‫‪ -‬ر٘خء حُٔ‪ٞ‬حهق حُظؼِ‪٤ٔ٤‬ش ـ‬

‫‪ -‬حُظؼِٔ‪٤‬ش ‪ ٞٛ‬أ‪ ٫ٝ‬طلي‪٣‬ي ٓوخ‪١‬غ ح‪ٓ٫‬ظـخرخص ح‪٩‬ؿَحث‪٤‬ش ‪ٟٝ‬ز‪٤ٛ ٢‬ؾ حُيػْ حُٔزخَٗ‬
‫ك‪٤‬غ ٗـي رؼي حُٔ‪ ٕٞٔ٠‬حُٔؼَك‪ ٢‬حٌُ‪٣ ١‬و‪٠‬غ ُٔليىحص‪:‬‬

‫‪ٓ -‬ليى ح‪٩‬ػخٍس‪،‬‬

‫‪ٓٝ -‬ليى حُؼَ‪ ٝ‬حُ٘ٔو‪ُِٔ ٢‬خىس‪،‬‬

‫‪ٓٝ -‬ليى حُظ٘خٓذ ‪ٝ‬حُظٌ‪٤‬ق‪،‬‬

‫‪ٓٝ -‬ليى حُظؼِ‪ ِ٣‬حُل‪١ٍٞ‬؛‬

‫‪ -‬ػْ رؼي حٗز٘خء حُِٔ‪٤ًٞ‬خص ح‪٩‬ؿَحث‪٤‬ش ً‪ٜ‬يف ُِظؼِْ‪ ،‬ك‪٤‬غ طٌ‪ ٌٙٛ ٕٞ‬حُِٔ‪٤ًٞ‬خص هخرِش‬
‫ُِٔ‪٬‬كظش ‪ٝ‬حُ‪٠‬ز‪ٝ ٢‬حُو‪٤‬خّ‪.‬‬

‫اٌزظ‪ٛ‬س اٌّؼشف‪ٌٍ ٟ‬زؼٍُ‪:‬‬

‫طؼظزَ حُٔيٍٓش حُٔؼَك‪٤‬ش ك‪ ٢‬ػِْ حُ٘لْ ٖٓ ر‪ ٖ٤‬أكيع حُٔيحٍّ حُٔؼَك‪٤‬ش حُظ‪ ٢‬كخ‪ُٝ‬ض‬
‫إٔ طظـخ‪ ُٝ‬رخُو‪ ٜٙٞ‬رؼ‪ٞٓ ٞ‬ح‪ ٖ١‬حُ‪٠‬ـ‪ ٢‬ك‪ ٢‬حُٔيٍٓش حُز٘خث‪٤‬ش ‪ٝ‬حُِٔ‪٤ًٞ‬ش ػِ‪٠‬‬
‫حُٔ‪ٞ‬حء‪.‬‬

‫كبًح ًخٗض حُِٔ‪٤ًٞ‬ش ك‪ٗ ٢‬ظَ‪٣‬خط‪ٜ‬خ ك‪ ٍٞ‬حُظؼِْ طَ‪ ٟ‬رؤٕ حُظؼِْ ‪ ٞٛ‬طل‪ٓ َ٣ٞ‬ـَ‬
‫ح‪ٓ٫‬ظـخرخص أ‪ ٝ‬طـ‪ َ٤٤‬حكظٔخ‪٫‬ص ا‪ٛ‬يحٍ حٓظـخرخص ‪ٌٛ‬ح حُٔـَ طزؼخ َُ٘‪ٓ ١ٝ‬ؼ‪٘٤‬ش‪ ،‬ك‪٤‬غ‬
‫طل‪ َ٣ٞ‬حُِٔ‪ٞ‬ى‪ ،‬حُٔظٔؼَ ك‪ ٢‬طلٔ‪ ٖ٤‬ح‪٧‬ىحء ‪ٝ‬حٓظوَحٍ‪َ٣ ٫ ،ٙ‬ؿغ اُ‪ ٠‬حُ٘‪٠‬ؾ حُ٘ٔخث‪ ،٢‬رَ‬
‫اُ‪ ٠‬كؼَ حُٔل‪ ٢٤‬حُوخٍؿ‪ٝ ٢‬آػخٍ‪ٝ ،ٙ‬حُ٘ٔ‪ٓ ٞ‬خ ‪ ٞٛ‬ا‪ٗ ٫‬ظ‪٤‬ـش آُ‪٤‬ش‪.‬‬
‫‪21‬‬
‫‪ٝ -‬اًح ًخٗض ًٌُي حُ٘ظَ‪٣‬ش حُز٘خث‪٤‬ش (حُظٌ‪٤٘٣ٞ‬ش) ٓغ ر‪٤‬خؿ‪ ٢‬طَ‪ ٟ‬رؤٕ حُ٘ٔ‪ ٞ‬حُٔؼَك‪ٞٛ ٢‬‬
‫ػِٔ‪٤‬ش ُز٘خء حُٔؼَكش ‪٣‬و‪ ّٞ‬ك‪ٜ٤‬خ حُطلَ ري‪ ٖٓ ٢٤٘ٗ ٍٝ‬ه‪ ٍ٬‬طلخػِ‪ٓ ٚ‬غ حُٔل‪ٓ ٌُٖ ،٢٤‬خ‬
‫‪٣‬لٌْ ‪ٌٛ‬ح حُ٘ٔ‪ ٢ٛ ٞ‬حُٔ‪ٌ٤‬خٗ‪ِٓ٤‬خص حُيحهِ‪٤‬ش ُِلَى‪ٝ ،‬حُظ‪ ٫ ٢‬طظؤػَ ا‪ ٫‬ك‪ ٢‬كي‪ٝ‬ى ٗٔز‪٤‬ش ؿيح‬
‫رخُؼ‪ٞ‬حَٓ حُوخٍؿ‪٤‬ش‪٣ٝ ،‬ظلون حُ٘ٔ‪ ٞ‬ػزَ َٓحكَ طيٍ‪٣‬ـ‪٤‬ش ٓظِِٔٔش ‪٣ٍَٟٝٝ‬ش (حُ٘‪٠‬ؾ)‬
‫ك‪ ٌَٗ ٢‬ر٘‪٤‬خص ٓؼَك‪٤‬ش أًؼَ كؤًؼَ طـَ‪٣‬يح‪ٝ ،‬حُظؼِْ ‪ ٌٕٞ٣‬ىحثٔخ طخرؼخ ُِ٘ٔ‪،ٞ‬‬

‫فئْ اٌّذسعخ اٌّؼشف‪١‬خ زب‪ٌٚ‬ذ ردب‪ٚ‬ص وً‪:‬‬

‫ٖٓ حُظٌ‪٤٘٣ٞ‬ش ‪/‬حُز٘خث‪٤‬ش ‪ٝ‬حُِٔ‪٤ًٞ‬ش ك‪ ٢‬اٌٗخُ‪٤‬ش أٓزو‪٤‬ش حٌُحص (حُ٘‪٠‬ؾ) أ‪ ٝ‬حُٔ‪ٟٞٞ‬ع ك‪٢‬‬
‫ػِٔ‪٤‬ش حُظؼِْ ‪ٝ‬ر٘خء حُٔؼخٍف‪.‬‬

‫‪ ِٓٚ‬أُ٘ اٌّجبدا اٌّؤؽشح ٌٕظش‪٠‬خ ٘زٖ اٌّذسعخ ف‪ ٟ‬اٌزؼٍُ ‪ٚ‬إٌّ‪ٔ ٛ‬دذ‪:‬‬

‫طؼ‪ ٞ٣ٞ‬حُِٔ‪ٞ‬ى رخُٔؼَكش ًٔ‪ٟٞٞ‬ع ُؼِْ حُ٘لْ‪ ،‬اً ػْ طـخ‪ ُٝ‬حُٔل‪ّٜٞ‬‬


‫حٌُ‪ُ ٢ٌ٤ٓ٬‬ؼِْ حُ٘لْ ًؼِْ ُِِٔ‪ٞ‬ى‪ ًَِ٣ ،‬ػِ‪ ٠‬ىٍحٓش حُِٔ‪ٞ‬ى ًؤٗ٘طش كٔ‪٤‬ش كًَ‪٤‬ش‬
‫هخٍؿ‪٤‬ش ‪ٝ‬حُظ‪٬ٓ ٌٖٔ٣ ٢‬كظظ‪ٜ‬خ ٓ‪ٟٞٞ‬ػ‪٤‬خ ‪ٝ‬ه‪٤‬خٓ‪ٜ‬خ ك‪ ٢‬ا‪١‬خٍ ٗظَ‪٣‬ش حُٔؼ‪ َٝ٤‬ح‪ٓ٫‬ظـخرش‬
‫‪ٝ‬اه‪ٜ‬خء حُلخ‪٫‬ص حٌُ‪٤٘ٛ‬ش حُيحهِ‪٤‬ش‪ ،‬ك‪٤‬غ أهٌص حُيٍحٓخص حُٔ‪ٌُٞٞ٤‬ؿ‪٤‬ش حُلي‪٣‬ؼش ػِ‪٠‬‬
‫ػخطو‪ٜ‬خ ىٍحٓش حُلخ‪٫‬ص حٌُ‪ٛ‬ز‪٤‬ش ُِلَى‪ ،‬كؤ‪ٛ‬زلض حُٔؼَكش ‪ ٢ٛ‬حُظخ‪َٛ‬س حُٔ‪ٌُٞٞ٤‬ؿ‪٤‬ش‬
‫رخٓظ‪٤‬خُ‪ٜٗ٧ ،‬خ هخ‪ٛ‬ش رخٌُ‪ ٖٛ‬آخ ً٘٘خ‪( ١‬اٗظخؽ حُٔؼَكش ‪ٝ‬حٓظؼٔخُ‪ٜ‬خ) ‪ٝ‬آخ ًلخُش ( ر٘‪٤‬ش‬
‫حُٔؼَكش ) كؤ‪ٛ‬زق ٓ‪ٟٞٞ‬ع ػِ‪ ٠‬حُ٘لْ ‪ ٞٛ‬حُٔؼَكش ػ‪ ٝٞ‬حُِٔ‪ٞ‬ى‪ٝ ،‬ك‪٤‬غ إ حُٔؼَكش‬
‫‪ ٢ٛ‬طٔؼَ ً‪ً ٢٘ٛ‬حص ‪١‬ز‪٤‬ؼش ٍِٓ‪٣‬ش‪ ،‬أ‪ ١‬كيع ىحهِ‪ٓ ٌٖٔ٣ ٫ ٢‬ؼخ‪٘٣‬ظ‪ٓ ٚ‬زخَٗس ‪ ،‬رَ ‪ٌٖٔ٣‬‬
‫ح‪ٓ٫‬ظي‪ ٍ٫‬ػِ‪ٝ ٚ٤‬حٓظ٘زخ‪ ٖٓ ٚ١‬ه‪ ٍ٬‬حُِٔ‪ٞ‬ى حُوخٍؿ‪ ٢‬حُِلظ‪ ٢‬أ‪ ٝ‬حُلْ‪ -‬كًَ‪.٢‬‬

‫ًٔخ أٗ‪ ٖٓ ٚ‬ح‪٧‬كٌخٍ ح‪ٓ٧‬خٓ‪٤‬ش ُ‪ ٌٜٙ‬حُٔيٍٓش‪ ًٕٞ ،‬حُظلخػَ ر‪ ٖ٤‬حُلَى ‪ٝ‬حُٔل‪- ٢٤‬‬
‫ه‪ٜٛٞ‬خ أػ٘خء حُظؼِْ‪ ٞٛ -‬طلخػَ ٓظزخىٍ‪ ،‬اً إٔ حُٔ‪ٌُٞٞ٤‬ؿ‪٤‬خ حُٔؼَك‪٤‬ش ‪ٌُٞٞ٤ٓ ٢ٛ‬ؿ‪٤‬خ‬
‫طلخػِ‪٤‬ش رخ‪ٓ٧‬خّ‪ٜٗ٧ ،‬خ طـٔغ ر‪ ٖ٤‬ر٘‪٤‬ش ٌُِحص ‪ٝ‬ر٘‪٤‬ش ُِ‪ٞ‬حهغ ك‪ ٢‬ػِٔ‪٤‬ش ٓؼخُـش حُٔؼِ‪ٓٞ‬خص‪،‬‬
‫‪٣‬ل‪ ٍٞ‬رٔ‪ٞ‬ؿز‪ٜ‬خ ح‪ٔٗ٩‬خٕ‪/‬حُلَى حُٔؼط‪٤‬خص حُوخٍؿ‪٤‬ش اُ‪ٝ ٍُٞٓ ٠‬طٔؼ‪٬‬ص ً‪٤٘ٛ‬ش‪ ،‬ك‪٤‬غ إ‬
‫حٌُ‪ ٖٛ‬أ‪ ٝ‬حُٔؼَكش طظـ‪ َ٤‬رخُٔل‪ُٔٝ ٢٤‬ل‪٣ ٢٤‬ظـ‪ َ٤‬رخُٔؼَكش‪ ،‬ك‪٤‬ض ُ‪٘ٛ ْ٤‬خى ٓؼخٍف‬
‫‪22‬‬
‫ري‪٤ٓ ٕٝ‬خم ‪ٝ‬حهؼ‪ ٢‬ط٘ظؾ ‪ٝ‬طٔظؼَٔ ك‪٘ٛ ْ٤ُٝ ،ٚ٤‬خى ٓل‪ ٢٤‬ري‪ٓ ٕٝ‬ؼخٍف ط٘ظٔ‪ٝ ٚ‬طؼط‪ٚ٤‬‬
‫ٓؼ٘‪( ٠‬طيهَ حٌُحص)‪.‬‬

‫‪ٝ‬ػِ‪ ،ٚ٤‬كبٕ حُظؼِْ ‪ٝ‬حُ٘ٔ‪ ،ٞ‬كٔذ ح‪ٛ٫‬ط‪٬‬ف حٌُ‪ُ ٢ٌ٤ٓ٬‬ؼِْ حُ٘لْ‪ ،‬أ‪ٛ‬زق ٓغ حُٔيٍٓش‬
‫حُٔؼَك‪٤‬ش ‪ ٠ٔٔ٣‬رخًظٔخد حُٔؼخٍف‪٠ٚ ،‬زٍخض ِف‪ِٙٛٙ‬ب ٌٍزؼٍُ ف‪:ٟ‬‬

‫‪ -‬اٌزؼٍُ ‪ ٞٛ‬طـ‪ُِٔ َ٤‬ؼخٍف ػ‪ ٝٞ‬طـ‪ َ٤‬حُِٔ‪ٞ‬ى‪ ،‬أ‪ٍَٝ٤ٓ ١‬س ىحهِ‪٤‬ش طليع ك‪ًٖٛ ٢‬‬
‫حُلَى؛‬

‫‪ -‬اٌزؼٍُ ‪٘ٗ ٞٛ‬خ‪٣ ٢ً٘ٛ ١‬لظَ‪ ٝ‬ػِٔ‪٤‬خص ح‪٩‬ىٍحى ‪ٝ‬حُل‪ٝ ْٜ‬ح‪ٓ٫‬ظ٘زخ‪١‬؛‬

‫‪ -‬اٌزؼٍُ ‪ ٌٖٔ٣ ٫‬كو‪ ٢‬ك‪ ٢‬ا‪ٟ‬خكش ٓؼخٍف ؿي‪٣‬يس (حٌُْ) رَ ًٌُي ك‪ ٢‬طٌ٘‪ِٜ٤‬خ ‪ٝ‬ط٘ظ‪ٜٔ٤‬خ‬
‫‪ٝ‬طٌ٘‪ِٜ٤‬خ ك‪ ٢‬ر٘‪٤‬خص (حٌُ‪٤‬ق) ٖٓ هز‪ :َ٤‬حُلجش‪ ،‬حُوطخ‪١‬ش‪ ،‬حُ٘ٔ‪ًٞ‬ؽ حٌُ‪ ،٢٘ٛ‬حُ٘ظَ‪٣‬ش ‪...‬‬

‫‪ -‬اٌزؼٍُ ‪ ٌٕٞ٣‬طخرؼخ ُِٔؼخٍف حُٔخروش‪ٜٗ٧ ،‬خ طليى ٓخ ‪ ٌٖٔ٣‬إٔ ‪٣‬ظؼِٔ‪ ٚ‬حُلَى ‪ ٫‬كوخ؛ حُظؼِْ‬
‫‪ٗ ٞٛ‬ظ‪٤‬ـش حُظلخػَ حُٔظزخىٍ ر‪ ٖ٤‬حُلَى ‪ٝ‬حُٔل‪ ،٢٤‬ك‪٤‬غ حُٔؼَكش طظٌ‪ٝ ٕٞ‬طز٘‪ ٠‬رل‪٘ٗ َ٠‬خ‪١‬‬
‫حٌُحص ‪ٗٝ‬ظ‪٤‬ـش ُ‪ٌٜ‬ح حُ٘٘خ‪( .١‬أكَٗخ‪ٝ ٝ‬حُِح‪.)َٕٓٓٓٛ‬‬

‫‪23‬‬
‫ؽشق ‪ٚ‬أعبٌ‪١‬ت رذس‪٠‬ظ ر‪ ٞٚ‬طؼ‪ٛ‬ثبد اٌزؼٍُ‬
‫(اٌش‪٠‬بػ‪١‬بد ‪ٚ‬اٌؼ‪ٛ‬ق اٌغّؼ‪)ٟ‬‬

‫ٓخًح ٗؼ٘‪ ٢‬رطَحثن أ‪ ٝ‬أٓخُ‪٤‬ذ حُظيٍ‪( ْ٣‬رٌَ٘ ػخّ)؟؟‬

‫إْ ؽش‪٠‬مخ اٌزذس‪٠‬ظ‪ ٢ٛ :‬حٌُ‪٤‬ل‪٤‬ش حُظ‪٣ ٢‬ظْ ر‪ٜ‬خ طؼِ‪ ْ٤‬حُٔلظ‪ُِ ٟٞ‬طِزش‪ٓٝ ،‬ؼخٍ ػِ‪ًُ ٠‬ي ٖٓ‬
‫حٌُٖٔٔ إٔ ٗٔظويّ ح‪ِٞٓ٧‬د حُظخُ‪ ،٢‬حٓظَحط‪٤‬ـ‪٤‬خص حُظؼِ‪ ْ٤‬حُؼ‪٬‬ؿ‪:ٞٛٝ ،٢‬‬

‫(‪ .)0‬اٌزذس‪٠‬ظ اٌّجبشش‪- :‬‬

‫‪٣ٝ‬و‪ ّٞ‬ػِ‪ ٠‬حُوط‪ٞ‬حص حُظخُ‪٤‬ش‪:‬‬

‫‪ٟٝ o‬غ أ‪ٛ‬يحف ٓليىس ‪ٝ‬ح‪ٟ‬لش ُ‪٤‬ؼَٔ حُط‪٬‬د ػِ‪ ٠‬طلو‪٤‬و‪ٜ‬خ‪.‬‬

‫‪٤ٛ o‬خؿش ‪ٝ‬طَط‪٤‬ذ ح‪٘ٗ٧‬طش حُظَر‪٣ٞ‬ش ك‪ ٢‬هط‪ٞ‬حص ٓظِِٔٔش‪.‬‬

‫‪ o‬اطخكش حُلَ‪ً٫ ٙ‬ظٔخد حُٔ‪ٜ‬خٍحص حُـي‪٣‬يس‪.‬‬

‫‪ o‬طو‪ٝ ْ٣ٞ‬طوي‪ ْ٣‬حُظـٌ‪٣‬ش حَُٔطيس حُل‪٣ٍٞ‬ش ُظ‪ٜ‬ل‪٤‬ق حُٔٔخٍ حُظؼِ‪ُِ ٢ٔ٤‬طخُذ أ‪ ً٫ٝ‬رؤ‪.ٍٝ‬‬

‫(‪ .)8‬اٌزؼٍُ اإل‪٠‬دبث‪ ٟ‬أ‪ ٚ‬اٌفؼبي‪- :‬‬

‫‪ٔ٣ٝ‬ظ٘ي اُ‪ ٠‬ح‪٩‬ؿَحءحص حُظخُ‪٤‬ش‪:‬‬

‫ٔ‪ -‬ط٘ـ‪٤‬غ حُظؼِْ حُظلخػِ‪ ٢‬ر‪ ٖ٤‬حُطخُذ ‪ٝ‬حُز‪٤‬جش ‪ٓٝ‬خىس حُظؼِْ‪.‬‬

‫ٕ‪ -‬ح‪ٓ٫‬ظ٘خى اُ‪ ٠‬حُوزَحص حُٔخروش ُِطخُذ ػ٘ي طوي‪ ْ٣‬حُٔخىس حُظؼِ‪٤ٔ٤‬ش حُـي‪٣‬يس‪.‬‬

‫ٖ‪ -‬اػيحى حُطخُذ ً‪٤٘ٛ‬خ ً ‪ٝ‬كٌَ‪٣‬خ ً ‪ٝ‬ىكخػ‪٤‬خ ك‪ ٢‬ػِٔ‪٤‬ش حُظؼِْ‪.‬‬

‫ٗ‪ -‬ط٘ـ‪٤‬غ حُظِٔ‪ ٌ٤‬ػِ‪ ٠‬ح‪ٗ٫‬يٓخؽ ك‪ ٢‬ػِٔ‪٤‬ش حُظؼِْ‪.‬‬

‫‪24‬‬
‫(‪ .)3‬أعٍ‪ٛ‬ة إٌظُ‪- :‬‬

‫‪٘ٗ ٞٛٝ‬خ‪ ١‬طؼِ‪ٗ ٌَ٘٣ ٢ٔ٤‬طخهخ ُ‪ٌٗٞٓ ٚ‬خط‪ٝ ٚ‬ػ٘خ‪ٝ َٙٛ‬ػ‪٬‬هخط‪ٝ ٚ‬ػِٔ‪٤‬خط‪ ٚ‬حُظ‪ ٢‬طٔؼ‪ ٠‬اُ‪٠‬‬
‫طلو‪٤‬ن ح‪ٛ٧‬يحف حُٔليىس ‪٣ ٞٛٝ‬ظؤُق ٖٓ أٍرؼش أؿِحء‪:‬‬

‫‪ o‬حُٔيه‪٬‬ص ‪Inputs‬‬

‫‪ o‬حُؼِٔ‪٤‬خص ‪Processes‬‬

‫‪ o‬حُٔوَؿخص ‪Outputs‬‬

‫‪ o‬حُظـٌ‪٣‬ش حَُٔطيس ‪Feed Back‬‬

‫أ‪ٚ‬ال ً‪ :‬أعبٌ‪١‬ت رذس‪٠‬ظ اٌش‪٠‬بػ‪١‬بد‬

‫أٓؼِش ُزؼ‪ ٞ‬ح‪ٓ٫‬ظَحط‪٤‬ـ‪٤‬خص حُ‪ٜ‬خٓش ُِظٌ‪ّ٤‬ق ٓغ ‪ٛ‬ؼ‪ٞ‬رخص ك‪ ْٜ‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ٖٓ ه‪ٍ٬‬‬


‫رؼ‪ٜٓ ٞ‬خّ ٓؼِّٔ‪٢‬‬

‫حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص‬

‫‪ -0‬ؽش‪٠‬مخ رؼذد اٌ‪ٛ‬عبئؾ أ‪ ٚ‬اٌس‪ٛ‬اط ‪- :VAKT‬‬

‫طؼظٔي ‪ ٌٙٛ‬حُطَ‪٣‬وش ػِ‪٠‬‬


‫حُظؼِ‪ ْ٤‬حُٔظؼيى حُل‪ٞ‬حّ أ‪ ٝ‬حُ‪ٓٞ‬خث‪٢‬‬
‫أ‪ ١‬ح‪٫‬ػظٔخى ػِ‪ ٠‬حُل‪ٞ‬حّ ح‪ٍ٧‬رغ‬
‫حُٔٔغ‪ ،‬حُِْٔ‪ ،‬حُز‪ٝ ،َٜ‬حُلخٓش‬
‫حُلْ كًَ‪٤‬ش ك‪ ٢‬طؼِ‪ ْ٤‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص‪.‬‬
‫إ حٓظويحّ حُ‪ٓٞ‬خث‪ ٢‬أ‪ ٝ‬حُل‪ٞ‬حّ‬
‫حُٔظؼيىس ‪٣‬لّٖٔ ‪٣ٝ‬ؼُِ طؼِْ حُطخُذ ُِٔخىس حَُٔحى طؼِٔ‪ٜ‬خ‪٣ٝ ،‬ؼخُؾ حُو‪ ٍٜٞ‬حُٔظَطذ ػِ‪٠‬‬
‫ح‪٫‬ػظٔخى ػِ‪ ٠‬رؼ‪ ٞ‬حُل‪ٞ‬حّ ى‪ ٕٝ‬ح‪٥‬هَ‪.‬‬

‫‪25‬‬
‫‪ -8‬ؽش‪٠‬مخ فشٔبٌذ‪- :Fernald Method ٚ‬‬

‫طو‪٣َ١ ّٞ‬وش كَٗخُي‪ ٝ‬ػِ‪ ٠‬حٓظويحّ حُٔيهَ حُٔظؼيى حُل‪ٞ‬حّ ك‪ ٢‬ػِٔ‪٤‬ش طؼِْ حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص‪.‬‬

‫‪ٝ‬طوظِق ‪ ٌٙٛ‬حُطَ‪٣‬وش ػٖ ‪٣َ١‬وش ‪ VAKT‬ك‪ٗ ٢‬وطظ‪:ٖ٤‬‬

‫‪ o‬طؼظٔي ‪ ٌٙٛ‬حُطَ‪٣‬وش ػِ‪ ٠‬أػٔخٍ حُوزَس حُلٔخر‪٤‬ش ُِطخُذ ك‪ ٢‬حهظ‪٤‬خٍ‪ُِٔٔ ٙ‬خثَ‬


‫حُلٔخر‪٤‬ش‪.‬‬

‫‪ o‬حهظ‪٤‬خٍ حُطخُذ ُِٔٔخثَ ٓٔخ ‪٣‬ـؼِ‪ ٚ‬أًؼَ ا‪٣‬ـخر‪٤‬ش ‪٘ٗ ٝ‬خ‪١‬خ ‪ ٝ‬اهزخ‪ ٫‬ػِ‪ ٠‬حُلَ‪.‬‬

‫‪ -3‬ؽش‪٠‬مخ ا‪ٚ‬سر‪ -ْٛ‬خٍٕد‪ٙ‬بَ ‪-:Orton-Gillingham‬‬

‫طًَِ ‪ ٌٙٛ‬حُطَ‪٣‬وش ػِ‪ ٠‬طؼيى حُل‪ٞ‬حّ ‪ٝ‬حُظ٘ظ‪ ْ٤‬أ‪ ٝ‬حُظ‪٤ٜ٘‬ق حُظَٓ‪ٝ ِ٤‬طؼِ‪ ْ٤‬حُظ‪ٜ‬ـ‪،٢‬‬
‫‪ٝ‬طو‪ ّٞ‬ػِ‪:٠‬‬

‫ٔ‪ٍ -‬ر‪ ٢‬حَُِٓ حُز‪ ١َٜ‬حٌُٔظ‪ٞ‬د َُِهْ ٓغ حْٓ حَُهْ‪.‬‬

‫ٕ‪ٍ -‬ر‪ ٢‬حَُِٓ حُز‪َُِ ١َٜ‬هْ ٓغ ٗطن أ‪ٞٛ ٝ‬ص حَُهْ‪.‬‬

‫ٖ‪ٍ -‬ر‪ ٢‬أػ‪٠‬خء حٌُ‪ُ ّ٬‬ي‪ ٟ‬حُطلَ ٓغ ٓٔٔ‪٤‬خص ح‪ٍ٧‬هخّ ‪ٝ‬أ‪ٞٛ‬حط‪ٜ‬خ ػ٘ي ٓٔخػ‪ُ٘ ٚ‬لٔ‪ ٚ‬أ‪ٝ‬‬
‫ؿ‪.َٙ٤‬‬

‫ثبٔ‪١‬ب ً‪ :‬أعبٌ‪١‬ت رذس‪٠‬ظ اٌىزبثخ‬

‫‪٣‬ـذ ح‪ٛ٫‬ظٔخّ رٔ‪ٜ‬خٍحص ح‪ٓ٫‬ظؼيحى ٌُِظخرش‪ ،‬ك‪٤‬غ طظطِذ ٓ‪٤‬طَس ػوِ‪٤‬ش ‪ٝ‬ط‪ٞ‬حكن‬
‫ر‪ٝ ١َٜ‬ػيى‪ٝ ١‬طٔ‪ ِ٤‬ر‪ ،١َٜ‬رخُظخُ‪ ٢‬ػِ‪ ٠‬حُٔؼِْ ٓٔخػيس حُطخُذ ُظط‪ٌٙٛ َ٣ٞ‬‬
‫حُٔ‪ٜ‬خٍحص هزَ حُزيء رظيٍ‪ ْ٣‬حٌُظخرش حُؼوِ‪٤‬ش‪٣ٝ ،‬ظْ طط‪ َ٣ٞ‬حُظ‪ٞ‬حكن حُؼ‪ٜ‬ز‪ ٢‬حُز‪ ١َٜ‬ػٖ‬
‫‪٣َ١‬ن حَُْٓ رخ‪ٛ٧‬خرغ‪ ،‬حُظِ‪ ،ٖ٣ٞ‬أٓخ حُظ‪ٞ‬حكن ر‪ ٖ٤‬حُؼ‪ٝ ٖ٤‬حُ‪٤‬ي كؼٖ ‪٣َ١‬ن ٍْٓ ى‪ٝ‬حثَ ػْ‬
‫ٗوِ‪ٜ‬خ ‪ًٌُٝ‬ي طط‪ َ٣ٞ‬حُظٔ‪ ِ٤‬حُز‪٨ُ ١َٜ‬كـخّ ‪ٝ‬ح‪ٌٗ٧‬خٍ ‪ٝ‬ح‪ٍ٧‬هخّ ‪ٝ‬حُظلخ‪ٌٛٝ ،َ٤ٛ‬ح ‪٢ٔ٘٣‬‬
‫ح‪٩‬ىٍحى حُز‪ٍ٬ُ ١َٜ‬هخّ ‪ٝ‬طٌ‪ٜ٘٣ٞ‬خ ػ٘ي حُطخُذ‪ ٌٖٔ٣ٝ ،‬طيٍ‪٣‬ذ حُلًَخص حٌُظخر‪٤‬ش‬
‫رخٌُظخرش ػِ‪ ٠‬حُ‪ِٜٜ‬خٍ أ‪ ٝ‬حٌُظخرش ػِ‪ ٠‬حََُٓ‪.‬‬
‫‪27‬‬
‫‪-0‬ؽش‪٠‬مخ فشٔبٌذ‪- :ٚ‬‬

‫‪ٝ‬حُظ‪ ٢‬أَٗٗخ ُ‪ٜ‬خ هزَ هِ‪ٝ ،َ٤‬حُظ‪ ٢‬طؼظٔي أِٓ‪ٞ‬د ٓظؼيى حُل‪ٞ‬حّ ُظؼِْ حُلٔخد ‪ًٝ‬ظخرش‬
‫حَُٓ‪ ُٞ‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش‪.‬‬

‫‪ -8‬أعٍ‪ٛ‬ة إِٔ‪١‬ش‪- :‬‬

‫‪ ٞٛٝ‬أِٓ‪ٞ‬رخٕ ُظؼِ‪ً ْ٤‬ظخرش ح‪ٍ٫‬هخّ ‪ٝ‬حَُٓ‪ٝ ،ُٞ‬ح‪ٔ٣ ٍٝ٧‬ظويّ حهظزخٍ هزِ‪ ٢‬ك‪ ٢‬ريح‪٣‬ش‬
‫ح‪ٓ٧‬ز‪ٞ‬ع ػْ ‪٣‬يٍّ حُطخُذ حَُٓ‪ ُٞ‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش حُظ‪ ٢‬أهلن ر‪ٜ‬خ ُ‪٬‬هظزخٍ حُزؼي‪ٞٛٝ ،١‬‬
‫‪٣‬ل‪ٓ َ٠‬غ حُطِزش حٌُزخٍ حٌُ‪ُ ٖ٣‬ي‪ٜٓ ْٜ٣‬خٍحص آ‪٬‬ث‪٤‬ش ؿ‪٤‬يس‪ٝ ،‬حُطَ‪٣‬وش حُؼخٗ‪٤‬ش ط٘خٓذ‬
‫ح‪ٛ٧‬ـَ ٓ٘خ ً‪.‬‬

‫‪ -3‬ػالج رشى‪ ً١‬اٌسش‪ٚ‬ف‪- :‬‬

‫‪٘ٛ‬خى ػيى ٖٓ ح‪٩‬ؿَحءحص ُظيٍ‪ ْ٣‬طٌ٘‪ َ٤‬حُلَ‪ٝ‬ف‪ٜ٘ٓٝ ،‬خ‪:‬‬

‫ٔ‪ -‬حٌُ٘ٔؿش‪.‬‬

‫ٕ‪٬ٓ -‬كظش حُؼ‪ٞ‬حَٓ حُٔ٘ظًَش حُ‪ٜ‬خٓش‪.‬‬

‫ٖ‪ -‬حُٔ٘ز‪ٜ‬خص حُـٔٔ‪٤‬ش‪.‬‬

‫ٗ‪ -‬حُظظزغ‪.‬‬

‫٘‪ -‬حُ٘ٔن‪.‬‬

‫‪ -ٙ‬حُظؼز‪ َ٤‬حُِلظ‪.٢‬‬

‫‪ -7‬حٌُظخرش ٖٓ حٌُحًَس‪.‬‬

‫‪ -8‬حُظٌَحٍ‪.‬‬

‫‪ -9‬ط‪ٜ‬ل‪٤‬ق حٌُحص ‪ٝ‬حُظـٌ‪٣‬ش حَُحؿؼش‪.‬‬

‫‪28‬‬
‫ثبٌثب ً‪ :‬أعبٌ‪١‬ت رذس‪٠‬ظ اٌش‪٠‬بػ‪١‬بد‬

‫‪٘ٛ‬خى ٓزخىة ػخٓش ُظؼِ‪ ْ٤‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص رطَ‪٣‬وش ػ‪٬‬ؿ‪٤‬ش‪ٓ ٌٙٛٝ ،‬زخىة َٓٗش ‪ ٫‬طوظ‪َٜ‬‬
‫ػِ‪ٔٓ ٠‬ظ‪ٓ ٟٞ‬ؼ‪ ٖ٤‬ك‪ ٢‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص رَ ‪ ٌٖٔ٣‬ططز‪٤‬و‪ٜ‬خ ك‪ ٢‬أ‪ٟٞٞٓ ١‬ع ٓظَِٔٔ ك‪:ٚ٤‬‬

‫أ)‪ .‬اال٘زّبَ ثز‪ٛ‬ف‪١‬ش االعزؼذاد ٌزؼٍ‪ ُ١‬اٌش‪٠‬بػ‪١‬بد‪:‬‬

‫ك‪٤‬غ ٓ‪ٞ٤‬كَ حُوخػيس ُظيٍ‪ ْ٣‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ‪ٝ‬حُظؼِـّْ هزَ حَُهٔ‪ٝ ْٜٓ ٢‬أٓخٓ‪ُِ ٢‬ظؼِـّْ‬
‫حُ‪٬‬كن ‪٣ٝ‬ـذ طؼِ‪١٨ُ ٚٔ٤‬لخٍ إ ًخٗ‪ٞ‬ح ‪٣‬لظوَ‪ُٔ ٕٝ‬ؼَ ‪ ٌٙٛ‬حُٔ‪ٜ‬خٍحص‪ٌٙٛ ٖٓٝ ،‬‬
‫حُٔ‪ٜ‬خٍحص‪:‬‬

‫ٔ‪ -‬حُٔطخروش‪.‬‬

‫ٕ‪٬ٓ -‬كظش اىٍحى ٓـٔ‪ٞ‬ػش ٖٓ ح‪٤ٗ٧‬خء ٓؼخ ً‪.‬‬

‫ٖ‪ -‬حُؼي ح‪.٢ُ٥‬‬

‫ٗ‪ -‬طٔٔ‪٤‬ش حَُهْ حٌُ‪٣ ١‬ؤط‪ ٢‬رؼي أ‪ ٝ‬هزَ ٍهْ ٓخ‪.‬‬

‫ة)‪ .‬اعزخذاَ اٌزغٍغً اٌش‪٠‬بػ‪ ٟ‬أ‪ِ ٚ‬جذأ االٔزمبي ِٓ اٌّسغ‪ٛ‬ط (اٌّبد‪ )ٞ‬إٌ‪ ٝ‬شجٗ‬
‫اٌّسغ‪ٛ‬ط إٌ‪ ٝ‬اٌّدشد‪.‬‬

‫ؽ)‪ .‬اطخكش حُلَ‪ٛ‬ش ُِطخُذ ُِظيٍ‪٣‬ذ ‪ٝ‬حَُٔحؿؼش‪.‬‬

‫ى)‪َٓ .‬حهزش أىحء حُطخُذ ‪ٝ‬ط‪ٞ‬ك‪ َ٤‬حُظـٌ‪٣‬ش حَُحؿؼش‪.‬‬

‫‪ٛ‬ـ)‪ .‬طؼِ‪ ْ٤‬حُظ‪.ْ٤ٜٔ‬‬

‫‪29‬‬
‫اٌفظً اٌثبٌث‪:‬‬

‫اٌش‪٠‬بػ‪١‬بد ‪ٚ ...‬اعزشار‪١‬د‪١‬بد رذس‪٠‬غ‪ٙ‬ب‬

‫‪ِ ‬ف‪ َٛٙ‬اٌش‪٠‬بػ‪١‬بد‪.‬‬

‫‪ِ ‬شازً رط‪ٛ‬س اٌش‪٠‬بػ‪١‬بد‪.‬‬

‫‪ِٕ ‬ب٘ح اٌش‪٠‬بػ‪١‬بد ‪ٚ‬اٌّؼشفخ اٌش‪٠‬بػ‪١‬خ‪.‬‬

‫‪ ‬اعزشار‪١‬د‪١‬بد رذس‪٠‬ظ اٌش‪٠‬بػ‪١‬بد‪.‬‬

‫‪ ‬االردب٘بد اٌسذ‪٠‬ثخ ٌزذس‪٠‬ظ اٌش‪٠‬بػ‪١‬بد‬

‫ٌز‪ ٞٚ‬اإلػبلخ اٌغّؼ‪١‬خ‬

‫‪31‬‬
‫ِف‪ َٛٙ‬اٌش‪٠‬بػ‪١‬بد‬
‫ػٍُ اٌش‪٠‬بػ‪١‬بد ‪ ٞٛ‬ػِْ ً‪ٓ ٝ‬لخ‪ُٓ ْ٤ٛ‬ـَىس‪ُٜٓ ٝ ،‬طِلخص طيٍ ػِ‪ ٠‬حٌُْ ‪ٝ‬حُؼيى ك‪ُ ٣ ٚ٤‬يٍ‬
‫ػِ‪ٓ ٠‬ويحٍ ‪٤ًٔٝ‬ش حُ٘‪٢‬ء حُٔؼي‪ٝ‬ى حُوخرَ ُِِ‪٣‬خىس ح‪ ٝ‬حُُ٘و‪ٜ‬خٕ‪ٝ ،‬ػِ‪ ٚ٤‬كِوي ً‪ٛ‬ذ رؼ‪ٞ‬‬
‫حُؼُِٔخء اُ‪ ٠‬حٕ ‪٣‬ؼَك‪ٞ‬ح ػِْ حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص رخٗ‪ ٚ‬ػِْ حُو‪٤‬خّ‪ٍٝ ،‬حف حُزؼ‪ ٞ‬ح‪٥‬هَ ُ‪ُ٤‬ؼَك‪ٛٞ‬خ‬
‫رؤٗ‪ٜ‬خ ػِْ حُلٔخد ‪ٝ‬حُ‪ٜ٘‬يٓش ‪ٝ‬حُو‪٤‬خّ ‪ٝ‬هي ‪ِ٣‬ـؤ حُزؼ‪٤ُ ٞ‬ؼَك‪ٛٞ‬خ رؤٗ‪ٜ‬خ ىٍحٓش حُزُ٘‪٠‬‬
‫حُ ُٔـَىس رخٓظويحّ حُزَُ‪ٛ‬خٕ حَُ‪٣‬خ‪ٝ ٢ٟ‬حُٔ٘طن ‪ٝ‬حُظي‪ ٖ٣ٝ‬حَُ‪٣‬خ‪.٢ٟ‬‬

‫‪ٚ‬رُؼشف اٌش‪٠‬بػ‪١‬بد رؤٗ‪ٜ‬خ ُُـش حُؼِ‪ ،ّٞ‬اًح حٗ‪ٜ‬خ طظيحهَ ٓغ ًَ حُؼِ‪ ّٞ‬ك‪ ٢‬حُطز‪٤‬ؼش ‪ٝ‬حُؼِ‪ّٞ‬‬
‫ح‪٧‬هَ‪ ٟ‬حُٔوظِلش حُوي‪ٔ٣‬ش ‪ٝ‬حُلي‪٣‬ؼش‪.‬‬

‫‪ٝ‬طَ٘ٔ حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ح‪ٓ٧‬خٓ‪٤‬ش حُظ‪ ٢‬طيٍّ رخُٔيحٍّ‪ ،‬ىٍحٓش ح‪٧‬ػيحى ‪ٝ‬حٌُٔ‪٤‬خص ‪ٝ‬حُ‪٤ٜ‬ؾ‬
‫‪ٝ‬حُؼ‪٬‬هخص‪ .‬كؼِ‪ٓ ٠‬ز‪ َ٤‬حُٔؼخٍ‪٣ ،‬يٍّ حُلٔخد ٓٔخثَ طظؼِن رخ‪٧‬ػيحى‪٣ٝ ،‬ظ‪ ٖٔ٠‬حُـزَ‬
‫كَ ٓؼخى‪٫‬ص (‪٤ٛ ٢ٛٝ‬ؾ ٍ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش طو‪ ّٞ‬ػِ‪ ٠‬حُٔٔخ‪ٝ‬حس) طٔؼَ ح‪٧‬كَف ك‪ٜ٤‬خ ًٔ‪٤‬خص‬
‫ٓـ‪ُٜٞ‬ش‪ .‬ر‪ٔ٘٤‬خ طيٍّ حُ‪ٜ٘‬يٓش ه‪ٞ‬ح‪ٝ ٙ‬ػ‪٬‬هخص ح‪ٌٗ٧‬خٍ ك‪ ٢‬حُل‪٠‬خء‪.‬‬

‫أٓخ حُل‪ٓٞ‬زش ك‪ ٢ٜ‬كَ ٓٔخثَ ٍ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش طظ‪ ٖٔ٠‬اؿَحء حُؼي‪٣‬ي ٖٓ حُؼِٔ‪٤‬خص حُؼيى‪٣‬ش‪.‬‬
‫‪ٝ‬حُلخٓ‪ٞ‬د أىحس ٍ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش طو‪ ّٞ‬رخُؼِٔ‪٤‬خص حُلٔخر‪٤‬ش رَٔػش ػخُ‪٤‬ش‪ٔ٣ٝ .‬ظويّ ػِٔخء‬
‫حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص حُلخٓ‪ٞ‬د ‪٩‬ؿَحء حُؼِٔ‪٤‬خص حُلٔخر‪٤‬ش حُٔؼويس ه‪ ٍ٬‬ىهخثن هِ‪ِ٤‬ش‪ٝ ،‬حُظ‪ ٢‬هي‬
‫‪٣‬ظطِذ اؿَحإ‪ٛ‬خ آ‪٫‬ف حُٔ٘‪ ٖ٤‬رخٓظويحّ حُوِْ ‪ٝ‬حُ‪ٍٞ‬هش‪.‬‬

‫‪ٝ‬طظطِذ حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ٓ‪ٜ‬خٍحص أ‪ٜٔٛ‬خ‪ :‬حُظلِ‪ َ٤‬حُيه‪٤‬ن‪ٝ ،‬حُظّؼِ‪ َ٤‬حُ‪ٞ‬ح‪ٟ‬ق‪ٝ ،‬طٔخػي طِي‬
‫حُٔ‪ٜ‬خٍحص حُ٘خّ ػِ‪ ٠‬كَ رؼ‪ ٞ‬ح‪ُ٧‬ـخُ حُ‪ٜ‬ؼزش حُظ‪ ٢‬ط‪ٞ‬حؿ‪.ْٜٜ‬‬

‫‪ٝ‬طُز٘‪ ٠‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ػِ‪ ٠‬حُٔ٘طن‪ ،‬كخٗط‪٬‬هخ رلَ‪٤ٟ‬خص هُزِض ػِ‪ٗ ٠‬طخم ‪ٝ‬حٓغ‪ ،‬حٓظويّ‬
‫ػِٔخء حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص حُٔ٘طن ‪ٓ٫‬ظوَحؽ حُ٘ظخثؾ ‪ٝ‬طط‪ٗ َ٣ٞ‬ظْ ٍ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش ٓظٌخِٓش‪.‬‬

‫‪30‬‬
‫أّ٘‪١‬خ اٌش‪٠‬بػ‪١‬بد‬
‫‪ ٌٖٔ٣ٝ‬طؤ‪ ْ٤‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص اُ‪٣ٍ ٠‬خ‪٤ٟ‬خص رلظش ‪٣ٍٝ‬خ‪٤ٟ‬خص ططز‪٤‬و‪٤‬ش‪.‬‬

‫‪ٝ‬ط‪ٜ‬ظْ حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص حُزلظش رظط‪ َ٣ٞ‬حُٔؼَكش حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش ٌُحط‪ٜ‬خ ى‪ ٕٝ‬حػظزخٍ ُظطز‪٤‬ن كخُ‪٢‬‬
‫ػخؿَ‪ ،‬كٔؼ‪ ،ً٬‬هي ‪٣‬زظيع أكي ػِٔخء حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ػخُ ًٔخ ه‪٤‬خُ‪ً٤‬خ ٌَُ ٗ‪٢‬ء ك‪ ٚ٤‬أرؼخى أهَ‪ٟ‬‬
‫ؿ‪ َ٤‬حُط‪ٝ ٍٞ‬حُؼَ‪ٝ ٝ‬ح‪ٍ٫‬طلخع‪ٝ .‬ط‪ٜ‬ظْ حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص حُظطز‪٤‬و‪٤‬ش رظط‪ َ٣ٞ‬أٓخُ‪٤‬ذ ٍ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش‬
‫ُظٔظويّ ك‪ ٢‬حُؼِ‪ٝ ّٞ‬حُٔـخ‪٫‬ص ح‪٧‬هَ‪.ٟ‬‬

‫‪ٝ‬حُلي‪ٝ‬ى ر‪ ٖ٤‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص حُزلظش ‪ٝ‬حُظطز‪٤‬و‪٤‬ش‬


‫ُ‪ٔ٤‬ض ىحث ًٔخ ‪ٝ‬ح‪ٟ‬لش‪ .‬كـخُزًخ ٓخ طـي ططز‪٤‬وخص‬
‫ػِٔ‪٤‬ش ‪٧‬كٌخٍ ‪ٍٞ١‬ص ك‪ ٢‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص حُزلظش‪،‬‬
‫‪ًٝ‬ؼ‪ًَ٤‬ح ٓخ طو‪ٞ‬ى أكٌخٍ ك‪ ٢‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص حُظطز‪٤‬و‪٤‬ش اُ‪ ٠‬أرلخع ك‪ ٢‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص حُزلظش‪.‬‬

‫‪٣ٝ‬ظؤػَ ًَ ؿِء ٖٓ ك‪٤‬خط٘خ طوَ‪٣‬زًخ رخَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص‪ُٝ .‬ؼزض حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ى‪ًٍٝ‬ح أٓخٓ‪ً٤‬خ ك‪٢‬‬
‫طط‪ ٍٞ‬حُظو٘‪٤‬ش حُلي‪٣‬ؼش ـ ًخ‪٧‬ى‪ٝ‬حص‪ٝ ،‬حُظو٘‪٤‬خص‪ٝ ،‬حُٔ‪ٞ‬حى‪ٜٓٝ ،‬خىٍ حُطخهش حُظ‪ ٢‬ؿؼِض‬
‫ك‪٤‬خط٘خ ‪ٝ‬ػِٔ٘خ أًؼَ ‪ًَٔ٣‬ح‪.‬‬

‫ف‪ ٟ‬اٌس‪١‬بح اٌ‪١ِٛ١‬خ‪ .‬طظيهَ حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ك‪ ٢‬طلخ‪ َ٤ٛ‬ك‪٤‬خط٘خ حُ‪٤ٓٞ٤‬ش حُزٔ‪٤‬طش ٓ٘‪ٜ‬خ‬
‫‪ٝ‬حُٔؼويس‪ .‬كل‪ ٢‬ح‪ ٍٞٓ٧‬حُزٔ‪٤‬طش ٗظؼَف ػِ‪ ٠‬حُ‪ٞ‬هض‪ٝ ،‬رخه‪ٗ ٢‬و‪ٞ‬ىٗخ رؼي َٗحء ٗ‪٢‬ء ٓخ‪،‬‬
‫‪ٝ‬ك‪ ٢‬ح‪ ٍٞٓ٧‬حُٔؼويس ًظ٘ظ‪ِ٤ٓ ْ٤‬حٗ‪٤‬ش حُز‪٤‬ض أ‪ ٝ‬طٔ‪٣ٞ‬ش ىكظَ حُ٘‪ٌ٤‬خص‪ٝ .‬طٔظويّ حُلٔخرخص‬
‫حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش ك‪ ٢‬حُطزن ‪ٝ‬حُو‪٤‬خىس ‪ٝ‬حُزٔظ٘ش‪ٝ ،‬حُو‪٤‬خ‪١‬ش‪٘ٗٝ ،‬خ‪١‬خص ػخٓش ػي‪٣‬يس أهَ‪ٝ .ٟ‬طئى‪١‬‬
‫حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ًٌُي ى‪ًٍٝ‬ح ك‪ ٢‬حُؼي‪٣‬ي ٖٓ حُ‪ٜٞ‬ح‪٣‬خص ‪ٝ‬ح‪ُ٧‬ؼخد حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش‪.‬‬

‫ف‪ ٟ‬اٌؼٍ‪٣َُِ .َٛ‬خ‪٤ٟ‬خص ى‪ٛ ٍٝ‬خّ ك‪ ٢‬ؿٔ‪٤‬غ حُيٍحٓخص حُؼِٔ‪٤‬ش طوَ‪٣‬زًخ اً طٔخػي حُؼِٔخء‬
‫ػِ‪ ٠‬ط‪ ْ٤ٜٔ‬طـخٍر‪ٝ ْٜ‬طلِ‪ َ٤‬ر‪٤‬خٗخط‪ٔ٣ٝ .ْٜ‬ظويّ حُؼِٔخء حُ‪٤ٜ‬ؾ حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش ُظ‪٤ٟٞ‬ق‬
‫حرظٌخٍحط‪ ْٜ‬ريهش‪ٟٝٝ ،‬غ حُظ٘زئحص حُٔٔظ٘يس اُ‪ ٠‬حرظٌخٍحط‪.ْٜ‬‬

‫‪31‬‬
‫‪ٝ‬طؼظٔي حُؼِ‪ ّٞ‬حُل‪٣ِ٤‬خث‪٤‬ش‪ً ،‬ـ‪َٛ٤‬خ ٖٓ حُؼِ‪ٓ ّٞ‬ؼَ حُلِي‪ٝ ،‬حٌُ‪٤ٔ٤‬خء اُ‪ ٠‬كي ًز‪ َ٤‬ػِ‪٠‬‬
‫حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص‪ًٔ .‬خ طؼظٔي حُؼِ‪ ّٞ‬ح‪ٔٗ٩‬خٗ‪٤‬ش ًخ‪٫‬هظ‪ٜ‬خى‪ٝ ،‬ػِْ حُّ٘لْ‪ٝ ،‬ػِْ ح‪٫‬ؿظٔخع رويٍ‬
‫ًز‪ َ٤‬ػِ‪ ٠‬ح‪٩‬ك‪ٜ‬خء ‪ٝ‬أٗ‪ٞ‬حع أهَ‪ ٟ‬ك‪ ٢‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص‪ .‬كٔؼ‪ٔ٣ ،ً٬‬ظويّ ح‪٫‬هظ‪ٜ‬خى‪١‬‬
‫حُلخٓ‪ٞ‬د ُظ‪٣ٍ ْ٤ٜٔ‬خ‪ٗ٨ُ ٢ٟ‬ظٔش ح‪٫‬هظ‪ٜ‬خى‪٣‬ش‪ٝ .‬طٔظويّ ٗٔخًؽ حُلخٓ‪ٞ‬د ‪ٌٙٛ‬‬
‫ٓـٔ‪ٞ‬ػش ٖٓ حُ‪٤ٜ‬ؾ ُٔؼَكش ٓي‪ ٟ‬حُظؤػ‪ َ٤‬حٌُ‪ ١‬هي ‪٣‬ليػ‪ ٚ‬طـ‪ َ٤‬ك‪ ٢‬ؿِء ٖٓ ح‪٫‬هظ‪ٜ‬خى‬
‫ػِ‪ ٠‬ح‪٧‬ؿِحء ح‪٧‬هَ‪.ٟ‬‬

‫ف‪ ٟ‬اٌظٕبػخ‪ .‬طٔخػي حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص حُ‪ٜ٘‬خػش ك‪ ٢‬حُظ‪ٝ ،ْ٤ٜٔ‬حُظط‪ٝ ،َ٣ٞ‬حهظزخٍ ؿ‪ٞ‬ىس‬


‫ح‪ٗ٩‬ظخؽ ‪ٝ‬حُؼِٔ‪٤‬خص حُظ‪٤ٜ٘‬ؼ‪٤‬ش‪ .‬كخَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ‪٣ٍَٟٝ‬ش ُظ‪ ْ٤ٜٔ‬حُـٔ‪ٝ ،ٍٞ‬حُٔزخٗ‪٢‬‬
‫‪ٝ‬حُٔي‪ٝ‬ى ‪ٝ‬حُطَم حَُٔ‪٣‬ؼش‪ٝ ،‬ح‪ٗ٧‬لخم‪ٝ ،‬حُؼي‪٣‬ي ٖٓ حُٔ٘خٍ‪٣‬غ حُٔؼٔخٍ‪٣‬ش ‪ٝ‬حُ‪ٜ٘‬يٓ‪٤‬ش‬
‫ح‪٧‬هَ‪.ٟ‬‬

‫ف‪ ٟ‬اٌزدبسح‪ .‬طُ ْٔظ َْويَّ حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ك‪ ٢‬حُٔؼخٓ‪٬‬ص حُٔظؼِوش رخُز‪٤‬غ ‪ٝ‬حَُ٘حء‪ٝ .‬طٌٖٔ كخؿش‬
‫ح‪٧‬ػٔخٍ حُظـخٍ‪٣‬ش حُ‪ ٠‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ك‪ ٢‬كلع ٓـ‪٬‬ص حُٔؼخٓ‪٬‬ص ًٔٔظ‪٣ٞ‬خص ح‪،ْٜٓ٧‬‬
‫‪ٓٝ‬خػخص ػَٔ حُٔ‪ٞ‬ظل‪ٍٝٝ ٖ٤‬حطز‪ٔ٣ٝ .ْٜ‬ظويّ حُٔظؼخِٓ‪ٓ ٕٞ‬غ حُز٘‪ٞ‬ى حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص‬
‫ُٔؼخُـش ‪ٝ‬حٓظؼٔخٍ ٓ‪ُٞ٤‬ظ‪ ْٜ‬حُ٘وي‪٣‬ش‪ٝ .‬طٔخػي حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ًٌُي ًَٗخص حُظؤٓ‪ ٖ٤‬ك‪٢‬‬
‫كٔخد ٗٔزش حُٔوخ‪َ١‬س ‪ٝ‬كٔخد حَُٓ‪ ّٞ‬حُ‪ُٓ٬‬ش ُظـط‪٤‬ش حُظؤٓ‪ٖ٤‬‬

‫ِشازً رط‪ٛ‬س اٌش‪٠‬بػ‪١‬بد‬


‫‪ ‬ظ‪َٜ‬ص حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ريح‪٣‬ش ًلخؿش ُِو‪٤‬خّ رخُلٔخرخص ك‪ ٢‬ح‪٫‬ػٔخٍ حُظـخٍ‪٣‬ش‪ُٝ ،‬و‪٤‬خّ‬
‫حُٔوخى‪ً ،َ٣‬خ‪ٞ١٧‬حٍ ‪ٝ‬حُٔٔخكخص‪ُٝ ،‬ظ‪ٞ‬هغ ح‪٫‬كيحع حُلٌِ‪٤‬ش‪ ٌٖٔ٣ ،‬حػظزخٍ حُلخؿخص‬
‫حُؼ‪٬‬ع ‪ ٌٙٛ‬حُزيح‪٣‬ش ُ‪٨‬هٔخّ حُؼَ‪٠٣‬ش حُؼ‪٬‬ع َُِ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص‪ ٢ٛٝ ،‬ىٍحٓش حُز٘‪٤‬ش‪ ،‬حُل‪٠‬خء‪،‬‬
‫‪ٝ‬حُظـ‪.َ٤‬‬
‫‪ ‬ظ‪َٜ‬ص ىٍحٓش حُز٘‪ٓ ٠‬غ ظ‪ ٍٜٞ‬ح‪٫‬ػيحى‪ًٝ ،‬خٗض ريح‪٣‬ش ٓغ ح‪٫‬ػيحى حُطز‪٤‬ؼ‪٤‬ش ‪ٝ‬ح‪٫‬ػيحى‬
‫حُ‪ٜ‬ل‪٤‬لش ‪ٝ‬حُؼِٔ‪٤‬خص حُلٔخر‪٤‬ش ػِ‪ٜ٤‬خ‪ ،‬ػْ حىص حُيٍحٓخص حُٔؼٔوش ػِ‪ ٠‬ح‪٫‬ػيحى حُ‪٠‬‬
‫ظ‪ٗ ٍٜٞ‬ظَ‪٣‬ش ح‪٫‬ػيحى‪ًٔ .‬خ حى‪ ٟ‬حُزلغ ػٖ ‪َ١‬م ُلَ حُٔؼخى‪٫‬ص حُ‪ ٠‬ظ‪ ٍٜٞ‬حُـزَ‬
‫‪32‬‬
‫حُٔـَى‪ ،‬حٕ حُلٌَس حُل‪٣ِ٤‬خث‪٤‬ش حُ٘ؼخع طْ طؼٔ‪ٜٔ٤‬خ حُ‪ ٠‬حُل‪٠‬خءحص حُ٘ؼخػ‪٤‬ش ‪ٝ‬طٔض‬
‫ىٍحٓظ‪ٜ‬خ ك‪ ٢‬حُـزَ حُوط‪.٢‬‬
‫‪ ‬ظ‪َٜ‬ص ىٍحٓش حُل‪٠‬خء ٓغ حُ‪ٜ٘‬يٓش‪ٝ ،‬ريأص ٓغ حُ‪ٜ٘‬يٓش ح‪٫‬هِ‪٤‬ي‪٣‬ش ‪ٝ‬ػِْ حُٔؼِؼخص‪ ،‬ك‪٢‬‬
‫حُل‪٠‬خث‪ ٖ٤٤‬ػ٘خث‪ٝ ٢‬ػ‪٬‬ػ‪ ٢‬حُزؼي‪ ،‬ػْ طْ طؼٔ‪ًُ ْ٤‬ي ‪٫‬كوخ حُ‪ ٠‬ػِ‪٘ٛ ّٞ‬يٓ‪٤‬ش ؿ‪ َ٤‬حهِ‪٤‬ي‪٣‬ش‪،‬‬
‫ُظِؼذ ى‪ٍٝ‬ح ك‪ ٢‬حُ٘ظَ‪٣‬ش حُ٘ٔز‪٤‬ش حُؼخٓش‪.‬‬
‫‪ ‬حٕ ك‪ٝ ْٜ‬ىٍحٓش حُظـ‪ َ٤‬ك‪ ٢‬حُو‪ ْ٤‬حُوخرِش ُِو‪٤‬خّ ‪ ٞٛ‬ظخ‪َٛ‬س ػخٓش ك‪ ٢‬حُؼِ‪ ّٞ‬حُطز‪٤‬ؼ‪٤‬ش‪،‬‬
‫كظ‪ َٜ‬حُظلِ‪ َ٤‬حَُ‪٣‬خ‪ً ٢ٟ‬ؤىحس ٓ٘خٓزش ُِو‪٤‬خّ ر‪ ٌٜٙ‬حُؼِٔ‪٤‬خص‪ ،‬ك‪٤‬غ حٕ حُلٌَس حُؼخٓش ‪٢ٛ‬‬
‫حُظؼز‪ َ٤‬ػٖ حُو‪ٔ٤‬ش رظخرغ‪ ٖٓٝ ،‬ػْ ‪ ٌٖٔ٣‬طلِ‪ َ٤‬حٌُؼ‪ ٖٓ َ٤‬حُظ‪ٞ‬ح‪ َٛ‬ػِ‪ ٠‬حٓخّ ىٍحٓش‬
‫ٓؼيٍ طـ‪ٌٛ َ٤‬ح حُظخرغ‪.‬‬
‫‪ٓٝ ‬غ ظ‪ ٍٜٞ‬حُل‪ٞ‬حٓ‪٤‬ذ‪ ،‬ظ‪َٜ‬ص حُؼي‪٣‬ي ٖٓ حُٔلخ‪ ْ٤ٛ‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش حُـي‪٣‬يس‪ً ،‬ؼِ‪ ّٞ‬هخرِ‪٤‬ش‬
‫حُلٔخد‪ ،‬طؼو‪٤‬ي حُلٔخد‪ٗ ،‬ظَ‪٣‬ش حُٔؼِ‪ٓٞ‬خص‪ٝ ،‬حُو‪ٞ‬حٍُٓ‪٤‬خص‪ .‬حُؼي‪٣‬ي ٖٓ ‪ ٌٙٛ‬حُٔلخ‪ْ٤ٛ‬‬
‫‪ ٢ٛ‬كخُ‪٤‬خ ؿِء ٖٓ ػِ‪ ّٞ‬حُلخٓ‪ٞ‬د‪.‬‬
‫‪ ‬كوَ حهَ ‪ٛ‬خّ ٖٓ كو‪٣َُ ٍٞ‬خ‪٤ٟ‬خص ‪ ٞٛ‬ح‪٫‬ك‪ٜ‬خء‪ ،‬حٌُ‪ٔ٣ ١‬ظويّ ٗظَ‪٣‬ش ح‪٫‬كظٔخٍ ك‪٢‬‬
‫‪ٛٝ‬ق ‪ٝ‬طلِ‪ٝ َ٤‬ط‪ٞ‬هغ ِٓ‪ٞ‬ى حُظ‪ٞ‬ح‪ َٛ‬ك‪ٓ ٢‬وظِق حُؼِ‪ ،ّٞ‬ر‪ٔ٘٤‬خ ‪ٞ٣‬كَ حُظلِ‪ َ٤‬حَُ‪٣‬خ‪٢ٟ‬‬
‫‪َ١‬هخ كؼخُش ك‪ ٢‬حُو‪٤‬خّ رخُؼي‪٣‬ي ٖٓ حُؼِٔ‪٤‬خص حُلٔخر‪٤‬ش ػِ‪ ٠‬حُلخٓ‪ٞ‬د‪ٓ ،‬غ حهٌ حهطخء‬
‫حُظوَ‪٣‬ذ رخ‪٫‬ػظزخٍ‪.‬‬
‫‪ً ‬خٕ حٌُظزش حُزخرِ‪٘ٓ ٖٓٓٓ ٌ٘ٓ ٕٞ٤‬ش ‪ٔ٣‬خٍٓ‪ً ٕٞ‬ظخرش ح‪٧‬ػيحى ‪ ٝ‬كٔخد حُل‪ٞ‬حثي ‪ٝ‬‬
‫‪ٔ٤ٓ٫‬خ ك‪ ٢‬ح‪٧‬ػٔخٍ حُظـخٍ‪٣‬ش رزخرَ ‪ً ٝ‬خٗض ح‪٧‬ػيحى ‪ ٝ‬حُؼِٔ‪٤‬خص حُلٔخر‪٤‬ش طي‪ ٕٝ‬ك‪ٞ‬م‬
‫أُ‪ٞ‬حف حُ‪ِٜٜ‬خٍ روِْ ٖٓ حُز‪ ٙٞ‬حُٔيرذ ػْ ط‪ٟٞ‬ق ك‪ ٢‬حُوَٕ ُظـق ‪ً ٝ‬خٗ‪ٞ‬ح ‪٣‬ؼَك‪ٕٞ‬‬
‫حُـٔغ ‪ ٝ‬حُ‪َ٠‬د ‪ ٝ‬حُطَف ‪ ٝ‬حُؤٔش ‪ٌٞٗٞ٣ ُْ ٝ‬ح ‪ٔ٣‬ظويٓ‪ ٕٞ‬ك‪ٜ٤‬خ حُ٘ظخّ حُؼَ٘‪١‬‬
‫حُٔظزغ كخُ‪٤‬خ ٓٔخ ُحى‪ٛ‬خ ‪ٛ‬ؼ‪ٞ‬رش ك‪٤‬غ ًخٗ‪ٞ‬ح ‪٣‬ظزؼ‪ ٕٞ‬حُ٘ظخّ حُٔظ‪ ٢٘٤‬حٌُ‪٣ ١‬ظٌ‪ٖٓ ٕٞ‬‬
‫ٓ٘‪ٍِٓ ٙ‬ح ُِي‪ُ٫‬ش ػِ‪ ٠‬ح‪٧‬ػيحى ٖٓ ٔ‪ ٍٞ١ ٝ ٙٓ-‬هيٓخء حُٔ‪ٌٛ ٖ٤٣َٜ‬ح حُ٘ظخّ ك‪٢‬‬
‫ٓٔق ح‪ٍ٧‬ح‪ ٢ٟ‬رؼي ًَ ك‪٠٤‬خٕ ُظوي‪ َ٣‬حُ‪َ٠‬حثذ ًٔخ ًخٗ‪ٞ‬ح ‪٣‬ظزؼ‪ ٕٞ‬حُ٘ظخّ حُؼَ٘‪ٝ ١‬‬

‫‪33‬‬
‫‪ ٞٛ‬حُؼي رخ‪٥‬كخى ‪ ٝ‬حُؼَ٘حص ‪ ٝ‬حُٔجخص ٌُ٘‪٣ ُْ ْٜ‬ؼَك‪ٞ‬ح حُ‪ٜ‬لَ ُ‪ٌٜ‬ح ‪ٌ٣‬ظز‪٘ٓٓ ٕٞ‬‬
‫ر‪ٟٞ‬غ ٘ ٍٓ‪٣ ُٞ‬ؼزَ ًَ ٍِٓ ػِ‪.ٔٓٓ ٠‬‬
‫‪ٝ ‬أ‪ ٍٝ‬حُؼِ‪ ّٞ‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش حُظ‪ ٢‬ظ‪َٜ‬ص هي‪ٔ٣‬خ حُ‪ٜ٘‬يٓش ُو‪٤‬خّ ح‪ٝ ٍٝ٧‬كٔخد حُٔؼِؼخص‬
‫ُو‪٤‬خّ حُِ‪ٝ‬ح‪٣‬خ ‪ٝ‬حُٔ‪ ٍٞ٤‬ك‪ ٢‬حُز٘خء‪ًٝ .‬خٕ حُزخرِ‪ٔ٣ ٕٞ٤‬ظؼِٔ‪ ٚٗٞ‬ك‪ ٢‬حُظ٘زئ رٔ‪ٞ‬حػ‪٤‬ي‬
‫حٌُٔ‪ٞ‬ف ُِْ٘ٔ ‪ٝ‬حُؤ‪ٞ‬ف ُِؤَ‪ ٌٙٛٝ .‬حُٔ‪ٞ‬حػ‪٤‬ي ًخٗض َٓطزطش رؼزخىط‪ًٝ .ْٜ‬خٕ هيٓخء‬
‫حُٔ‪ٔ٣ ٕٞ٣َٜ‬ظويٓ‪ ٚٗٞ‬ك‪ ٢‬ر٘خء حُٔؼخري ‪ٝ‬طلي‪٣‬ي ُ‪ٝ‬ح‪٣‬خ ح‪َٛ٧‬حٓخص‪ًٝ .‬خٗ‪ٞ‬ح ‪ٔ٣‬ظويٓ‪ٕٞ‬‬
‫حٌُٔ‪ٝ ٍٞ‬طلي‪٣‬ي ٓٔخكش حُيحثَس رخُظوَ‪٣‬ذ‪.‬‬

‫خز‪ٚ‬س إٌظش‪٠‬بد اٌمذ‪ّ٠‬خ‬

‫‪ًٝ‬خٗض حَُكِش اُ‪٣ٍَٟٝ َٜٓ ٠‬ش ك‪ ٢‬ك‪٤‬خس ًَ رخكغ ػٖ حُلو‪٤‬وش‪ :‬ح‪٣ٍٝ‬ل‪،ٞ‬‬


‫‪ ،ُٕٞٞٛ ،َّٝ٤ٓٞٛ‬أك‪ٝ ٕٞ١٬‬ؿ‪.َْٛ٤‬‬

‫‪ٌٛ‬ح ‪١ ٞٛ‬خُ‪ ْ٤‬حُٔخُط‪ ٢‬حٌُ‪ ١‬أهٌ حُ‪ٜ٘‬يٓش حُٔٔخك‪٤‬ش ‪ٝ‬ػِْ ح‪ٞٛ٧‬حص ٖٓ حٌُ‪ٜ٘‬ش‬
‫حُٔ‪ٜ٘٣ ٖ٤٣َٜ‬ق ك‪٤‬ؼخؿ‪ ٍّٞ‬رخَُكِش اُ‪ َٜٓ ٠‬هخٍ‪ " :‬اٗ٘خ ٓؼَ٘ ح‪٩‬ؿَ‪٣‬ن ٓخُُ٘خ‬
‫أ‪١‬لخ‪ ٫‬ك‪ ٢‬حُٔيحٍى ‪ٝ‬كظ‪ٜ٣ ٠‬زق حُؼخُْ ػخُٔخ ػِ‪ ٚ٤‬رخُٔ٘‪ َٜ‬حَُحكي ك‪" َٜٓ ٢‬‬

‫‪ٝ‬هي طليع رَك‪ ّٞ٤‬ػٖ ٍكِش ك‪٤‬ؼخؿ‪ ٍّٞ‬اُ‪ َٜٓ ٠‬هخٍ " رؼي إٔ حٓظوزَ أكْٔ ِٓي‬
‫ٓ‪ ٕ٘ٙ-٘ٙ8( َٜ‬م ّ) ك‪٤‬ؼخؿ‪ ٍّٞ‬أػطخ‪ٍٓ ٙ‬خثَ ط‪٤ٛٞ‬ش ٌُ‪ٜ٘‬ش أ‪ٞ٤ِٛ ٕٝ‬ر‪( ْ٤ُٞ‬ػ‪ٖ٤‬‬
‫ْٗٔ) حٌُ‪ ٖ٣‬أٍِٓ‪ ٙٞ‬ري‪ ٍْٛٝ‬اُ‪ًٜ٘ ٠‬ش ٓ٘ق رخػظزخٍ‪ ْٛ‬ح‪٧‬ػَم ‪ ٌٖ٣ ُْٝ‬حُٔو‪ٜٞ‬ى ٖٓ‬
‫‪ٌٛ‬ح ح‪٩‬ؿَحء ٓ‪ ٟٞ‬ارؼخى‪ ٙ‬ػ٘‪.ْٜ‬‬

‫‪ًٜ٘ ٌُٖ ٝ‬ش ٓ٘ق ‪ٌُ ٝ‬حص ح‪ٓ٧‬زخد أٍِٓ‪ ٙٞ‬اُ‪ًٜ٘ ٠‬ش ‪٤١‬زش ( ح‪٧‬ه‪ُ ٝ ) َٜ‬ؼيّ ػؼ‪ٍْٛٞ‬‬
‫ػِ‪ ٠‬ػٌٍ ارؼخى ‪ٌٛ‬ح حٌُ‪ٝ ١‬كي ػِ‪ٓ ٠‬ؼزي‪ ْٛ‬رظ‪٤ٛٞ‬ش ٖٓ حُِٔي حػظوي‪ٝ‬ح إٔ ك‪ ٢‬حٓظطخػظ‪ْٜ‬‬
‫حُظ وِ‪ ٚ٘ٓ ٚ‬اًح أؿزَ‪ ٙٝ‬ػِ‪ ٠‬حُو‪ٞ٠‬ع ُ٘ظخّ ك‪ ٚ٤‬هٔ‪ٞ‬س ٗي‪٣‬يس ٖٓ ه‪ ٍ٬‬أ‪ٝ‬حَٓ ؿخ‪٣‬ش ك‪٢‬‬
‫حُ‪َٜ‬حٓش ‪ٓ ٝ‬وظِق ًَ ح‪٫‬هظ‪٬‬ف ػٖ ٗظخّ حُظَر‪٤‬ش حُ‪٤٘٤ِ٤ٜ‬ش ًخٕ حُٔو‪ٜٞ‬ى ىكؼ‪ ٚ‬حُ‪٠‬‬
‫حُ‪٤‬ؤّ ػْ ػي‪ ُٚٝ‬ػٖ ٓ‪ٜٔ‬ظ‪ ٌُٖ ٚ‬ك‪٤‬ؼخؿ‪ ٍّٞ‬حٌُ‪ ١‬ه‪٤‬ذ ظ٘‪ٛ ٝ ْٜ‬زَ ػِ‪ًُ ٠‬ي ٓ٘لٌح ك‪٢‬‬

‫‪34‬‬
‫‪ٔٛ‬ش ‪٘ٗ ٝ‬خ‪ٓ ًَ ١‬خ ‪٣‬طِذ ٓ٘‪ ٚ‬كؤػخٍ اػـخر‪ ٝ ْٜ‬حكظَحٓ‪ٔٓ ٝ ْٜ‬ل‪ٞ‬ح ُ‪ ٚ‬رخُظ‪٠‬ل‪٤‬ش ُ‪ُٜ٦‬ش‬
‫أٓ‪ ٞٛ ٝ ٕٞ‬أَٓ ُْ ‪ٞٔٔٓ ٌٖ٣‬كخ ر‪ُ ٚ‬ـَ‪٣‬ذ هزِ‪ ٝ ٚ‬كظل‪ٞ‬ح ُ‪ ٚ‬أر‪ٞ‬حد ٌٓظزش حُٔؼزي ‪ ٝ‬ريأ‬
‫‪ً ٖٓ َٜ٘٣‬ه‪َ٤‬ط‪ٜ‬خ ك‪ٛ ٝ ْٜٗ ٢‬زَ كظؼِْ حُ‪ٜ٘‬يٓش ‪ ٝ‬حُ‪ٞٛ٬‬ص ‪ ٝ‬ظَ ‪٣‬ـظَف ٖٓ ‪ٌٛ‬ح‬
‫حُزلَ ٕٕ ػخٓخ‬

‫‪ٝ‬ػخى ُ‪٤‬وَؽ ُِؼخُْ ٗظَ‪٣‬ظ‪ ٚ‬حُظ‪ ٢‬حٗظ‪َٜ‬ص رخٓٔ‪ ٚ‬ك‪ ٢‬حُٔؼِغ حُوخثْ حُِح‪٣ٝ‬ش‪ :‬كخ‪َٛ‬‬
‫ٓـٔ‪ٞ‬ع َٓرغ حُٔ٘٘ؤ ػِ‪ ٠‬حُ‪ٞ‬طَ ‪ٔ٣‬خ‪ٓ ١ٝ‬ـٔ‪ٞ‬ع حَُٔرؼ‪ ٖ٤‬حُٔ٘٘ؤ‪ ٖ٣‬ػِ‪ ٠‬حُ‪ِ٠‬ؼ‪ٖ٤‬‬
‫ح‪٥‬هَ‪ٝ ٖ٣‬حُظ‪ ٢‬كظق ر‪ٜ‬خ آكخهخ ؿي‪٣‬يس ك‪ ٢‬ػِ‪ ّٞ‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ‪ٝ‬حُظ‪ ْ٤ٜٔ‬حُ‪ٜ٘‬يٓ‪٢‬‬

‫ِــٓ اخزشع اٌظفش؟‬


‫حهظِق حُٔئٍه‪ ٕٞ‬ك‪ ٢‬أ‪ َٛ‬حُ‪ٜ‬لَ ‪٘ٓٝ‬زظ‪ ٚ‬كَؿغ أًؼَ‪ ْٜ٘ٓٝ ْٛ‬حُيًظ‪ ٍٞ‬أكٔي ِٓ‪ْ٤‬‬
‫ٓؼ‪٤‬يحٕ أٗ‪٘ٛ ٚ‬ي‪ ١‬ح‪ " َٛ٧‬إ حُؼَد ُْ ‪٣‬زظٌَ‪ٝ‬ح كٌَس حُ‪ٜ‬لَ ‪ٝ ٌِٚٗ ٫ٝ‬اٗٔخ أهٌ‪ٔٛٝ‬خ‬
‫ٓغ حُلٔخد حُ‪ٜ٘‬ي‪ ١‬كبٕ ُْ ‪ ُْٜ ٌٖ٣‬ك‪ َ٠‬ك‪ٌٛ ٢‬ح حُ‪ٜ‬يى كِؼَ ك‪ ِْٜ٠‬ك‪ ٢‬طَٓ‪٤‬ن‬
‫حٓظؼٔخٍ حُ‪ٜ‬لَ ُ‪ ٨ٔ٤‬حُُِٔ٘ش حُوخُ‪٤‬ش ك‪ ًَ ٢‬هخٍ ري‪ ٕٝ‬حٓظؼ٘خء ًٔخ إٔ حُؼِٔخء حُٔخرو‪ٖ٤‬‬
‫حٌُ‪ ٖ٣‬طٌِٔ‪ٞ‬ح ػٖ ح‪ٍ٧‬هخّ حُ‪ٜ٘‬ي‪٣‬ش‬
‫‪ٝ‬حُلٔخد حُ‪ٜ٘‬ي‪ًًَٝ ١‬ح حُ‪ٜ‬لَ ‪ٖٟٔ‬‬
‫ً‪ ْٜٓ٬‬ك‪ٌٛ ٢‬ح حُٔوخّ‬

‫‪٣ٝ‬زي‪ ٝ‬إٔ حُو‪ ٞٛ ٍٞ‬ح‪ٗ٧‬ز‪٫ ٚ‬ػظٔخى‬


‫حُٔظويٓ‪ ٕ٧ ،ُٚ ٖ٤‬ح‪٧‬ه‪ٞ‬حٍ ح‪٧‬هَ‪٫ ٟ‬‬
‫طٔظ٘ي اُ‪ ٠‬ىُ‪ٓ َ٤‬و٘غ ‪ًٝ‬خٕ حُ‪ٜٞ٘‬ى ‪ٔ٣‬ظؼِٔ‪٤ٗٞٓ( ٕٞ‬خ) أ‪ ٝ‬حُلَحؽ ُظيٍ ػِ‪ٓ ٠‬ؼ٘‪ ٠‬حُ‪ٜ‬لَ‪،‬‬
‫ػْ حٗظوِض ‪ ٌٙٛ‬حُِلظش حُ‪ٜ٘‬ي‪٣‬ش اُ‪ ٠‬حُؼَر‪٤‬ش رخْٓ (حُ‪ٜ‬لَ)‪٘ٛ ٖٓٝ ،‬خ أهٌ‪ٛ‬خ ح‪٩‬كَٗؾ‬
‫‪ٝ‬حٓظؼِٔ‪ٛٞ‬خ ك‪ُ ٢‬ـخط‪ ْٜ‬كٌخٕ ك‪ًُ ٢‬ي(‪ ٖٓٝ )chiffre(ٝ )cipher‬حُ‪ٜ‬لَ أطض حٌُِٔش‬
‫(‪ )ciffer( ٝ )zéphyr‬ػْ طِوض ػٖ ‪٣َ١‬ن ح‪٫‬هظ‪ٜ‬خٍ كؤ‪ٛ‬زلض (‪.)zéro‬‬

‫‪ٝ‬هي ُػْ حُزؼ‪ ٞ‬إٔ ًِٔش حُ‪ٜ‬لَ حُؼَر‪٤‬ش طؼَ‪٣‬ذ ٌُِٔش حُ‪ٜ‬لَ حُ‪ٜ٘‬ي‪٣‬ش‬

‫‪35‬‬
‫( ٗ‪٤ٗٞ‬خ=‪ٌٛ ْ٤ُ ٝ )SUNYA‬ح ر٘‪٢‬ء هخٍ حُيًظ‪ٓ ٍٞ‬ؼ‪٤‬ي ك‪ ٢‬ه‪ٜ‬ش ح‪ٍ٧‬هخّ ‪ ٝ‬حُظَه‪" ْ٤‬‬
‫حُ‪ٜ‬لَ رٔؼ٘‪ ٠‬حُوِ‪ًِٔ ٞ‬ش ػَر‪٤‬ش أ‪٤ِٛ‬ش ُ‪ٝ‬ؿيص ٖٓ هزَ حُلٔخد حُ‪ٜ٘‬ي‪ ٖٓ ٝ ١‬هزَ‬
‫ح‪ٗ ٝ " ّ٬ٓ٩‬ل‪ ٙٞ‬ك‪ٓ ٢‬ويٓش طلو‪٤‬ن حُل‪ ٍٜٞ‬ك‪ ٢‬حُلٔخد حُ‪ٜ٘‬ي‪ ٝ ١‬رؼي هَٗ‪ٜٗ ٝ ٖ٤‬ق‬
‫ٖٓ حُِٓخٕ أهٌ ُ‪ٗٞ٤‬خٍى‪ ٝ‬ىحك٘٘‪ ٢‬ػٖ حُؼَد ‪٣َ١‬وظ‪ ْٜ‬ك‪ً ٢‬ظخرش ح‪ٍ٧‬هخّ ٖٓ حُ‪ ٖ٤ٔ٤‬اُ‪٠‬‬
‫حُ‪ٔ٤‬خٍ ًٌُي أهٌ ػ٘‪ ْٜ‬حُ‪ٜ‬لَ ‪ً ٝ‬ظز‪ ٚ‬رخُ‪٬‬ط‪٤٘٤‬ش ‪ ٝ Cephir‬ك‪ ٢‬ا‪٣‬طخُ‪٤‬خ طل‪ُٞ‬ض حٌُِٔش‬
‫اُ‪ Zefro ٠‬ػْ ‪ ٝ Zéro‬ك‪ ٢‬كَٗٔخ هَأ‪ٛ‬خ حُ٘خّ ‪ Chiffre‬رٔؼ٘‪ ٠‬حُـَ‪٣‬ذ ػْ طل‪ُٞ‬ض‬
‫حٌُِٔش ك‪ ٢‬رَ‪٣‬طخٗ‪٤‬خ اُ‪ Cipher ٠‬ػْ ‪ Zéro‬ك‪ ٢‬أُٔخٗ‪٤‬خ ٗطو‪ٜ‬خ حُ٘خّ ‪ٌٌٛ ٝ Ziffer‬ح‬
‫طوِ‪ٜ‬ض أ‪ٍٝٝ‬رخ ٖٓ ٗظخّ ح‪٧‬ػيحى حَُ‪ٓٝ‬خٗ‪٤‬ش رل‪ َ٠‬حَُ‪٣‬خ‪ ٖ٤٤ٟ‬حُؼَد اً أ‪ٛ‬زلض ه‪ٔ٤‬ش‬
‫حُؼيى حُ‪ٞ‬حكي طظـ‪ َ٤‬ك‪ٌٛ ٢‬ح حُ٘ظخّ ‪ٝ‬كن ٌٓخٗ‪ ٚ‬ك‪ ٢‬ح‪٥‬كخى أ‪ ٝ‬حُؼَ٘حص أ‪ ٝ‬حُٔجخص ‪ٓ ٞٛ ٝ‬خ‬
‫ًخٕ ُ‪ ٚ‬رخُؾ ح‪٧‬ػَ ك‪ ٢‬حهظ‪ٜ‬خٍ حُؼِٔ‪٤‬خص حُلٔخر‪٤‬ش ك‪ٔ٤‬خ رؼي ‪.‬‬

‫‪ٓٝ‬خٍ حُزؼ‪ ٞ‬اُ‪ ٠‬حُ‪ٜ‬لَ ٍرٔخ ًخٕ ٖٓ حهظَع ح‪٩‬ؿَ‪٣‬ن أ‪ ٝ‬حَُ‪ٓٝ‬خٕ ‪ ٕ٧‬ؿيح‪ٍٝ‬‬
‫رطِ‪ ّٞٔ٤‬حُلٌِ‪٤‬ش‬

‫( حُٔـٔط‪ ) ٢‬حُظ‪ً ٢‬خٗض ك‪ ٢‬حُوَٕ حُؼخٗ‪ ٢‬حُٔ‪٬٤‬ى‪ ١‬ك‪ٜ٤‬خ اٗخٍس ُِ‪ٜ‬لَ ًٔخ إٔ رؼ‪ٞ‬‬
‫حُٔوط‪١ٞ‬خص حُؼَر‪٤‬ش ك‪ ٢‬حُلٔخد طظٌِْ ػٖ حُ‪ٜ‬لَ حَُ‪ ٢ٓٝ‬ا‪ ٫‬إٔ ٓ٘‪ ٖٓ ْٜ‬حهظ‪ َٜ‬ػِ‪٠‬‬
‫ٗٔزش ‪ٍٞٛ‬س حُ‪ٜ‬لَ حُيحثَ‪٣‬ش ُ‪٪‬ؿَ‪٣‬ن ى‪ ٕٝ‬حهظَحع أ‪ َٛ‬حُ‪ٜ‬لَ ‪ًُ ٝ‬ي ‪ ٕ٧‬حُ‪ٜ‬لَ ٖٓ‬
‫حرظٌخٍ حُل‪٠‬خٍس حُزخرِ‪٤‬ش ‪ُ ٝ‬ػٔ‪ٞ‬ح إٔ حُ‪ٜٞ٘‬ى أهٌ‪ٝ‬ح حٌَُ٘ ػٖ ‪٣َ١‬ن ح‪٩‬ؿَ‪٣‬ن ‪ًٛ ٝ‬ذ‬
‫حُزؼ‪ًٔ ٞ‬خ ك‪ ٢‬حُلظَس حُٔخروش اُ‪ ٠‬إٔ حُ‪ٜ‬لَ ٖٓ ‪٘ٛ‬غ حُل‪٠‬خٍس حُزخرِ‪٤‬ش كخُزخرِ‪ُْ ٕٞ٤‬‬
‫‪ٔ٣‬ظؼِٔ‪ٞ‬ح ٍِٓح ُِ‪ٜ‬لَ ٌُ٘‪ ْٜ‬طًَ‪ٞ‬ح ٌٓخٗ‪ ٚ‬كَحؿخ اُ‪ ٠‬إٔ ًخٕ أهَ ػ‪ٜ‬ي حٌُِيحٗ‪ٞٛ ٝ ٖ٤٤‬‬
‫ٖٓ أ‪ٛ‬لخد حُل‪٠‬خٍس حُزخرِ‪٤‬ش أ‪٠٣‬خ كـؼِ‪ٞ‬ح ُِ‪ٜ‬لَ ٍِٓح ٓٔ‪ِ٤‬ح‬

‫‪ ٖٓٝ‬حُٔؼَ‪ٝ‬ف إٔ ُ‪ٍ٨‬هخّ حَُ‪ٓٝ‬خٗ‪٤‬ش أٌٗخٍ ػي‪٣‬يس رل‪٤‬غ ‪ٜ٣‬ؼذ طؼِٔ‪ٜ‬خ رٔ‪ُٜٞ‬ش‪ُٔٝ ،‬خ‬
‫ؿخء حُؼَد ٗؼَ‪ٝ‬ح ر‪ٜ‬ؼ‪ٞ‬رظ‪ٜ‬خ ك٘وز‪ٞ‬ح ك‪ ٢‬ح‪ٍ٧‬هخّ حُ‪ٜ٘‬ي‪٣‬ش ك‪ٞ‬ؿي‪ٝ‬ح إٔ كٌَط‪ٜ‬خ أك‪ َ٠‬رٌؼ‪َ٤‬‬
‫ٖٓ حُٔخروش كخهٌ‪ٝ‬ح ػٖ حُ‪ٜٞ٘‬ى أٍهخٓ‪ ْٜ‬رؼي إٔ ‪ٍٛٝٞ١‬خ ‪ٌٗٝ‬ر‪ٛٞ‬خ ُظٌ‪ ٕٞ‬أًؼَ كؼخُ‪٤‬ش‪،‬‬

‫‪37‬‬
‫‪ٌٙٚ‬زٖ األسلبَ اٌؼذ‪٠‬ذ ِٓ اٌّضا‪٠‬ب ِٕ‪ٙ‬ب‪:‬‬

‫أٗ‪ٜ‬خ طو‪ َٜ‬ػِ‪ ٠‬ػَ٘س أٌٗخٍ رٔخ ك‪ٜ٤‬خ حُ‪ٜ‬لَ‪ ٌٙٛ ٖٓٝ ،‬ح‪ٌٗ٧‬خٍ ‪ ٌٖٔ٣‬طًَ‪٤‬ذ أ‪ ١‬ػيى‬
‫ٓ‪ٜٔ‬خ ًخٕ ًز‪َ٤‬ح ر‪ٔ٘٤‬خ ح‪ٍ٧‬هخّ حَُ‪ٓٝ‬خٗ‪٤‬ش طلظخؽ اُ‪ ٠‬أٌٗخٍ ػي‪٣‬يس ‪ٝ‬طَ٘ٔ ػِ‪ ٠‬أٌٗخٍ‬
‫ؿي‪٣‬يس ُِي‪ُ٫‬ش ػِ‪ ٠‬رؼ‪ ٞ‬ح‪٧‬ػيحى‪.‬‬

‫‪ِٓ ٖٓٝ‬ح‪٣‬خ‪ٛ‬خ أ‪٠٣‬خ – أ‪ ١‬ح‪ٍ٧‬هخّ حُؼَر‪٤‬ش أ‪ ٝ‬حُ‪ٜ٘‬ي‪٣‬ش – أٗ‪ٜ‬خ طو‪ ّٞ‬ػِ‪ ٠‬حُ٘ظخّ حُؼَ٘‪،١‬‬
‫‪ٝ‬ػِ‪ ٠‬أٓخّ حُو‪ ْ٤‬حُ‪ٟٞ‬ؼ‪٤‬ش رل‪٤‬غ ‪َُِ ٌٕٞ٣‬هْ ه‪ٔ٤‬ظخٕ‪ :‬ه‪ٔ٤‬ش ك‪ٗ ٢‬لٔ‪ً ،ٚ‬و‪ٔ٤‬ش ح‪ٍ٧‬رؼش ك‪٢‬‬
‫حُؼيى ٗ ‪ٝ ،‬ه‪ٔ٤‬ش رخُ٘ٔزش اُ‪ ٠‬حُُِٔ٘ش حُظ‪٣ ٢‬وغ ك‪ٜ٤‬خ‪ً ،‬و‪ٔ٤‬ش حُؼ‪٬‬ػش ك‪ ٢‬حُؼيى ٖٕٗ ‪٢ٛٝ‬‬
‫ػ‪٬‬ػ‪.ٖ٤‬‬

‫‪ُٝ‬ؼَ ٖٓ أ‪ِٓ ْٛ‬ح‪٣‬خ ‪ٌٛ‬ح حُ٘ظخّ ‪ ٞٛ‬اىهخٍ حُ‪ٜ‬لَ ك‪ ٢‬حُظَه‪ٝ ْ٤‬حٓظؼٔخُ‪ ٚ‬ك‪ ٢‬حُٔ٘خٍُ‬
‫حُوخُ‪٤‬ش ٖٓ ح‪ٍ٧‬هخّ‪ُٔٝ ،‬خ ًخٗض ُ‪ٜ‬خ أ‪٣‬ش ٓ‪ِ٤‬س‪ ،‬رَ ُٔخ ك‪ِ٠‬ظ‪ٜ‬خ ح‪ ْٓ٧‬ػِ‪ ٠‬ح‪ٗ٧‬ظٔش ح‪٧‬هَ‪ٟ‬‬
‫حُٔٔظؼِٔش ك‪ ٢‬حُظَه‪.ْ٤‬‬

‫‪ُِٜٝ‬لَ ك‪ٞ‬حثي أهَ‪ ،ٟ‬كِ‪ُٔ ٙ٫ٞ‬خ حٓظطؼ٘خ إ ٗلَ ًؼ‪َ٤‬ح ٖٓ حُٔؼخى‪٫‬ص حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش ٖٓ‬
‫ٓوظِق حُيٍؿخص رخُٔ‪ُٜٞ‬ش حُظ‪ٗ ٢‬لِ‪ٜ‬خ ر‪ٜ‬خ ح‪ُٔٝ ،ٕ٥‬خ طويٓض كَ‪ٝ‬ع حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص طويٓ‪ٜ‬خ‬
‫حُٔ٘‪ٜٞ‬ى‪ًٌٝ ،‬أُي ُْ طظويّ حُٔيٗ‪٤‬ش ‪ٌٛ‬ح حُظويّ حُؼـ‪٤‬ذ ‪ ٖٓٝ‬حُـَ‪٣‬ذ إ ح‪ٍٝٝ٧‬ر‪ُْ ٖ٤٤‬‬
‫‪٣‬ظٌٔ٘‪ٞ‬ح ٖٓ حٓظؼٔخٍ ‪ ٌٙٛ‬ح‪ٍ٧‬هخّ ا‪ ٫‬رؼي حٗو‪٠‬خء هَ‪ ٕٝ‬ػي‪٣‬يس ٖٓ ح‪٬١‬ػ‪ ْٜ‬ػِ‪ٜ٤‬خ‪ ،‬أ‪١‬‬
‫حٗ‪٣ ُْ ٚ‬ؼْ حٓظؼٔخُ‪ٜ‬خ ك‪ ٢‬أ‪ٍٝٝ‬رخ ‪ٝ‬حُؼخُْ ا‪ ٫‬ك‪ ٢‬أ‪ٝ‬حهَ حُوَٕ حُٔخىّ ػَ٘‪.‬‬

‫د‪ٚ‬س اٌؼشة ف‪ ٟ‬رط‪٠ٛ‬ش اٌش‪٠‬بػ‪١‬بد‬


‫ُؼذ حُؼَد ‪ ٝ‬حُِٔٔٔ‪ ٕٞ‬ى‪ٍٝ‬ح ًز‪َ٤‬ح ك‪ ٢‬طط‪ َ٣ٞ‬ػِ‪ ّٞ‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ‪ ٝ‬حُلِي ‪ٝ‬‬
‫حُل‪٣ِ٤‬خء ‪ ٝ‬حُظ‪ً ٢‬خٗض ٓظَحرطش ٓؼخ رٌَ ًز‪ َ٤‬ك‪ ٢‬ػ‪ ٍْٜٛٞ‬كخُؼَد ؿٔؼ‪ٞ‬ح ٖٓ ٗظ‪٠‬‬
‫أٗلخء حُٔؼٔ‪ٍٞ‬س حُٔؼخٍف حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش ‪ ٝ‬ػِٔ‪ٞ‬ح ػِ‪ ٠‬حُيٓؾ ر‪ ٖ٤‬حُٔؼخٍف حَُ٘ه‪٤‬ش ‪ٝ‬‬
‫حُـَر‪٤‬ش ‪ ٝ‬حُٔلِ‪٤‬ش ‪ ٝ‬ح‪٥‬ػخٍ حُ‪ٗٞ٤‬خٗ‪٤‬ش ‪ ٝ‬حُز‪ِٗ٤‬ط‪٤‬ش ‪ ٝ‬حُ‪ٜ٘‬ي‪٣‬ش ‪ ٝ‬حُلخٍٓ‪٤‬ش ‪ ٝ‬ؿ‪َٛ٤‬خ حٌُؼ‪َ٤‬‬
‫رخ‪ٟ٩‬خكش اُ‪ ٠‬اػَحث‪ُٜ ْٜ‬خ ‪ ٝ‬ح‪ٟ٩‬خكش ػِ‪ٜ٤‬خ ‪َ٣ ٝ‬ؿغ ُِؼَد ا‪ٟ‬خكخص ٓ‪ٜٔ‬ش َُِ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص‬

‫‪38‬‬
‫أ‪ٜٔٛ‬خ ‪ :‬طط‪ ٝ َ٣ٞ‬حػظٔخى حُلٔخد حُ‪ٜ٘‬ي‪ٓ ٞٛ ٝ ١‬خ ‪ ٠ٔٔ٣‬ح‪ ٕ٥‬رخُ٘ظخّ حُؼَ٘‪ ١‬ك‪٢‬‬
‫حُظَه‪ ٝ ْ٤‬حُلٔخد ‪ ٝ‬طل‪ َ٣ٞ‬ػِْ حُـزَ اُ‪ ٠‬ىٍحٓش ُطَم كَ حُٔؼخى‪٫‬ص حُـزَ‪٣‬ش رؼي إٔ‬
‫ًخٗض ٓؼخُـش حُ‪ٗٞ٤‬خٗ‪ ٕٞ٤‬حُويٓخء ُ‪ ٚ‬طَطٌِ ػِ‪ ٠‬ىٍحٓش ه‪ٞ‬ح‪ ٙ‬ح‪٧‬ػيحى ‪.‬‬

‫‪ٝ‬ك‪ ٢‬ه‪٬‬كش أر‪ ٢‬ؿؼلَ حُٔ٘‪ ٍٜٞ‬طَؿٔض رؼ‪ ٞ‬اػٔخٍ حُؼخُْ حٌُٔ٘يٍ‪ ١‬حُوي‪ ْ٣‬رطِ‪ّٞٔ٤‬‬
‫حُوِ‪( CLAUDIUSPTOLOMY ١ًٞ‬ص ‪ ٖٓٝ ،)ّ ٔ7.‬أ‪ٜٔٛ‬خ ًظخر‪ ٚ‬حُٔؼَ‪ٝ‬ف‪،‬‬
‫‪EMEGAL‬‬ ‫حُ‪ٗٞ٤‬خٗ‪٤‬ش"(‬ ‫ك‪٢‬‬ ‫حٌُظخد‬ ‫‪ٌٛ‬ح‬ ‫‪ٝ‬حْٓ‬ ‫"حُٔـٔط‪."٢‬‬ ‫رخْٓ‬
‫‪" )MATHEMATIKE‬أ‪ ١‬حٌُظخد ح‪٧‬ػظْ ك‪ ٢‬حُلٔخد‪ٝ .‬حٌُظخد ىحثَس ٓؼخٍف ك‪٢‬‬
‫ػِْ حُلِي ‪ٝ‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ٓي ‪ٛ‬خٗظخ ‪ SIDDHANTA‬أ‪ ١‬حُٔؼَكش ‪ٝ‬حُؼِْ ‪ٝ‬حٌُٔ‪ٛ‬ذ ‪ٝ‬هي‬
‫ظ‪َٜ‬ص حُظَؿٔش حُؼَر‪٤‬ش ك‪ ٢‬ػ‪ٜ‬ي أر‪ ٢‬ؿؼلَ حُٔ٘‪ ٍٜٞ‬رؼ٘‪ٞ‬حٕ حُٔ٘ي ‪٘ٛ‬ي ‪ٓٝ‬غ ًظخد‬
‫حُٔ٘ي ‪٘ٛ‬ي ىهَ ػِْ حُلٔخد حُ‪ٜ٘‬ي‪ ١‬رؤٍهخٓ‪ ٚ‬حُٔؼَ‪ٝ‬كش ك‪ ٢‬حُؼَر‪٤‬ش رخ‪ٍ٧‬هخّ حُ‪ٜ٘‬ي‪٣‬ش‬
‫حُٔؼَ‪ٝ‬كش كوي طط‪ ٍٞ‬ػِ‪ ٠‬أػَ‪ٛ‬خ ػِْ حُؼيى ػ٘ي حُؼَد‬

‫أ‪ٚ‬ي ِٓ أدخً اٌظفش ف‪ ٟ‬ػٍُ اٌسغبة ‪ ٞٛ‬حُؼخُْ حُِْٔٔ ٓلٔي رٖ ٓ‪ ٠ٓٞ‬حُو‪ٞ‬حٍُٓ‪٢‬‬


‫حُٔظ‪ٞ‬ك‪ ٠‬ػخّ ٓ٘‪ًٝ ّ 8‬خٕ ‪ٌٛ‬ح ح‪ً٫‬ظ٘خف ك‪ ٢‬ػِْ حُلٔخد ٗوِش ًز‪َ٤‬س ك‪ ٢‬ىٍحٓش ح‪ٍ٧‬هخّ‬
‫‪ٝ‬طـ‪َ٤‬ح ؿٌٍ‪٣‬خ ُٔل‪ ّٜٞ‬حَُهْ‪.‬‬

‫اٌخ‪ٛ‬اسصِ‪ٓ ٞٛ :ٟ‬لٔي رٖ ٓ‪ ٠ٓٞ‬حُو‪ٞ‬حٍُٓ‪ ٢‬أرَُ ٗو‪٤ٜ‬ش ك‪ ٢‬طخٍ‪٣‬ن حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص‬


‫حُوي‪ ْ٣‬أكي ًزخٍ حُٔلٌَ‪ ٖ٣‬حُِٔٔٔ‪ ٖ٤‬أًزَ ػِٔخء حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص حٌُ‪ ٖ٣‬أ‪ٟ‬خك‪ٞ‬ح اُ‪ًُٞ٘ ٠‬‬
‫حُٔؼَكش حُؼٔ‪٘٤‬ش هي أػَ ك‪ ٢‬حُلٌَ حَُ‪٣‬خ‪ ٢ٟ‬طؤػ‪َ٤‬ح ُْ ‪ُٞٔ ٌٖ٣‬ح‪ٓ ٙ‬ؼِ‪ ٚ‬ه‪ ٢‬حُؼ‪ٍٜٞ‬‬
‫حُ‪ٓٞ‬ط‪ ٠‬هِق حُو‪ٞ‬حٍُٓ‪ ٢‬ك‪ ٢‬حُؼِ‪ ّٞ‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش ‪ٝ‬ك‪ ٢‬حُلِي آػخٍح ٗل‪ٔ٤‬ش طؼي ٓلوَس‬
‫‪ٗ٩‬ظخؽ حُؼوَ ح‪ٔٗ٩‬خٗ‪ ٢‬رؼ‪ٓ ٞ‬خ ه‪ َ٤‬ػ٘‪ " ٚ‬حُو‪ٞ‬حٍُٓ‪ٟٝ ٢‬غ حُـزَ ‪ٝ‬ػِٔ‪ٝ ٚ‬ػِْ حُ٘خّ‬
‫أؿٔؼ‪ ٖ٤‬ػِْ حُلٔخد "‬

‫‪ٟٝ‬غ حُو‪ٞ‬حٍُٓ‪ً ٢‬ظخرخ ك‪ ٢‬أ‪ ٍٞٛ‬حُلٔخد حُ‪ٜ٘‬ي‪ ١‬ك‪ ٜٞ‬أ‪ ٖٓ ٍٝ‬ىػخ اُ‪ ٠‬حٓظؼٔخٍ‬
‫ح‪ٍ٧‬هخّ ‪ٜ٘ٓٝ‬خ حُ‪ٜ‬لَ ػ‪ٟٞ‬خ ػٖ حُلَ‪ٝ‬ف ‪ٔٓٝ‬خ‪ٛ‬خ " ح‪ٍ٧‬هخّ حُ‪ٜ٘‬ي‪٣‬ش " ‪ٝ‬ريأ حُو‪ٞ‬حٍُٓ‪٢‬‬
‫ًظخرخ ك‪ ٢‬أ‪ ٍٞٛ‬حُلٔخد حُ‪ٜ٘‬ي‪ ١‬ك‪٘ٓ ٢‬ش ٖٔ‪ٓ ّ 8‬غ حُِٖٓ أ‪ٛ‬زق حٓٔ‪ ٚ‬ػِٔخ رٔزذ‬
‫‪39‬‬
‫‪ٟٝ‬ؼ‪ُ ٚ‬طَ‪٣‬وش حُلٔخد حُؼَ٘‪٣‬ش ‪ٝ‬اىهخُ‪ٜ‬خ ‪ٓ٫‬ظؼٔخٍ حُ‪ٜ‬لَ ك‪ ٢‬حُؼي ‪ٝ‬حُلٔخد ‪ٝ‬هي‬
‫َٗف حُو‪ٞ‬حٍُٓ‪٤ً ٢‬ل‪٤‬ش حٓظؼٔخٍ حُ‪ٜ‬لَ رو‪ " ُٚٞ‬حٗ‪ ٚ‬اًح ُْ ‪٘ٛ ٌٖ٣‬خى ٍهْ ‪٣‬وغ ك‪َٓ ٢‬طزش‬
‫حُؼَ٘س حٓظؼ‪ ٞ٤‬ػ٘‪ ٚ‬ريحثَس حكظلخظخ رخُِِٔٔش حُلٔخر‪٤‬ش‬

‫‪ٝ‬أ‪ٟ‬خف حُِٔٔٔ‪ٗ ٕٞ‬ظخّ حُ‪ٜ‬لَ ٓٔخ ؿؼَ حَُ‪٣‬خ‪ ٖ٤٤ٟ‬حُؼَد ‪٣‬لِ‪ ٕٞ‬حٌُؼ‪ٖٓ َ٤‬‬
‫حُٔؼخى‪٫‬ص حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش ٖٓ ٓوظِق حُيٍؿخص كوي ٓ‪ َٜ‬حٓظؼٔخُ‪ُ ٚ‬ـٔ‪٤‬غ أػٔخٍ حُلٔخد ‪ٝ‬‬
‫هِ‪ٗ ٚ‬ظخّ حُظَه‪ٓ ْ٤‬ض حُظؼو‪٤‬ي ‪ُ ٝ‬وي أى‪ ٟ‬حٓظؼٔخٍ حُ‪ٜ‬لَ ك‪ ٢‬حُؼِٔ‪٤‬خص حُلٔخر‪٤‬ش اُ‪٠‬‬
‫حًظ٘خف حٌَُٔ حُؼَ٘‪ ١‬حٌُ‪ٍٝ ١‬ى ك‪ً ٢‬ظخد ٓلظخف حُلٔخد ُِؼخُْ حَُ‪٣‬خ‪ ٢ٟ‬ؿٔ‪٤٘٤‬ي رٖ‬
‫ٓلٔ‪ٞ‬ى ؿ‪٤‬خع حُي‪ ٖ٣‬حٌُخٗ‪( ٢‬ص ٓٗ‪ٛ 8‬ـ ‪ً ٝ ) ّ ٖٔٗٙ‬خٕ ‪ٌٛ‬ح حٌُ٘ق حُٔويٓش حُلو‪٤‬و‪٤‬ش‬
‫ُِيٍحٓخص ‪ ٝ‬حُؼِٔ‪٤‬خص حُلٔخر‪٤‬ش حُٔظ٘خ‪٤ٛ‬ش ك‪ ٢‬حُ‪ٜ‬لَ ‪ ٝ‬حٓظوَؽ ارَح‪ ْ٤ٛ‬حُلِحٍ‪ ١‬ؿي‪٫ٝ‬‬
‫كٌِ‪٤‬خ ‪٣‬ز‪ٞٓ ٖ٤‬حهغ حُ٘ـ‪ ٝ ّٞ‬كٔخد كًَظ‪ٜ‬خ ‪ٓ ٞٛ ٝ‬خ ػَف رخُِ‪٣‬ؾ ‪ً ٝ‬خٕ ٖٓ ػِٔخء ر‪٤‬ض‬
‫حُلٌٔش ك‪ ٢‬رـيحى ٓلٔي رٖ ٓ‪ ٠ٓٞ‬حُو‪ٞ‬حٍُٓ‪( ٢‬ص ٕٖٕ ‪ٛ‬ـ ‪ )ّ 8ٗٙ‬حٌُ‪ ١‬ػ‪ٜ‬ي اُ‪ٚ٤‬‬
‫حُٔؤٓ‪ ٕٞ‬ر‪ٟٞ‬غ ًظخد ك‪ ٢‬ػِْ حُـزَ ك‪ٟٞ‬غ ًظخر‪ " : ٚ‬حُٔوظ‪ َٜ‬ك‪ ٢‬كٔخد حُـزَ ‪ٝ‬‬
‫حُٔوخرِش ‪ٌٛ ٝ‬ح حٌُظخد ‪ ٞٛ‬حٌُ‪ ١‬أى‪ ٟ‬اُ‪ٟٝ ٠‬غ ُلع حُـزَ ‪ ٝ‬اػطخث‪ٓ ٚ‬يُ‪ ُٚٞ‬هخٍ حرٖ‬
‫هِي‪ " ٕٝ‬ػِْ حُـزَ ‪ ٝ‬حُٔوخرِش ( أ‪ ١‬حُٔؼخىُش ) ٖٓ كَ‪ٝ‬ع ػِ‪ ّٞ‬حُؼيى ‪٘ٛ ٞٛ ٝ‬خػش‬
‫‪ٔ٣‬ظوَؽ ر‪ٜ‬خ حُؼيى حُٔـ‪ ٖٓ ٍٜٞ‬حُؼيى حُٔؼِ‪ ّٞ‬اًح ًخٕ ر‪ٜٔ٘٤‬خ ‪ِٛ‬ش طوظ‪ًُ ٢٠‬ي ك‪٤‬وخرَ‬
‫رزؼ‪ٜ٠‬خ حُزؼ‪٣ ٝ ٞ‬ـزَ ٓخ ك‪ٜ٤‬خ ٖٓ حٌَُٔ كظ‪ٛ َ٤ٜ٣ ٠‬ل‪٤‬لخ كخُـزَ ػِْ ػَر‪ٔٓ ٢‬خ‪ٙ‬‬
‫حُؼَد رِلع ٖٓ ُلظ‪ ٝ ْٜ‬حُو‪ٞ‬حٍُٓ‪ ٞٛ ٢‬حٌُ‪ ١‬هِغ ػِ‪ٌٛ ٚ٤‬ح ح‪ ْٓ٫‬حٌُ‪ ١‬حٗظوَ اُ‪٠‬‬
‫حُِـخص ح‪٧‬هَ‪ ٟ‬رِـش حُؼَر‪ ٝ ALGEBRA ٢‬طَؿْ ‪ٌٛ‬ح حٌُظخد ُ‪٬‬ط‪٤٘٤‬ش حُـ‪ ٍٞ‬طٔ‪٢‬‬
‫‪ ALGERISMO‬ػْ ػيٍ ُِـَُ‪ُِ ALGERISMO ٞٓٝ‬ي‪ُ٫‬ش ػِ‪ٗ ٠‬ظخّ ح‪٧‬ػيحى ‪ٝ‬‬
‫ػِْ حُلٔخد ‪ ٝ‬حُـزَ ‪٣َ١ ٝ‬وش كَ حُٔٔخثَ حُلٔخر‪٤‬ش ‪ ٝ‬ظ‪َٜ‬ص ػزوَ‪٣‬ش حُو‪ٞ‬حٍُٓ‪ ٢‬ك‪٢‬‬
‫حُِ‪٣‬ؾ أ‪ ٝ‬حُـي‪ ٍٝ‬حُلٌِ‪ ٢‬حٌُ‪٘ٛ ١‬ؼ‪ ٝ ٚ‬أ‪ِ١‬ن ػِ‪ ٚ٤‬حْٓ " حُٔ٘ي ‪٘ٛ‬ي حُ‪ٜ‬ـ‪ ٝ " َ٤‬هي‬
‫ؿخٓغ ك‪ ٚ٤‬ر‪ٌٛٓ ٖ٤‬ذ حُ‪ٜ٘‬ي ‪ٌٛٓ ٝ‬ذ حُلَّ ‪ٌٛٓٝ‬ذ رطِ‪ ) َٜٓ ( ّٞٔ٤‬كخٓظلٔ٘‪ ٚ‬أ‪َٛ‬‬
‫ُٓخٗ‪ًُ ٚ‬ي ‪ ٝ‬حٗظلؼ‪ٞ‬ح ر‪ٓ ٚ‬يس ‪ِ٣ٞ١‬ش كٌحػض ٗ‪َٜ‬ط‪ٛٝ ٚ‬خٍ ُ‪ٌٜ‬ح حُِ‪٣‬ؾ أػَ ًز‪ َ٤‬ك‪٢‬‬
‫حَُ٘م ‪ٝ‬حُـَد ‪ٝ‬هي ٗوَ حُـَد حُؼِ‪ ّٞ‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش ػٖ حُؼَد ‪ٍٛٝٞ١ٝ‬خ ‪ٝ‬ػَف‬
‫‪41‬‬
‫حُلٔخد أرخً‪ ABACUS ّٞ‬أ‪ ٝ‬أرخًْ ُ‪ٞ‬كش حُؼي ‪ ٢ٛ ٝ‬ػزخٍس ػٖ ا‪١‬خٍ ‪ٟٝ‬ؼض ر‪ٚ‬‬
‫ًَحص ُِؼي حُ‪٤‬ي‪ً ٝ ١ٝ‬خٗض ‪ ٌٙٛ‬حُِ‪ٞ‬كش ‪ٔ٣‬ظؼِٔ‪ٜ‬خ ح‪٩‬ؿَ‪٣‬ن ‪ ٝ‬حُٔ‪ٝ ٕٞ٣َٜ‬حَُ‪ٓٝ‬خٕ‬
‫‪ٝ‬رؼ‪ ٞ‬حُزِيحٕ ح‪ٍٝٝ٧‬ر‪٤‬ش هزَ ‪ ٍٞٛٝ‬حُلٔخد حُؼَر‪ ٢‬أ‪ٍٝٝ‬رخ ك‪ ٢‬حُوَٕ ٖٔ ‪ًٝ‬خٕ‬
‫‪٣‬ـَ‪ ٖٓ ١‬ه‪ُٞ ٍ٬‬كش حُؼي حُـٔغ ‪ٝ‬حُطَف ‪ٝ‬حُؤٔش ‪ٝ‬حُ‪َ٠‬د ‪.‬‬

‫ُوي رَع حُؼَد ك‪ ٢‬حُؼِ‪ ّٞ‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش ‪ ٝ‬أؿخى‪ٝ‬ح ك‪ٜ٤‬خ ‪ ٝ‬أ‪ٟ‬خك‪ٞ‬ح اُ‪ٜ٤‬خ ا‪ٟ‬خكخص ‪ٛ‬خٓش أػخٍص‬
‫ح‪٩‬ػـخد ‪ ٝ‬حُي‪٘ٛ‬ش ُي‪ ٟ‬ػِٔخء حُـَد كخػظَك‪ٞ‬ح رل‪ َ٠‬حُؼَد ‪ ٝ‬أػَ‪ ْٛ‬حٌُز‪ َ٤‬ك‪ ٢‬طويّ‬
‫حُؼِْ ‪ ٝ‬حُؼَٔحٕ ُوي ح‪ِ١‬غ حُؼَد ػِ‪ ٠‬كٔخد حُ‪ٜٞ٘‬ى كؤهٌ‪ٝ‬ح ػ٘‪ٗ ٚ‬ظخّ حُظَه‪ ْ٤‬اً أٗ‪ْٜ‬‬
‫ٍأ‪ٝ‬ح أٗ‪ ٚ‬أك‪ ٖٓ َ٠‬حُ٘ظخّ حُ٘خثغ ر‪ٗ ٞٛ ٝ ْٜ٘٤‬ظخّ حُظَه‪ ْ٤‬ػِ‪ ٠‬كٔخد حُـَٔ ‪ً ٝ‬خٕ‬
‫ُي‪ ٟ‬حُ‪ٜٞ٘‬ى أٌٗخٍ ػي‪٣‬يس ُ‪ٍ٨‬هخّ ‪ٌٛ‬د حُؼَد رؼ‪ٜ٠‬خ ‪ًٞٗٞ ٝ‬ح ٖٓ ًُي ِِٓٔظ‪ ٖ٤‬ػَكض‬
‫اكيح‪ٔٛ‬خ رخ‪ٍ٧‬هخّ حُ‪ٜ٘‬ي‪٣‬ش ‪ ٢ٛ ٝ‬حُظ‪ ٢‬طٔظؼِٔ‪ٜ‬خ ‪ ٌٙٛ‬حُز‪٬‬ى ‪ ٝ‬أًؼَ ح‪٧‬هطخٍ حُؼَر‪٤‬ش ‪ٝ‬‬
‫ح‪٤ٓ٬ٓ٩‬ش ‪ ٝ ) 9 ، 8 ، 7 ، ٙ ، ٘ ، ٗ ، ٖ ، ٕ ، ٔ ( ٢ٛ ٝ‬ػَكض حُؼخٗ‪٤‬ش رخ‪ٍ٧‬هخّ‬
‫حُـزخٍ‪٣‬ش ‪ ٝ‬هي حٗظَ٘ حٓظؼٔخُ‪ٜ‬خ ك‪ ٢‬ر‪٬‬ى حُـَد ‪ ٝ‬ح‪ٗ٧‬يُْ ‪ ٝ‬ػٖ ‪٣َ١‬ن ح‪ٗ٧‬يُْ ىهِض‬
‫‪ ٌٙٛ‬ح‪ٍ٧‬هخّ اُ‪ ٠‬أ‪ٍٝٝ‬رخ ‪ ٝ‬ػَكض رخْٓ ح‪ٍ٧‬هخّ حُؼَر‪٤‬ش ( ‪) ARABIC NUMBER‬‬
‫‪ ْ٤ُ ٝ ) 9 ، 8 ، 7 ، ٙ ، ٘ ، ٗ ، ٖ ، ٕ ، ٔ ( ٢ٛ ٝ‬حُٔ‪٘ٛ ْٜ‬خ ط‪٣ٌٜ‬ذ حُؼَد ُ‪ٍ٨‬هخّ‬
‫‪ ٝ‬ط‪ٞ‬ك‪٤‬و‪ ْٜ‬ك‪ ٢‬حهظ‪٤‬خٍ ‪ٛ‬خط‪ ٖ٤‬حُِِٔٔظ‪ ٖ٤‬أ‪ ،‬اىهخُ‪ٜٔ‬خ اُ‪ ٠‬أ‪ٍٝٝ‬رخ رَ حُٔ‪ ٞٛ ْٜ‬ا‪٣‬ـخى ‪٣َ١‬وش‬
‫ؿي‪٣‬يس ُ‪ٜ‬خ ‪٣َ١ ٢ٛ ٝ‬وش ح‪٩‬ك‪ٜ‬خء حُؼَ٘‪ ٝ ١‬حٓظؼٔخٍ حُ‪ٜ‬لَ ُ٘لْ حُـخ‪٣‬ش حُظ‪ٔٗ ٢‬ظؼِٔ‪ٜ‬خ‬
‫ح‪. ٕ٥‬‬

‫اٌّغبّ٘بد اٌؼشث‪١‬خ ف‪ ٟ‬اٌش‪٠‬بػ‪١‬بد‬


‫أ‪ :٫ٝ‬ك‪ٓ ٢‬ـخٍ حُلٔخد‪:‬‬

‫‪٣‬ؼظزَ ػِٔخء حُؼَد أ‪ ٍٞ١ ٖٓ ٍٝ‬حُؼِٔ‪٤‬خص حُلٔخر‪٤‬ش ح‪ٍ٧‬رغ‪ ،‬حُـٔغ ‪ٝ‬حُظ‪٠‬ؼ‪٤‬ق‬


‫حُظ٘‪٤ٜ‬ق حُظلَ‪٣‬ن‪ ،‬حُ‪َ٠‬د ‪ٝ‬هي هخٓ‪ٞ‬ح رظؤ‪ ْ٤‬ح‪٧‬ػيحى اُ‪ ٠‬ػ‪٬‬ػش أٗ‪ٞ‬حع ‪:٢ٛ‬‬

‫‪40‬‬
‫ٔ‪.‬أػذاد ربِخ‪ ٢ٛٝ :‬حُظ‪ ٢‬ه٘٘‪ٜ‬خ أر‪ ٞ‬حُز٘خ حَُٔحً٘‪ ٢‬رو‪ ُٚٞ‬إ حُؼيى حُظخّ ‪ ٞٛ‬حُؼيى حٌُ‪١‬‬
‫‪ٔ٣‬خ‪ٓ ١ٝ‬ـٔ‪ٞ‬ع أؿِحء‪( ٙ‬ه‪ٞ‬حٓٔ‪)ٚ‬‬

‫حُؼيى ‪ ٙ‬ػيى طخّ ‪ٖ+ٕ+ٔ = ٙ ٕ٧‬‬

‫ٕ‪.‬أػذاد صائذح‪ :‬حُؼيى حُِحثي ‪ٓ ٞٛ‬خ ‪ ٌٕٞ٣‬أهَ ٖٓ ٓـٔ‪ٞ‬ع أؿِحء‪( ٙ‬ه‪ٞ‬حٓٔ‪.)ٚ‬‬

‫حُؼيى ٕٔ ػيى ُحثي ‪ٙ+ٗ+ٖ+ٕ+ٔ < ٕ٧‬‬

‫ٖ‪.‬اٌؼذد إٌبلض‪ ٞٛ :‬حُؼيى حٌُ‪ ٌٕٞ٣ ١‬أًزَ ٖٓ ٓـٔ‪ٞ‬ػش أؿِحء‪ٙ‬‬

‫ٓؼَ حُؼيى ٓٔ > ٔ‪٘+ٕ+‬‬

‫ًٔخ أ‪ٝ‬ؿي ػخرض رٖ هَس هخػيس ُ‪٨‬ػيحى حُٔظلخرش ‪ ٢ٛٝ‬إٔ ‪ٓ ٌٕٞ٣‬ـٔ‪ٞ‬ع ه‪ٞ‬حْٓ أكي‬
‫حُؼيى‪ٔٓ ٖ٣‬خ‪٣ٝ‬خ ُ‪٨‬هَ كٔؼ‪ )ٕ8ٗ ،ٕٕٓ( :٬‬ػيىحٕ ٓظلخرخٕ ‪:ٕ٧‬‬

‫ٓـٔ‪ٞ‬ػش ه‪ٞ‬حْٓ ٕٕٓ‪ٕ8ٗ=ٔٔٓ+٘٘+ٗٗ+ٕٕ+ٕٓ+ٔٔ+ٔٓ+٘+ٗ+ٕ+ٔ :‬‬

‫ٓـٔ‪ٞ‬ػش ه‪ٞ‬حْٓ ٔ‪ٕٕٓ=ٕٔٗ+7ٔ+ٗ+ٕ+ٕ8ٗ:‬‬

‫ًٔخ هخّ حٌُخٗ‪ ٢‬ر‪ٟٞ‬غ حٌُٔ‪ ٍٞ‬حُؼَ٘‪٣‬ش ك‪ً ٢‬ظخد حَُٓخُش حُٔل‪٤‬ط‪٤‬ش ‪َٓ ٍٝ٧ٝ‬س‬
‫رخُظخٍ‪٣‬ن‪ ،‬ك‪٤‬غ ػزَ ػٖ‪:‬‬

‫ٕ‪ٙ.ٕ8ٖٔ8٘.7ٔ798ٙ٘= ١‬‬

‫ػخٗ‪٤‬خ‪ :‬ك‪ٓ ٢‬ـخٍ حُـزَ‪:‬‬

‫‪ ‬أ‪ً ٍٝ‬ظخد ػَف ك‪ ٢‬حُـزَ ‪ ٞٛ‬وزبة اٌخ‪ٛ‬اسصِ‪ :ٟ‬حُـزَ ‪ٝ‬حُٔوخرِش‪ٝ ،‬حٌُ‪١‬‬


‫‪٘ٛ‬ق ر‪ ٚ‬حُٔؼخى‪٫‬ص ‪ٝ‬هي ًًَ حُو‪ٞ‬حٍُٓ‪ ٢‬رؤٕ حُـزَ ‪٣‬و‪ ّٞ‬ػِ‪ ٠‬ػ‪٬‬ع ‪َٟٝ‬د‬
‫‪ :٢ٛ‬ؿٌ‪ٝ ٍٝ‬أٓ‪ٞ‬حٍ ‪ٝ‬ػيى‪.‬‬
‫‪ ‬أْٓ كٔخد حُِ‪ٞ‬ؿخٍ‪٣‬ظٔخص ٓٔ‪٤‬ض ‪ٌٌٛ‬ح ٗٔزش حُو‪ٞ‬حٍُٓ‪ٝ ٢‬ح‪ٟ‬ؼ‪ٜ‬خ‪.‬‬

‫‪41‬‬
‫‪ ‬حُِ‪ٞ‬ؿخٍ‪٣‬ظٔخص ‪ ٢ٛ‬حُلٔخد حٌُ‪٣ ١‬ل‪ ٍٞ‬ػِٔ‪٤‬خص حُ‪َ٠‬د اُ‪ ٠‬ؿٔغ ‪ٝ‬ػِٔ‪٤‬خص‬
‫حُؤٔش اُ‪َ١ ٠‬ف‪.‬‬
‫‪ٟٝ ‬غ ٓؼخى‪٫‬ص ٓظؼيىس ‪ًٝ‬ؼ‪ٜ٘ٓ َ٤‬خ ‪ِ٣ ٫‬حٍ ٓٔظؼٔ‪ ٬‬حُ‪.ّٞ٤‬‬

‫ّٕ ‪ّٕ = ٘ +‬‬ ‫ّٕ ‪ٕٗ = ّ٘ +‬‬

‫‪ٝ ‬هي ط‪ َٛٞ‬اُ‪ ٠‬كَ حُٔؼخى‪٫‬ص ٖٓ حُيٍؿش حُؼخٗ‪٤‬ش ‪ٝ‬حٓظوَحؽ ه‪ٔ٤‬ش ؿٌ‪ٍٛٝ‬خ‪.‬‬
‫‪ٝ ‬ػِْ حُٔٔؤُش حُلٔخر‪٤‬ش ‪ٝ‬حُـزَ‪٣‬ش رؤِٓ‪ٞ‬د ‪ٝ‬ح‪ٟ‬ق ‪ٓٝ‬ظَِٔٔ‪.‬‬
‫‪ُ ‬وي ‪ٟٝ‬غ كِ‪٘ٛ ٫ٞ‬يٓ‪٤‬ش ُٔؼخى‪٫‬ص ٖٓ حُيٍؿش حُؼخٗ‪٤‬ش‪.‬‬
‫‪ٝ ‬هي هيّ حُؼَد كِ‪ُٔ ٫ٞ‬ؼخى‪٫‬ص ٖٓ حُيٍؿش حُؼخُؼش ‪ٝ‬حَُحرؼش ‪ٝ‬حًظ٘ل‪ٞ‬ح حُ٘ظَ‪٣‬ش‬
‫حُظ‪ ٢‬طو‪:ٍٞ‬‬
‫‪ٓ ‬ـٔ‪ٞ‬ع ٌٓؼز‪ ٌٕٞ٣ ٫ ٖ٤‬ػيىح ٌٓؼزخ ‪ ٌٙٛٝ‬أٓخّ ٗظَ‪٣‬ش ك‪َٓ٤‬خ حُ٘‪َ٤ٜ‬س‪:‬‬

‫أ ٕ ‪ +‬د ٕ = ؿـ ٕ حُظ‪ ٌٖٔ٣ ٫ ٢‬كِ‪ٜ‬خ ػ٘ي ٕ > ٕ‬

‫ك‪ٓ ٢‬ـخٍ كٔخد حُٔؼِؼخص ‪ٝ‬حُ‪ٜ٘‬يٓش‪:‬‬

‫ُوي طَؿْ حُؼَد ًظخد أ‪ ٍٞٛ‬اهِ‪٤‬يّ ‪ُٝ‬حى‪ٝ‬ح ػِ‪ ٚ٤‬ك‪٤‬غ هيّ حرٖ حُ‪٤ٜ‬ؼْ‬
‫ٗظَ‪٣‬خص ‪ٔٓٝ‬خثَ ٓ٘‪ٜ‬خ‪٤ً :‬ق طَْٓ ٓٔظو‪ٗ ٖٓ ٖ٤ٔ٤‬وطظ‪ٓ ٖ٤‬لَ‪ٟٝ‬ظ‪ ٖ٤‬ىحهَ ىحثَس‬
‫ٓؼِ‪ٓٞ‬ش اُ‪ ٠‬أ‪ٗ ١‬وطش ٓلَ‪ٟٝ‬ش ػِ‪ٓ ٠‬ل‪٤‬ط‪ٜ‬خ رل‪٤‬غ ‪ٜ٘٣‬ؼخٕ ٓغ حُٔٔخّ حَُٔٓ‪ٖٔٓ ّٞ‬‬
‫طِي حُ٘وطش ُح‪٣ٝ‬ظ‪ٓ ٖ٤‬ظٔخ‪٣ٝ‬ظ‪.ٖ٤‬‬

‫وّب لذَ اٌج‪١‬ش‪ ٟٔٚ‬رَ‪ٛ‬خٗخ ُٔٔخكش حُٔؼِغ ري‪ُ٫‬ش أ‪٬ٟ‬ػ‪ًٔ ٚ‬خ إٔ حُـَد ػَك‪ٞ‬ح ‪٘ٛ‬يٓش‬
‫اهِ‪٤‬يّ ػٖ ‪٣َ١‬ن حُؼَد ‪ٓ ٖٓٝ‬آػَ حُؼَد ك‪ ٢‬كٔخد حُٔؼِؼخص ‪ ٞٛ‬حٓظويحٓ‪ ْٜ‬حُ٘ٔذ‬
‫حُٔؼِؼ‪٤‬ش حُٔض ك‪٤‬غ ً٘ق حُظزخٗ‪٤‬ش حُؼ‪٬‬هش‪:‬‬

‫ؿظخ أ = ؿظخ د ؿظخ ؿـ ‪ +‬ؿخ د ؿخ ؿـ ؿظخ أ حُوخ‪ٛ‬ش رخُٔؼِغ حٌَُ‪ ١ٝ‬حُٔخثَ‬

‫ك‪٤‬غ إٔ أ‪ ،‬د‪ ،‬ؿـ طٔؼَ أ‪٬ٟ‬ع حُٔؼِغ‪ ،‬أ ُح‪٣ٝ‬ش أ رخُٔؼِغ‬

‫‪42‬‬
‫‪ٚ‬اوزشف خبثش ثٓ األفٍر اٌؼاللخ‪:‬‬

‫ؿظخ د = ؿظخ د ؿخ أ حُوخ‪ٛ‬ش رخُٔؼِغ حٌَُ‪ ١ٝ‬حُوخثْ حُِح‪٣ٝ‬ش ك‪ ٢‬ؿـ‬

‫ًٔخ حًظ٘ق حُظزخٗ‪ ٢‬هخٗ‪ ٕٞ‬ا‪٣‬ـخى حٍطلخع حُْ٘ٔ‪:‬‬

‫ّ = أ ؿخ (ٓ‪-9‬أ) ‪ /‬ؿخ أ‬

‫‪ٝ‬هي حًظ٘ق حُؼَد حُؼ‪٬‬هخص ر‪ ٖ٤‬حُـ‪٤‬ذ ‪ٝ‬حُٔٔخّ ‪ٝ‬حُوخ‪١‬غ ‪ٗٝ‬ظخثَ‪ٔٛ‬خ ‪ٓٝ‬ؼَكش حُوخػيس‬
‫ح‪ٓ٧‬خٓ‪٤‬ش ُٔٔخكش حُٔؼِؼخص حٌَُ‪٣ٝ‬ش ‪ٝ‬ػِٔ‪ٞ‬ح حُـيح‪ ٍٝ‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش ُِٔٔخّ ‪ٝ‬حُوخ‪١‬غ ‪ٝ‬هخ‪١‬غ‬
‫حُظٔخّ‬

‫‪ٝ‬هي كَ حُوزخٗ‪ ٢‬حُٔؼخىُش ؿخ ّ‪/‬ؿظخ ّ=ٔ ك‪٤‬غ ط‪ َٛٞ‬اُ‪ ٠‬إٔ‪:‬‬

‫ؿخ ّ= ّ‪( /‬ؿٌٍ ّ ٕ‪)ٔ+‬‬

‫‪ٝ‬ط‪ َٛٞ‬حرٖ ‪ ْٗٞ٣‬اُ‪ ٠‬هخٗ‪:ٕٞ‬‬

‫ؿظخ ّ ؿظخ ‪ ٕ/ٔ=ٙ‬ؿظخ (ّ‪ ٕ/ٔ+ )ٙ +‬ؿظخ (ّ ‪)ٙ -‬‬

‫ِٕب٘ح اٌش‪٠‬بػ‪١‬بد ‪ٚ‬اٌّؼشفخ اٌش‪٠‬بػ‪١‬خ‬


‫‪٣‬زي‪ُِِٛٞ ٝ‬ش ح‪ ٠ُٝ٧‬إٔ حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ٓوظِلش ػٖ ٓخثَ حُؼِ‪ ،ّٞ‬ك‪ ٢ٜ‬طٌَ٘ ػخُ ًٔخ ٓٔظو‪ً٬‬‬
‫‪ٝ‬أ‪َ٣ ً٬٤ٛ‬طٌِ ػِ‪ ٠‬حُؼوَ حُ٘ظَ‪ ١‬حُٔل‪ ٖٓ ٞ‬ى‪ ٕٝ‬حُِـ‪ٞ‬ء اُ‪ ٠‬حُ‪ٞ‬حهغ حُوخٍؿ‪ ٢‬أ‪ٝ‬‬
‫اُ‪ ٠‬حُٔوظزَحص ‪ٝ‬ح‪٧‬ى‪ٝ‬حص ٓ‪ٞ‬حء حُزٔ‪٤‬طش أ‪ ٝ‬حُٔؼويس ٓ٘‪ٜ‬خ‪ُٝ .‬وي ً‪ٛ‬ذ حُزؼ‪ ٞ‬اُ‪ ٠‬ك ّي‬
‫حُو‪ّ ٍٞ‬‬
‫إٔ ػخُِْ حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ‪٣ ٫‬لظخؽ ا‪ ٫‬اُ‪ُٞ ٠‬ف أٓ‪ٞ‬ى ‪١ٝ‬ز٘‪ٍٞ‬س‪ ٖٓ .‬ؿ‪ٜ‬ش أهَ‪ ٟ‬ػِ‪٘٤‬خ‬
‫إٔ ٗ‪٬‬كع ‪ٛ‬ؼ‪ٞ‬رش حُظؼَ‪٣‬ق رخَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص رٔزذ كَ‪ٝ‬ػ‪ٜ‬خ حُٔظ٘‪ٞ‬ػش ‪ٟٞٞٓٝ‬ػخط‪ٜ‬خ‬
‫‪٤ٓٝ‬خى‪ٜ٘٣‬خ حُـ٘‪٤‬ش‪.‬‬

‫ٓغ ًُي ‪ ٌٖٔ٣‬ح‪٧‬هٌ ثزؼش‪٠‬ف د‪٠‬ىبسد ٌٍش‪٠‬بػ‪١‬بد‬


‫ػِ‪ ٠‬أٗ‪ٜ‬خ ػِْ حُ٘ظخّ ‪ٝ‬حُو‪٤‬خّ‪ٝ .‬حُ‪ٞ‬حهغ أٗ‪ٌٖٔ٣ ٫ ٚ‬‬

‫‪43‬‬
‫حٌُ‪ ّ٬‬ػٖ ٍ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ‪ٝ‬حكيس رؼ‪ٜ٘٤‬خ‪ ّ٬ً ًَ ٌُٖٝ .‬ػِ‪ ٠‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ‪ ٫‬ر ّي ‪ٝ‬إٔ ‪٘٣‬ظَٔ‬
‫ػِ‪ً ٠‬خكش كَ‪ٝ‬ػ‪ٜ‬خ‪ .‬كخُلٔخد ‪ ٞٛ‬ػِْ حٌُ ّْ حُٔ٘ل‪ َٜ‬أ‪ ٝ‬ػِْ حُؼيى‪ٝ ،‬حُـزَ ‪ ٞٛ‬حُلٔخد‬
‫حُظؼٔ‪ٝ ،٢ٔ٤‬حُ‪ٜ٘‬يٓش ‪ ٢ٛ‬ػِْ حٌُْ حُٔظ‪ َٜ‬أ‪ ٝ‬ح‪٧‬كـخّ حُوخرِش ُِو‪٤‬خّ‪ ٌ٘ٓٝ ،‬حُوي‪ً ْ٣‬خٕ‬
‫َُِ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ٗؤٕ ػظ‪ ْ٤‬اً إٔ ك‪٤‬ؼخؿ‪ ٍّٞ‬حٓظطخع إٔ ‪ٞ٣‬كي حُؼخُْ ك‪ٗ ٢‬ظخّ ٍ‪٣‬خ‪٢ٟ‬‬
‫‪ٝ‬كٔخر‪ٝ ٢‬أٗخٍ أك‪ ٖٓ ٕٞ١٬‬ؿ‪ٜ‬ظ‪ ٚ‬اُ‪ ٠‬أ‪٤ٔٛ‬ش حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ٖٓ ه‪ٓ ٍ٬‬خ ًظز‪ ٚ‬ػِ‪ٓ ٠‬يهَ‬
‫ٓيٍٓظ‪ ٚ‬ح‪ً٧‬خى‪٤ٔ٣‬ش‪٣ٍ ْ٤ُ ٖٓ :‬خ‪٣ ٫ ٢ٟ‬يهَ ‪٘ٛ‬خ‪.‬‬

‫*‪ -‬أطً ‪ِٚ‬ظذس اٌش‪٠‬بػ‪١‬بد‬

‫ٓخ ‪ ٞٛ‬أ‪ٜٓٝ َٛ‬يٍ حُٔلخ‪ ْ٤ٛ‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش؟ ‪ ٌٙٛ َٛ‬حُٔلخ‪ٓ ْ٤ٛ‬ظؤط‪٤‬ش ٖٓ حُظـَرش حُلٔ‪٤‬ش أّ‬
‫إٔ ٓ‪ٜ‬يٍ‪ٛ‬خ ‪ ٞٛ‬حُؼوَ حُٔل‪ٞ‬؟‬

‫أ‪ -‬إٌظش‪٠‬خ اٌزدش‪٠‬ج‪١‬خ‪:‬‬

‫إ ِٗػش حُظـَ‪٣‬ذ طؼظٔي ػِ‪ ٠‬حٌُٔ‪ٛ‬ذ حُوخثَ رؤ‪٤ُٝ‬ش حُظـَرش ‪ٝ‬أٓزو‪٤‬ظ‪ٜ‬خ‪ .‬كخُلو‪٤‬وش ُ‪ٔ٤‬ض‬
‫ٓ ٔظوِش ػٖ حُظـَرش رَ ‪ ٢ٛ‬طخرؼش ُ‪ٜ‬خ ‪ٗٝ‬خرؼش ٓ٘‪ٜ‬خ‪ٝ .‬حُٔلخ‪ ْ٤ٛ‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش ‪ ٢ٛ‬كوخثن‬
‫ٓٔظٔيس ٓزخَٗس ٖٓ حُظـَرش حُلٔ‪٤‬ش ‪ ٖٓٝ‬حُٔ‪٬‬كظش‪ٝ .‬ك‪ٌٛ ٢‬ح حُ‪ٜ‬يى ًظذ ؿ‪ٕٞ‬‬
‫ٓظ‪ٞ٤‬حٍص ٓ‪ )J.S. Mill( َ٤‬إٔ حُ٘وخ‪ٝ ١‬حُوط‪ٝ ١ٞ‬حُي‪ٝ‬حثَ حُٔ‪ٞ‬ؿ‪ٞ‬ىس ك‪ ٢‬طلٌ‪َٗ٤‬خ ُ‪ٔ٤‬ض‬
‫ٓ‪ً ٔٗ ٟٞ‬وخ ٖٓ حُوط‪ٝ ١ٞ‬حُ٘وخ‪ٝ ١‬حُي‪ٝ‬حثَ حُظ‪ ٢‬ػَك٘خ‪ٛ‬خ رخُظـَرش ‪ٝ‬هزَٗخ‪ٛ‬خ رخُلْ‪.‬‬
‫كخُ‪ٞ‬هخثغ ‪ٝ‬حُٔ‪ٟٞٞ‬ػخص ‪ ٢ٛ‬حُظ‪ٜٓ ٢‬يص ُظ‪ ٍٜٞ‬حُٔلخ‪ ْ٤ٛ‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش‪ ،‬كٖٔ ح‪٧‬كن حٓظ‪ٞ‬ك‪٠‬‬
‫حُلٌَ حَُ‪٣‬خ‪ٓ ٢ٟ‬ل‪ ّٜٞ‬حُو‪ ٖٓٝ ،٢‬حُْ٘ٔ ‪ٛ‬يٍص كٌَس حُيحثَس‪ٝ ،‬ػٖ ؿٌع حُ٘ـَس‬
‫‪ُٝ‬ي ٓل‪ ّٜٞ‬ح‪ٓ٧‬ط‪ٞ‬حٗش‪ًٌُ ،‬ي كبٕ كٌَس حُؼيى ؿخءط٘خ ٖٓ ه‪ ٍ٬‬اىٍحً٘خ ُظؼيى‪٣‬ش‬
‫حُٔ‪ٟٞٞ‬ػخص حُٔلٔ‪ٓٞ‬ش‪.‬‬

‫‪ٝ‬رخَُؿْ ٖٓ إٔ حُٔلخ‪ ْ٤ٛ‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش طظزي‪ٓ ٟ‬ؼخُ‪٤‬ش‪ ،‬كبٗ٘خ ٗ‪٬‬كع أٗ‪ٜ‬خ ط٘طزن ػِ‪ ٠‬حُ‪ٞ‬هخثغ‬
‫‪ٝ‬ػِ‪ ٠‬حُظـَرش‪ .‬كخَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص طٔظويّ ػِٔ‪ً٤‬خ ُو‪٤‬خّ حُظ‪ٞ‬ح‪ َٛ‬حُلِ‪٣‬خث‪٤‬ش‪٧ ٌٖٔ٣ ٫ٝ .‬كي إٔ‬
‫‪ٔ٣‬خٍ‪ ١‬ك‪ ٢‬حُظ٘خر‪ ٚ‬حُٔ‪ٞ‬ؿ‪ٞ‬ى ٓخ ر‪ ٖ٤‬حُٔلخ‪ ْ٤ٛ‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش ٖٓ ؿ‪ٜ‬ش ‪ٓٝ‬خ ر‪ ٖ٤‬حُ‪ٞ‬هخثغ‬

‫‪44‬‬
‫حُظـَ‪٣‬ز‪٤‬ش ٖٓ ؿ‪ٜ‬ش أهَ‪ٌٛٝ .ٟ‬ح حُظطخرن ٓخ ر‪ ٖ٤‬حُظَٓ‪ ِ٤‬حَُ‪٣‬خ‪ٝ ٢ٟ‬حُ‪ٞ‬حهغ كَّٔ‪ ٙ‬حطزخع‬
‫حُظـَ‪٣‬ذ رؤٓزو‪٤‬ش حُظـَرش ػِ‪ ٠‬حُ‪ٞ‬حهغ‪ٝ ،‬رٌ‪ ٕٞ‬حُٔلخ‪ ْ٤ٛ‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش ٗٔ ًوخ ػٖ حُٔؼط‪٠‬‬
‫حُلٔ‪ٝ ٢‬حُظـَ‪٣‬ز‪ٌٛٝ ،٢‬ح ٓخ ٍك‪٠‬ظ‪ ٚ‬حُ٘ظَ‪٣‬خص حُٔؼخُ‪٤‬ش حُظ‪ ٢‬ه ّيٓض حُلٌَ ػِ‪ ٠‬حُ‪ٞ‬حهغ‪.‬‬

‫ة‪ -‬إٌظش‪٠‬خ اٌّثبٌ‪١‬خ (اٌؼمٍ‪١‬خ)‬

‫‪ َٟ٣‬رؼ‪ ٞ‬حُل‪ٓ٬‬لش حُٔؼخُ‪ ٕٞ٤‬إٔ حُٔلخ‪ ْ٤ٛ‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش ‪ٓ ٢ٛ‬زخىة هَزِْ‪٤‬ش (‪ )a priori‬ري‪٣‬جش‬


‫ٓخروش ػِ‪ ٠‬حُظـَرش ‪ٔٓٝ‬ظوِش ػ٘‪ٜ‬خ‪ ،‬كخُؼوَ ‪ ٞٛ‬حٌُ‪٘٣ ١‬ظـ‪ٜ‬خ رـ‪ ّٞ‬حُ٘ظَ ػٖ حُ‪ٞ‬هخثغ‪.‬‬
‫‪٣ٝ‬ؼظوي أك‪ ٕٞ١٬‬ر‪ٞ‬ؿ‪ٞ‬ى ػخُْ ٓؼخُ‪ ٢‬أ‪ ١‬ػخُْ ٖٓ ح‪٧‬كٌخٍ ‪ٝ‬حُـ‪ٞ‬ح‪ .َٛ‬اٗ‪ ٚ‬حُؼخُْ حُلو‪٤‬و‪٢‬‬
‫ك‪٤‬غ طٔؼ‪ ٠‬حُٔ‪ٟٞٞ‬ػخص حُ‪ٞ‬حهؼ‪٤‬ش حُلٔ‪٤‬ش اُ‪ٓ ٠‬لخًخط‪ٔٓٝ ٚ‬خػِظ‪.ٚ‬‬

‫‪٣ٝ‬و‪ ٍٞ‬ؿ‪ٞ‬رِ‪ )Goblot( ٞ‬اًح ًخٗض ٓ‪ٟٞٞ‬ػخص حُؼِ‪ ّٞ‬حُظـَ‪٣‬ز‪٤‬ش ٓلٌ‪ٓٞ‬ش رو‪ٞ‬حٗ‪ٖ٤‬‬
‫طـَ‪٣‬ي‪٣‬ش طٔظ‪ٜ‬يف طلٔ‪ٓٝ َ٤‬ؼَكش حُ‪ٞ‬حهغ‪ ،‬كبٕ حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ٖٓ ؿ‪ٜ‬ظ‪ٜ‬خ‪ٓ ٢ٛ ،‬ؼَكش ٓٔظوِش‬
‫ػٖ حُ‪ٞ‬هخثغ‪ٔ٤ُٝ ،‬ض رلخؿش ‪ ٕ٧‬طٌ‪ٟٞٞٓ ٕٞ‬ػخط‪ٜ‬خ ‪ٝ‬حهؼ‪٤‬ش ٌُ‪ ٢‬طٌ‪ٛ ٕٞ‬ل‪٤‬لش‬
‫‪ٝٝ‬ح‪ٟ‬لش‪ .‬ر‪ٌٜ‬ح حٌَُ٘‪ ،‬كبٕ حٌُٔخٕ حُ‪ٜ٘‬يٓ‪ ٞٛ ٢‬حٓظيحى ػو‪ٓ ٢ٗ٬‬ل‪ ْ٤ُٝ ٞ‬حٓظيحىًح‬
‫ٓلٔ‪ًٓٞ‬خ‪ .‬كخُو‪ ٢‬حٌُ‪ًٌٝ َٚٔٓٗ ١‬ح حُيحثَس‪ ٫ ،‬طظٔظغ رخٌُٔخٍ أٓخ كٌَس حُو‪ٝ ٢‬كٌَس‬
‫حُيحثَس ك‪ٜٔ‬خ طخرؼظخٕ ُؼخُْ ح‪٧‬كٌخٍ ‪ٝ‬حُـ‪ٞ‬ح‪ٔٛٝ ،َٛ‬خ أكٌخٍ ٍ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش ًخِٓش كٔزٔخ ‪٣‬يػ‪٢‬‬
‫أك‪.ٕٞ١٬‬‬

‫كخُٔل‪ ّٜٞ‬حَُ‪٣‬خ‪ ٞٛ ٢ٟ‬حُلٌَس حٌُٔظِٔش حُظ‪٣ ٢‬لظٌ‪ ١‬ػخُْ حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص كٌ‪ٛٝ‬خ ‪٘٣ٝ‬ظـَ ك‪٢‬‬
‫ػِٔ‪٤‬خط‪ ٖٓ ٚ‬ه‪ُٜ٬‬خ‪ٌٛ .‬ح ‪٣‬ؼ٘‪ ٢‬إٔ حُٔلخ‪ ْ٤ٛ‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش ٓ‪ٞ‬ؿ‪ٞ‬ىس ك‪ ٢‬ػخُْ ٓؼخُ‪ٓ ٢‬لِن‬
‫‪ٌٓٝ‬ظَٔ‪ ،‬ػْ طؤط‪ ٢‬حُٔ‪ٟٞٞ‬ػخص ‪ٝ‬ح‪ٌٗ٧‬خٍ حُ‪ٞ‬حهؼ‪٤‬ش ُظٔظ‪ٞ‬ك‪ٜ٘ٓ ٢‬خ ‪١‬خرؼ‪ٜ‬خ حَُ‪٣‬خ‪.٢ٟ‬‬
‫‪ًٔٝ‬خ طليع أك‪ ٕٞ١٬‬ػٖ ػخُْ ٓؼَ ‪٘٣‬ظَٔ ػِ‪ ٠‬أكٌخٍ ٍ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش‪ ،‬كوي حػظزَ ًخٗ‪E. ( ٢‬‬
‫‪ )Kant‬حٌُٔخٕ ٌٗ‪ ً٬‬هزِ‪ً٤‬خ ُِل‪ٞ‬حّ‪ٝ ،‬حٌُٔ‪٤‬ش ٓو‪ُٞ‬ش هَزِْ‪٤‬ش ٖٓ ٓو‪٫ٞ‬ص حٌُ‪ .ٖٛ‬كخُٔلخ‪ْ٤ٛ‬‬
‫حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش ‪١ ٖٓ ٢ٛ‬ز‪٤‬ؼش حُؼوَ ًحط‪ ٚ‬ك‪ ٢ٜ‬ػخٓش ‪٣ٍَٟٝٝ‬ش ‪ٝ‬ػخرظش رؼٌْ حُ‪ٞ‬هخثغ‬
‫ح‪٫‬هظزخٍ‪٣‬ش‪.‬‬

‫‪45‬‬
‫ج‪ -‬إٌظش‪٠‬خ اٌؼّالٔ‪١‬خ‪:‬‬

‫‪٣‬ؼ‪ٞ‬ى حُوطؤ ك‪ ٢‬حُ٘ظَ‪٣‬ظ‪ ٖ٤‬حُٔخروظ‪ ٖ٤‬اُ‪ ٠‬ا‪ٔٛ‬خٍ حُـخٗذ حُز٘خث‪ ٢‬حُؼِٔ‪Le caractère ( ٢‬‬
‫‪ )opératoire‬ك‪ ٢‬حُلٌَ حَُ‪٣‬خ‪ .٢ٟ‬كخَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ُ‪ٔ٤‬ض حٗؼٌخًٓخ ِٓز‪ً٤‬خ ُِ‪ٞ‬هخثغ حُٔلٔ‪ٓٞ‬ش‬
‫‪ٝ‬حُظـَ‪٣‬ز‪٤‬ش ‪ ٢ٛ ٫ٝ‬حٗؼٌخّ ُِلٌَ حُٔـَى‪ .‬اٗ‪ٜ‬خ طُٔؼَ حُ٘٘خ‪ ١‬حُٔزيع ك‪ ٢‬حُلٌَ ح‪ٔٗ٩‬خٗ‪٢‬‬
‫‪ ٖٓٝ‬حُٔٔظل‪ َ٤‬إٔ ٗل‪ َٜ‬حُؼِٔ‪٤‬خص حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش ػٖ حُلٌَ أ‪ ٝ‬ػٖ حُظـَرش‪ .‬كخ‪٫‬طـخ‪ٙ‬‬
‫حُؼو‪٣ ٢ٗ٬‬ـِ‪ ٢‬رـؼِ‪ ٚ‬حُٔلخ‪ ْ٤ٛ‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش ٓلِوش ك‪ ٢‬ػخُْ ٓؼخُ‪٘ٓ ٢‬وطغ ػٖ حُ‪ٞ‬حهغ‪.‬‬
‫كخَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ُ‪ٔ٤‬ض ػِ‪ًٓ ٞ‬خ ػوِ‪٤‬ش هخُ‪ٜ‬ش رَ ‪ٓ ٢ٛ‬ظ‪ِٜ‬ش رؤ‪ِٜٛ‬خ ح‪٫‬هظزخٍ‪ٝ ١‬رٔطخروظ‪ٜ‬خ‬
‫ُِؼِٔ‪٤‬خص حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش‪ .‬كخُٔلخ‪ٝ ْ٤ٛ‬حُزي‪٤ٜ٣‬خص حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش‪ٝ ،‬إ ًخٗض ًحص ‪١‬خرغ ػوِ‪٢‬‬
‫‪ٝ‬اريحػ‪ ،٢‬ا‪ ٫‬اٗ‪ٜ‬خ ‪ٝ‬ػ‪٤‬وش حُ‪ِٜ‬ش رؤ‪ِٜٛ‬خ حُلٔ‪.٢‬‬

‫‪ٝ‬رخُلؼَ كبٕ حُؼِٔ‪٤‬خص حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش حُ٘ظَ‪٣‬ش ًخٗض ك‪ ٢‬ح‪ َٛ٧‬طو٘‪٤‬خص ػٔ‪٤ٗ٬‬ش ٓلٔ‪ٓٞ‬ش‪.‬‬
‫كخُ‪ٜ٘‬يٓش ًخٗض ػِٔ‪٤‬ش ٓٔق ُ‪ٍ٨‬ح‪ ٢ٟ‬رطَ‪٣‬وش حُؤٔش حُظَر‪٤‬ؼ‪٤‬ش‪ٝ .‬ح‪٧‬ػيحى ًخٗض َٓطزطش‬
‫رؤػ‪٠‬خء حُـْٔ ‪ٝ‬ه‪ًٜٛٞ‬خ ح‪٣٧‬ي‪ٝ ١‬ح‪ٛ٧‬خرغ‪ .‬كخ‪٧‬ػيحى حَُ‪ٓٝ‬خٗ‪٤‬ش ‪ ٢ٛ‬ػِ‪ٌَٗ ٠‬‬
‫ح‪ٛ٧‬خرغ حُٔ٘لَؿش ‪ ،V‬أ‪ ٝ‬حُٔظ‪ٞ‬حُ‪٣‬ش ‪ ،III‬أ‪ ٝ‬حُٔظوخ‪١‬ؼش ‪.X‬‬

‫ًٔخ إٔ كٔخد حُز‪٤‬غ ًخٕ ‪٣‬ؼظٔي هي‪ًٔ ٣‬خ ػِ‪ٔٓ ٠‬خػِش ًٔ‪٤‬خص ح‪٧‬ؿَح‪ ٝ‬رٌٔ‪٤‬خص ٖٓ‬
‫حُل‪ ،٠ٜ‬كوي ًخٗض ًٔ‪٤‬خص حُل‪ٞٗ ٠ٜ‬ح‪ٛ‬ي ٓلٔ‪ٓٞ‬ش ػِ‪ ٠‬ػِٔ‪٤‬خص حُز‪٤‬غ رخُل‪.٠ٜ‬‬

‫ر‪ٌٜ‬ح حٌَُ٘ كبٕ حٌُخث٘خص حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش ُ‪ٔ٤‬ض ‪ ٫‬أٗ‪٤‬خء ٓيًٍش رخُلْ ‪ ٫ٝ‬أكٌخٍ ٓظؤِٓش‬
‫رخُ٘ظَ حُؼوِ‪ٌُٜ٘ٝ .٢‬خ أى‪ٝ‬حص طو٘‪٤‬ش ‪ٝ‬ػٔ‪٤ٗ٬‬ش‪ ،‬أ‪ ١‬أى‪ٝ‬حص ‪ٛ‬خُلش ‪٩‬ؿَحء حُؼِٔ‪٤‬خص‪.‬‬

‫ًٌُي كبٕ ٓلخ‪ ْ٤ٛ‬حُؼيى‪ُٜ ،‬خ أ‪ َٛ‬طو٘‪ٝ ٢‬ػِٔ‪ٗ ٢‬ز‪ ٚ٤‬طٔخ ًٓخ رٔخ ٍأ‪٘٣‬خ‪ ٙ‬ػٖ حُ‪ٜ٘‬يٓش‬
‫حُٔظؤط‪٤‬ش ٖٓ ٓٔق ح‪ٍ٧‬ح‪ .٢ٟ‬كخُؼيى ريأ ‪ٝ‬ػ‪٤‬ن حُ‪ِٜ‬ش رخُٔ‪ٟٞٞ‬ػخص حُٔخى‪٣‬ش حُظ‪ٗ ٢‬لٔ‪ٜ‬خ‬
‫ػْ حٗطِوض حُؼِٔ‪٤‬خص ٗل‪ ٞ‬حُطخرغ حُظـَ‪٣‬ي‪ ١‬حُظؼٔ‪ٝ .٢ٔ٤‬حُو‪ٔ٤‬ش حُظ‪ ٢‬طظوٌ‪ٛ‬خ ح‪٧‬ػيحى ك‪٢‬‬
‫ػخُْ حُؼِٔ‪٤‬خص حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش طظؤط‪٬ٛ ٖٓ ٠‬ك‪٤‬ظ‪ٜ‬خ ُِؼِٔ‪٤‬خص ‪ٜٓ ٖٓ ْ٤ُٝ‬خىٍ‪ٛ‬خ ٓ‪ٞ‬حء ٓ٘‪ٜ‬خ‬
‫حُٔؼخُ‪٤‬ش أّ حُ‪ٞ‬حهؼ‪٤‬ش‪.‬‬

‫‪47‬‬
‫فبٌؼذد طفش ػٍ‪ ٝ‬عج‪ ً١‬اٌّثبي ‪ٔ٣ ٫‬ؼَ ٗ‪٤‬جًخ ػِ‪ ٠‬أٍ‪ ٝ‬حُ‪ٞ‬حهغ‪ٓ ،‬غ ًُي ‪ ٫‬ؿ٘‪ ٠‬ػ٘‪ ٚ‬ك‪٢‬‬
‫حُؼِٔ‪٤‬خص حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش‪ًٌُ .‬ي ‪ ٞٛ‬ح‪ َٓ٧‬رخُ٘ٔزش ُ‪٨‬ػيحى حُِٔز‪٤‬ش (‪)nb. négatives‬‬
‫‪ٝ‬حٌُٔ‪ٝ ٍٞ‬ح‪٧‬ػيحى حُٔظو‪ِ٤‬ش‪ ،‬ك‪ ٢ٜ‬ؿٔ‪٤‬ؼًخ طٔظخُ رويٍط‪ٜ‬خ ػِ‪ ٠‬اؿَحء حُؼِٔ‪٤‬خص حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش‪.‬‬

‫د– اٌجشٕ٘خ‪:‬‬

‫حُزَ‪٘ٛ‬ش كٔذ ‪٣٫‬ز٘ظِ ‪٣َ١ ٢ٛ‬وش ٓ٘طو‪٤‬ش‪ ٖٓ ،‬ه‪ُٜ٬‬خ‪ ،‬ط‪ٜ‬زق ه‪٤٠‬ش ٖٓ حُو‪٠‬خ‪٣‬خ ًحص‬
‫‪١‬خرغ ‪٣‬و‪ٝ .٢٘٤‬ك‪ ٢‬حُوي‪ً ْ٣‬خٕ حُو‪٤‬خّ ح‪ٍٓ٧‬ط‪ًٞٔٗ ٢‬ؿًخ ُِزَ‪ٛ‬خٕ حُ‪٣ ٚٗ٧ ١ٍَٝ٠‬ئٖٓ‬
‫ٓطخروش ًخِٓش ر‪ ٖ٤‬حُ٘ظ‪٤‬ـش ‪ٝ‬حُٔويٓخص‪ ،‬ك‪ًٞٔٗ ٜٞ‬ؽ ُِزَ‪ٛ‬خٕ حُل٘‪.١ٞ‬‬

‫‪ٝ‬ا‪ٟ‬خكش اُ‪ٌٛ ٠‬ح حُزَ‪ٛ‬خٕ ح‪ٍٓ٧‬ط‪ ٢‬ح‪ٓ٫‬ظي‪ ٢ُ٫‬كوي ‪ٝ‬ؿي رَ‪ٛ‬خٕ آهَ ػ٘ي أٍٓط‪٢َ ِّٔ ُٓ ٞ‬‬
‫رخ‪ٓ٫‬ظوَحء‪ًٞٔٗ ٞٛٝ ،‬ؽ ُِزَ‪٘ٛ‬ش حُو‪ٜ‬زش‪ٞ٣ ٫ ٌُٚ٘ ،‬كَ حُ‪ٍَٝ٠‬س ‪ٝ‬حُ‪٤‬و‪ ،ٖ٤‬رَ اٗ‪ٗ ٚ‬وِش‬
‫ؿ‪٣ َ٤‬و‪٤٘٤‬ش ٖٓ ح‪٧‬ؿِحء اُ‪ ٠‬حٌَُ ك‪٣ ٜٞ‬لظوَ رخُظخُ‪ ٢‬اُ‪ ٠‬حُ‪ٔ٠‬خٗش حُٔ٘طو‪٤‬ش‪.‬‬

‫أٓخ حُزَ‪ٛ‬خٕ حَُ‪٣‬خ‪ ٢ٟ‬ك‪٣ ٜٞ‬لون ك‪ ٢‬حُ‪ٞ‬هض ًحط‪ ٚ‬حُ‪ٍَٝ٠‬س حُٔ٘طو‪٤‬ش ح‪ٓ٫‬ظي‪٤ُ٫‬ش‬
‫‪ٝ‬حُو‪ٜٞ‬رش ح‪ٓ٫‬ظوَحث‪٤‬ش‪ .‬ك‪ ٜٞ‬ك‪ ٢‬ح‪ٓ٧‬خّ رَ‪ٛ‬خٕ ك٘‪( ١ٞ‬طٌَحٍ‪٣ )١‬ؼظٔي ح‪ٓ٫‬ظي‪ٍ٫‬‬
‫ُ‪ٞ٤‬كَ ٓٔخػِش ًخِٓش ىحهَ حُو‪٠‬خ‪٣‬خ ًحط‪ٜ‬خ‪ٝ ،‬ر‪ٜ٘٤‬خ ‪ٝ‬ر‪ ٖ٤‬حُٔويٓخص‪ٓ .‬غ ًُي كبٕ حُزَ‪ٛ‬خٕ‬
‫حَُ‪٣‬خ‪ ْ٤ُ ٢ٟ‬ػزخٍس ػٖ حٓظي‪ ٍ٫‬رٔ‪ ٢٤‬أ‪ ٝ‬ه‪٤‬خّ اػزخط‪ ٢‬ػِ‪ ٠‬حُ٘ٔ‪ ٢‬ح‪ٍٓ٧‬ط‪ .٢‬كخُو‪٤‬خّ‬
‫‪ٝ‬إ ًخٕ ‪ ١ٍَٟٝ‬رخ‪٬١٩‬م‪ ،‬ا‪ ٫‬أٗ‪ ٚ‬طٌَحٍ‪٤٠٣ ٫ٝ ١‬ق ٗ‪٤‬جًخ اُ‪ٓ ٠‬ؼَكظ٘خ‪.‬‬

‫كخٕ = (ٓخثض)‪ ،‬كبٕ ‪ ٌٙٛ‬حُ٘ظ‪٤‬ـش ‪ ٢ٛ‬أٓخًٓخ‬


‫كؼ٘يٓخ ٗٔظ٘ظؾ رخُو‪٤‬خّ ح‪٩‬ػزخط‪ ٢‬إٔ ٓوَح‪ٍ ١‬‬
‫ٓظ‪٘ٔ٠‬ش ك‪ ٢‬حُٔويٓش حُؼخٓش حٌُزَ‪ ًَ :ٟ‬اٗٔخٕ كخٕ‪.‬‬

‫كخُو‪٤‬خّ ح‪ٍٓ٧‬ط‪ ٢‬حٌُ‪ ٠ٔٔ٣ ١‬حٓظي‪ ً٫٫‬أ‪ ٝ‬حٓظ٘ٔخ ًهخ ٓخ ‪ ٞٛ‬ا‪ ٫‬رَ‪ٛ‬خٕ ػو‪٘٣ ٫( = ْ٤‬ظؾ‬
‫ٓؼِ‪ٓٞ‬خص ؿي‪٣‬يس)‪ ،‬ك‪٘٣ ٜٞ‬ظوَ ٖٓ حُؼخّ (حُٔويٓخص حٌُزَ‪ )ٟ‬اُ‪ ٠‬حُوخ‪( ٙ‬حُ٘ظ‪٤‬ـش) ك‪٤‬غ‬
‫‪٘٣‬وطغ ح‪ٓ٫‬ظ٘ظخؽ‪.‬‬

‫‪48‬‬
‫إ حُو‪٤‬خّ ح‪ٓ٫‬ظي‪ ٢ُ٫‬ح‪ٍٓ٧‬ط‪٣ ٢‬ؼظٔي كو‪ ٢‬ػِ‪ ٠‬ػ‪٬‬هش حُظ‪ ٖٔ٠‬أ‪ ٝ‬ح‪ٗ٫‬ظٔخٍ‪.‬‬
‫أٓخ حُزَ‪٘ٛ‬ش حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش حُٔؼَ‪ٝ‬كش ريهظ‪ٜ‬خ ‪ٝ‬ه‪ٜٞ‬رظ‪ٜ‬خ ك‪ ٢ٜ‬ػِ‪ ٠‬ه‪٬‬ف حُو‪٤‬خّ ح‪٩‬ػزخط‪٢‬‬
‫ٓزيػش ‪ٝ‬ه‪٬‬هش ‪ٜٗ٧‬خ ط‪ٜٞ‬ؽ ػ‪٬‬هخص أًؼَ ط٘‪ٞ‬ػًخ ٖٓ ػ‪٬‬هش حُظ‪ٝ ٖٔ٠‬ح‪ٗ٩‬ظٔخء‪.‬‬

‫كٔٔؤُش حُظٌَحٍ ‪ٝ‬حُظٔخػَ ك‪ ٢‬حُؼِ‪ ّٞ‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش ُ‪ٔ٤‬ض ‪ٝ‬ح‪ٟ‬لش رَ ‪٘٣‬زـ‪ ٢‬إٔ ٗؼَٔ ػِ‪٠‬‬
‫ا‪٣‬ـخى‪ٛ‬خ ػزَ رؼ‪ ٞ‬ح‪ٓ٫‬ظي‪٫٫‬ص ‪ٝ‬حُٔٔخػ‪٬‬ص‪ٌٛٝ ،‬ح ٓخ ‪٠٣‬ل‪ ٢‬ػِ‪ ٠‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ‪١‬خرغ‬
‫حُوِن ‪ٝ‬ح‪٩‬ريحع ‪١ٝ‬خرغ حُز٘خث‪٤‬ش‪ ،‬هخ‪ٛ‬ش ‪ ٕ٧‬حُٔٔخػ‪٬‬ص ‪ ٫‬طزَُ ا‪ٗ ٫‬ظ‪٤‬ـش ِِٓٔش ٖٓ‬
‫ح‪ٓ٫‬ظزيح‪٫‬ص‪ ًَٝ ،‬حٓظزيحٍ أ‪ ٝ‬طيهَ ‪٣‬يٍ ػِ‪ ٠‬هخ‪٤ٛ‬ش ح‪٩‬ريحع حُظ‪٣ ٢‬ظٔظغ ر‪ٜ‬خ حُلٌَ‬
‫حَُ‪٣‬خ‪.٢ٟ‬‬

‫حُ‪ٞ‬ح‪ٟ‬ق ا ًًح إٔ حُٔٔخػ‪٬‬ص حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش طوظَع حهظَحػًخ‪ ٖٓٝ .‬ح‪ٓ٧‬ؼِش ػِ‪ًُ ٠‬ي‬
‫ػ٘يٓخ ٗظٔخءٍ ٍ‪٣‬خ‪ً٤ٟ‬خ ػٖ ٓـٔ‪ٞ‬ع ُ‪ٝ‬ح‪٣‬خ حُٔظؼيى ح‪٬ٟ٧‬ع (حُـ ‪ )Polygone‬كبٕ حُلٌَ‬
‫حَُ‪٣‬خ‪٣ ٢ٟ‬ؼَٔ ػِ‪ ٠‬اٗ٘خء ‪ٝ‬ر٘خء ٓؼِؼخص ىحهَ ‪ٌٛ‬ح حُٔظؼيى ح‪٬ٟ٧‬ع ٌُ‪ٗ ٢‬ل‪ َٜ‬ػِ‪٠‬‬
‫ٓـٔ‪ٞ‬ع ُ‪ٝ‬ح‪٣‬خ‪ٝ .ٙ‬ك‪ ٌٙٛ ٢‬ح‪ٓ٫‬ظيحىحص حُز٘خث‪٤‬ش ى‪ُ٫‬ش ػِ‪ ٠‬إٔ حُؼِٔ‪٤‬خص حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش ‪٢ٛ‬‬
‫اريحػ‪٤‬ش ‪ٝ‬ه‪ّ٬‬هش‪.‬‬

‫‪٬٣‬كع ؿ‪ٞ‬رِ‪ ٞ‬إٔ حُو‪٤‬خّ ح‪٩‬ػزخط‪ًٌُٝ ٢‬ي ح‪ٓ٫‬ظي‪ ٍ٫‬ح‪ٍٓ٧‬ط‪٘٣ ٢‬طِوخٕ ك‪٢‬‬
‫ح‪٧‬ؿِذ ٖٓ حُوخ‪ ٙ‬اُ‪ ٠‬حُؼخّ‪ .‬أٓخ حُزَ‪ٛ‬خٕ حَُ‪٣‬خ‪ ٢ٟ‬ك‪ ٜٞ‬رَ‪ٛ‬خٕ طؼٔ‪ .٢ٔ٤‬كؼ٘يٓخ أػَف‬
‫ٓـٔ‪ٞ‬ع ُ‪ٝ‬ح‪٣‬خ حُٔؼِغ ‪ ٢ٌ٘٘ٔ٣‬إٔ أػَف رخُزَ‪٘ٛ‬ش حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش ٓـٔ‪ٞ‬ع ُ‪ٝ‬ح‪٣‬خ حُٔظؼ ّيى‬
‫ح‪٬ٟ٧‬ع‪ .‬كٖٔ ه‪ ٍ٬‬كخُش هخ‪ٛ‬ش أٗطِن ُٔؼَكش كخ‪٫‬ص أهَ‪ ٟ‬ػزَ حَُر‪ ٢‬أ‪ ٝ‬ح‪٩‬ريحٍ‬
‫‪ٓٝ‬خ ٗخر‪ ٖٓ ٚ‬حُؼِٔ‪٤‬خص حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش‪ .‬كخُزَ‪٘ٛ‬ش حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش‪ ،‬رخَُؿْ ٖٓ ً‪ٜٗٞ‬خ حٓظي‪٤ُ٫‬ش‬
‫‪ٝ‬ك٘‪ ،ٚ٣ٞ‬ا‪ ٫‬أٗ‪ٜ‬خ طٔظويّ رؼ‪ ٞ‬حُز٘خءحص حُـي‪٣‬يس ٖٓ ٓؼَ حُٔزخىٍس اُ‪ ٠‬اؿَحء حٓظيحى ك‪٢‬‬
‫ٍْٓ ‪٘ٛ‬يٓ‪ ٢‬أ‪ ٝ‬ا‪ٟ‬خكش ٍٓ‪ ُٞ‬ك‪ٓ ٢‬ؼخىُش ر‪ٜ‬يف حُ‪ ٍٞٛٞ‬اُ‪ ٠‬كَ ؿي‪٣‬ي‪.‬‬

‫‪ٝ‬ا‪ٟ‬خكش اُ‪ٌٛ ٠‬ح حُلٌَ حُز٘خث‪ٌٛ٣ ٢‬ذ “ر‪ٞ‬حٌٗخٍ‪ ”ٚ٣‬اُ‪ ٠‬ك ّي ح‪٫‬ػظوخى رلخػِ‪٤‬ش حُليّ ك‪٢‬‬
‫حُزَ‪٘ٛ‬ش حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش‪ ،‬ك‪٤‬و‪ ٍٞ‬إ حُليّ ‪ ٞٛ‬ح‪٧‬ىحس ح‪ً٧‬ؼَ ٓ‪٬‬ءٓش ُ‪٪‬ريحع ك‪ ٢‬حُلٌَ‬
‫حَُ‪٣‬خ‪ٞٓٝ ٢ٟ‬حء أًخٗض كٔ‪٤‬ش أّ ػوِ‪٤‬ش كبٕ حُلي‪ ،ّٝ‬أ‪ ١‬حُٔؼخٍف حُٔزخَٗس حُلـخث‪٤‬ش‪،‬‬
‫‪49‬‬
‫ُ‪ٜ‬خ ٌٓخٗظ‪ٜ‬خ ك‪ ٢‬حُلٌَ حَُ‪٣‬خ‪ .٢ٟ‬كل‪ٔ٤‬خ ‪ٍٝ‬حء حُٔ‪ٟٞٞ‬ػخص حُلٔ‪٤‬ش ‪ٝ‬ح‪ٌٗ٧‬خٍ ‪٣‬زي‪ ٝ‬إٔ‬
‫ح‪٧‬ػيحى ‪ًٌُٝ‬ي ح‪ٌٗ٧‬خٍ حُٔ٘طو‪٤‬ش حُ‪٣ٍٜٞ‬ش ‪ٓ ٢ٛ‬ل‪ِّٜ‬ش ‪٣ٍَٟٝ‬ش ُؼَٔ حُليّ ‪ُٝ‬ؼَٔ‬
‫حُظو‪ َ٤‬حُو‪٬‬م‪.‬‬

‫ٓغ ًُي ػِ‪٘٤‬خ إٔ ٗئًي إٔ حُزَ‪٘ٛ‬ش حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش ‪ ٫‬طؼظٔي ك‪ًَٜ‬ح ػِ‪ ٠‬حُلي‪ ،ّٝ‬رَ ‪٢ٛ‬‬
‫ٓ‪٠‬طَس ‪ٓ٫‬ظويحّ حُطَحثن حُٔ٘طو‪٤‬ش‪ ٕ٧ ،‬حُٔ٘طن ‪ ٞٛ‬ح‪٧‬ىحس حَُث‪٤ٔ٤‬ش ك‪ ٢‬ػِٔ‪٤‬خص‬
‫حُزَ‪٘ٛ‬ش ‪ ٞٛٝ‬حُطَ‪٣‬ن حُ‪ٞ‬ك‪٤‬ي ُِل‪ ٍٜٞ‬ػِ‪ ٠‬حُ‪٤‬و‪ ٖ٤‬حَُ‪٣‬خ‪.٢ٟ‬‬

‫‪ ٖٓٝ‬أٓخُ‪٤‬ذ حُزَ‪٘ٛ‬ش حُٔ٘طو‪٤‬ش حُٔظزؼش ك‪ ٢‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ح‪ِٞٓ٧‬د حُظلِ‪ ٢ِ٤‬حٌُ‪١‬‬


‫‪٣‬ؼَٔ ػِ‪ ٠‬طلِ‪ َ٤‬حُٔٔخثَ اُ‪ٓ ٠‬ؼط‪٤‬خص ‪ٝ‬ه‪٠‬خ‪٣‬خ رٔ‪٤‬طش ‪ٔ٣‬ظط‪٤‬غ حَُ‪٣‬خ‪ ٢ٟ‬إٔ ‪َ٣‬ى‪ٛ‬خ اُ‪٠‬‬
‫حُِٔٔٔخص ‪ٝ‬حُٔ٘طِوخص أ‪ ١‬حُٔزخىة ح‪ ٠ُٝ٧‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش حُظ‪ٓ ٢‬زن ‪ٝ‬أه َّ ر‪ٜ‬خ‪.‬‬

‫‪ٌٛٝ‬ح حُطَ‪٣‬ن حُظلِ‪ٝ ٢ِ٤‬ح‪ٓ٫‬ظيحى‪ٗ ١‬ل‪ ٞ‬حُِٔٔٔخص ُ‪ ْ٤‬ىحث ًٔخ ِٓٔ ًٌخ ٓزخًَٗح‪ ،‬رَ إ‬
‫حُظلِ‪ َ٤‬حَُ‪٣‬خ‪٣ ٢ٟ‬ظوٌ ِٓٔ ًٌخ ٓؼويًح‪ ،‬اً ‪َ٣ ٞٛ‬ؼْٔ ْي ك‪ ٢‬حٌُؼ‪ ٖٓ َ٤‬ح‪٧‬ك‪٤‬خٕ اُ‪ ٠‬حُطَم ؿ‪َ٤‬‬
‫حُٔزخَٗس‪ٓ ٖٓ ،‬ؼَ حُزَ‪٘ٛ‬ش رخُوِق أ‪ ١‬ح‪ٓ٫‬ظي‪ ٍ٫‬ػِ‪ٛ ٠‬لش حُو‪٤٠‬ش ٖٓ ه‪ ٍ٬‬طز‪٤‬خٕ‬
‫كٔخى ٗوخث‪ٜ٠‬خ‪.‬‬

‫أه‪ًَ٤‬ح ‪ٝ‬اًح ٓخ طؤِٓ٘خ حُزَ‪٘ٛ‬ش حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش حُظظخرؼ‪٤‬ش‪ٌٗ ،‬ظ٘ق إٔ ك‪ ٢‬حُظلٌ‪َ٤‬‬


‫حَُ‪٣‬خ‪ٞٗ ٢ٟ‬ػًخ ٖٓ ح‪ٓ٫‬ظوَحء أ‪ِ١‬ن ػِ‪ ٚ٤‬ر‪ٞ‬حٌٗخٍ‪ ٚ٣‬حْٓ حُظلٌ‪ َ٤‬رخُ٘ٔ‪٣ ٚٗ٧ ٍٞ‬و‪ ّٞ‬ػِ‪٠‬‬
‫طؼٔ‪ٗ ْ٤‬ظ‪٤‬ـش ٖٓ ه‪ ٍ٬‬رؼ‪ ٞ‬حُلخ‪٫‬ص حُوخ‪ٛ‬ش حُٔظظخرؼش‪“ ٌُٖٝ .‬ؿ‪ٞ‬رِ‪َ٣ ”ٞ‬ك‪ ٞ‬حػظزخٍ‬
‫حُظلٌ‪ َ٤‬رخُ٘ٔ‪ ٍٞ‬أ‪ ٝ‬ح‪ٓ٫‬ظوَحء رَ‪ٛ‬خًٗخ ‪٣‬ؼظٔي‪ ٙ‬حُلٌَ حَُ‪٣‬خ‪.٢ٟ‬‬

‫ِثبي ػٓ اٌجش٘بْ اٌززبثؼ‪)Le raisonnement par récurrence( :ٟ‬‬

‫‪ٌٛ‬ح رَ‪ٛ‬خٕ حٓظوَحث‪٣ٍ ٢‬خ‪٣ ٢ٟ‬و‪ًٔ ٢٘٤‬خ ‪“ َٟ٣‬ر‪ٞ‬حٌٗخٍ‪ٔ٣ ”ٚ٣‬ظؼَٔ ك‪ ٢‬حُلٔخد‬


‫‪ٝ‬حُـزَ‪٣ٝ ،‬و‪ ّٞ‬ػِ‪ ٠‬حٗٔلخد هخ‪٤ٛ‬ش ُٓ ْؼزَظَ ٍش ك‪ ٢‬كخ‪٫‬ص ٓظ٘خ‪٤ٛ‬ش ػِ‪ِِٔٓ ٠‬ش ؿ‪َ٤‬‬
‫ٓظ٘خ‪٤ٛ‬ش‪ .‬كبًح أٍىٗخ حُزَ‪٘ٛ‬ش إٔ (ٔ ‪ +‬أ) ٕ > (ٔ ‪ +‬إٔ) ػِ ًٔخ إٔ “أ” ‪ ٞٛ‬ػيى ا‪٣‬ـخر‪ٝ ٢‬‬
‫“ٕ” ػيى أًزَ ٖٓ حُ‪ٞ‬حكي‪ .‬كبٗ٘خ ٗزَ‪ ٖٛ‬أ‪ ً٫ٝ‬إٔ ‪ ٌٙٛ‬حُٔؼخىُش اًح ًخٗض ‪ٛ‬ل‪٤‬لش ُؼيى‬

‫‪51‬‬
‫“ّ” ٖٓ حُؼيى “ٕ” كظٌ‪ٛ ٕٞ‬ل‪٤‬لش رخُ‪ٍَٝ٠‬س ُؼيى (ّ ‪ٌٌٛٝ )ٔ +‬ح اُ‪ ٠‬آهَ‬
‫حُِِٔٔش‪.‬‬

‫‪ٝ‬رخ‪ٓ٫‬ظوَحء ٗ‪٠‬غ إٔ ‪ ٌٙٛ‬حُؼ‪٬‬هش ‪ٛ‬ل‪٤‬لش ٌَُ ه‪ ”ٕ“ ْ٤‬حُٔظِح‪٣‬يس ػِ‪ ٠‬حُظ‪ٞ‬حُ‪ ٢‬اُ‪ٓ ٠‬خ‬
‫‪ٜٗ ٫‬خ‪٣‬ش‪.‬‬

‫ٌُٖ “ؿ‪ٞ‬رِ‪ َٟ٣ ”ٞ‬إ ‪ٝ‬ػ‪ٞ‬م ‪ٌٛ‬ح حُزَ‪ٛ‬خٕ ُ‪ ْ٤‬طخرؼًخ ُ‪ٓ٬‬ظوَحء‪ ،‬رَ ‪َٓ ٞٛ‬طٌِ اُ‪٠‬‬
‫حُو‪٤٠‬ش حُؼخٓش حُٔزَ‪٘ٛ‬ش ك‪ ٢‬حُزيح‪٣‬ش ‪ٝ‬حُظ‪ ٢‬طؼط‪٘٤‬خ حُلن رخُظؼٔ‪ ،ْ٤‬ك‪ ٜٞ‬ا ًًح ِِٓٔش ٖٓ‬
‫ح‪ٓ٫‬ظي‪٫٫‬ص حُول‪٤‬ش حُٔظظخُ‪٤‬ش‪ٗ .‬وِ‪ًُ ٖٓ ٚ‬ي اُ‪ ٠‬حُو‪ ٍٞ‬إ حُزَ‪٘ٛ‬ش حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش ًحص‬
‫حُطخرغ حُو‪٬‬م ‪ ٢ٛ‬رَ‪٘ٛ‬ش طظزغ حُطَ‪٣‬وش حُلَ‪٤ٟ‬ش ح‪ٓ٫‬ظي‪٤ُ٫‬ش‪.‬‬

‫٘ـ – اٌزؼبس‪٠‬ف – اٌّغٍّبد – إٌظُ اٌش‪٠‬بػ‪١‬خ‪.‬‬

‫أ‪ -‬اٌزؼبس‪٠‬ف‪:‬‬

‫طوظِق حُظؼخٍ‪٣‬ق حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش ػٖ حُظؼخٍ‪٣‬ق حُطز‪٤‬ؼ‪٤‬ش‪ .‬ك‪ ٌٜٙ‬ح‪٧‬ه‪َ٤‬س ‪ٓ ٢ٛ‬ـَى ‪ٛٝ‬ق‬


‫‪٤ٗ٧‬خء ٓ‪ٞ‬ؿ‪ٞ‬ىس ك‪ ٢‬حُطز‪٤‬ؼش ‪ٓٝ‬خروش ػِ‪ ٠‬حُظؼخٍ‪٣‬ق‪.‬‬

‫ُ‪ٞ‬ؿ ْي ‪ٌٛ‬ح حُ٘‪ٞ‬ع‪ ،‬رَ اٗ‪ٚ‬‬


‫إ حُؼخُِ ْْ حُطز‪٤‬ؼ‪ ٢‬ػ٘يٓخ ‪٣‬ؼَف أ‪ٞٗ ١‬ع ٖٓ حُل‪ٞ٤‬حٗخص‪ ،‬ك‪ِ ٣ ٫ ٜٞ‬‬
‫‪ٌ٣‬ظ٘ل‪ٜ٣ٝ ،ٚ‬ل‪ٜ٘٣ٝ ٚ‬ل‪ ٚ‬رخُ٘ٔزش ُ‪ٞٗ٨‬حع ح‪٧‬هَ‪ .ٟ‬أٓخ حُلوخثن حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش‪ً ،‬خُيحثَس‬
‫ٓؼ‪ ،ً٬‬ك‪ٝ ٬‬ؿ‪ٞ‬ى ُ‪ٜ‬خ ك‪ ٢‬حُطز‪٤‬ؼش‪ ،‬رَ اٗ‪ٜ‬خ ٖٓ اريحع حُؼوَ ًحط‪ .ٚ‬كخُيحثَس حُ‪ٜ٘‬يٓ‪٤‬ش ُ‪ٔ٤‬ض‬
‫ٌٗ‪ٔٓ ً٬‬ظي‪ًَ٣‬ح ٓلٔ‪ًٓٞ‬خ‪ ،‬رَ ‪ ٢ٛ‬رخُظؼَ‪٣‬ق حٌَُ٘ حٌُخَٓ حُلخ‪ ٖٓ َٛ‬كًَش ٗوطش ك‪٢‬‬
‫ٓطق ػِ‪ ٠‬رؼي ‪ٝ‬حكي ٖٓ ٗوطش أهَ‪ ٟ‬ػخرظش ‪ ٢ٛ‬حًَُِٔ‪ .‬كخٌَُ٘ حُٔٔظي‪ٞ٣ َ٣‬ك‪٢‬‬
‫رخُيحثَس‪ ٌُٖ ،‬حُؼوَ ‪ ٞٛ‬حٌُ‪٣ ١‬زيػ‪ٜ‬خ‪ًٔ .‬خ إٔ ‪٘ٛ‬خى ٓلخ‪٣ٍ ْ٤ٛ‬خ‪٤ٟ‬ش ٓؼَ حُ‪ٜ‬لَ ‪ٝ‬ح‪٧‬ػيحى‬
‫حُظو‪٤ِّ٤‬ش ‪ٝ ٫‬ؿ‪ٞ‬ى ُ‪ٜ‬خ ك‪ ٢‬حُ‪ٞ‬حهغ‪ ،‬رَ ‪ٗ ٢ٛ‬ظ‪٤‬ـش ػَٔ ً‪َٛ ٢٘ٛ‬ف‪٘ٛٝ .‬خى ٓؼَ آهَ‬
‫ػِ‪ٌٛ ٠‬ح ح‪٩‬ريحع حُؼوِ‪ .٢‬كخُ‪ٜ‬لش حُ‪ٓ٬‬ظ٘خ‪٤ٛ‬ش ُ‪٨‬ػيحى ٓظ‪٘ٔ٠‬ش ك‪ ٢‬هخٗ‪ ٕٞ‬طٌ‪ٜ٘٣ٞ‬خ‪ .‬كظٌ‪ٕٞ‬‬
‫‪ٜٗ ٫‬خث‪٤‬ظ‪ٜ‬خ ػٔ‪ ً٬‬حٓظ٘ظخؿ‪ً٤‬خ ‪ ْ٤ُٝ‬حٓظوَحث‪ً٤‬خ‪.‬‬

‫‪50‬‬
‫ة‪ -‬اٌّغٍّّبد‪:‬‬

‫‪ ٢ٛ‬أهخ‪٣ٍ َ٣ٝ‬خ‪٤ٟ‬ش ‪ُ٣ ٫‬زََْ ‪ َٖٛ‬ػِ‪ٜ٤‬خ‪ُ٣ٝ ،‬طِذ ٓ٘خ إٔ ٗوزِ‪ٜ‬خ ًِّٔٔٔخص كو‪ُ ٢‬ظلو‪٤‬ن حُز٘خء‬
‫حَُ‪٣‬خ‪ٓ :٢ٟ‬ؼَ ِّٓٔٔش حهِ‪٤‬يّ رؤٗ٘خ ٖٓ ٗوطش هخٍؿش ػٖ ه‪ٔٓ ٢‬ظو‪ ْ٤‬ك‪ٓ ٢‬طق ٓخ‪،‬‬
‫ٗٔظط‪٤‬غ إٔ ٗ٘٘ت هطًخ ‪ٝ‬حكيًح ٓ‪ٞ‬حُ‪ً٣‬خ ُ‪ٌٜ‬ح حُو‪ٗٝ .٢‬لٖ ٗٔظ٘ظؾ ٖٓ ‪ ٌٙٛ‬حُِّٔٔٔش ٓخ‬
‫‪٣‬ظَطذ ػِ‪ٜ٤‬خ ٖٓ ه‪٠‬خ‪٣‬خ ى‪ ٕٝ‬إٔ طٌ‪ٔٓ ٢ٛ ٕٞ‬ظ٘ظـش ٖٓ ؿ‪َٛ٤‬خ‪.‬‬

‫ٌُٖ ‪ ٌٙٛ‬حُِّٔٔٔخص ح‪٫‬هِ‪٤‬ي‪٤ٔ٣‬ش طزيُض طزي‪ ً٫‬ؿٌٍ‪ً٣‬خ ٓغ ظ‪ ٍٜٞ‬حُ‪ٜ٘‬يٓخص حُ‪٬‬اهِ‪٤‬ي‪٤ٔ٣‬ش‪ ،‬كوي‬


‫كخ‪ ٍٝ‬حُؼِٔخء أًؼَ ٖٓ َٓس رَ‪٘ٛ‬ش ِّٓٔٔش حُٔظ‪ٞ‬حُ‪ ٌُٖٝ ،١‬ى‪ ٕٝ‬ؿي‪ٝ .ٟٝ‬طٌٍَص‬
‫حُٔلخ‪٫ٝ‬ص ك‪ ٢‬حُوَٕ حُظخٓغ ػَ٘ ٓغ ػِٔخء أٗ‪ُٞ“ َْٜٛ‬رظ٘لٌٔ‪ٝ .”٢‬طًَِص ٓلخ‪ُٝ‬ش‬
‫‪ٌٛ‬ح ح‪٧‬ه‪ َ٤‬ػِ‪ ٠‬رَ‪ٛ‬خٕ حُ ُو ِْق = (‪ .)Raisonnement par l’absurde‬كخكظَ‪ ٝ‬أٗ٘خ‬
‫ٗٔظط‪٤‬غ ٖٓ ٗوطش هخٍؿش ػٖ ه‪ٔٓ ٢‬ظو‪ ْ٤‬ك‪ٓ ٢‬طق ٓخ إٔ ٗ٘٘ت ػيىًح ‪ٓ ٫‬ظ٘خ‪ً٤ٛ‬خ ٖٓ‬
‫حُٔظ‪ٞ‬حُ‪٣‬خص‪ٝ .‬حٓظطخع إٔ ‪ٔ٣‬ظ٘ظؾ ٖٓ ‪ ٌٙٛ‬حُلَ‪٤ٟ‬ش حُ‪٬‬اهِ‪٤‬ي‪٤ٔ٣‬ش ِِٓٔش ٖٓ حُو‪٠‬خ‪٣‬خ‬
‫حُٔ٘ٔـٔش ‪ٝ‬حُٔوظِلش ػٖ ه‪٠‬خ‪٣‬خ حهِ‪٤‬يّ ‪ٝ‬حُٔٔخ‪٣ٝ‬ش ك‪٘ٓ ٢‬طو‪٤‬ش حٓظ٘ظخؿ‪٤‬ظ‪ٜ‬خ ُ‪ٜ٘‬يٓش‬
‫حهِ‪٤‬يّ‪ ٌٙٛ ٖٓ .‬حُو‪٠‬خ‪٣‬خ حُ‪٬‬اهِ‪٤‬ي‪٤ٔ٣‬ش إٔ ٓـٔ‪ٞ‬ع ُ‪ٝ‬ح‪٣‬خ حُٔؼِغ ‪ٔ٣‬خ‪ ١ٝ‬أهَ ٖٓ ُح‪٣ٝ‬ظ‪ٖ٤‬‬
‫هخثٔظ‪ .ٖ٤‬كل‪٘ٛ ٢‬يٓش ُ‪ٞ‬رظ٘لٌ‪ ٌٕٞ٣ ٢‬حٌُٔخٕ ًح حٗل٘خء ِٓز‪ٓ ٌٕٞ٣ٝ ،٢‬ـٔ‪ٞ‬ع حُِ‪ٝ‬ح‪٣‬خ‬
‫أ‪ٛ‬ـَ ًِٔخ ًخٗض ٓٔخكش حُٔؼِغ أًزَ‪.‬‬

‫‪ٝ‬هخّ “ٍ‪ٔ٣‬خٕ” رؼَٔ ٓٔخػَ ػ٘يٓخ حكظَ‪ ٝ‬أٗ٘خ ٖٓ ٗوطش هخٍؿش ػٖ ه‪ٔٓ ٢‬ظو‪ ْ٤‬ك‪٢‬‬
‫ٓطق ٓخ ‪ٔٗ ٫‬ظط‪٤‬غ إٔ ٗ٘٘ت أ‪ٓ ١‬ظ‪ٞ‬حُ ُ‪ٌٜ‬ح حُو‪ٍٝ .٢‬ك‪ ٞ‬أ‪ً٠٣‬خ ٓو‪ُٞ‬ش حهِ‪٤‬يّ رؤٗ٘خ ‪٫‬‬
‫ٗٔظط‪٤‬غ إٔ ٗ٘٘ت ر‪ٗ ٖ٤‬وطظ‪ ٟٞٓ ٖ٤‬ه‪ٝ ٢‬حكي‪ٝ .‬ط‪ َٛٞ‬رخ‪ٓ٫‬ظ٘ظخؽ حَُ‪٣‬خ‪ ٢ٟ‬اُ‪ٗ ٠‬ظخّ‬
‫‪٘ٛ‬يٓ‪ٓ ٢‬وظِق ػٖ حُ٘ظخّ ح‪٫‬هِ‪٤‬ي‪ٗٝ .٢ٔ٣‬ظخّ ُ‪ٞ‬رظ٘لٌٔ‪ٗ ٞٛٝ .٢‬ظخّ ٓ٘ٔـْ ‪ٓٝ‬ظٌخَٓ‪،‬‬
‫‪ٝ‬ه‪٠‬خ‪٣‬خ‪ٓ ٙ‬وظِلش ػٖ ه‪٠‬خ‪٣‬خ حهِ‪٤‬يّ ‪ُٞٝ‬رظ٘لٌٔ‪ٜ٘ٓٝ .٢‬خ إٔ ٓـٔ‪ٞ‬ع ُ‪ٝ‬ح‪٣‬خ حُٔؼِغ‬
‫‪ٔ٣‬خ‪ ١ٝ‬أًؼَ ٖٓ ُح‪٣ٝ‬ظ‪ ٖ٤‬هخثٔظ‪ ٌٖٔ٣ٝ .ٖ٤‬ط‪ٌٛ ٍٜٞ‬ح حُ٘ظخّ حُ‪ٜ٘‬يٓ‪ ٢‬اًح حػظزَٗخ حٌُٔخٕ‬
‫ًَ‪ً٣ٝ‬خ رخٗل٘خء ا‪٣‬ـخر‪ .٢‬كٌَ ى‪ٝ‬حثَ ‪ ٌٙٛ‬حٌَُس طٌ‪ٓ ٕٞ‬ظوخ‪١‬ؼش ‪٘ٗ٧‬خ ٗٔظط‪٤‬غ إٔ ٗ٘٘ت ر‪ٖ٤‬‬
‫ٗوطظ‪ ٖ٤‬أًؼَ ٖٓ ه‪.٢‬‬

‫‪51‬‬
‫كٖٔ حٌُٖٔٔ ا ًًح حُ‪ ٍٞٛٞ‬اُ‪ ٠‬ه‪٠‬خ‪٣‬خ ٍ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش ؿ‪ٓ َ٤‬ظ٘خه‪٠‬ش حٗط‪٬‬هًخ ٖٓ كَ‪٤ٟ‬خص ؿ‪َ٤‬‬
‫اهِ‪٤‬ي‪٤ٔ٣‬ش‪ٌٌٛ .‬ح طلوي كَ‪٤ٟ‬ش حهِ‪٤‬يّ حُوخ‪ٛ‬ش رخُٔظ‪ٞ‬حُ‪٣‬خص ‪ٛ‬لش حُ‪ٍَٝ٠‬س‪ ،‬ػِ‪ ٠‬حػظزخٍ‬
‫إٔ ٗوخث‪ٜ٠‬خ ٓوز‪ُٞ‬ش ‪٘ٓٝ‬ظـش ك‪ ٢‬حُ‪ٞ‬هض ًحط‪ٝ .ٚ‬ك‪ٌٛ ٢‬ح حُٔ‪ٞ‬هق اٌٗخٍ َُأ‪ ”٢ً٘“ ١‬حُوخثَ‬
‫رؤٕ حٌُٔخٕ ح‪٫‬هِ‪٤‬ي‪ ٞٛ ٢ٔ٣‬حٌَُ٘ حُ‪ٝ ١ٍَٝ٠‬حُؼخّ ك‪ ٢‬حٌُ‪ ٖٛ‬ح‪ٔٗ٩‬خٗ‪ٌٌٛٝ .٢‬ح طلوي‬
‫‪٘ٛ‬يٓش حهِ‪٤‬يّ ‪ٛ‬لش ح‪٬١٩‬م ‪ٝ‬ط‪ٜ‬زق ٓـَى كخُش هخ‪ٛ‬ش رخٌُٔخٕ حُٔٔظ‪ ١ٞ‬حُٔؼي‪ّٝ‬‬
‫ح‪ٗ٩‬ل٘خء (‪.)Courbure nulle‬‬

‫ٓغ ًُي كبٕ طط‪ ٍٞ‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ‪٣ ٫‬يػ‪ٗٞ‬خ اُ‪ ٠‬اٌٗخٍ حُلوخثن حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش حُٔخروش‪ ،‬رَ اُ‪٠‬‬
‫حػظزخٍ‪ٛ‬خ كخُش ٌٓٔ٘ش ٖٓ ٓـٔ‪ٞ‬ع أ‪ٓٝ‬غ‪ .‬كخُظط‪٘ٛ ٍٞ‬خ ك‪ٓ ٢‬ـخٍ حُ‪ٜ٘‬يٓش ًخٕ ٗظ‪٤‬ـش‬
‫طل‪ َ٣ٞ‬ػخرظش حٌُٔخٕ حُٔٔظ‪ ١ٞ‬اُ‪ٓ ٠‬ظـ‪َ٤‬س ‪ ٌٖٔ٣‬إٔ طؤهٌ أٌٗخ‪ ً٫‬أهَ‪ ٟ‬كٔذ ط‪ٍّٗٞ ٜ‬خ‬
‫ُٔل‪ ّٜٞ‬حُل‪٠‬خء‪.‬‬

‫‪ٌٌٛٝ‬ح ُْ ‪٣‬ؼي ك‪ ٢‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ِّٓٔٔخص ‪ٜ٣‬ق حػظزخٍ‪ٛ‬خ ًلو‪٤‬وش ٓطِوش‪ .‬كوي ‪ُٖٓ ٠ُّٝ‬‬
‫ح‪٬١٩‬ه‪٤‬خص رؼي ‪٫ٝ‬ىس حُ‪ٜ٘‬يٓخص حُ‪٬‬اهِ‪٤‬ي‪٤ٔ٣‬ش ‪ٝ‬أ‪ٛ‬زلض حُلو‪٤‬وش ٗٔز‪٤‬ش طخرؼش ُ٘ظخّ‬
‫‪٘ٛ‬يٓ‪ٓ ٢‬ؼ‪.ّٖ٤‬‬

‫ج‪ -‬اٌجذ‪١ٙ٠‬بد ‪ٚ Axioms‬إٌظبَ اٌش‪٠‬بػ‪Axiomatiques ٟ‬‬

‫إ ٓخ ٓزن ‪٣‬ئًي ُ٘خ إٔ حُظٔ‪ ِ٤٤‬حُظوِ‪٤‬ي‪ ١‬ر‪ ٖ٤‬حُِّٔٔٔخص ‪ٝ Postulats‬حُزي‪٤ٜ٣‬خص‬


‫‪٣ ُْ Axiomes‬ؼي ٓوز‪ .ً٫ٞ‬كوي حٓظوَ حَُأ‪ ١‬ػِ‪ ٠‬إٔ حُٔ٘طِوخص حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش ‪ ٢ٛ‬كَ‪٤ٟ‬خص‬
‫أ‪ ٠ُٝ‬طخرؼش ُ٘ظخّ أًٔ‪ .٢ٓٞ٤‬كخَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ٗؤٗ‪ٜ‬خ ك‪ًُ ٢‬ي ٗؤٕ ٓخثَ حُؼِ‪ ّٞ‬حُؼِٔ‪٤‬ش ط٘طِن‬
‫ٖٓ ٗظخّ ٓظليى ُ‪ ٚ‬كَ‪٤ٟ‬خط‪ٝ ٚ‬ػ٘خ‪ َٙٛ‬حُوخ‪ٛ‬ش‪ًٔٝ .‬خ إٔ ك‪ ٢‬حُل‪٣ِ٤‬خء كَ‪٤ٟ‬خص ٓؼَ‬
‫ٓزيأ حُو‪ ٍٜٞ‬حٌُحط‪ٓٝ ٢‬زيأ طٔخ‪ ١ٝ‬حُلؼَ ‪ّ ٍٝ‬ىس حُلؼَ‪ ،‬كٌٌُي كبٕ ٌَُ ر٘خء ٍ‪٣‬خ‪٢ٟ‬‬
‫ٓ٘طِوخط‪ ٚ‬حُوخ‪ٛ‬ش‪.‬‬

‫‪52‬‬
‫ٗوِ‪ًُ ٖٓ ٚ‬ي اُ‪ ٠‬إٔ حُزي‪٤ٜ٣‬خص حُظ‪ ٢‬ح‪ٛ‬طِق ػِ‪ ٠‬طٔٔ‪٤‬ظ‪ٜ‬خ ك‪ ٢‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص أًٔ‪ُْ ّٞ٤‬‬
‫طؼي ًٔخ ًخٗض ٖٓ هزَ حُِحٓخص ٓ٘طو‪٤‬ش ػخٓش ‪ٓٝ‬وز‪ُٞ‬ش ك‪ٓ ًَ ٢‬ـخ‪٫‬ص حُؼِ‪ ،ّٞ‬رَ‬
‫‪ٛ‬خٍص ري‪ٍٛٝ‬خ كَ‪٤ٟ‬خص ‪ٛ‬خُلش كو‪ ٢‬ك‪ٓ ٢‬ـخٍ ٓؼ‪ .ٖ٤‬كخُو‪ٓ ٍٞ‬ؼ‪ ً٬‬إٔ “حٌَُ أًزَ ٖٓ‬
‫حُـِء” ‪٣‬ؼظٔي ػِ‪ ٠‬طؼَ‪٣‬ق ٓليى ٌُِٔ‪٤‬ش‪ .‬ك‪ ٜٞ‬ه‪ٛ ٍٞ‬ل‪٤‬ق ك‪ٓ ٢‬ـخٍ حٌُٔ‪٤‬ش حُٔظ٘خ‪٤ٛ‬ش‬
‫كو‪ ،٢‬أٓخ ك‪ٓ ٢‬ـخٍ حٌُٔ‪٤‬ش حُ‪ٓ٬‬ظ٘خ‪٤ٛ‬ش‪ ،‬كبٕ حُِِٔٔش حُ‪ٓ٬‬ظ٘خ‪٤ٛ‬ش ُ‪٨‬ػيحى حُطز‪٤‬ؼ‪٤‬ش ط٘ظَٔ‬
‫أ‪ً٠٣‬خ ػِ‪ِِٔٓ ٠‬ش ‪ٓ ٫‬ظ٘خ‪٤ٛ‬ش ٖٓ ح‪٧‬ػيحى حُِٔى‪ٝ‬ؿش‪ .‬ك‪ٜٜ٘‬خ ا ًًح ِِٓٔظخٕ ‪ٓ ٫‬ظ٘خ‪٤ٛ‬ظخٕ‬
‫‪ٓٝ‬ظٔخ‪٣ٝ‬ظخٕ ٓغ إٔ ‪ٝ‬حكيس ٓ٘‪ٜٔ‬خ ‪ ٢ٛ‬هْٔ ٖٓ ح‪٧‬هَ‪.ٟ‬‬

‫‪ٌٌٛ‬ح كويص حُزي‪٤ٜ٣‬خص أ‪ ٝ‬ح‪ٓٞ٤ًٔ٧‬خص ‪ٛ‬لش ح‪٬١٩‬م ‪ٛٝ‬خٍص ري‪ٍٛٝ‬خ ٓـَى كَ‪٤ٟ‬خص‬
‫ػٔ‪٤ٗ٬‬ش ك‪ٓ ٢‬ـخٍ ٓليى‪ٛٝ ،‬خٍص حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ًحص ‪١‬خرغ حكظَح‪ ٢ٟ‬حٓظ٘زخ‪ .٢١‬كظٌ‪ٕٞ‬‬
‫أ‪ ١‬ه‪٤٠‬ش ٍ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش ‪ٛ‬ل‪٤‬لش كو‪ ٢‬رخُ٘ٔزش ُِلَ‪٤ٟ‬خص حُظ‪ ٢‬حٗطِوض ٓ٘‪ٜ‬خ‪ٝ ،‬طٌ‪ ٕٞ‬ه‪٤٠‬ش‬
‫ٓـٔ‪ٞ‬ع ُ‪ٝ‬ح‪٣‬خ حُٔؼِغ ٓوظِلش ر‪٘ٛ ٖ٤‬يٓخص اهِ‪٤‬يّ ‪ُٞٝ‬رظ٘لٌٔ‪ٔ٣ٍٝ ٢‬خٕ‪ .‬رخُظخُ‪ ٢‬كبٕ‬
‫حُلَ‪٤ٟ‬خص حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش ‪ ٢ٛ‬أهخ‪٘ٗ َ٣ٝ‬طِن ٓ٘‪ٜ‬خ ‪٩‬هخٓش ٗظخّ ٍ‪٣‬خ‪ٓ ٢ٟ‬ظٌخَٓ‪.‬‬

‫‪ٝ‬هي حٓظطخع حُؼخُْ “‪ِ٤ٛ‬زَص” ‪ٟٝ‬غ ه‪ٞ‬حػي ‪٣‬ليى ك‪ٜ٤‬خ ٓخ‪٤ٛ‬ش حُ٘ظخّ حَُ‪٣‬خ‪ .٢ٟ‬كخُ٘ظخّ‬
‫حَُ‪٣‬خ‪٣ ٢ٟ‬ـذ إٔ ط٘طزن ػِ‪ ٚ٤‬حَُ٘‪ ١ٝ‬حُظخُ‪٤‬ش‪:‬‬

‫أ‪ ٫‬طٌ‪٘ٓ ٕٞ‬طِوخط‪ٝ ٚ‬أًٔ‪ٓٞ٤‬خط‪ٔٓ ٚ‬ظ٘زطش ٖٓ رؼ‪ٜ٠‬خ أ‪ ٖٓ ٝ‬أ‪ ١‬ه‪٤٠‬ش هخٍؽ‬ ‫ٔ‪-‬‬
‫حُ٘ظخّ حُٔلظَ‪.ٝ‬‬

‫إٔ طٌ‪ ٕٞ‬أهخ‪٘ٓٝ ِٚ٣ٝ‬طِوخص ٓظ‪٬‬ثٔش ؿ‪ٓ َ٤‬ظ٘خه‪٠‬ش ك‪ٔ٤‬خ ر‪ٜ٘٤‬خ‪.‬‬ ‫ٕ‪-‬‬

‫إٔ طٌ‪ ٕٞ‬أًٔ‪ٓٞ٤‬خط‪٘ٓ ٚ‬زؼش‪ٌٓ ،‬ظل‪٤‬ش رٌحط‪ٜ‬خ ُِل‪ ٍٜٞ‬ػِ‪ ٠‬ػِٔ‪٤‬ش حٓظ٘زخ‪٤١‬ش ًخِٓش‪.‬‬ ‫ٖ‪-‬‬

‫إٔ طٌ‪٘ٓ ٕٞ‬طِوخط‪ٝ ٚ‬ك‪َ٤‬س حُو‪ٜٞ‬رش‪.‬‬ ‫ٗ‪-‬‬

‫إ ‪ٌٛ‬ح حُ٘ٔ‪ ٖٓ ٢‬حُظلٌ‪ َ٤‬حَُ‪٣‬خ‪ٍ ٢ٟ‬كغ حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص اُ‪ٔٓ ٠‬ظ‪ ٖٓ ٟٞ‬حُظـَ‪٣‬ي ؿؼَ‬
‫حُو‪٠‬خ‪٣‬خ حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش ٓـَى ػ‪٬‬هخص ‪٣ٍَٟٝ‬ش‪ٝ .‬هي أهٌ ‪ٌٛ‬ح حُ٘ٔ‪ ٖٓ ٢‬حُلٌَ حَُ‪٣‬خ‪ ٢ٟ‬حْٓ‬
‫“حُٔ٘طو‪٤‬ش – أ‪ – ٝ‬حٌُِ٘‪٤‬ش”‪ٜ٣ ٚٗ٧ .‬ظْ رخُظَِٔٔ حُٔ٘طو‪ ٢‬أ‪ ١‬رخٌَُ٘ ى‪ ٕٝ‬حُٔ‪.ٕٞٔ٠‬‬
‫‪53‬‬
‫‪ٝ‬هي ‪١‬زن “ٍحَٓ” حُٔ٘‪ٜ‬ؾ حُٔ٘طو‪ ٢‬ك‪ ٢‬ػِْ حُؼيى كٔخ‪ ٟٝ‬طٔخ ًٓخ ر‪ ٖ٤‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص‬
‫‪ٝ‬حُٔ٘طن ٓؼظزًَح حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص هٔش ٗ‪ٞ٠‬ؽ ػِْ حُٔ٘طن‪.‬‬

‫* – ل‪ّ١‬خ اٌش‪٠‬بػ‪١‬بد = (د‪ٚ‬س اٌش‪٠‬بػ‪١‬بد ف‪ ٟ‬اٌّؼشفخ)‪:‬‬

‫ٓئحٍ‪ َٛ :‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ‪ ٢ٛ‬ػِْ ٓٔظوَ رٌحط‪ٚ‬؟ أّ أٗ‪ٜ‬خ كو‪ُ ٢‬ـش ُِؼِْ؟‬

‫إ حُظويّ حُ‪ٜ‬خثَ ك‪ ٢‬حُؼِ‪ ّٞ‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش ‪ٝ‬حُٔ‪ٜ‬يحه‪٤‬ش حُؼخُ‪٤‬ش حُظ‪ ٢‬رِـظ‪ٜ‬خ ؿؼِض ٓ٘‪ٜ‬خ ٓؼخ‪ً٫‬‬
‫‪٣‬لظٌ‪ ٟ‬ك‪ ٢‬حُؼِ‪ ّٞ‬ح‪٧‬هَ‪ .ٟ‬كبُ‪ ٠‬أ‪ ١‬كي طٔظط‪٤‬غ حُؼِ‪ ّٞ‬ح‪٫‬هظزخٍ‪٣‬ش ح‪٧‬هٌ رخ‪ٓ٧‬خُ‪٤‬ذ‬
‫حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش؟‬

‫إ ػِ‪ ّٞ‬حُٔخىس طٔؼ‪ ٠‬اُ‪ٓ ٠‬وخٍرش ٓ٘‪ٜ‬ؾ ح‪ٓ٫‬ظ٘زخ‪ٝ ١‬اُ‪ ٠‬حٓظؼٔخٍ ُـش حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص‪ٌٛٝ ،‬ح‬
‫حَُٔ٘‪ٝ‬ع حُؼِٔ‪ّ َٓ ٢‬ى‪ ٙ‬اُ‪ ٠‬إٔ حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ٓز٘‪٤‬ش ػِ‪ٓ ٠‬ـَى ه‪ٞ‬حٗ‪ٝ ٖ٤‬طظٔ‪ ِ٤‬رخُظخُ‪٢‬‬
‫ر‪ٞ‬ػ‪ٞ‬م ٓ٘‪ٜ‬ـ‪ٜ‬خ ح‪٫‬كظَح‪ ٢ٟ‬ح‪ٓ٫‬ظ٘زخ‪ٝ ٢١‬ريهش ُـظ‪ٜ‬خ‪ٝ .‬هي طز٘‪ ٠‬حُل‪٤‬ؼخؿ‪ ٕٞ٣ٍٞ‬هي‪ًٔ ٣‬خ‬
‫ٗظَ‪٣‬ش ً‪ُٞٞٔٓٞ‬ؿ‪٤‬ش ٍ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش ا‪ ّ٫‬إٔ ٓلخ‪ُٝ‬ظ‪ ْٜ‬كِ٘ض ػ٘يٓخ حٓظِؿض رخػظزخٍحص كِٔل‪٤‬ش‪،‬‬
‫‪ٌٛٝ‬ح ٓخ أك‪ ٠٠‬اُ‪ ٠‬كوزخص ‪ِ٣ٞ١‬ش ٖٓ ح‪ٗ٫‬لطخ‪ ١‬حُؼِٔ‪ ٢‬حٓظيص ٖٓ حُؼ‪ ٍٜٞ‬حُ‪ٗٞ٤‬خٗ‪٤‬ش‬
‫‪ٝ‬كظ‪ ٠‬ريح‪٣‬خص حُ٘‪٠ٜ‬ش ح‪ٍٝٝ٧‬ر‪٤‬ش‪.‬‬

‫كو‪ ٌٙٛ ٍ٬‬حُلوزخص حُوي‪ٔ٣‬ش ‪ٝ‬حُ‪٤ٓٞ‬ط‪٤‬ش‪ ،‬ظِض حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ٓـخ‪ ً٫‬ػِٔ‪ً٤‬خ ٓـِوًخ ػِ‪ٗ ٠‬لٔ‪ٚ‬‬
‫‪ ٫‬ػ‪٬‬هش ُ‪ ٚ‬رٔخثَ حُؼِ‪ .ّٞ‬كخَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص كٔذ حُظؼَ‪٣‬ق ح‪ٍٓ٧‬ط‪ ٢ٛ ٢‬حُٔزخكغ‬
‫حُٔظو‪ٜٜ‬ش ريٍحٓش حٌُْ‪ ،‬أٓخ حُل‪٣ِ٤‬خء ك‪ ٢ٜ‬حُٔؼخٍف حُظ‪ ٢‬طزلغ ك‪ ٢‬حٌُ‪٤‬ق‪ ،‬أ‪ ١‬ك‪٢‬‬
‫حُظ‪ٞ‬ح‪ َٛ‬حُطز‪٤‬ؼ‪٤‬ش حُٔلٔ‪ٓٞ‬ش‪.‬‬

‫‪ٝ‬رخُلؼَ كوي ٌِٗض ريح‪٣‬خص حُؼ‪ ٍٜٞ‬حُلي‪٣‬ؼش ٓلظَهًخ كخٓ ًٔخ ك‪ ٢‬حُو‪ٔ٤‬ش حُٔؼَك‪٤‬ش ُِؼِ‪ّٞ‬‬
‫حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش‪ .‬اً ُْ طؼي حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ٓ٘ل‪ِٜ‬ش ػٖ ٓخثَ ح‪ٛ٫‬ظٔخٓخص حُؼِٔ‪٤‬ش‪ ،‬رَ أ‪ٛ‬زلض‬
‫رلن حُِـش حُٔ٘‪٠‬زطش ُِظؼز‪ َ٤‬ػٖ حُظ‪ٞ‬ح‪ َٛ‬حُٔخى‪٣‬ش ‪ٝ‬حُل‪٣ِ٤‬خث‪٤‬ش‪.‬‬

‫‪ٝ‬ارخٕ حُوَٕ حُٔخرغ ػَ٘ ًخٕ ؿخُ‪ٞ٤ٗٝ ِٚ٤‬طٖ ٖٓ ح‪ٝ٧‬حثَ حٌُ‪ ٖ٣‬هطَص ُ‪ ْٜ‬كٌَس‬
‫حٓظويحّ حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ًِـش ُِل‪٣ِ٤‬خء‪ًُٝ ،‬ي ر‪ٜ‬يف ‪ٟ‬ز‪ٓ ٢‬ؼخٍك٘خ ػٖ حُؼخُْ حُٔخى‪ ١‬رِـش‬
‫‪54‬‬
‫ىه‪٤‬وش ‪ٛٝ‬خٍٓش‪ .‬كل‪ً ٢‬ظخر‪ ٚ‬حُ‪٠‬وْ “ٓزخىة حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ك‪ ٢‬حُل‪٤‬خس حُطز‪٤‬ؼ‪٤‬ش”‪ ،‬أ‪ ١‬ك‪٢‬‬
‫ٓـخٍ حُل‪٣ِ٤‬خء ‪٣‬ؼزَ ٗ‪ٞ٤‬طٖ ر‪ٟٞٞ‬ف ػٖ ‪ ٌٙٛ‬حُؼ‪ٍٞ‬س حُٔؼَك‪٤‬ش ‪ٝ‬ح‪ٗ٫‬و‪٬‬د حُـٌٍ‪ ١‬ك‪٢‬‬
‫ٓٔخٍ حُؼِْ‪ .‬كوي حٓظطخع إٔ ‪٣‬ؼزَ ػٖ ظخ‪َٛ‬س ٓو‪ ١ٞ‬ح‪٧‬ؿٔخّ رَٓ‪ٝ ُٞ‬ػ‪٬‬هخص ؿزَ‪٣‬ش‪.‬‬

‫‪ٝ‬رخُلؼَ كبٕ حٌُؼ‪ ٖٓ َ٤‬ػِ‪ ّٞ‬حُٔخىس هي حٓظطخػض إٔ ط‪ٜٞ‬ؽ ه‪ٞ‬حٗ‪ٜ٘٤‬خ رخُِـش حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش‪.‬‬
‫كـخُ‪ ِٚ٤‬حٓظويّ ُـش كٔخد حُظلخ‪ُِ َٟ‬ظؼز‪ َ٤‬ػٖ ه‪ٞ‬حٗ‪ ٖ٤‬حُظٔخٍع ك‪ ٢‬كًَش ح‪٧‬ؿٔخّ‬
‫حُٔخهطش‪ٝ .‬ى‪ٌ٣‬خٍص ػزَ رِـش كٔخد حُٔؼِؼخص ػٖ ه‪ٞ‬حٗ‪ ٖ٤‬حٗؼطخف حُ‪ٞ٠‬ء‪.‬‬

‫ٌُٖ ‪ٌٛ‬ح ح‪ٓ٫‬ظويحّ َُِ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ‪٣ ٫‬ؼ٘‪ ٢‬أٗ‪ٜ‬خ حٗوِزض أٓخًٓخ أ‪ِ٤ًٍ ٝ‬سً ٌُِ٘‪ٞ‬ف حُؼِٔ‪٤‬ش‪.‬‬
‫ك‪ ٢ٜ‬طٔظط‪٤‬غ إٔ طٌ‪ُ ٕٞ‬ـش ٓؼزَس ػٖ حُظ‪ٞ‬ح‪ٌُٜ٘ ،َٛ‬خ ‪ ٫‬طٔظط‪٤‬غ إٔ طل َّ ٓل َّ حُٔ٘‪ٜ‬ؾ‬
‫ح‪ٓ٫‬ظوَحث‪ٝ ٢‬حُطَ‪٣‬وش ح‪٫‬هظزخٍ‪٣‬ش ‪ٓ٫‬ظ٘زخ‪ ١‬حُو‪ٞ‬حٗ‪.ٖ٤‬‬

‫كخُ‪ٞ‬ح‪ٟ‬ق ا ًًح إٔ ػِْ حُل‪٣ِ٤‬خء ‪٣‬زو‪ ٠‬ػِ ًٔخ حٓظوَحث‪ً٤‬خ ‪٣‬ؼظٔي ك‪ ٢‬ح‪ٓ٧‬خّ ػِ‪َٓ ٠‬حهزش‬
‫حُظ‪ٞ‬ح‪ َٛ‬حُطز‪٤‬ؼ‪٤‬ش ‪ٝ‬حهظزخٍ‪ٛ‬خ‪ٔ٣ٝ ،‬ظط‪٤‬غ ك‪ ٢‬أه‪ ٠ٜ‬ك ّي‪ ٙ‬حُظؼز‪ َ٤‬ػٖ حُو‪ٞ‬حٗ‪ ٖ٤‬رِـش‬
‫ٍ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش‪ ،‬كظٌ‪ ٕٞ‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ك‪ٓ ٢‬ـخٍ ػِ‪ ّٞ‬حُٔخىس ُـش طؼز‪ َ٤‬أًؼَ ٓ٘‪ٜ‬خ ٓ٘‪ٜ‬ؾ حًظ٘خف‪.‬‬

‫رخُظخُ‪ ،٢‬كبًح ًخٗض حُل‪٣ِ٤‬خء ‪ ٫‬طٔظط‪٤‬غ إٔ ط‪ َٜ‬اُ‪ ٠‬حُو‪٤ٜٛٞ‬ش حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش حٌُخِٓش ‪ٕ٧‬‬
‫ٓ‪ٟٞٞ‬ػ‪ٜ‬خ ك‪ ٢‬ح‪ٓ٧‬خّ ‪ ٞٛ‬حٌُ‪٤‬ل‪٤‬ش ‪ ْ٤ُٝ‬حٌُٔ‪٤‬ش‪ٌُٜ٘ ،‬خ طٔظط‪٤‬غ ػِ‪ ٠‬ح‪٧‬هَ ح‪٧‬هٌ رِـش‬
‫حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص‪.‬‬

‫‪ًٔٝ‬خ حُل‪٣ِ٤‬خء كٌٌُي ‪ٗ ٞٛ‬ؤٕ ػِٔ‪ ٢‬حُٔ‪ٌ٤‬خٗ‪٤‬ي ‪ٝ‬حُلِي‪ ،‬ك‪ٜٔ‬خ ‪٣ ٫‬ـيحٕ ‪ٛ‬ؼ‪ٞ‬رخص رخُـش‬
‫ك‪ ٢‬حطزخع حُٔ٘‪ٜ‬ؾ حَُ‪٣‬خ‪ ٢ٟ‬رخػظزخٍ‪ٔٛ‬خ ك‪ ٢‬ح‪ٓ٧‬خّ ٖٓ حُؼِ‪ ّٞ‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش حُٔلٔ‪ٓٞ‬ش‪.‬‬
‫‪ٌُُٝ‬ي حٓظطخع ً‪٤‬زَِ حُظؼز‪ َ٤‬ػٖ ه‪ٞ‬حٗ‪ ٚ٘٤‬رِـش ٍ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش ػ٘يٓخ ً٘ق ػٖ حُٔٔخٍ‬
‫ح‪٤ِ٤ِٛ٩‬ـ‪ٌُِٞ ٢‬حًذ‪.‬‬

‫‪ ٌٙٛ ٌ٘ٓٝ‬ح‪ٗ٫‬ط‪٬‬هش ح‪ٓ٫ ٠ُٝ٧‬ظويحّ حُِـش حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش ك‪ ٢‬ػِ‪ ّٞ‬حُٔخىس‪ ،‬أ‪ٛ‬زلض‬


‫ًَ حُٔؼخٍف حُؼِٔ‪٤‬ش طظ‪ٞ‬ؿ‪ ٚ‬روط‪٣َٓ ٠‬ؼش ‪ٓ٫‬ظويحّ حُظؼز‪ َ٤‬حَُ‪٣‬خ‪ ٖٓ ٢ٟ‬ه‪٤‬خّ‬

‫‪55‬‬
‫‪ٝ‬ػ‪٬‬هخص ًٔ‪٤‬ش ‪ٍٓٞٓٝ‬خص ر‪٤‬خٗ‪٤‬ش ‪ٓٝ‬خ ٗخر‪ٝ …ٚ‬هي حٗٔلذ ‪ٌٛ‬ح ح‪ َٓ٧‬ػِ‪ٓ ٠‬وظِق‬
‫حُؼِ‪ ّٞ‬كظ‪١ ٠‬خ‪ ٍٝ‬حُز‪ُٞٞ٤‬ؿ‪٤‬خ ‪ٝ‬ػِ‪ ّٞ‬ح‪ٔٗ٩‬خٕ‪.‬‬

‫كخُز‪ُٞٞ٤‬ؿ‪٤‬خ حٓظويٓض حُلٔخد ح‪٫‬كظٔخُ‪ ٢‬ك‪ ٢‬ػِْ حُ‪ٍٞ‬حػش‪ٝ .‬ػِْ ح‪٫‬ؿظٔخع ‪ٝ‬حُؼِ‪ّٞ‬‬
‫ح‪٫‬هظ‪ٜ‬خى‪٣‬ش حٓظويٓض ح‪٫‬ك‪ٜ‬خءحص‪ٝ .‬كظ‪ ٠‬ػِْ حُ٘لْ كخ‪ ٍٝ‬إٔ ‪ِ٣‬ـؤ ك‪ ٢‬رؼ‪ ٞ‬حُلخ‪٫‬ص‬
‫اُ‪ ٠‬حُظؼز‪ َ٤‬حَُ‪٣‬خ‪.٢ٟ‬‬

‫‪ٝ‬ك‪ ًَ ٢‬ح‪٧‬ك‪ٞ‬حٍ كبٕ حُِـش حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش ط‪ٞ‬كَ ُِو‪ٞ‬حٗ‪ ٖ٤‬حُؼِٔ‪٤‬ش ِٓ‪٣‬يًح ٖٓ حُيهش‪ ،‬ا‪ّ٫‬‬
‫أٗ‪ٜ‬خ ط‪ٜ‬خىف ‪ٛ‬ؼ‪ٞ‬رخص ًؼ‪َ٤‬س ك‪ٓ ٢‬ـخٍ حُؼِ‪ ّٞ‬ح‪ٔٗ٩‬خٗ‪٤‬ش ٗظًَح ُظؼو‪٤‬ي حُ‪ٞ‬حهغ ح‪ٔٗ٩‬خٗ‪٢‬‬
‫‪ٝ‬ه‪٤ٜٛٞ‬خط‪ ٚ‬حُيه‪٤‬وش‪ٝ .‬رخهظ‪ٜ‬خٍ ك٘لٖ ‪ٔٗ ٫‬ظط‪٤‬غ حٓظؼٔخٍ حُٔ٘‪ٜ‬ؾ حَُ‪٣‬خ‪٢ٟ‬‬
‫ح‪ٓ٫‬ظ٘زخ‪ ٢١‬ك‪ٓ ٢‬خثَ حُؼِ‪ ّٞ‬ا‪ ّ٫‬اًح ِٓز٘خ حُ‪ٞ‬حهغ ًؼ‪ًَ٤‬ح ٖٓ ٓ‪.ٚٗٞٔ٠‬‬

‫كؼ٘يٓخ ‪ٓ ٌٕٞ٣‬ـخٍ حُيٍحٓش ‪ٟٞٞٓٝ‬ػ‪ٜ‬خ ‪ ٞٛ‬ح‪ٔٗ٩‬خٕ‪ ،‬أ‪ ١‬حٌُخثٖ حُلَ ‪ٝ‬حُؼخهَ ‪ٝ‬حَُٔ‪٣‬ي‪،‬‬
‫كبٕ ػِٔ‪٤‬ش ‪ٟ‬ز‪ ٢‬حُلٔخرخص حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش ‪ٝ‬ه‪ٞ٠‬ػ‪ٜ‬خ ُٔ‪ٍَٝ٤‬س ٓ٘طو‪٤‬ش ‪٣ٍَٟٝ‬ش‪ٔ٤ُ ،‬ض‬
‫ىحث ًٔخ ػِٔ‪٤‬ش ٓ‪ٗٞٔ٠‬ش حُ٘ظخثؾ‪ٌٛٝ .‬ح ‪٣‬ؼ٘‪ ٢‬إٔ ح‪٧‬ىحس حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش حُظ‪ ٢‬ط‪ٜ‬يم ريهش ػِ‪٠‬‬
‫ػِ‪ ّٞ‬حُٔخىس طلوي حٌُؼ‪٬ٛ ٖٓ َ٤‬ك‪٤‬ظ‪ٜ‬خ ػ٘يٓخ ‪٣‬وظ‪ ٚ‬ح‪ َٓ٧‬رؼِ‪ ّٞ‬حُل‪٤‬خس ‪ٝ‬رخُؼِ‪ّٞ‬‬
‫ح‪ٔٗ٩‬خٗ‪٤‬ش‪ .‬كخُِـش حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش حُظ‪ ٢‬ط‪ِٜ‬ق ُِظؼز‪ َ٤‬ػٖ حٌُٔ‪٤‬خص‪ ،‬طؼـِ ػٖ حُظؼز‪ َ٤‬ػٖ‬
‫كخ‪٫‬ص حُ‪ٞ‬ػ‪ٝ ٢‬ػٖ حُ‪ٞ‬هخثغ ح‪ٔٗ٩‬خٗ‪٤‬ش حُٔؼخٗش‪ٔٓ ،‬خ ‪٣‬ئًي إٔ حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ُٖ طٔظط‪٤‬غ إٔ‬
‫ط‪ٜ‬زق حُِـش حُ‪ٞ‬ك‪٤‬يس حُظ‪ ٢‬طؼزَ ر‪ٜ‬خ حُؼوخكش ح‪ٔٗ٩‬خٗ‪٤‬ش ػٖ ٗلٔ‪ٜ‬خ‪.‬‬

‫إ كَ‪٤ٟ‬ش طل‪ َ٣ٞ‬حٌُ‪ ٕٞ‬رَٓظ‪ ٚ‬اُ‪ٓ ٠‬ؼخىُش ٍ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش ًزَ‪ ٟ‬ك‪٤‬زو‪ ٠‬كِ ًٔخ ٍح‪ٝ‬ى‬
‫أً‪ٛ‬خٕ حُل‪ٓ٬‬لش ‪ٝ‬حُؼِٔخء ٓؼَ “ى‪ٌ٣‬خٍص” ‪٤ُ“ ٝ‬ز٘ظِ”‪ٌٛ ٌُٖ .‬ح حُ‪ٜ‬يف حٌُز‪٣ َ٤‬زو‪ٓ ٠‬ـَى‬
‫كَ‪٤ٟ‬ش ى‪ٜٗٝ‬خ ‪ٛ‬ؼ‪ٞ‬رخص ‪ٝ‬طـخًرخص ػِٔ‪٤‬ش ‪ٝ‬كِٔل‪٤‬ش‪.‬‬

‫****************‬

‫‪57‬‬
‫اعزشار‪١‬د‪١‬بد رذس‪٠‬ظ اٌّؼشفخ اٌش‪٠‬بػ‪١‬خ‬

‫‪٣‬ؼي حٓظويحّ ٓؼِْ حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ُِطَم ‪ٝ‬ح‪ٓ٫‬ظَحط‪٤‬ـ‪٤‬خص حُظيٍ‪٤ٔ٣‬ش حُظ‪ ٢‬ط٘خٓذ ‪١‬ز‪٤‬ؼش‬
‫‪ٝ‬ػِْ حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص‪ٝ ،‬حُٔ‪ٟٞٞ‬ػخص حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش حُٔو‪ٜٞ‬ى طيٍ‪ٜٔ٣‬خ ٖٓ ٗخك‪٤‬ش ‪ٓٝ‬غ ‪١‬ز‪٤‬ؼش‬
‫حُٔظؼِٔ‪ٝ ٖ٤‬ه‪ٜ‬خث‪ٗ ٖٓ ْٜٜ‬خك‪٤‬ش أهَ‪ ٟ‬أ‪ ٠ُٝ‬أى‪ٝ‬حص ٓؼِْ حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ُظلو‪٤‬ن أ‪ٛ‬يحك‪ٚ‬‬
‫حَُٔؿ‪ٞ‬س‪ٔٓ ،‬خ ‪٣‬ظطِذ ٖٓ حُٔؼِْ ط‪٤ٜ٘‬ق حُٔؼَكش حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش رل‪٤‬غ ‪ َٜٔ٣‬ػِ‪ ٚ٤‬طلي‪٣‬ي‬
‫ح‪ٓ٫‬ظَحط‪٤‬ـ‪٤‬خص ‪ٝ‬حُطَم حُٔ٘خٓزش رٌَ٘ اؿَحث‪.٢‬‬

‫كخُطَم ‪ٝ‬ح‪ٓ٫‬ظَحط‪٤‬ـ‪٤‬خص حُظ‪ ٌٖٔ٣ ٢‬حٓظويحٓ‪ٜ‬خ ك‪ ٢‬طيٍ‪ ْ٣‬رؼ‪ٟٞٞٓ ٞ‬ػخص‬


‫حُ‪ٜ٘‬يٓش هي ‪٣ ٫‬ل‪٤‬ي حٓظويحٓ‪ٜ‬خ ػ٘ي طيٍ‪ ْ٣‬رؼ‪ٟٞٞٓ ٞ‬ػخص حُلَ‪ٝ‬ع ح‪٧‬هَ‪ُ ٟ‬ؼِْ‬
‫حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ًخُـزَ ‪ٝ‬ح‪٩‬ك‪ٜ‬خء ‪ٌُُ ،‬ي ‪٣‬ؼي ط‪٤ٜ٘‬ق حُٔؼَكش حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش اُ‪ٓ ٠‬لخ‪، ْ٤ٛ‬‬
‫‪ٝ‬طؼٔ‪ٔ٤‬خص ‪ٜٓٝ ،‬خٍحص ‪ٔٓٝ‬خثَ ط‪٤ٜ٘‬لخ ً ػِٔ‪٤‬خ ً ‪ٝ‬هخر‪ُِ ً٬‬ظطز‪٤‬ن ك‪ٓ ٢‬ـخٍ ط٘ظ‪ ْ٤‬حُٔلظ‪ٟٞ‬‬
‫حَُ‪٣‬خ‪ُِٜ٘ٔ ٢ٟ‬ؾ ‪ ٞٛٝ ،‬رخ‪ٟ٩‬خكش اُ‪ًُ ٠‬ي ط‪٤ٜ٘‬ق ػِٔ‪ ٢‬ك‪ٓ ٢‬ـخٍ طيٍ‪ ْ٣‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص‬
‫ػِ‪ٔٓ ٠‬ظ‪ ٟٞ‬حُ‪ٞ‬كيحص ‪ٝ‬حُل‪ٝ ٍٜٞ‬حُل‪ ٜٚ‬حُل٘‪٤‬ش ك‪٤‬غ ‪ٔ٣‬خػي ك‪ٟٝ ٢‬غ ح‪ٛ٧‬يحف‬
‫حُظيٍ‪٤ٔ٣‬ش ػِ‪ ٠‬حُٔٔظ‪٣ٞ‬خص حُٔوظِلش ‪ًٌُٝ‬ي طلي‪٣‬ي ‪َ١‬م ‪ٝ‬حٓظَحط‪٤‬ـ‪٤‬خص حُظيٍ‪ْ٣‬‬
‫حُٔ٘خٓزش‪.‬‬

‫‪ٗٝ‬ظَحً ‪٤ٔٛ٧‬ش إٔ ‪ٓ ٌٕٞ٣‬ؼِْ حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ِٓٔخ ً رٌخكش ؿ‪ٞ‬حٗذ حُٔؼَكش حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش ‪،‬‬
‫‪ٝ‬ط‪٤ٜ٘‬لخط‪ٜ‬خ ‪َ١ٝ‬م طيٍ‪ٜٔ٣‬خ ‪ٝ ،‬أكيع حُظ‪ٞ‬ؿ‪ٜ‬خص ُظؼِ‪ٜٔ٤‬خ ‪ٝ‬طؼِٔ‪ٜ‬خ كٔ‪ٞ‬ف ‪٣‬ظْ اُوخء‬
‫حُ‪ٞ٠‬ء حرظيحء ػِ‪ٝ ٠‬حهغ حٓظويحّ ٓؼِٔ‪ ٢‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ُطَحثن حُظيٍ‪ ْ٣‬حُلي‪٣‬ؼش ك‪٢‬‬
‫ٓيحٍّ حُظؼِ‪ ْ٤‬حُؼخّ‪ ،‬كٖٔ حُٔ‪٬‬كع إٔ ‪٘ٛ‬خى ػِ‪ٝ‬كخ ً ػٖ حٓظويحٓ‪ٜ‬خ ػ٘ي ًؼ‪ٖٓ َ٤‬‬
‫ٓؼِٔ‪ ٢‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص‪ ،‬كٔ٘‪٣ ٫ ٖٓ ْٜ‬و‪ ّٞ‬رظلؼ‪ِٜ٤‬خ أ‪ ٝ‬ط‪ٞ‬ظ‪٤‬ل‪ٜ‬خ حُظ‪ٞ‬ظ‪٤‬ق حُِٔ‪ُ ْ٤‬ؼيّ ٓؼَكظ‪ٚ‬‬
‫ر‪ٜ‬خ أ‪ ٝ‬ػيّ ح‪ُٔ٩‬خّ رٌ‪٤‬ل‪٤‬ش ط٘ل‪ٌٛ٤‬خ كوي أٗخٍص ػيى ٖٓ حُيٍحٓخص اُ‪ ٠‬ػِ‪ٝ‬ف ًؼ‪ٖٓ َ٤‬‬
‫حُٔؼِٔ‪ ٖ٤‬ػ٘‪ٜ‬خ ‪ٝ‬حػظٔخى‪ ْٛ‬ػِ‪َ١ ٠‬حثن طيٍ‪ ْ٣‬حػظ‪٤‬خى‪٣‬ش ٓؼَ ىٍحٓش ٍ‪ ْ٣‬حُؼظ‪٤‬ز‪٢‬‬
‫(ّٕٕٔٓ) ‪ٝ‬ىٍحٓش حُِ‪َٛ‬حٗ‪ٝ )ٕٙٔٗ9( ٢‬ىٍحٓش حُؼز‪ٞ‬ى‪ )ّٕٕٓٔ( ١‬ك‪٤‬غ أًيص ؿٔ‪٤‬غ‬
‫حُيٍحٓخص حُٔخروش ػِ‪ ٠‬إٔ طؼِ‪ ْ٤‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ك‪ ٢‬حُٔيحٍّ ٓخُحٍ ‪٣‬وظ‪ َٜ‬ػِ‪َ١ ٠‬حثن‬
‫‪58‬‬
‫حُظيٍ‪ٝ ْ٣‬أٓخُ‪٤‬ذ حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظوِ‪٤‬ي‪٣‬ش‪ ،‬ح‪ٌٛ َٓ٧‬ح أى‪ ٟ‬اُ‪ ٠‬اؿلخٍ ى‪ ٍٝ‬حُٔظؼِْ ك‪ ٢‬حُؼِٔ‪٤‬ش‬
‫حُظؼِ‪٤ٔ٤‬ش ‪ٝ ،‬ػ٘يٓخ رلغ رَ (‪ )Bell,1989‬ػٖ أٓزخد ‪ٛ‬ؼ‪ٞ‬رخص طؼِْ حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ًًَ‬
‫ٖٓ ‪ٜٟ٘ٔ‬خ ‪ٝ‬ؿ‪ٞ‬ى ه‪ ٍٜٞ‬ك‪ ٢‬ح‪ٓ٫‬ظَحط‪٤‬ـ‪٤‬خص حُظ‪ٔ٣ ٢‬ظويٓ‪ٜ‬خ حُٔؼِٔ‪ُ ٕٞ‬ظؼِ‪ٝ ْ٤‬طؼِْ‬
‫حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص أ‪ ٝ‬ػيّ ٓ‪٬‬ءٓش ‪ ٌٙٛ‬ح‪ٓ٫‬ظَحط‪٤‬ـ‪٤‬خص ُزؼ‪ ٞ‬حُٔظؼِٔ‪ٌٛٝ ،ٖ٤‬ح ٓخ أٗخٍ اُ‪ٚ٤‬‬
‫ػلخٗش ‪ٝ‬آهَ‪ )ّٕٕٓٔ( ٕٝ‬إٔ ٖٓ أٓزخد ‪ٛ‬ؼ‪ٞ‬رش طؼِ‪ ْ٤‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص حٓظويحّ ‪َ١‬حثن‬
‫ؿ‪٘ٓ َ٤‬خٓزش ك‪ ٢‬ػَ‪ ٝ‬حُٔ‪ٟٞٞ‬ػخص ‪ٝ‬كَ حُظٔخٍ‪ٝ ،ٖ٣‬هي ط‪ِٛٞ‬ض ىٍحٓش حُؼِ‪٤‬خٕ‬
‫(‪ٛ ٕٔٗٙ‬ـ) اُ‪ٝ ٠‬ؿ‪ٞ‬ى ‪ٟ‬ؼق ك‪ ٢‬أىحء ٓؼِٔ‪ ٢‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ك‪ ٢‬طلي‪٣‬ي ‪َ١‬حثن حُظيٍ‪ْ٣‬‬
‫حُٔ٘خٓزش ‪ٝ‬حهظ‪ٜ‬خٍ‪ ْٛ‬ػِ‪٣َ١ ٠‬وش حُٔلخ‪َٟ‬س ‪ٝ‬حُطَ‪٣‬وش ح‪ٓ٫‬ظ٘ظخؿ‪٤‬ش ًٔخ إٔ ٓ‪ٜ‬خٍحص‬
‫ػَ‪ ٝ‬حُيٍّ ُي‪ٓ ٟ‬ؼِٔ‪ ٢‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ُْ ط‪ َٜ‬اُ‪ ٠‬ىٍؿش حُظٌٖٔ حُٔطِ‪ٞ‬رش ‪ًٌُٝ ،‬ي‬
‫‪ٟ‬ؼق أىحث‪ُٜٔ ْٜ‬خٍس ٍر‪ ٢‬حُٔلظ‪ ٟٞ‬حَُ‪٣‬خ‪ ٢ٟ‬رخُظطز‪٤‬وخص حُل‪٤‬خط‪٤‬ش ‪ٝ‬حُؼِٔ‪٤‬ش ‪ُٜٔٝ‬خٍس‬
‫‪َ١‬ف أٓجِش ٓؼ‪َ٤‬س ُِظلٌ‪.َ٤‬‬

‫‪ًًَٝ‬ص ىٍحٓش رؼ‪٘٤‬ش ريٍ(ّٕ٘ٓٓ) إٔ حُظيٍ‪ ْ٣‬حُظِو‪ ٞٛ ٢٘٤‬حُـخُذ ك‪ ٢‬طيٍ‪ْ٣‬‬


‫حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص‪ٝ ،‬إٔ حُٔ٘خم حُ‪ٜ‬ل‪َ٣ ٫ ٢‬ه‪ ٠‬اُ‪ ٠‬حُٔٔظ‪ ٟٞ‬حُٔطِ‪ٞ‬د ٖٓ حُظلخػ‪٬‬ص حُظ‪٢‬‬
‫ط٘ـغ ػِ‪ ٠‬ح‪٩‬ريحع ر‪ ٖ٤‬حُٔؼِٔخص ‪١ٝ‬خُزخط‪ٝ ،ٖٜ‬ك‪ ٢‬ىٍحٓش أهَ‪ُ ٟ‬زؼ‪٘٤‬ش ريٍ(‪)ّٕٓٓٙ‬‬
‫ط‪ِٛٞ‬ض حُيٍحٓش اُ‪٤ٓ ٠‬خىس حُظؼِ‪ ْ٤‬حُوخثْ ػِ‪ ٠‬أِٓ‪ٞ‬د حُظؼِ‪ ْ٤‬حُٔزخَٗ ك‪ ٢‬طيٍ‪ْ٣‬‬
‫حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص‪ ،‬ر‪ٔ٘٤‬خ ‪َ١‬حثن حُظيٍ‪ ْ٣‬حُظ‪ ٢‬ط‪٤ٜ‬ت حُطخُزخص ُِؼ‪ َٜ‬حُلي‪٣‬غ طٔظويّ ريٍؿش‬
‫‪ٟ‬ؼ‪٤‬لش ؿيحً‪.‬‬

‫‪ ٖٓٝ‬ه‪ ٍ٬‬حٓظؼَح‪ُ ٝ‬زؼ‪ ٞ‬حُيٍحٓخص ٓؼَ ًَ ٖٓ ىٍحٓش ػزي حُؼِ‪ِ٣‬‬


‫(‪ٕٛٔٗٙ‬ـ) ‪ٝ‬ىٍحٓش ؿخٕ(‪ٝ )ّٕٓٓ8‬ىٍحٓش حُؼزي حٌَُ‪ٖٕٛٔٗ( ْ٣‬ـ) ‪ٝٝ‬ؿ‪ٜ‬خص ٗظَ‬
‫حُٔؼِٔ‪ ٖ٤‬ك‪ ٌٙٛ ٍٞ‬حُو‪٤٠‬ش ٓ‪ٞ‬ح ًء ػٖ ‪٣َ١‬ن ‪ ٍٕٝ‬حُؼَٔ حُظَر‪ ١ٞ‬أ‪ٓ ٝ‬خ ‪٣‬ي‪ ٍٝ‬ر‪ٖ٤‬‬
‫حُٔؼِٔ‪ ٖٓ ٖ٤‬ك‪ٞ‬حٍحص طَر‪٣ٞ‬ش ‪ ٌٖٔ٣‬إٔ َٗؿغ ػيّ حٓظويحّ ‪َ١‬حثن حُظيٍ‪ ْ٣‬حُلي‪٣‬ؼش اُ‪٠‬‬
‫أعجبة ػذ‪٠‬ذح ِٓ أثشص٘ب‪:‬‬

‫‪59‬‬
‫ٔ‪ .‬طيٗ‪ ٢‬طؤ‪ َ٤ٛ‬حُٔؼِٔ‪ ٖ٤‬هزَ حُويٓش ‪ٝ‬أػ٘خث‪ٜ‬خ ك‪- ٢‬حُظوط‪ٝ ٢٤‬حُظ٘ل‪ٝ ٌ٤‬حُظو‪- ْ٣ٞ‬‬
‫ُطَم حُظيٍ‪ ْ٣‬حُلي‪٣‬ؼش‪.‬‬

‫ٕ‪.‬حػظ‪٤‬خى حُٔؼِٔ‪ ٖ٤‬ػِ‪َ١ ٠‬حثن حُظيٍ‪ ْ٣‬ح‪٫‬ػظ‪٤‬خى‪٣‬ش ‪ٝ‬حُو‪ٞ‬ف ٖٓ طـَرش ‪َ١‬حثن‬


‫كي‪٣‬ؼش ُِظيٍ‪ ْ٣‬ػِ‪ ٠‬حػظوخى إٔ ًُي ٓ‪ٞ‬ف ‪٣‬ئهَ‪ ْٛ‬ػٖ اٗ‪ٜ‬خء حُٔوٍَ حُيٍحٓ‪٢‬‬
‫ك‪ ٢‬حُ‪ٞ‬هض حُٔليى أ‪ ٝ‬ػيّ حٓظ‪٤‬ؼخد حُط‪٬‬د ُ‪ٜ‬خ ‪ٗٝ‬ل‪ًُ ٞ‬ي‪.‬‬

‫ٖ‪ٟ .‬ؼق ى‪ ٍٝ‬ح‪٩‬ىحٍس حُٔيٍٓ‪٤‬ش ‪ٝ‬ح‪َٗ٩‬حف حُظَر‪ ١ٞ‬ك‪ ٢‬ط٘ٔ‪٤‬ش حُظيٍ‪ْ٣‬‬


‫رخُطَم حُلي‪٣‬ؼش‪.‬‬

‫ٗ‪٣ُ .‬خىس أػيحى حُط‪٬‬د ك‪ ٢‬حُل‪.ٍٜٞ‬‬

‫٘‪ٞٓ .‬ء أك‪ٞ‬حٍ حُٔزخٗ‪ ٢‬حُٔيٍٓ‪٤‬ش ‪ِٓٝ‬لوخط‪ٜ‬خ ؿخُزخً‪.‬‬

‫‪٣ُ .ٙ‬خىس حٌُْ حُٔؼَك‪ُِٔ ٢‬وٍَحص حُيٍحٓ‪٤‬ش‪.‬‬

‫‪ .7‬ه‪ ٍٜٞ‬حُظيٍ‪٣‬ذ حُظَر‪ ١ٞ‬ك‪ ٢‬ط‪ٞ‬ك‪ٔٗ َ٤‬خًؽ كو‪٤‬و‪٤‬ش ِٓٔ‪ٓٞ‬ش ُِظيٍ‪ ْ٣‬رخُطَم‬
‫حُلي‪٣‬ؼش‪.‬‬

‫‪ .8‬طيٗ‪ ٢‬هيٍحص حُط‪٬‬د حُظؼُِّٔ‪َ٤‬ش ‪ٝ‬طؼ‪ٞ‬ى‪ ْٛ‬ػِ‪ ٠‬حُ٘ٔ‪ ٢‬حُظوِ‪٤‬ي‪ ١‬حُٔؼظٔي ػِ‪٠‬‬
‫ح‪ٓ٫‬ظظ‪ٜ‬خٍ ‪ٝ‬حُللع‪.‬‬

‫‪ً .9‬ؼَس حٓظويحّ ٗظخّ ح‪٫‬هظزخٍحص حُٔؼظٔيس ػِ‪ ٠‬حُللع ‪ٝ‬حٓظؼخىس حُٔؼخٍف‬
‫ى‪ٔٗٝ‬خ أػَ ػِ‪ ٠‬حُـ‪ٞ‬حٗذ حُٔ‪ٜ‬خٍ‪٣‬ش‪.‬‬

‫‪ٝ‬رؼي ػَ‪ ٝ‬أرَُ أٓزخد حُؼِ‪ٝ‬ف ػٖ ‪َ١‬حثن حُظيٍ‪ ْ٣‬حُلي‪٣‬ؼش‪ ،‬كبٕ حُٔٔئ‪٤ُٝ‬ش‬
‫ٓ٘ظًَش ر‪ ٖ٤‬حُوزَحء ‪ٝ‬حُزخكؼ‪ٝ ٖ٤‬حُٔؼِٔ‪ُ ٖ٤‬ظ‪٬‬ك‪ ٌٙٛ ٢‬ح‪ٓ٧‬زخد ‪ٓٝ‬ؼخُـظ‪ٜ‬خ‪َٟ٣ٝ ،‬‬
‫حُزخكغ ٖٓ ه‪ ٍ٬‬حٓظوَحء ح‪٧‬ىر‪٤‬خص حُظَر‪٣ٞ‬ش ‪ٝ‬حُيٍحٓخص حُٔخروش إٔ هط‪ٞ‬حص حُٔؼخُـش‬
‫ًخُظخُ‪:٢‬‬

‫‪71‬‬
‫ٔ ‪ .‬إٔ طًَِ ٓئٓٔخص اػيحى حُٔؼِٔ‪ ٖ٤‬ػِ‪ ٠‬حُـخٗذ حُظطز‪٤‬و‪ٝ ٢‬أٓخُ‪٤‬ذ حُظيٍ‪٣‬ذ حُؼِٔ‪٢‬‬
‫ُطَحثن حُظيٍ‪ ْ٣‬حُلي‪٣‬ؼش ‪ٞٓٝ‬حُٗش ًُي ٓغ حُـخٗذ حُ٘ظَ‪ٝ ١‬حُظطز‪٤‬ن‪.‬‬

‫ٕ‪ .‬طؤ‪ َ٤ٛ‬حُٔي‪ٝ ٖ٣َ٣‬حَُٔ٘ك‪ٌٞٗٞ٤ُ ٖ٤‬ح هزَحء طيٍ‪٣‬ذ ىحهَ ٓيحٍٓ‪ٜ٘ٓٝ( ْٜ‬خ أُخٓ‪ْٜ‬‬
‫رٔ‪ٜ‬خٍحص حُظيٍ‪ ْ٣‬رخُطَم حُلي‪٣‬ؼش)‪.‬‬

‫ٖ‪ .‬إٔ ‪٣‬وط‪ ٢‬حُٔؼِْ ُظ‪ٞ‬ظ‪٤‬ق ‪َ١‬م حُظيٍ‪ ْ٣‬حُلي‪٣‬ؼش‪٣ٝ ،‬ظخرغ ك‪ ٢‬حُظ٘ل‪ٝ ٌ٤‬حُظو‪.ْ٣ٞ‬‬

‫طِ‪٣ٝ‬ي حُٔيٍٓش رخ‪٫‬كظ‪٤‬خؿخص حُ‪ُٓ٬‬ش ٖٓ ا‪ٛ‬يحٍحص طَر‪٣ٞ‬ش ‪ٝ‬أؿ‪ِٜ‬س طؼِ‪٤ٔ٤‬ش‬ ‫ٗ‪.‬‬


‫‪َٓٝ‬حكن طؼِ‪٤ٔ٤‬ش ‪ٝ‬ط٘ظ‪ٔ٤‬خص ‪ٝ‬ؿ‪َٛ٤‬خ ك‪ٓ ٢‬ز‪ َ٤‬ط‪ٞ‬ظ‪٤‬ق ‪َ١‬م حُظيٍ‪ ْ٣‬حُلي‪٣‬ؼش‪.‬‬

‫٘‪ٍ .‬ر‪ ٢‬ح‪٧‬ىحء حُ‪ٞ‬ظ‪٤‬ل‪ُِٔ ٢‬ؼِْ ‪ٝ‬حُٔي‪ٝ َ٣‬حَُٔ٘ف رٔي‪ ٟ‬ط‪ٞ‬ظ‪٤‬ق ‪َ١‬م حُظيٍ‪ْ٣‬‬
‫حُلي‪٣‬ؼش‪.‬‬

‫‪ .ٙ‬طوي‪ ْ٣‬طـٌ‪٣‬ش ٍحؿؼش ُ‪ٞ‬ح‪ٟ‬ؼ‪ ٢‬حُٔ٘خ‪ٛ‬ؾ ر‪ٜ‬يف طوِ‪ َ٤‬حٌُْ حُٔؼَك‪ٝ ٢‬حُٔؼِ‪ٓٞ‬خص ك‪٢‬‬
‫حُٔوٍَحص حُيٍحٓ‪٤‬ش ٓغ ُ‪٣‬خىس حُؼ٘خ‪٣‬ش رٍِع حُٔ‪ٜ‬خٍحص حُظؼُِّٔ‪َ٤‬ش ُِط‪٬‬د ‪ٝ‬ط٘ٔ‪٤‬ش حُٔ‪ٜ‬خٍحص‬
‫حُظيٍ‪٤ٔ٣‬ش ُِٔؼِ‪.ٖ٤‬‬

‫‪ .7‬حُو‪٤‬خّ رخُيٍحٓخص حُؼِٔ‪٤‬ش ُِ‪ٞ‬ه‪ٞ‬ف ػِ‪ ٠‬حُ‪ٟٞ‬غ حَُح‪ ٖٛ‬ك‪ ٢‬حٓظويحّ ‪َ١‬م حُظيٍ‪ْ٣‬‬
‫حُلي‪٣‬ؼش ‪٤ًٝ‬ل‪٤‬ش طط‪.َٙ٣ٞ‬‬

‫‪ .8‬ط‪ ْ٤ٜٔ‬حُٔزخٗ‪ ٢‬حُٔيٍٓ‪٤‬ش ر‪ٍٜٞ‬س طؼ‪ ٖ٤‬ػِ‪ ٠‬حٓظويحّ حُطَم حُظيٍ‪٤ٔ٣‬ش حُلي‪٣‬ؼش‪.‬‬
‫(ػيى حُط‪٬‬د ك‪ ٢‬حُ‪ٜ‬ق حُيٍحٓ‪ ،٢‬ط‪ٞ‬حكَ حُٔوظزَحص ‪ٝ‬كـَحص حُلخٓذ ‪ٝ‬حُٔ‪ٜ‬خىٍ‪.‬‬

‫‪ .9‬طـ‪ َ٤٤‬ح‪ٗ٧‬ظٔش ‪ٝ‬حُٔٔخٍٓخص حُٔؼ‪٤‬وش ُظ٘ل‪ ٌ٤‬حُطَم حُلي‪٣‬ؼش ُِظيٍ‪.ْ٣‬‬

‫ٓٔ‪.‬ط‪٤ٜ‬جش حُز‪٤‬جش حُ‪ٜ‬ل‪٤‬ش‪ ،‬رخُ‪ٓٞ‬خثَ حُٔٔخػيس حُظ‪ ٢‬طٌٖٔ حُٔؼِْ ٖٓ أىحث‪ ٚ‬حُظيٍ‪ ٢ٔ٣‬رٌَ٘‬
‫كؼّخٍ‪.‬‬

‫ٔٔ‪.‬ح‪ٛ٫‬ظٔخّ رزَحٓؾ حُظَر‪٤‬ش حُؼِٔ‪٤‬ش‪ ،‬رٌَ٘ أًؼَ طًَ‪ِ٤‬حً ‪ٓٝ‬ظخرؼش حُٔظيٍر‪ٝ ،ٖ٤‬طِ‪٣ٝ‬ي‪ْٛ‬‬
‫رخُظـٌ‪٣‬ش حَُحؿؼش حُٔٔظَٔس ‪٧‬ىحث‪ ْٜ‬حُظيٍ‪.٢ٔ٣‬‬
‫‪70‬‬
‫‪ٝ‬أه‪َ٤‬حً كبٕ ح‪ٗ٫‬ظوخٍ ٖٓ حُ‪ٞ‬حهغ اُ‪ ٠‬حُٔؤٓ‪ ٍٞ‬ك‪َ١ ٢‬م طيٍ‪ ْ٣‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ‪٣‬ظطِذ‬
‫ط‪٤ٜ‬جش حُز‪٤‬جش حُٔيٍٓ‪٤‬ش‪ٝ ،‬ط‪٤ٜ‬جش حُ‪ٜ‬ق حُيٍحٓ‪ ٢‬رظو٘‪٤‬خص حُظؼِ‪ ْ٤‬حُ‪ُٓ٬‬ش ُظ٘ل‪ ٌ٤‬طِي‬
‫ح‪ٓ٫‬ظَحط‪٤‬ـ‪٤‬خص‪ٝ ،‬طو‪ٓ ٚ٤ٜ‬ؼخَٓ َُِ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ك‪ٓ ًَ ٢‬يٍٓش‪ٝ ،‬إٔ ‪ٞ٣‬حًذ ًُي كِٔش‬
‫طؼو‪٤‬ل‪٤‬ش طؼَٔ ػِ‪ ٠‬ط‪٤ٜ‬جش حُٔؼِٔ‪ٝ ٖ٤‬حُٔـظٔغ ُظوزَ ًُي حُظـ‪ٝ َ٤٤‬حُظط‪ٝ َ٣ٞ‬اىٍحى أرؼخى‪ٙ‬‬
‫‪ٓٝ‬ظطِزخط‪ًُٝ ،ٚ‬ي ك‪ٓ ٢‬ز‪ َ٤‬حُ‪ ٍٞٛٞ‬اُ‪ٞٓ ٠‬حًزش حُؼ‪ٝ َٜ‬حُظويّ حُظو٘‪ٝ ٢‬حُظٌ٘‪ُٞٞ‬ؿ‪٢‬‬
‫‪ٝ‬حَُ‪٣‬خ‪.٢ٟ‬‬

‫‪71‬‬
‫رؼش‪٠‬ف اٌّف‪ َٛٙ‬اٌش‪٠‬بػ‪:ٟ‬‬

‫‪٣‬ؼظزَ حُٔل‪ ّٜٞ‬حَُ‪٣‬خ‪ ٢ٟ‬ح‪ٓ٧‬خّ ٌَُ ٌٓ‪ٗٞ‬خص حُٔؼَكش حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش ك‪٤‬غ طؼظٔي رخه‪٢‬‬
‫ٌٓ‪ٗٞ‬خص حُٔؼَكش حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش ػِ‪ ٠‬حُٔلخ‪ ْ٤ٛ‬حػظٔخىحً ًز‪َ٤‬حً ك‪ ٢‬طٌ‪ٜ٘٣ٞ‬خ ‪ٝ‬حٓظ‪٤‬ؼخر‪ٜ‬خ‬
‫‪ٝ‬حًظٔخر‪ٜ‬خ‪ .‬أٓخ رو‪ ٜٙٞ‬طؼَ‪٣‬ق حُٔل‪ٓ " ّٜٞ‬ل‪ ّٜٞ‬حُٔل‪ " ّٜٞ‬ك‪ٞ٣ ٬‬ؿي طؼَ‪٣‬ق ؿخٓغ أ‪ٝ‬‬
‫ٓظلن ػِ‪ُِٔ ٚ٤‬ل‪ٝ ،ّٜٞ‬هي حهظِق حُؼِٔخء ك‪ ٢‬طؼَ‪٣‬لخط‪ُِٔ ْٜ‬ل‪ُ ّٜٞ‬ؼيّ ‪ٝ‬ؿ‪ٞ‬ى ٓؼِ‪ٓٞ‬خص‬
‫ًخك‪٤‬ش ػٖ طٌ‪ ٖ٣ٞ‬حُٔلخ‪ٝ ْ٤ٛ‬حٓظويحٓخط‪ٜ‬خ‪.‬‬

‫‪ٝ‬حُٔل‪٤ٗ ْ٤ُ ّٜٞ‬جخ ً ٓلٔ‪ٓٞ‬خ ً هخثٔخ ً ك‪ ٢‬حُ‪ٞ‬حهغ‪ ،‬كخ‪٤ٗ٧‬خء حُٔلٔ‪ٓٞ‬ش حُظ‪ ٢‬طيٍ ػِ‪ٜ٤‬خ‬
‫حُٔلخ‪ٔ٤ُ ْ٤ٛ‬ض ٓ‪ٔٗ ٟٞ‬خًؽ أ‪ ٝ‬أٓؼِش ططزن ػِ‪ٝ ،ٚ٤‬طظٔؼَ ك‪ٜ٤‬خ ٓٔخط‪ ٚ‬ح‪ٓ٧‬خٓ‪٤‬ش‪٘ٛٝ ،‬خى‬
‫طؼَ‪٣‬لخص ٓظؼيىس ُِٔل‪ٜ٘ٓ ّٜٞ‬خ‪:‬‬

‫• ٓـٔ‪ٞ‬ػش ٖٓ ح‪٤ٗ٧‬خء حُٔيًٍش رخُل‪ٞ‬حّ أ‪ ٝ‬ح‪٧‬كيحع حُظ‪ ٌٖٔ٣ ٢‬ط‪٤ٜ٘‬ل‪ٜ‬خ ٓغ‬


‫رؼ‪ٜ٠‬خ حُزؼ‪ ٞ‬ػِ‪ ٠‬أٓخّ ٖٓ حُو‪ٜ‬خث‪ ٚ‬حُٔ٘ظًَش ‪ٝ‬حُٔٔ‪ِ٤‬س ‪ ٌٖٔ٣ٝ‬ح‪ٗ٩‬خٍس‬
‫اُ‪ٜ٤‬خ رخْٓ أ‪ ٝ‬رَِٓ‪.‬‬

‫• ٓـٔ‪ٞ‬ػش ٖٓ ح‪ٓ٫‬ظي‪٫٫‬ص حٌُ‪٤٘ٛ‬ش حُٔ٘ظٔش حُظ‪ٌٜٗٞ٣ ٢‬خ حُلَى‪.‬‬

‫• حُٔل‪ ٞٛ ّٜٞ‬ر٘خء ػوِ‪ ٢‬أ‪ ٝ‬طـَ‪٣‬ي ً‪ .٢٘ٛ‬اٗ‪ ٚ‬حُ‪ٍٜٞ‬س حٌُ‪٤٘ٛ‬ش حُظ‪ ٢‬طظٌ‪ُ ٕٞ‬ي‪ٟ‬‬
‫حُلَى ٗظ‪٤‬ـش طؼٔ‪ٛ ْ٤‬لخص ‪ٝ‬ه‪ٜ‬خث‪ ٚ‬حٓظ٘ظـض ٖٓ أٗ‪٤‬خء ٓظ٘خر‪ٜ‬ش ػِ‪ ٠‬أٗ‪٤‬خء ‪٣‬ظْ‬
‫حُظؼَ‪ ٝ‬اُ‪ٜ٤‬خ ك‪ٔ٤‬خ رؼي‪.‬‬

‫• حُ‪ٜ‬لش حُٔـَىس حُٔ٘ظًَش ر‪ ٖ٤‬ؿٔ‪٤‬غ أٓؼِش ًُي حُٔل‪.ّٜٞ‬‬

‫• حُٔل‪ :ّٜٞ‬طـَ‪٣‬ي ً‪ُ ٢٘ٛ‬و‪ٜ‬خث‪٘ٓ ٚ‬ظًَش ُٔـٔ‪ٞ‬ػش ٖٓ حُظ‪ٞ‬ح‪ َٛ‬أ‪ ٝ‬حُوزَحص‬


‫أ‪ ٝ‬ح‪٤ٗ٧‬خء‪،‬‬

‫• حُٔل‪ :ّٜٞ‬كٌَس ٓـَىس ط٘‪ َ٤‬اُ‪ٓ ٠‬ـٔ‪ٞ‬ػش ٖٓ حُؼ٘خ‪ َٛ‬حُظ‪ ٢‬طِظو‪ ٢‬ؿٔ‪٤‬ؼ‪ٜ‬خ ك‪٢‬‬
‫ٓـٔ‪ٞ‬ػش ٖٓ حُٔٔخص حُٔٔ‪ِ٤‬س حُٔ٘ظًَش‪.‬‬

‫‪72‬‬
‫• حُٔل‪ :ّٜٞ‬ر٘‪٤‬ش ػوِ‪٤‬ش طيٍ ػِ‪ٓ ٠‬ـٔ‪ٞ‬ػش حُٔٔخص حُٔٔ‪ِ٤‬س حُظ‪ ٢‬طِو‪ ٢‬ػ٘ي‪ٛ‬خ أكَحى‬
‫‪٘ٛ‬ق ٓؼ‪ ٖٓ ٖ٤‬ح‪٤ٗ٧‬خء‪.‬‬

‫• حُٔل‪ ٞٛ :ّٜٞ‬كٌَس ٓـَىس ٗخطـش ػٖ ح‪ٓ٫‬ظي‪٫٫‬ص حٌُ‪٤٘ٛ‬ش حُٔ٘ظٔش حُظ‪ٌٜٗٞ٣ ٢‬خ‬


‫حُلَى ٖٓ ؿَحء طلخػِ‪ٓ ٚ‬غ ح‪٤ٗ٧‬خء أ‪ ٝ‬ح‪٧‬كيحع حُٔظ‪ٞ‬حكَس ك‪ ٢‬حُز‪٤‬جش‪.‬‬

‫• ‪ ٌٖٔ٣ٝ‬حػظزخٍ حُٔل‪ًِٝ ّٜٞ‬ؽ َٓطذ ً‪ ١‬رؼي‪ ،ٖ٣‬ح‪ ٞٛ :ٍٝ٧‬حُؼزخٍس حُظ‪ ٢‬طليى‬


‫حُٔل‪ ،ّٜٞ‬أ‪ ٝ‬ح‪( ْٓ٫‬حُٔ‪ٜ‬طِق) حٌُ‪٣ ١‬طِن ػِ‪ٝ ،ٚ٤‬حُؼخٗ‪ :٢‬حُوخػيس حُظ‪ ٢‬طٔظويّ‬
‫ك‪ ٢‬حٓظؼٔخٍ ‪ ٌٙٛ‬حُؼزخٍس‪.‬‬

‫أٔ‪ٛ‬اع اٌّفب٘‪- :ُ١‬‬

‫طؼيى ط‪٤ٜ٘‬ق أٗ‪ٞ‬حع حُٔلخ‪ ْ٤ٛ‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش‪ُٝ ،‬وي طْ اػيحى ط‪٤ُٞ‬لش (ط‪٤ُٞ‬لش حُي‪ٝ‬ح‪٤ٛ‬ي‪ٞٗ٧ )١‬حع‬
‫حُٔلخ‪- :٢ٛٝ ْ٤ٛ‬‬

‫ٔ‪ -‬اٌّفب٘‪ ُ١‬اٌسغ‪١‬خ ‪ٚ‬اٌّدشدح (ِفب٘‪ ُ١‬داٌّخ)‪ٓ ٢ٛٝ :‬لخ‪ٓ ْ٤ٛ‬ـٔ‪ٞ‬ػظ‪ٜ‬خ حَُٔؿؼ‪٤‬ش ؿ‪َ٤‬‬
‫هخُ‪٤‬ش كٔؼ‪ ً٬‬حُٔلخ‪ ْ٤ٛ‬حُلٔ‪٤‬ش ط٘ظٔ‪ ٢‬اُ‪ٓ ٠‬ـٔ‪ٞ‬ػش ح‪٤ٗ٧‬خء حُٔخى‪٣‬ش ‪ٝ‬حُظ‪٬ٓ ٌٖٔ٣ ٢‬كظظ‪ٜ‬خ‬
‫‪ٝ‬ه‪٤‬خٓ‪ٜ‬خ ٓؼَ ٓل‪ ّٜٞ‬حُٔٔطَس‪ ،‬حُلَؿخٍ‪ ،‬حٌَُٓ‪ ،٢‬حُٔ٘وِش‪ٝ ،‬حُٔل‪ ّٜٞ‬حُٔـَى ‪ٓ ٞٛ‬ل‪ّٜٞ‬‬
‫ى‪ ٢ُ٫‬ؿ‪ َ٤‬كٔ‪٘٣ٝ ٢‬ظٔ‪ ٢‬اُ‪ٓ ٠‬ـٔ‪ٞ‬ػش ح‪٤ٗ٧‬خء حُٔـَىس ‪ٝ‬حُظ‪٬ٓ ٌٖٔ٣ ٫ ٢‬كظظ‪ٜ‬خ‬
‫‪ٝ‬ه‪٤‬خٓ‪ٜ‬خ ًٔل‪ ّٜٞ‬حُؼيى حُ٘ٔز‪ ،٢‬حُٔؼخىُش‪ ،‬ح‪٫‬هظَحٕ‪ٓٝ ،‬ؼظْ حُٔلخ‪ ْ٤ٛ‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش ‪ٖٓ ٢ٛ‬‬
‫ٗ‪ٞ‬ع حُٔلخ‪ ْ٤ٛ‬حُٔـَىس‪.‬‬

‫ٕ‪ -‬اٌّفب٘‪ ُ١‬األ‪١ٌٚ‬خ (اٌّفشدح) ‪ٚ‬اٌثبٔ‪٠ٛ‬خ (اٌؼبِخ)‪ :‬حُٔلخ‪ ْ٤ٛ‬ح‪٤ُٝ٧‬ش (حُٔلَىس) ‪٢ٛ‬‬
‫حُٔلخ‪ ْ٤ٛ‬حُظ‪ ٢‬ط٘ظٔ‪ ٢‬اُ‪ٓ ٠‬ـٔ‪ٞ‬ػخص أكخى‪٣‬ش أ‪ ١‬طظٌ‪ ٖٓ ٕٞ‬ػ٘‪ٝ َٜ‬حكي ‪٣ٝ‬ؼظٔي ر٘خإ‪ٛ‬خ‬
‫ػِ‪ ٠‬حُٔلٔ‪ٓٞ‬خص ٓؼَ ٓل‪ ّٜٞ‬حُْ٘ٔ‪ٓ ،‬ل‪ ّٜٞ‬حُؤَ‪ٓ ،‬ل‪ ّٜٞ‬حُ٘ـْ حُوطز‪ ،٢‬حُؼيى ح‪٢ُٝ٧‬‬
‫ح‪ٛ٧‬ـَ‪ ،‬أٓخ حُٔلخ‪ ْ٤ٛ‬حُؼخٗ‪٣ٞ‬ش (حُؼخٓش) ‪٣ٝ‬ظْ حٗظوخه‪ٝ ٚ‬ر٘خإ‪ٓ ٖٓ ٙ‬لخ‪ ْ٤ٛ‬أ‪٤ُٝ‬ش ٓؼَ ٓل‪ّٜٞ‬‬
‫حُل‪ٞ٤‬حٕ ‪ٓٝ‬ل‪ ّٜٞ‬حٌُِذ ‪ٝ‬ح‪٫‬هظَحٕ حُ٘ٔز‪.٢‬‬

‫‪73‬‬
‫ٖ‪ -‬اٌّفب٘‪ ُ١‬اٌّزؼٍمخ ثبإلخشاءاد‪ٓ ٢ٛٝ :‬لخ‪ ْ٤ٛ‬طًَِ ػِ‪َ١ ٠‬م حُؼَٔ ٓؼَ ٓل‪ّٜٞ‬‬
‫‪َٟ‬د حُٔوخى‪ٝ َ٣‬ؿٔؼ‪ٜ‬خ‪َ١ٝ ،‬ك‪ٜ‬خ ‪ٝ‬هٔٔظ‪ٜ‬خ‪.‬‬

‫ٗ‪ِ -‬فب٘‪ ُ١‬سثط‪١‬خ‪ٔ٣ٝ :‬ظويّ ك‪ٜ٤‬خ حَُحر‪٣ٝ ،ٝ ٢‬ظ‪ٞ‬كَ أًؼَ ٖٓ هخ‪ٛ‬ش ‪ٝ‬حكيس ك‪ ٢‬ح‪٤ٗ٧‬خء‬
‫ٓؼَ ٓل‪ ّٜٞ‬حُٔؼ‪ٓ ،ٖ٤‬ل‪ ّٜٞ‬حَُِٓس‪.‬‬

‫٘‪ِ -‬فب٘‪ ُ١‬فظٍ‪١‬خ ‪ٔ٣ٝ :‬ظويّ ك‪ٜ٤‬خ حَُحر‪ ٢‬أ‪ٝ ،ٝ‬طظ‪ٞ‬كَ ك‪ٜ٤‬خ ‪ٝ‬حكيس ٖٓ ر‪ ٖ٤‬ػيس ه‪ٜ‬خث‪ٚ‬‬
‫أ‪ٛ ٝ‬لخص ٓؼَ ٓل‪ ّٜٞ‬حُؼيى ؿ‪ َ٤‬حُٔخُذ (‪ ٞٛٝ‬ػيى ‪ٛ‬ل‪٤‬ق ٓ‪ٞ‬ؿذ أ‪ٛ ٝ‬لَ)‪ٓ ،‬ل‪ّٜٞ‬‬
‫أًزَ ٖٓ أ‪ٔ٣ ٝ‬خ‪.١ٝ‬‬

‫‪ِ -ٙ‬فب٘‪ ُ١‬ػالئم‪١‬خ‪ٓ ٢ٛٝ :‬لخ‪٣ ٫ ْ٤ٛ‬ظ‪ٓ َٜ‬ؼ٘خ‪ٛ‬خ ا‪ ٫‬اًح ًخٗض ٓ٘ظِٔش ػِ‪ ٠‬ػ‪٬‬هش ر‪ٖ٤‬‬
‫ٓل‪ ٖ٤ٜٓٞ‬أ‪ ٝ‬أًؼَ ٓؼَ ٓل‪ ّٜٞ‬حٌُؼخكش‪ ،‬ؿ‪٤‬ذ حُِح‪٣ٝ‬ش‪ٓٝ ،‬و‪٤‬خّ حَُْٓ‪.‬‬

‫‪ِ -7‬فب٘‪ ُ١‬رؼش‪٠‬ف‪١‬خ (ل‪١ّ١‬خ)‪ٓ ٢ٛٝ :‬لخ‪ٔ٤ُ ْ٤ٛ‬ض ُ‪ٜ‬خ ٓـٔ‪ٞ‬ػش َٓؿؼ‪٤‬ش ‪ٝ‬اٗٔخ طليى‬
‫ٓٔخط‪ٜ‬خ ح‪ٓ٧‬خٓ‪٤‬ش حُٔ٘ظًَش رلٔذ حطلخهخص ػخٓش ٓؼَ ٓل‪ ّٜٞ‬حُظطخرن‪ ،‬حُظ٘خر‪ ،ٚ‬حُظٔخ‪.١ٝ‬‬

‫‪ِ -8‬فب٘‪ ُ١‬غ‪١‬ش ِؼشفخ ‪ٓ ٢ٛٝ :‬لخ‪ ْ٤ٛ‬ؿ‪ َ٤‬هخرِش ُِظؼَ‪٣‬ق ك‪٤‬غ ‪ ٌٖٔ٣ ٫‬ا‪٣‬ـخى ػزخٍس‬
‫ط‪ٜ‬ق حُٔل‪ٛٝ ّٜٞ‬لخ ً ٓليىحً ٓؼَ ٓل‪ ّٜٞ‬حُ٘وطش‪ ،‬حُٔٔظو‪ ،ْ٤‬حُٔٔظ‪ ،ٟٞ‬حُؼيى‪ ،‬حُٔـٔ‪ٞ‬ػش‪.‬‬

‫اعزشار‪١‬د‪١‬بد رؼٍ‪ ُ١‬اٌّفب٘‪ ُ١‬اٌش‪٠‬بػ‪١‬خ‪- :‬‬

‫طؼظزَ حٓظَحط‪٤‬ـ‪٤‬ش حُٔؼِْ ك‪ ٢‬طوي‪ ْ٣‬حُٔل‪ ّٜٞ‬حَُ‪٣‬خ‪ٛ ٢ٟ‬خٓش‪ٝ ،‬طوظِق ح‪ٓ٫‬ظَحط‪٤‬ـ‪٤‬خص‬


‫حُٔ ٔظؼِٔش ك‪ ٢‬طوي‪ ْ٣‬حُٔلخ‪ ْ٤ٛ‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش ٖٓ ك‪٤‬غ ػيى حُظلًَخص ‪ٝ‬ط٘ظ‪ٜٔ٤‬خ ‪ٖٓٝ‬‬
‫ح‪ٓ٫‬ظَحط‪٤‬ـ‪٤‬خص ٓخ ‪- :٢ِ٣‬‬

‫ٔ) ِِٓٔش ٖٓ طلًَخص أٓؼِش ح‪ٗ٫‬ظٔخء‪.‬‬

‫ٕ) ِِٓٔش ٖٓ طلًَخص أٓؼِش ح‪ٗ٫‬ظٔخء ‪ٝ‬طلًَخص أٓؼِش ػيّ ح‪ٗ٫‬ظٔخء ‪ٝ‬طظٌ‪ِِٔٓ ٖٓ ٕٞ‬ش‬
‫ٖٓ ح‪ُٝ٧‬حؽ حَُٔطزش ٖٓ طلًَخص أٓؼِش ح‪ٗ٫‬ظٔخء ‪ٝ‬طلًَخص أٓؼِش ػيّ ح‪ٗ٫‬ظٔخء‪.‬‬

‫‪74‬‬
‫ٖ) ِِٓٔش ٖٓ طلًَخص أٓؼِش ح‪ٗ٫‬ظٔخء ‪ٝ‬طلًَخص أٓؼِش ػيّ ح‪ٗ٫‬ظٔخء ُ‪ ْ٤‬رظَط‪٤‬ذ ػخرض‬
‫أ‪ٓ ٝ‬ليى‪.‬‬

‫ٗ) حٓظَحط‪٤‬ـ‪٤‬خص حُظَط‪٤‬ذ‪:‬‬

‫• طؼَ‪٣‬ق – أٓؼِش حٗظٔخء – أٓؼِش ػيّ حٗظٔخء‪.‬‬

‫• أٓؼِش حٗظٔخء – أٓؼِش ػيّ حٗظٔخء – طؼَ‪٣‬ق‪.‬‬

‫• طؼَ‪٣‬ق – أٓؼِش حٗظٔخء‪.‬‬

‫• أٓؼِش حٗظٔخء – طؼَ‪٣‬ق‪.‬‬

‫ِؼب‪١٠‬ش إرمبْ ف‪ ُٙ‬اٌطالة ٌٍّفب٘‪ ُ١‬اٌش‪٠‬بػ‪١‬خ‪:‬‬

‫‪٘ٛ‬خى ٓؼخ‪٤ًِٞٓ َ٤٣‬ش ُو‪٤‬خّ ٓي‪ ٟ‬اطوخٕ ك‪ ْٜ‬حُط‪٬‬د ُِٔلخ‪ ْ٤ٛ‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش ‪ٝ‬ك‪ٌٛ ٢‬ح حُٔـخٍ‬
‫‪ٞ٣‬ؿي ٗٔ‪ًٞ‬ؿخٕ ٌُُي‪- :‬‬

‫أ‪ٚ‬الً‪ :‬إٌّ‪ٛ‬رج األ‪ٚ‬ي‪ :‬لبئّخ ثبألػّبي اٌز‪٠ ٟ‬م‪ َٛ‬ث‪ٙ‬ب اٌزٍّ‪١‬ز ٌم‪١‬بط إرمبْ اٌزؼٍُ‪:‬‬

‫ٓؼخٍ حُ٘‪٢‬ء حُٔؼط‪ ٠‬حُؼَٔ حٌُ‪٣ ١‬و‪ ّٞ‬ر‪ ٚ‬حُظِٔ‪ٌ٤‬‬

‫* اًح أُػط‪ ٠‬حْٓ حُٔل‪٣ ّٜٞ‬ؼط‪ٓ ٢‬ؼخ‪ ً٫‬ػِ‪ٚ٤‬‬

‫‪٣ -‬ؼط‪ٓ ٢‬ؼخ‪٘٣ ٫ ً٫‬طزن ػِ‪ ٠‬حُٔل‪ّٜٞ‬‬


‫‪٣ -‬وظخٍ حُ‪ٜ‬لش حَُٔطزطش رخُٔل‪ّٜٞ‬‬
‫‪٣ -‬وظخٍ ‪ٛ‬لش ‪ ٫‬طَطز‪ ٢‬رخُٔل‪ّٜٞ‬‬
‫‪٣ -‬ؼط‪ ٢‬طؼَ‪٣‬لخ ُِٔل‪ّٜٞ‬‬

‫* اًح أػط‪ٓ ٠‬ؼخ‪ ً٫‬ػِ‪ ٠‬حُٔل‪٣ ّٜٞ‬وظخٍ حْٓ حُٔل‪ّٜٞ‬‬

‫* اًح أػط‪ ٠‬أٓٔخء ٓل‪٣ ٖ٤ٜٓٞ‬ز‪ ٖ٤‬حُؼ‪٬‬هش ر‪ٜٔ٘٤‬خ‬

‫‪75‬‬
‫ثبٔ‪١‬بً‪ّٛٔ :‬رج د‪٠‬ف‪١‬ظ ف‪ ٟ‬اوزغبة اٌّف‪ٕ٠ٚ - :َٛٙ‬مغُ إٌ‪ِ ٝ‬غز‪- :ٓ١٠ٛ‬‬

‫األ‪ٚ‬ي‪٠ :‬م‪١‬ظ لذسح اٌطبٌت ػٍ‪ ٝ‬رّ‪١١‬ض األِثٍخ ِٓ اٌال أِثٍخ‪.‬‬

‫ٓؼ‪ُ٣ * :ً٬‬ؼط‪ ٢‬حُظِٔ‪ ٌ٤‬أٓؼِش ُِٔل‪ ،ّٜٞ‬أ‪٣ ٝ‬ليى حُٔل‪٣ٝ ّٜٞ‬ؼَِ ًُي‪.‬‬

‫* ‪ُ٣‬ؼط‪ ٢‬حُظِٔ‪ ٌ٤‬أٓؼِش ِٓز‪٤‬ش ُِٔل‪٣ٝ ّٜٞ‬ؼَِ ًُي‪.‬‬

‫اٌثبٔ‪٠ :ٟ‬م‪١‬ظ لذسح اٌزٍّ‪١‬ز ػٍ‪ ٝ‬رّ‪١١‬ض خظبئض اٌّف‪.َٛٙ‬‬

‫ٓؼ‪٣ * ً٬‬ليى ح‪٤ٗ٧‬خء حُظ‪٣ ٢‬ـذ ط‪ٞ‬حكَ‪ٛ‬خ ك‪ ٢‬أٓؼِش حُٔل‪.ّٜٞ‬‬

‫* ‪٣‬ليى حُو‪ٜ‬خث‪ٝ ٚ‬حَُ٘‪ ١ٝ‬حٌُخك‪٤‬ش كظ‪ ٌٕٞ٣ ٠‬حُٔؼخٍ ا‪٣‬ـخر‪ ٢‬ػِ‪ ٠‬حُٔل‪.ّٜٞ‬‬

‫* ‪٣‬ليى حُ‪ٜ‬لخص حُٔ٘ظًَش ‪ٝ‬ؿ‪ َ٤‬حُٔ٘ظًَش ر‪ٓ ٖ٤‬ل‪.ٖ٤ٜٓٞ‬‬

‫* ‪ُ٣‬ؼط‪ ٢‬طؼَ‪٣‬لخ ً ىه‪٤‬وخ ً ‪ٓٝ‬ليىحً ُِٔل‪.ّٜٞ‬‬

‫دٌ‪ ً١‬اٌزخط‪١‬ؾ ٌٍزؼٍ‪ ُ١‬االعزشار‪١‬د‪ ٟ‬ف‪ ٟ‬اٌش‪٠‬بػ‪١‬بد‬

‫‪٣‬ظٌ‪ٌٛ ٕٞ‬ح حُيُ‪ ٖٓ َ٤‬ػ‪٬‬ع َٓحكَ أٓخٓ‪٤‬ش طلظ‪ٜ٘ٓ ًَ ١ٞ‬خ ػِ‪ ٠‬ػيس هط‪ٞ‬حص ؿِث‪٤‬ش‪،‬‬
‫‪٣ٝ‬ظْ طيٍ‪ ْ٣‬حُٔلخ‪ ْ٤ٛ‬رظطز‪٤‬ن ىُ‪ َ٤‬حُظوط‪ُِ ٢٤‬ظؼِ‪ ْ٤‬ح‪ٓ٫‬ظَحط‪٤‬ـ‪ ٢‬ك‪ ٢‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ػِ‪٠‬‬
‫حُٔؼَكش حُٔلخ‪٤ٔ٤ٛ‬ش ًٔخ ‪:٢ِ٣‬‬

‫أ‪ٚ‬الً‪ :‬اٌز‪١ٙ‬ئخ ٌٍزؼٍ‪( ُ١‬رسؼ‪١‬ش اٌّسز‪- :)ٜٛ‬‬

‫أ‪ -‬ه‪ٔٓ ّْ٤‬ظ‪ ٟٞ‬حُظؼِْ‬

‫د‪ٗ -‬خهٖ ح‪ٛ٧‬يحف‬

‫ؽ‪ّٜٓ -‬ي ُِٔٔؤُش‬

‫ى‪ ٢٘ٗ -‬حُوِل‪٤‬ش حُٔؼَك‪٤‬ش‬


‫‪77‬‬
‫‪ٛ‬ـ‪ ًٍِ -‬حُظ‪ٞ‬ؿ‪ / ٚ٤‬أػَ ح‪ٛ٫‬ظٔخّ‬

‫ثبٔ‪١‬بُ‪ :‬رمذ‪ ُ٠‬اٌّسز‪- :ٜٛ‬‬

‫أ‪ -‬ط‪ٞ‬هق ‪ /‬طؤَٓ‬

‫د‪ -‬حريأ رظوي‪ ْ٣‬حُٔلظ‪ٟٞ‬‬

‫ؽ‪ٓ -‬خػي ػِ‪ ٠‬طٔؼَ ح‪٧‬كٌخٍ‬

‫ثبٌثبً‪ :‬اٌزطج‪١‬ك ‪ /‬اإلدِبج‪- :‬‬

‫أ‪ -‬أىٓؾ ‪ٗ /‬ظْ‪ٗ :‬خ‪ َ١‬حُٔظؼِٔ‪ ٖ٤‬ك‪ ٢‬حُلِ‪ٝ ٍٞ‬حُظ٘ل‪ٗٝ ٌ٤‬خه٘‪ ْٜ‬ك‪ٜ٤‬خ هخٍٕ كِ‪ ٍٞ‬حُٔظؼِٔ‪ٖ٤‬‬
‫رخُلِ‪ ٍٞ‬حُ٘ٔ‪ًٞ‬ؿ‪٤‬ش ‪ٝ‬روزَحص حُظؼِْ ح‪٧‬هَ‪.ٟ‬‬

‫د‪ -‬ه‪ ِّْ٤‬ح‪ٗ٩‬ـخُ‪:‬‬

‫ٌٗٔؽ حُظو‪ٗٝ ْ٤٤‬خه٘‪.ٚ‬‬

‫ٗخهٖ ح‪٧‬هطخء حُٔلخ‪٤ٔ٤ٛ‬ش حُٔخروش‪.‬‬

‫‪ٝ‬كَ حُظؼِ‪.ِ٣‬‬

‫ؽ‪ٓٝ -‬غ حُظؼِْ‪ٝ :‬كَ كَ‪ٛ‬خ ً ُظ‪٤ٓٞ‬غ حُظؼِْ ٓظِح‪٣‬يس ك‪ ٢‬ط٘‪ٞ‬ػ‪ٜ‬خ ‪ٝ‬طؼو‪٤‬ي‪ٛ‬خ ٗخهٖ حُ٘ٔ‪ٞ‬‬
‫حُلخ‪.َٛ‬‬

‫ل‪ٛ‬اػذ ػبِخ ‪ِٚ‬جبدا ‪٠‬دت ِشاػبر‪ٙ‬ب ػٕذ رذس‪٠‬ظ اٌّفب٘‪ُ١‬‬

‫ٔ‪ -‬حُٔلخ‪ ٫ ْ٤ٛ‬طُؼط‪ُِٔ ٠‬ظؼِْ رَ ‪٣‬ـذ ػِ‪ ٠‬حُٔظؼِْ إٔ ‪ٜٔ٠٣‬خ ‪ٝ‬إٔ ‪٣‬يٓـ‪ٜ‬خ ‪ ٖٟٔ‬حُز٘خء‬
‫حُٔؼَك‪ ٢‬حٌُ‪ُ ١‬ي‪.ٚ٣‬‬

‫ٕ‪ -‬طلي‪٣‬ي ‪١‬ز‪٤‬ؼش حُٔل‪ ّٜٞ‬أ‪ٞٗ ١‬ع حُٔل‪١ ّٜٞ‬زوخ ً ُِظ‪٤ٜ٘‬ق حُ‪ٞ‬حٍى ٓخروخً‪.‬‬

‫‪78‬‬
‫ٖ‪ -‬طلي‪٣‬ي حُٔٔخص ح‪ٓ٧‬خٓ‪٤‬ش (حُلَؿش) ُِٔل‪ُٝ ّٜٞ‬لض حُ٘ظَ اُ‪ٜ٤‬خ ػ٘ي ‪َٟ‬د أٓؼِش‬
‫ح‪ٗ٫‬ظٔخء (ح‪ٓ٧‬ؼِش ح‪٣٩‬ـخر‪٤‬ش ػٖ حُٔل‪.)ّٜٞ‬‬

‫ٗ‪َٟ -‬د أٓؼِش ا‪٣‬ـخر‪٤‬ش ‪ٝ‬أهَ‪ِٓ ٟ‬ز‪٤‬ش ٓغ حُظلٔ‪ َ٤‬ك‪ ٢‬حُلخُظ‪.ٖ٤‬‬

‫٘‪ٍ -‬ر‪ ٢‬حُٔل‪ ّٜٞ‬رخُوزَحص حُٔخروش حُ‪ُٓ٬‬ش ُظؼِٔ‪.ٚ‬‬

‫‪٤ٛ -ٙ‬خؿش طؼَ‪٣‬ق حُٔل‪ ّٜٞ‬رِـش ‪ٝ‬ح‪ٟ‬لش طظ‪ ٖٔ٠‬ؿٔ‪٤‬غ حُٔٔخص حُلَؿش ُِٔل‪ ّٜٞ‬رل‪٤‬غ‬
‫‪٣‬ل‪ٜٜٔ‬خ حُٔظؼِْ رٔ‪ُٜٞ‬ش‪.‬‬

‫‪ -7‬اطخكش حُلَ‪ٛ‬ش ُِظ‪ُِ ٌ٤ٓ٬‬ظيٍد ػِ‪ ٠‬حُٔل‪ٝ ّٜٞ‬حٓظويحٓ‪ ٚ‬ك‪ ٢‬ر٘خء ٓلخ‪ ْ٤ٛ‬أهَ‪.ٟ‬‬

‫‪ -8‬طز٘‪ًٞٔٗ ٢‬ؽ طؼِْ ‪ٔ٣‬خػي حُط‪٬‬د ػِ‪ ٠‬ر٘خء حُٔلخ‪.ْ٤ٛ‬‬

‫‪ -9‬حُلَ‪ ٙ‬ػِ‪ ٠‬طٌ٘‪ َ٤‬حُ‪ٍٜٞ‬س حٌُ‪٤٘ٛ‬ش ُِٔل‪ ّٜٞ‬ك‪ ٢‬حُيٓخؽ‪ ،‬كبٕ ًُي ‪ َُٜٔ٣‬ػِ‪٠‬‬
‫حُٔظؼِْ ػِٔ‪٤‬ش حٓظيػخث‪ ٚ‬ػ٘ي حُلخؿش اُ‪.ٚ٤‬‬

‫ٓٔ‪ -‬حُؼَٔ ػِ‪ ٕٞٛ ٠‬حُٔل‪ ٖٓ ّٜٞ‬ه‪ ٍ٬‬طيٍ‪٣‬زخص ٓ٘ظٔ‪٤‬ش ًِٔخ ُِّ ًُي‪.‬‬

‫‪79‬‬
‫االردب٘بد اٌسذ‪٠‬ثخ ٌزذس‪٠‬ظ اٌش‪٠‬بػ‪١‬بد ٌز‪ ٞٚ‬اإلػبلخ اٌغّؼ‪١‬خ‬

‫ح‪٩‬ػخهش حُٔٔؼ‪٤‬ش (حُ‪)ْٜٔ‬‬


‫‪٣‬و‪ٜ‬ي رخُ‪ :ْٜٔ‬كي‪ٝ‬ع اػخهش ٓٔؼ‪٤‬ش ػِ‪ ٠‬ىٍؿش ٖٓ حُ٘يس رل‪٤‬غ ‪ٔ٣ ٫‬ظط‪٤‬غ ٓؼ‪ٜ‬خ حُلَى‬
‫إٔ ‪ ٌٕٞ٣‬هخىٍحً ػِ‪ ٠‬حُٔٔغ ‪ٝ‬ك‪ ْٜ‬حٌُ‪ ّ٬‬حُٔ٘ط‪ٞ‬م‪ ،‬كظ‪ٓ ٠‬غ حٓظويحّ أىحس ُِٔٔغ‪٣ٝ ،‬ظَطذ‬
‫ػِ‪ًُ ٠‬ي ٌٓ٘‪٬‬ص طظؼِن رخ‪٫‬ط‪ٜ‬خٍ ُي‪ ١‬حُطخُذ‪ ٖٓٝ ،‬ػْ كِي‪َ١ ٚ٣‬م هخ‪ٛ‬ش ُ‪٬‬ط‪ٜ‬خٍ‬
‫ٓ٘‪ٜ‬خ‪:‬‬

‫أ‪ٚ‬ال – اٌطش‪٠‬مخ اٌشف‪١ٙ‬خ‪:‬‬


‫‪٣َ١ ٢ٛٝ‬وش طـٔغ ر‪ ٖ٤‬حٓظويحّ حٌُ‪ٝ ّ٬‬روخ‪٣‬خ حُٔٔغ ‪ٝ‬هَحءس حٌُ‪ٝ ّ٬‬ط‪:ْ٠‬‬

‫‪ -0‬لشاءح اٌىالَ‪:‬‬
‫‪٣ٝ‬ؼ٘‪ ٢‬ر‪ ٚ‬هَحءس حُ٘لخ‪ ٞٛٝ ،ٙ‬هيٍس حُٔظؼِْ ػِ‪٬ٓ ٠‬كظش حُ٘لخ‪ٝ ٙ‬حُِٔخٕ ‪ٝ‬حُلي‬
‫‪ٝ‬طؼز‪َ٤‬حص حُ‪ٞ‬ؿ‪ٝ ٚ‬حُـْٔ ‪ ٖٓٝ‬ه‪ ٍ٬‬حُٔؼِ‪ٓٞ‬خص حُٔٔظٔيس ٖٓ حُٔ‪ٞ‬هق‪١ٝ ،‬ز‪٤‬ؼش‬
‫حٌُ‪٣ٝ .ّ٬‬لظخؽ حُطخُذ ح‪ُ ْٛ٧‬ظيٍ‪٣‬زخص هخ‪ٛ‬ش ٓؼَ ‪ٟٝ‬غ ‪٣‬ي‪ ٙ‬ػِ‪ ٢‬كْ أ‪ ٝ‬أٗق أ‪ٝ‬‬
‫ك٘ـَس حُٔؼِْ ك‪ٞٓ ٢‬ح‪ٟ‬غ ٓؼ‪٘٤‬ش ر‪ٜ‬يف اكٔخّ حُطخُذ رخ‪ٛ٫‬ظِحُحص حُ‪ٜ‬خىٍس ػٖ‬
‫طِي ح‪٧‬ؿِحء ػ٘ي ٗطن حُلَ‪ٝ‬ف ‪ ٌٙٛٝ ،‬حُطَ‪٣‬وش ُ‪ٜ‬خ ٌٓ٘‪٬‬ص ٓؼَ ‪:‬‬
‫ر‪٢‬ء أ‪َٓ ٝ‬ػش كًَش ٗلخ‪ ٙ‬حُٔظٌِْ ‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫ػيّ ٓ‪٬‬ءٓش حُز‪٤‬جش حُظ‪٣ ٢‬ظليع ك‪ٜ٤‬خ حُٔظٌِْ ٓؼَ رؼي حُٔٔخكش ‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ٝ‬ؿ‪ٞ‬ى ٌٓ٘‪٬‬ص ر‪٣َٜ‬ش ُي‪ ١‬ح‪. ْٛ٧‬‬ ‫‪-‬‬
‫ٌٓ٘‪٬‬ص طظؼِن رطز‪٤‬ؼش حُ٘طن ‪ٓ :‬ؼَ ‪ٝ‬ؿ‪ٞ‬ى ٓ٘خ‪١‬ن ٓظؼيىس طظلٌْ‬ ‫‪-‬‬
‫ك‪ٓ ٢‬وخٍؽ حُلَ‪ٝ‬ف ‪.‬‬

‫‪ّ٠ٚ‬ىٓ رمٍ‪ ً١‬رٍه اٌّشبوً ِٓ خالي ‪:‬‬


‫اعزشر‪١‬د‪١‬خ اٌز‪ٛ‬لغ ‪:‬‬ ‫أ‪-‬‬
‫ط‪ٞ‬هغ حٌُِٔخص حُٔلظِٔش ‪ٝ‬حُٔ‪٤‬خم ‪ٝ‬ح‪ٓ٧‬جِش ‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫طلي‪٣‬ي حُٔؼِ‪ٓٞ‬خص ‪ٝ‬ح‪ٓ٧‬جِش ‪ٝ‬حٌُٔ٘‪٬‬ص حُظ‪٣َ٣ ٢‬ي ح‪ْٛ٧‬‬ ‫‪-‬‬
‫حُل‪ ٍٜٞ‬ػِ‪ٜ٤‬خ ‪.‬‬
‫حُظوط‪ُِ ٢٤‬ظوِ‪ ٖٓ ٚ‬حٌُٔ٘‪٬‬ص حُز‪٤‬ج‪٤‬ش ‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫ة‪ -‬اعزشار‪١‬د‪١‬خ رؼ‪٠ٛ‬ؼ‪١‬خ ‪:‬‬
‫طٌَحٍ رؼ‪ ٞ‬حٌُِٔخص ‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪81‬‬
‫حهظ‪ٜ‬خٍ رؼ‪ ٞ‬حٌُِٔخص ‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫حٓظويحّ حُ‪ٜ‬ـخء ك‪ ٢‬حٌُِٔخص ح‪ٓ٧‬خٓ‪٤‬ش ‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫حٓظويحّ ح‪ٔ٣٩‬خءحص ‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫ًظخرش ٍٓخُش ٓوظ‪َٜ‬س طًَِ ػِ‪ ٢‬حٌُِٔخص ح‪ٓ٧‬خٓ‪٤‬ش ‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫ج‪ -‬اعزشار‪١‬د‪١‬بد االعزّبع ‪:‬‬
‫‪ٝ‬طَ٘ٔ ‪:‬‬
‫إٔ ‪٣‬ظليع حُٔظٌِْ ر‪ٟٞٞ‬ف ‪٣ٝ‬وق ٓوخرَ ح‪. ْٛ٧‬‬ ‫‪-‬‬
‫ح‪٫‬هظَحد ٖٓ حُ٘و‪ ٚ‬حُٔظٌِْ ‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫حٌُق ػٖ حٌُ‪ ّ٬‬ك‪ ٢‬أػ٘خء حُ‪ٟٞ٠‬خء ‪..‬‬ ‫‪-‬‬
‫ك‪ ٍٞ٠‬حُـِٔخص ‪ٝ‬ح‪٫‬ؿظٔخػخص ٓزًٌَح‪.‬‬ ‫‪-‬‬

‫ٕ‪ -‬حُظيٍ‪٣‬ذ حُٔٔؼ‪: ٢‬‬


‫‪ٝ‬ط‪ٜ‬يف اُ‪ ٢‬ح‪ٓ٫‬ظلخىس ٖٓ روخ‪٣‬خ حُٔٔغ ُي‪ ١‬حُطخُذ حُٔؼخم ٓٔؼ‪٤‬خ ‪ٝ ،‬رخُظخُ‪ ٫ ٢‬طـي‪١‬‬
‫ٓغ حُطخُذ ح‪ ْٛ٧‬ريٍؿش كخىس ‪.‬‬

‫ٖ‪ُ -‬ـش ح‪ٗ٩‬خٍس ‪ٝ :‬ط‪ْ٠‬‬


‫‪ -‬اٗخٍحص ‪ٛٝ‬ل‪٤‬ش ‪:‬‬
‫‪ ٢ٛٝ‬حٗخٍحص ُ‪ٜ‬خ ٓيُ‪ٓ ٍٞ‬ؼ‪َ٣ ،ٖ٤‬طز‪ ٢‬رؤٗ‪٤‬خء كٔ‪٤‬ش ِٓٔ‪ٓٞ‬ش ك‪ًٖٛ ٢‬‬
‫حُطخُذ ح‪٣ٝ ْٛ٧‬و‪ ّٞ‬رخُظؼز‪ َ٤‬ػ٘‪ٜ‬خ رخ‪ٗ٩‬خٍس‪.‬‬
‫‪ -‬اٗخٍحص ؿ‪ٛٝ َ٤‬ل‪٤‬ش‪:‬‬
‫‪ ٢ٛٝ‬اٗخٍحص ُ‪ُٜ ْ٤‬خ ٓيُ‪ٓ ٍٞ‬ؼ‪َٓ ٖ٤‬طز‪ ٢‬رٌَ٘ ٓزخَٗ ٌُِِٔش حُظ‪٣ ٢‬ظْ‬
‫حُظؼز‪ َ٤‬ػ٘‪ٜ‬خ ٓؼَ‪ٓ :‬يٍٓش – ٓؼِْ – حٓز‪ٞ‬ع‪.‬‬

‫‪ٝ‬رخُظخُ‪٫ ٢‬ري ٖٓ ٓلخ‪ُٝ‬ش ط‪ٞ‬ك‪٤‬ي ُـش ح‪ٗ٩‬خٍس ‪ٟٝٝ‬ؼ‪ٜ‬خ ك‪ ٢‬هخٓ‪٘ٛٝ ،ّٞ‬خى ٓخ ‪٣‬ؼَف‬
‫ربٗخٍحص ح‪ٛ٧‬خرغ‪.‬‬

‫ٗ‪ -‬ح‪٫‬ط‪ٜ‬خٍ حٌُِ‪٢‬‬


‫‪٣َ١ ٢ٛٝ‬وش طٔٔق ُِطخُذ رخٓظويحّ ًَ حُ‪ٓٞ‬خثَ حُٔظخكش ك‪ ٢‬ػِٔ‪٤‬ش ح‪٫‬ط‪ٜ‬خٍ ٓؼَ‪:‬‬
‫ُـش ح‪ٗ٩‬خٍس ‪ٛٝ‬ـخء ح‪ٛ٧‬خرغ ‪ٝ‬هَحءس حٌُ‪ٝ ّ٬‬حُٔؼ‪٘٤‬خص حُٔٔؼ‪٤‬ش ‪ٝ‬طؼز‪َ٤‬حص‬
‫حُ‪ٞ‬ؿ‪ٝ ٚ‬حٌُظخرش ‪ٝ‬حَُْٓ‪.‬‬

‫‪80‬‬
‫٘‪٣َ١ -‬وش ٍ‪ٗٝ‬ظَ‪:‬‬
‫‪٣َ١ ٢ٛٝ‬وش ط٘ز‪٣َ١ ٚ‬وش ح‪٫‬ط‪ٜ‬خٍ حٌُِ‪ ٢‬ك‪ ٢‬ىٓـ‪ٜ‬خ حُطَ‪٣‬وش حُ٘ل‪٤ٜ‬ش ٓغ‬
‫حُطَ‪٣‬وش حُ‪٤‬ي‪٣ٝ‬ش‪ ،‬ك‪٤‬غ طؼظٔي ػِ‪ ٢‬ىٓؾ حٓظويحّ حٗخٍحص ح‪ٛ٧‬خرغ ُِظؼز‪ َ٤‬ػٖ‬
‫ًَ ًِٔش‪٣َ١ ٢ٛٝ ،‬وش ؿ‪٘ٓ َ٤‬ظَ٘س ك‪ٓ ٢‬يحٍّ ح‪٫‬ػخهش حُٔٔؼ‪٤‬ش‪.‬‬

‫‪ٕ٘ٚ‬بن ػذح ِذاخً رؼزجش ِٕبعجخ ٌٍزذس‪٠‬ظ ٌز‪ ٞٚ‬اٌؼ‪ٛ‬ق اٌغّؼ‪:ٟ‬‬


‫أ‪ -‬اٌّذخً اٌج‪١‬ئ‪:ٟ‬‬
‫‪٣ٝ‬ؼ٘‪ ٢‬حُظؼخَٓ ٓغ حُز‪٤‬جش‬
‫حُويٓخص‬ ‫‪ٝ‬ط‪ٞ‬ك‪َ٤‬‬
‫حُٔزخَٗس ٖٓ ه‪ٍ٬‬‬
‫ح‪٫‬كظٌخى حُٔٔظَٔ‬
‫رخُظ‪ٞ‬ح‪ٝ َٛ‬ح‪٤ٗ٧‬خء‬
‫ك‪ ٢‬حُٔ‪ٞ‬حهق حُٔوظِلش‪.‬‬
‫ة‪ -‬اٌّذخً اٌّغشز‪:ٟ‬‬
‫‪٣ٝ‬ؼ٘‪ ٢‬ر‪ ٚ‬ه‪٤‬خّ ح‪ ْٛ٧‬رظٔؼ‪ُٝ َ٤‬ؼذ ح‪٧‬ى‪ٝ‬حٍ‪ ،‬كوي أػزظض حُيٍحٓخص إٔ حٓظ‪٤‬ؼخد‬
‫ح‪ ْٛ٧‬ػٖ ‪٣َ١‬ن حُٔٔغ ‪٣ ٫‬ظـخ‪ٝ ،%ٕ٘ ُٝ‬طَطلغ ك‪ ٢‬كخُش حُؼَ‪ٝ‬‬
‫حُز‪ ١َٜ‬حُ‪.%ٗٓ ٢‬‬
‫ج‪ِ -‬ذخً زً اٌّشىالد‪:‬‬
‫ػٖ ‪٣َ١‬ن طوي‪٬ٌ٘ٓ ْ٣‬ص ٓ٘خٓزش ‪ٝ‬ه‪٤‬خّ ح‪ ْٛ٧‬رٔلخ‪ُٝ‬ش كِ‪ٜ‬خ ‪ٝ‬كن ‪٣َ١‬وش كَ‬
‫حٌُٔ٘‪٬‬ص‪.‬‬
‫د‪ -‬ؽش‪٠‬مخ اٌزؼٍ‪ ُ١‬اٌفشد‪:ٞ‬‬
‫‪ٝ‬طؼظٔي ػِ‪ ٠‬طلَ‪٣‬ي حُظؼِْ‪ًُٝ ،‬ي ُِظـِذ ػِ‪ ٠‬حُلَ‪ٝ‬م حُلَى‪٣‬ش ر‪ ٖ٤‬حُط‪٬‬د‪.‬‬
‫٘ـ ‪ -‬اٌ‪ٛ‬عبئً اٌزؼٍ‪١ّ١‬خ‪:‬‬
‫‪٣ٍَٟٝ ٢ٛٝ‬ش ٖٓ ك‪٤‬غ حُؼَ‪ ٝ‬حُز‪ٝ ١َٜ‬ؿ‪٣ٝ َٙ٤‬ـذ إٔ طظٌخَٓ ٓغ ‪َ١‬م‬
‫حُظيٍ‪ٝ ْ٣‬حُٔلظ‪.١ٞ‬‬

‫‪َ١ ٖٓٝ‬م حُظيٍ‪ ْ٣‬حُٔٔظويٓش ٓلخ‪ُٝ‬ش ؿٔخٍ كخٓي‪ٝ ،‬حٓٔخػ‪ٓ َ٤‬لٔي ٔ‪ٔ99‬‬
‫ّ (ٗ) حٓظويحّ حُٔيهَ حُٔؼِٔ‪ ٢‬حُٔز٘‪ ٢‬ػِ‪ ٠‬ح‪ً٫‬ظ٘خف ك‪ ٢‬طيٍ‪ ْ٣‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ُِط‪٬‬د‬
‫ً‪ ١ٝ‬حُؼ‪ٞ‬م حُٔٔؼ‪ ٢‬رخُ‪ٜ‬ق حُؼخٗ‪ ٢‬حُٔظ‪ٓٝ ٢ٓٞ‬ؼَكش أػَ ًُي ػِ‪ ٠‬طل‪ِْٜ٤ٜ‬‬
‫‪ٝ‬حطـخ‪ٛ‬خط‪ٗ ْٜ‬ل‪ ٞ‬طؼِ‪ ْ٤‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص‪ٝ ،‬ط‪٘ٔ٠‬ض حُؼ‪٘٤‬ش ٓـٔ‪ٞ‬ػظ‪ ٖ٤‬طـَ‪٣‬ز‪٤‬ظ‪١ ٔ7( ٖ٤‬خُزخ‬

‫‪81‬‬
‫‪١ٝ‬خُزش)‪ٓٝ ،‬ـٔ‪ٞ‬ػش ‪ٟ‬خرطش ٖٓ ٘ٔ ‪١‬خُزخ ‪١ٝ‬خُزش‪ٝ ،‬أٗخٍص حُ٘ظخثؾ اُ‪ٝ ٠‬ؿ‪ٞ‬ى كَ‪ٝ‬م‬
‫ًحص ى‪ُ٫‬ش اك‪ٜ‬خث‪٤‬ش ُ‪ٜ‬خُق حُٔـٔ‪ٞ‬ػظ‪ ٖ٤‬حُظـَ‪٣‬ز‪٤‬ظ‪ ٖ٤‬ك‪ ٢‬ح‪٫‬طـخ‪ٝ ٙ‬حُظل‪.َ٤ٜ‬‬

‫‪ٝ‬حٓظويّ ٍٓ‪٠‬خٕ ٍكؼض ٗ‪ )ٙ( ّٔ99‬حٌُٔز‪ٞ٤‬طَ ك‪ ٢‬طيٍ‪ ْ٣‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص‬


‫ُِط‪٬‬د ً‪ ١ٝ‬حُؼ‪ٞ‬م حُٔٔؼ‪ٝ ٢‬طلي‪٣‬ي أػَ ًُي ػِ‪ ٠‬طل‪ٝ ِْٜ٤ٜ‬حطـخ‪ٛ‬خط‪ٗ ْٜ‬ل‪ٞ‬‬
‫حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ‪١ٝ‬زوض حُيٍحٓش ػِ‪ ٠‬ػ‪٘٤‬ظ‪ٓ ٖ٤‬ظٌخكجظ‪١ ٕٔ ٖٓ ٖ٤‬خُزخ ‪١ٝ‬خُزش ‪ٝ‬ط‪َٛٞ‬‬
‫حُزخكغ حُ‪ ٢‬إٔ حٓظويحّ حٌُٔز‪ٞ٤‬طَ ًٔٔخػي طؼِ‪ ٢ٔ٤‬رخُطَ‪٣‬وش ح‪ٍٗ٩‬خى‪٣‬ش كؼخٍ ك‪ ٢‬طيٍ‪ْ٣‬‬
‫حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ‪ ُٚٝ‬طؤػ‪ َ٤‬ا‪٣‬ـخر‪ ٢‬ػِ‪ ٠‬حطـخ‪ٛ‬خط‪ٗ ْٜ‬ل‪ ٞ‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص‪.‬‬

‫حُلخٓزش‬ ‫ح‪ُ٧‬ش‬ ‫حٓظويحّ‬ ‫َٓٓ‪ٞ‬ط‪Morimoto )8ٗ( ٞ‬‬ ‫‪ٝ‬حهظَف‬


‫حَُحٓٔش ‪ًٔ Graphic Calculator‬يهَ ُظيٍ‪ ْ٣‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ُِط‪٬‬د ً‪ ١ٝ‬حُؼ‪ٞ‬م‬
‫حُٔٔؼ‪ ًٍِٝ ٢‬ػِ‪ٓ ٠‬يهِ‪ٓ :ٖ٤‬يهَ حُظؼِْ هط‪ٞ‬س – هط‪ٞ‬س ٖٓ ه‪ ٍ٬‬طلي‪٣‬ي أ‪ٛ‬يحف‬
‫ؿِث‪٤‬ش ‪ٛ‬ـ‪َ٤‬س ُِظؼِْ ‪ٓٝ‬يهَ حُؼَ‪ ٝ‬حُز‪ ١َٜ‬ك‪ٓ ٢‬لخ‪ُٝ‬ش ُظ٘ٔ‪٤‬ش حُلْ حَُ‪٣‬خ‪ٖٓ ٢ٟ‬‬
‫ه‪ٟٞٞٓ ٍ٬‬ع حُيحُش‪.‬‬

‫ًٔخ حهظَف رَ‪ُٗٝ‬خٕ )‪ٓ )ٕٕ-ٔ9: ٖ7( (Brosnan,1997‬يهَ حُل‪ٞ‬حّ‬


‫حُٔظؼيىس – حٓظويحّ أٌٗخٍ ٓظؼيىس ُِ٘‪٢‬ء كٔؼ‪ ٗ\ٔ :٬‬طظ‪ َٜ‬ػِ‪ ٠‬أٗ‪ٜ‬خ ٍرغ َٓرغ‪،‬‬
‫‪ٝ‬حٌُٔؼذ ٖٓ أٍرغ أؿِحء ‪ٝ -‬أًي ػِ‪ ٠‬حُؼَ‪ ٝ‬حُز‪٣َُِ ١َٜ‬خ‪٤ٟ‬خص ‪Visual‬‬
‫‪ ،Mathematics‬كخُط‪٬‬د حُٔلَ‪ ٖٓ ٕٞٓٝ‬حُٔٔغ ‪٣‬يػْ طؼِٔ‪ ْٜ‬ر‪٣َٜ‬خ ٖٓ ػ‪٬‬ػش‬
‫ٓٔظ‪٣ٞ‬خص‪ :‬حُِٔٔ‪ٗٝ ،ّٞ‬ز‪ ٚ‬حُِٔٔ‪ٝ ّٞ‬حَُِٓ‪ٝ ١‬ط٘خ‪ٓٝ ٍٝ‬خثَ طؼِ‪٤ٔ٤‬ش ِٓٔ‪ٓٞ‬ش‬
‫ٓؼَ ‪.Geoboard‬‬

‫‪ٝ‬هي ػَ‪ )8٘( (Mosley & Kelly,1998) ٢ِ٤ًٝ ٢ُُٞٓ ٝ‬ػ‪٬‬ع‬


‫حٓظَحط‪٤‬ـ‪٤‬خص ؿ‪٤‬يس ُِط‪٬‬د حُـخٓؼ‪ ١ًٝ ٖ٤٤‬حُؼ‪ٞ‬م حُٔٔؼ‪:ْٛ ٢‬‬
‫‪ ‬طوي‪ ْ٣‬ط‪٤ٟٞ‬لخص ُِ٘ظ‪ َ٤‬رِـش ح‪ٗ٩‬خٍس‬
‫‪ ‬حُؼَ‪ ٝ‬حُز‪ُ ١َٜ‬لَ حٌُِٔ٘ش هزَ ريء حُلَ‬
‫‪٘ٓ ‬خ‪ٛ‬يس ٗٔ‪ًٞ‬ؽ طلِ‪ َ٤‬حُٔؼِْ‪.‬‬

‫‪ٝ‬طو‪ ٍٞ‬ؿخٌٗ‪ٞ‬كٌٔ‪ )ٔٙ :ٙٗ( (Jankowski,1999) ٢‬أٗ‪ ٖٓ ٚ‬حُٔظ‪ٞ‬هغ ٖٓ‬


‫حُط‪٬‬د ً‪ ١ٝ‬حُؼ‪ٞ‬م حُٔٔؼ‪ ٢‬إٔ ‪٣‬لٌَ‪ٝ‬ح طلٌ‪َ٤‬حً ٗخهيحُ ‪ٝ‬حرظٌخٍ‪٣‬خ ُ ‪ٝ‬طؤِٓ‪٤‬خً‪٣ٝ ،‬ظوٌ‪ٝ‬ح‬

‫‪82‬‬
‫حُوَحٍحص ‪٣ٝ‬لِ‪ٞ‬ح حٌُٔ٘‪٬‬ص ‪٣ٝ‬ظؼخ‪ٞٗٝ‬ح ُظل‪ َ٤ٜ‬ح‪ٛ٧‬يحف حُؼخٓش ك‪ ٢‬حُل‪٤‬خس كَحى‪ٟ‬‬
‫‪ٓٝ‬ـٔ‪ٞ‬ػخص رطَ‪٣‬وش طؼٌْ حُؼوخكش‪ٝ ،‬حُٔـظٔغ ‪ٝ‬حُظ٘‪ٞ‬ع ح‪ً٧‬خى‪٢ٔ٣‬‬

‫‪ٝ‬هخٓض ٓي‪٣‬لش كٖٔ ّٕٔٓٓ (ٕٔ‪ )ٖٔ٘-ٔٓ8 :‬رخهظَحف رَٗخٓؾ ك‪ ٢‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص‬


‫ُظ٘ٔ‪٤‬ش حُظلٌ‪ َ٤‬حُز‪ُ ١َٜ‬ي‪ ١‬حُطخُذ ح‪ ْٛ٧‬ك‪ ٢‬حَُٔكِش ح‪٫‬رظيحث‪٤‬ش ‪١ٝ‬زن حُزلغ ػِ‪٠‬‬
‫ػ‪٘٤‬ش ٖٓ ٕٔ ‪١‬خُزخ ً‪ٝ ،‬حٓظويٓض ‪٣َ١‬وش حُظ‪ٞ‬ح‪ َٛ‬حٌُِ‪ ٢‬حُظ‪ ٢‬طـٔغ ر‪ ٖ٤‬أًؼَ ٖٓ ‪٣َ١‬وش‬
‫حط‪ٜ‬خٍ ٓؼَ ُـش ح‪ٗ٩‬خٍس ‪ٝ‬هَحءس حُ٘لخ‪ٝ ٙ‬هيٓض أٗ٘طش ر‪٣َٜ‬ش ٓظ٘‪ٞ‬ػش ٓؼَ‪٢١ :‬‬
‫حُ‪ٍٞ‬م‪ٝ ،‬أٗ٘طش حٌُٔؼذ‪ٝ ،‬أٗ٘طش هطغ ى‪ٝ ،ِ٘٣‬أٗ٘طش أػ‪ٞ‬حى حُؼوخد‪ٝ ،‬أٗ٘طش ٍٓ‪ّٞ‬‬
‫ر‪٤‬خٗ‪٤‬ش‪ٝ ،‬أٗ٘طش طظؼِن رخٓظويحّ حٌُٔز‪ٞ٤‬طَ‪ٝ ،‬أٗ٘طش ك٘‪٤‬ش‪.‬‬

‫‪ٚ‬أظ‪ٙ‬شد إٌزبئح ِب ‪:ٍٟ٠‬‬


‫ٔ‪ -‬كؼخُ‪٤‬ش حُزَٗخٓؾ حُٔوظَف ك‪ ٢‬ط٘ٔ‪٤‬ش حُظلٌ‪ َ٤‬حُز‪ُ ١َٜ‬ي‪ ١‬ػ‪٘٤‬ش حُزلغ‪.‬‬
‫ٕ‪ ٫ -‬ط‪ٞ‬ؿي كَ‪ٝ‬م ًحص ى‪ُ٫‬ش اك‪ٜ‬خث‪٤‬ش ر‪ ٖ٤‬حُز٘‪ٝ ٖ٤‬حُز٘خص ك‪ ٢‬حُظلٌ‪ َ٤‬حُز‪ ١َٜ‬رؼي‬
‫حُظـَ‪٣‬ذ‪.‬‬
‫ٖ‪ -‬ط‪ٞ‬ؿي كَ‪ٝ‬م ًحص ى‪ُ٫‬ش اك‪ٜ‬خث‪٤‬ش ر‪ٓ ٖ٤‬ظ‪ ٢ٓٞ‬ىٍؿخص حُط‪٬‬د ً‪ ١ٝ‬حُؼ‪ٞ‬م حُٔٔؼ‪٢‬‬
‫طٔخٓخ ً ‪ٓٝ‬ظ‪ ٢ٓٞ‬ىٍؿخص حُط‪٬‬د حٌُ‪ُ ٖ٣‬ي‪ ْٜ٣‬روخ‪٣‬خ ٓٔغ ك‪ ٢‬حهظزخٍ حُظلٌ‪ َ٤‬حُز‪١َٜ‬‬
‫ُ‪ٜ‬خُق حُط‪٬‬د حٌُ‪ُ ٖ٣‬ي‪ ْٜ٣‬روخ‪٣‬خ ٓٔغ‪٫ٝ .‬كظض ك‪ ٢‬حػ٘خء حُظـَ‪٣‬ذ ٓخ ‪:٢ِ٣‬‬
‫أ‪ِ١ -‬ذ حُط‪٬‬د حُيحثْ ُٔٔخٍٓش حُؼي‪٣‬ي ٖٓ ح‪٘ٗ٧‬طش‪.‬‬
‫د‪ ٍَٝٓ -‬حُط‪٬‬د ُل‪ ٍٞ٠‬حُزخكؼش ٓٔخٍٓظ‪ُِ ْٜ‬زَٗخٓؾ‬

‫‪ٝ‬ك‪ٓ ٢‬لخ‪ُٝ‬ش ُظيػ‪ ْ٤‬ح‪٫‬ط‪ٜ‬خٍ ٓغ حُط‪٬‬د ً‪ ١ٝ‬حُؼ‪ٞ‬م حُٔٔؼ‪٣ ٢‬وظَف ُ‪ًَ٘ٞ‬‬


‫‪ٝ‬أهَحٕ (‪ (Luckner & others,2001) )ٗٗ-ٖ9 :79‬حٓظَحط‪٤‬ـ‪٤‬ش حُؼَ‪ٝ‬‬
‫حُز‪ُِ ١َٜ‬ط‪٬‬د ً‪ ١ٝ‬حُؼ‪ٞ‬م حُٔٔؼ‪ًٔ ٢‬خ ‪:٢ِ٣‬‬
‫ح‪ٗ٩‬خٍس ‪ٝ‬حُظ‪ٜ‬ـ‪ ٢‬رخ‪ٛ٧‬زغ ‪ٝ‬حٌُ‪.ّ٬‬‬ ‫‪-‬‬
‫ٓؼيحص‪ٓ ،‬ؼَ‪ :‬ؿ‪ٜ‬خُ ح‪ٓ٩‬وخ‪ ١‬حَُأٓ‪ُٞٝ ٢‬كخص حَُ٘٘ ‪ٝ‬حٌُٔز‪ٞ٤‬طَ‪ٝ ،‬حُظِلخُ‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫ٓ‪ٞ‬حى ٓؼَ حُ‪ٝ ٍٜٞ‬حُٔوططخص ‪ٝ‬حَُ٘حثق حُ٘لخكش ‪ٝ‬حَُٓ‪ ّٞ‬حٌُٔز‪ٞ٤‬طَ‪٣‬ش‬ ‫‪-‬‬
‫‪ٝ‬ح‪٫‬ك‪.ّ٬‬‬
‫‪ٝ‬ك‪ ٢‬ػَ‪ ٟٚ‬حٓظويّ ٓ٘ظْ هزَس ٍٓ‪ٓ ٢ٓٞ‬ظويّ‪ٍٝ ،‬حػ‪ ٢‬حُظيٍؽ ك‪ ٢‬حُؼَ‪ٝ ٝ‬حُـٔغ‬
‫ر‪ ٖ٤‬حٌُِٔخص ‪ٝ‬حَُٓ‪ٝ ّٞ‬حٓظؼخٕ رخ‪ٗ٧‬ظَٗض ُظ‪ٞ‬ك‪ َ٤‬حُٔ‪ٞ‬حى‪.‬‬

‫‪83‬‬
‫‪٣ٝ‬و‪ٗ ٖٓ ًَ ٍٞ‬ؤْٗ ‪Nunes & ,2002) )ٖٖٔ-ٕٔٓ: 87( ٞ٘٣ٍٞٓٝ‬‬
‫;‪ )Moreno‬أٗ‪٘ٗ ٢ٌُ ٚ‬ـغ ػِ‪ ٠‬ط٘ٔ‪٤‬ش ٓؼِ‪ٓٞ‬خص حُطخُذ ح‪ ْٛ٧‬ك‪ ٢‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص‪ ،‬ك‪٤‬ـذ‬
‫إٔ ٗؼي رَٗخٓـخ ً ‪٣‬لون ‪ٛ‬يك‪:ٖ٤‬‬
‫‪٘ٓ -‬ق ح‪ ْٛ٧‬حُلَ‪ُ ٙ‬ظؼِْ حُٔلخ‪ ْ٤ٛ‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش ح‪ٓ٧‬خٓ‪٤‬ش حُظ‪٣ ٢‬ظؼِٔ‪ٜ‬خ حُطخُذ‬
‫حُؼخى‪٘ٗٝ ،١‬ـغ ػِ‪ٍ ٠‬ر‪ ٢‬طِي حُٔلخ‪ٓ ْ٤ٛ‬غ حُل‪٤‬خس‪.‬‬
‫‪ -‬ط٘ـ‪٤‬غ حُطخُذ ح‪ ْٛ٧‬ػِ‪ ٠‬حُ‪ُٔ ٍٞٛٞ‬ؼِ‪ٓٞ‬خص حُٔٔخثَ حُِلظ‪٤‬ش رظٔؼ‪ِٜ٤‬خ ٖٓ‬
‫ه‪ ٍ٬‬حُٔوططخص ‪ٝ‬حَُٓ‪ٝ ّٞ‬طوِ‪ ٚ٤‬حُلخؿش ‪ٓ٫‬ظزوخء حُٔؼِ‪ٓٞ‬خص ك‪ِِٔٓ ٍٞ‬ش‬
‫ح‪٧‬كيحع رخٌُحًَس‪.‬‬

‫‪ٝ‬ك‪ٓ ٢‬لخ‪ُٝ‬ظ‪ُ ٚ‬ظ٘ـ‪٤‬غ حُطخُذ ح‪ ْٛ٧‬ػِ‪ ٢‬طؼِْ حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ٗـغ حُٔؼِٔ‪ ٕٞ‬ػِ‪ ٠‬طوي‪ْ٣‬‬
‫حُٔلَىحص حُـي‪٣‬يس ٓغ ٓ‪ٞ‬حى طيٍ‪٣‬ز‪٤‬ش ٌُ‪ ٢‬ط‪ ٖٔ٠‬ك‪ ْٜ‬حُط‪٬‬د ُ‪ٜ‬خ ‪ٝ‬حٓظويحّ حُٔ٘خه٘خص‪.‬‬
‫ىٍحٓش ى‪٣‬لَ ‪ّٕٖٓٓ Davis & Kelly ٢ِ٤ًٝ‬‬
‫هخّ ر‪٤‬لِ ‪ )ٕٕٓ-ٕٖٔ :ٖٗ( ٢ِ٤ًٝ‬ريٍحٓش ‪ٛ‬يكض اُ‪ٓ ٠‬وخٍٗش حُلٔخرخص‬
‫حٌُ‪٤٘ٛ‬ش ُي‪ ١ًٝ ٖٓ ًَ ١‬حُؼ‪ٞ‬م حُٔٔؼ‪َٓٝ ٢‬طلؼ‪ ٢‬حُٔٔغ طلض َٗ‪ٔٛ ٖ٤١‬خ َٗحث‪٢‬‬
‫حُظٔـ‪ٝ َ٤‬حُل‪٤‬ي‪ٝ ٞ٣‬هْٔ حُط‪٬‬د ً‪ ١ٝ‬حُؼ‪ٞ‬م حُٔٔؼ‪ ٢‬اُ‪ٓ ٠‬ـٔ‪ٞ‬ػظ‪ٔٛ ٖ٤‬خ َٓطلؼ‪ٞ‬‬
‫حُوَحءس ‪٘ٓٝ‬ول‪ ٞ٠‬حُوَحءس ‪ٝ‬هي كون حُط‪٬‬د َٓطلؼ‪ ٞ‬حُوَحءس ‪َٓٝ‬طلؼ‪ ٞ‬حُٔٔغ ٗلْ ُٖٓ‬
‫حُظلخػَ ‪ٝ‬حُيهش ك‪ٔٓ ٢‬خثَ حُـٔغ‪،‬‬
‫‪ًٝ‬خٕ ُٖٓ حُظلخػَ أًزَ ك‪ ٢‬كخُش َٗحث‪ ٢‬حُظٔـ‪ ٚ٘ٓ َ٤‬ك‪ ٢‬كخُش‬
‫حُيُ‪٣ ُْٝ ،tapping َ٤‬ظ‪٘ٓ َٜ‬ول‪ ٞ٠‬حُوَحءس ٓ٘‪ ْٜ‬حهظ‪٬‬كًخ ر‪ ٖ٤‬حُ٘ٔط‪ٝ ٖ٤‬أظ‪َٜٝ‬ح ُٖٓ‬
‫طلخػَ ٓ٘ول‪ً٠‬خ‪ٝ ،‬أظ‪ ًَ َٜ‬حُط‪٬‬د ُٖٓ طلخػَ أًزَ ك‪ًٝ ،tapping ٢ٔٗ ٢‬خٕ‬
‫ٓ٘ول‪ ٞ٠‬حُوَحءس أهَ ىهش ك‪ٔٓ ٢‬خثَ حُ‪َ٠‬د‪.‬‬

‫ىٍحٓش ً‪ٝ ٢ِ٤‬آهَ‪:)ٖٕٔ-ٕٔٓ: 7ٗ( ّٕٕٓٓ & Others Kellyٖ٣‬‬

‫كوي أؿَ‪ٝ‬ح ىٍحٓش ‪ٛ‬يكض ُلل‪ ٚ‬أىحء حٌُِ‪٤‬خص ً‪ ١ٝ‬حُؼ‪ٞ‬م حُٔٔؼ‪ ٢‬ػ٘ي كَ‬
‫ٓٔخثَ حُٔوخٍٗش حُِلظ‪٤‬ش‪ًٝ ،‬خٗض ػزخٍحص حُٔٔخثَ ا ّٓخ ٓظٔوش أ‪ ٝ‬ؿ‪ٓ َ٤‬ظٔوش ٓغ حُؼِٔ‪٤‬ش‬
‫حُلٔخر‪٤‬ش حُٔطِ‪ٞ‬رش ُِلَ‪ٝ .‬حُ٘ظخثؾ طيػْ كَ‪٤ٟ‬ش ح‪٫‬طٔخم ُ‪)ٔ987( َ٤ٓٝ ْ٣ٞ‬‬
‫حٌُ‪ ١‬حهظَف ٓٔظ٘يح ػِ‪ ٠‬رلغ ػِ‪ ٢‬حُط‪٬‬د حٌُ‪ٔٔ٣ ٖ٣‬ؼ‪ٝ .ٕٞ‬ط‪ َٛٞ‬اُ‪ ٠‬إٔ حُط‪٬‬د‬
‫ً‪ ١ٝ‬حُؼ‪ٞ‬م حُٔٔؼ‪ُ ٢‬ي‪ٞٓ ْٜ٣‬ء ك‪ُِ ْٜ‬ؼزخٍس حُؼ‪٬‬ه‪٤‬ش ‪ٝ‬حٗ‪٣ ْٜ‬وؼ‪ ٕٞ‬ك‪ ٢‬هطؤ حُؼٌْ ػ٘يٓخ‬
‫طٌ‪ ٕٞ‬حُؼِٔ‪٤‬ش حُلٔخر‪٤‬ش حُٔطِ‪ٞ‬رش ؿ‪ٓ َ٤‬ظٔوش حُؼ‪٬‬هش (‪ٓٝ‬ؼخٍ ػِ‪ًُ ٠‬ي‪ :‬حُـٔغ ػ٘يٓخ‬
‫طٌ‪ ٕٞ‬حُؼ‪٬‬هش أهَ ٖٓ)‪ًٝ .‬خٕ حُوطؤ أًزَ ػ٘يٓخ طْ حُظؼخَٓ ٓغ ح‪٧‬ػيحى حُٔخُزش ‪ًٌُٝ‬ي‬
‫ُؼ‪٬‬هش أًزَ ٖٓ‪.‬‬
‫‪84‬‬
‫ًٔخ ‪ٝ‬ؿي إٔ هيٍس حُط‪٬‬د ً‪ ١ٝ‬حُؼ‪ٞ‬م حُٔٔؼ‪ ٢‬هي أػَص ػِ‪ ٠‬أىحث‪ٝ ْٜ‬هؼ‪ٞ‬ح ك‪٢‬‬
‫أ هطخء ٓظؼيىس ‪ٝ‬طًَ‪ٞ‬ح ٓٔخثَ ُْ ‪٣‬لِ‪ٛٞ‬خ ر‪ٔ٘٤‬خ ُْ طٌٖ ُِويٍس حُوَحث‪٤‬ش حَُٔطلؼش طؤػ‪ َ٤‬ػِ‪٠‬‬
‫أهطخء حُؼٌْ‪.‬‬

‫ىٍحٓش كَ‪ٓٝ‬ظخى ‪ٝ‬ح‪٤ِٛ‬زَؽ ‪:)ٕ9ٖ-ٕ8ٖ :ٗ9( ّٔ999 Frostad & Ahlberg‬‬

‫‪١‬زوض حُيٍحٓش ػِ‪ ٠‬ػ‪٘٤‬ش ٖٓ ح‪١٧‬لخٍ حَُ٘‪٣ٝ‬ـ‪ ٖ٤٤‬حُٔلَ‪ ٖٓ ٖ٤ٓٝ‬حُٔٔغ‬


‫‪ٝ‬طظَح‪ٝ‬ف أػٔخٍ‪ ْٛ‬ر‪ٞ٘ٓ ٔٓ-ٙ ٖ٤‬حص ر‪ٜ‬يف طو‪٤ً ٢ٜ‬ل‪٤‬ش اطوخٗ‪ُ ْٜ‬ؼ‪٬‬ػش أٗ‪ٞ‬حع ٖٓ‬
‫حُٔٔخثَ حُلٔخر‪٤‬ش حُزٔ‪٤‬طش ‪ٟٝ‬ؼض ك‪٤ٛ ٢‬ـش ؿ‪ٓ َ٤‬وَ‪ٝ‬ءس‪ٝ ،‬أظ‪َٜ‬ص حُيٍحٓش إٔ‬
‫حُظًَ‪٤‬ذ حُٔ‪ٔ٤‬خٗظ‪ُِٔٔ ٢‬خثَ ‪٣‬ئػَ ػِ‪ٔٓ ٠‬ظ‪ٛ ١ٞ‬ؼ‪ٞ‬رش حُٔٔخثَ‪ٝ ،‬إٔ ‪٬١‬د حُ‪ٜ‬ق‬
‫حَُحرغ ُْ ‪٣‬لِ‪ٞ‬ح حُٔٔخثَ رٌَ٘ أك‪٬١ ٖٓ َ٠‬د حُ‪ٜ‬ق ح‪ٝ ،ٍٝ٧‬أظ‪َٜ‬ص ٗظخثؾ حُظلِ‪َ٤‬‬
‫حٌُٔ‪ ٢‬إٔ ح‪١٧‬لخٍ كَٔ‪ٝ‬ح ٓؼ٘‪ ٢‬حُٔٔخثَ رؼ‪٬‬ػش ‪َ١‬م‪:‬‬

‫ح‪٧‬ػيحى ‪ٝ‬ح‪٩‬ؿَحءحص‪.‬‬ ‫·‬

‫حُٔ‪ٞ‬حهق حُٔظ٘ل‪٤‬ش‪.‬‬ ‫·‬

‫ًـِء ٖٓ ًَ‪.‬‬ ‫·‬

‫ىٍحٓش ً‪ٗ٫ ٝ ٢ِ٤‬ؾ ‪ ٝ‬رخؿِ‪٤‬خٍ‪ٕٖٓٓKelly. & Lang & Pagliaro ٝ‬‬


‫(ٖ‪:)ٔٔٔ-ٔٓٗ: 7‬‬

‫‪١‬زوض حُيٍحٓش ػِ‪ٓ ٠‬خثش ‪ٝ‬ػ‪٬‬ػش ‪ٝ‬ػ‪٬‬ػ‪ٓ ٖ٤‬ؼِّْ ٍ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ٖٓ ٓؼِٔ‪ ٢‬حُط‪٬‬د‬
‫ً‪ ١ٝ‬حُؼ‪ٞ‬م حُٔٔؼ‪ ٢‬حٌُ‪٣ ٖ٣‬يٍٓ‪ُِٜ ٕٞ‬ل‪ٞ‬ف ٖٓ ‪ ٕٔ-ٙ‬ر‪ٜ‬يف طو‪ ٢ٜ‬أٍحث‪ ْٜ‬ك‪ٍٞ‬‬
‫طيٍ‪٣‬زخص ك َّ حُٔٔخثَ حُِلظ‪٤‬ش حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش‪ٝ ،‬هي ًخٕ ٗ‪ٜ‬ل‪ٓ ْٜ‬ؼِٔ‪ ٖٓ ٖ٤‬حُٔيحٍّ‬
‫حًَُِٔ‪٣‬ش ‪ٝ‬حُ٘‪ٜ‬ق ح‪٥‬هَ ٖٓ ٓيحٍّ طٔظويّ حُيٓؾ‪ٝ ،‬هي ٓؼِّض حُٔـٔ‪ٞ‬ػش ح‪٧‬ه‪َ٤‬س ًَ‬
‫ٖٓ حُ‪ٜ‬ل‪ٞ‬ف حُٔظٌخِٓش ‪ٝ‬حٌُٔظل‪٤‬ش ًحط‪٤‬خ‪ٝ .‬أظ‪َٜ‬ص حُ٘ظخثؾ أّٗ‪ ٚ‬ر‪َٜ‬ف حُ٘ظَ ػٖ حُٔ‪ٞ‬هق‬
‫حُظؼِ‪ ٢ٔ٤‬كبٕ حُط‪٬‬د ً‪ ١ٝ‬حُؼ‪ٞ‬م حُٔٔؼ‪٘٣ ُْ ٢‬يٓـ‪ٞ‬ح ك‪ٞٓ ٢‬حهق حُٔٔخثَ حُِلظ‪٤‬ش حُظ‪٢‬‬
‫طظلي‪ ١‬آٌخٗخط‪ًٔ .ْٜ‬خ ‪ٝ‬ؿي إٔ حُٔؼِٔ‪ ًَِٕٝ٣ ٖ٤‬ػِ‪ ٠‬طٔخٍ‪ ٖ٣‬حُظيٍ‪٣‬زخص أًؼَ ٖٓ‬
‫ٓ‪ٞ‬حهق كَ حٌُٔ٘‪٬‬ص‪ٝ ،‬أًي‪ٝ‬ح ػِ‪ ٠‬حٓظَحط‪٤‬ـ‪٤‬خص حُظلٌ‪ٝ ،َ٤‬أٗ‪ًٍِٝ ْٜ‬ح ػِ‪٠‬‬
‫ح‪ٓ٫‬ظَحط‪٤‬ـ‪٤‬خص حُز‪٣َٜ‬ش حُِٔٔ‪ٓٞ‬ش أًؼَ ٖٓ ح‪ٓ٫‬ظَحط‪٤‬ـ‪٤‬خص حُظلِ‪٤ِ٤‬ش‪ٝ ،‬ط‪ِٛٞ‬ض حُيٍحٓش‬
‫اُ‪ٗ ٠‬و‪ ٚ‬ح‪٩‬ػيحى حُٔ‪ُ ٢ٜ٘‬ي‪ ١‬حُٔؼِٔ‪ُ ٖ٤‬ظيٍ‪ ْ٣‬طِي حُٔ‪ٜ‬خٍحص‪.‬‬

‫‪85‬‬
‫ىٍحٓش ٗخْٗ ‪)ٖٖٔ-ٕٔٓ: 87( ٕٕٓٓ Nunes & Moreno ٞ٘٣ٍٞٓٝ‬‬
‫‪ٛ‬يكض حُيٍحٓش اػيحى رَٗخٓـًخ ُظلل‪ ِ٤‬حُط‪٬‬د ً‪ ١ٝ‬حُؼ‪ٞ‬م حُٔٔؼ‪ ٢‬ػِ‪٠‬‬
‫حُظل‪ َ٤ٜ‬ك‪ ٢‬حُـخٗذ حُؼيى‪ ٖٓ ١‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ‪ٝ‬هخٍٗض حُيٍحٓش ر‪١ ٕٖ ٖ٤‬خُزًخ ٖٓ‬
‫حُط‪٬‬د ً‪ ١ٝ‬حُؼ‪ٞ‬م حُٔٔؼ‪ًٔ ٢‬ـٔ‪ٞ‬ػش طـَ‪٣‬ز‪٤‬ش ٓوخرَ ٘‪١ ٙ‬خُزًخ ٖٓ حُط‪٬‬د ً‪١ٝ‬‬
‫حُؼ‪ٞ‬م حُٔٔؼ‪- ٢‬ىٍٓ‪ٞ‬ح رخُٔيٍٓش رخُؼخّ حُٔخرن‪ ُْٝ -‬طظ‪ َٜ‬حُيٍحٓش كَ‪ٝ‬هًخ ر‪ٖ٤‬‬
‫حُٔـٔ‪ٞ‬ػظ‪ ٌُٖٝ ٖ٤‬حُٔـٔ‪ٞ‬ػش حُظـَ‪٣‬ز‪٤‬ش أىص رٌَ٘ أك‪ َ٠‬ك‪ ٢‬ح‪٫‬هظزخٍ حُزؼي‪ٖٓ ١‬‬
‫حُٔـٔ‪ٞ‬ػش حُ‪٠‬خرطش ‪ٝ‬حٓظ٘ظـض حُيٍحٓش كخػِ‪٤‬ش حُزَٗخٓؾ‪.‬‬
‫‪ٗٝ‬ظَح ُظلخ‪ٝ‬ص ىٍؿش ح‪٩‬ػخهش ُي‪ ١‬حُط‪٬‬د ً‪ ١ٝ‬حُؼ‪ٞ‬م حُٔٔؼ‪ ٢‬كوي حرظٌَص‬
‫رؼ‪ ٞ‬حُ‪ٓٞ‬خثَ حُظو٘‪٤‬ش ُٔٔخػيس حُط‪٬‬د ً‪ ١ٝ‬حُؼ‪ٞ‬م حُٔٔؼ‪ ٢‬ػِ‪ ٠‬حُظؼِْ ‪ٝ‬ح‪٫‬ط‪ٜ‬خٍ ‪ٝ‬ك‪ٔ٤‬خ‬
‫‪٘ٓ ٢ِ٣‬خه٘ش ُظِي حُ‪ٓٞ‬خثَ حُظو٘‪٤‬ش‪:‬‬
‫‪ٚ‬عبئً رمٕ‪١‬خ ٌزسغ‪ ٓ١‬اٌغّغ ٌذ‪ ٞ‬اٌطالة‪:‬‬
‫‪ٚ‬عبئً اٌغّغ ‪:Hearing Aids‬‬
‫‪ٓٝ ٢ٛٝ‬خثَ طظ‪٤‬ق حُٔٔغ ُِٔٔظٔغ ػ٘يٓخ ‪ ٌٕٞ٣‬حُل‪ٛ ِ٤‬خىثخ ‪ٝ‬طظخف أٍرؼش أٌٗخٍ ‪:ْٛٝ‬‬
‫ٍِٓ‪ٝ‬ػش رخُـْٔ‪ٝ ،‬هِق ح‪ٓٝ ،ًٕ٧‬غ حُ٘ظخٍحص حُز‪٣َٜ‬ش ‪ٝ‬ك‪ ٢‬ح‪ٔ٣ٝ ،ًٕ٧‬ظويّ ح‪١٧‬لخٍ‬
‫ك‪ ٖٓ ٢‬حُٔيٍٓش ‪ٓٝ‬خثَ ٓ‪ٜٔٔ‬ش رل‪٤‬غ طوظل‪ ٢‬هِق ح‪.ًٕ٧‬‬
‫أٔظّخ اٌزثزثخ اٌّؼذٌخ ‪Frequency-Modulated (FM) Amplification‬‬
‫‪:Systems‬‬
‫ك‪٤‬غ ‪ِٝ٣‬ى حُٔؼِْ رٔ‪ٌَ٤‬ك‪ ٕٞ‬هخ‪ٔ٣ ٙ‬ظط‪٤‬غ حُظوخ‪١‬ذ ٓغ حُط‪٬‬د ػٖ ‪٣َ١‬و‪ ،ٚ‬رطَ‪٣‬وش‬
‫ط٘ز‪ ٚ‬حَُحى‪ ٖٓٝ ٞ٣‬ػْ طظوِ‪ ٚ‬حُ‪ٟٞ٠‬خء‪.‬‬
‫د‪ٚ‬ائش اٌظ‪ٛ‬د ‪:Audio Loops‬‬
‫‪ٞٗ ٢ٛٝ‬ع ٖٓ ح‪ٗ٧‬ظٔش حُٔؼيُش طظ‪٤‬ق حُظلٌْ ك‪ٔٓ ٢‬ظ‪ٞٛ ١ٞ‬ص حُٔؼِْ رٌَ٘ ‪ ٖٔ٠٣‬ػزخص‬
‫حُ‪ٜٞ‬ص ُِٔٔظٔغ‪.‬‬
‫أٔظّخ األشؼخ رسذ اٌسّشاء ‪:Infrared Systems‬‬
‫‪ ٢ٛٝ‬طظ‪٤‬ق ‪ٞٛ‬طًخ ‪ٝ‬ح‪ٟ‬لًخ ‪ٝ‬طظوِ‪ ٖٓ ٚ‬ح‪ٞٛ٧‬حص حُ‪٤ٌِٓ٬‬ش ح‪٧‬هَ‪ٓ ٟ‬ؼَ حُظِ‪٤‬ل‪ٗٞ‬خص‬
‫حُٔلٔ‪ُٞ‬ش ‪ٝ‬ؿ‪َٛ٤‬خ‪.‬‬
‫األٔظّخ اٌّضس‪ٚ‬ػخ ‪:Cochlear Implants‬‬
‫‪ِ٤ٓٝ ٢ٛٝ‬ش كي‪٣‬ؼش ٓ‪ٜٔٔ‬ش ُظوي‪ ْ٣‬حُٔؼِ‪ٓٞ‬خص حُ‪ٜٞ‬ط‪٤‬ش ُ‪ٗ٨‬وخ‪ ٙ‬حٌُ‪ٔٔ٣ ٫ ٖ٣‬ؼ‪ٕٞ‬‬
‫طٔخٓخ ً ك‪٤‬غ ‪ ٫‬ط‪ِٜ‬ق ح‪٧‬ؿ‪ِٜ‬س حُٔخروش‪.‬‬
‫ِّب عجك ‪٠‬زؼر اعزخذاَ اٌطشق اٌزبٌ‪١‬خ ػٕذ رذس‪٠‬ظ اٌش‪٠‬بػ‪١‬بد ٌٍطالة ر‪ ٞٚ‬اٌؼ‪ٛ‬ق‬
‫اٌغّؼ‪:ٟ‬‬
‫حٓظويحّ ‪٣َ١‬وش ح‪٫‬ط‪ٜ‬خٍ حُ٘ل‪٤ٜ‬ش ‪ُٝ‬ـش ح‪ٗ٩‬خٍس‪.‬‬ ‫‪-‬‬

‫‪87‬‬
‫حٓظويحّ حٌُٔز‪ٞ٤‬طَ ك‪ ٢‬طَؿٔش حٌُِٔخص ُِـش ح‪ٗ٩‬خٍس‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫حٓظويحّ ح‪ُ٥‬ش حُلخٓزش حُ‪٤‬ي‪٣ٝ‬ش حَُحٓٔش‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫حٓظويحّ حُٔيهَ حُز‪٤‬ج‪ ٖٓ ٢‬ه‪ ٍ٬‬ح‪٫‬كظٌخى ٓغ حُز‪٤‬جش‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫حٓظويحّ حُٔيهَ حَُٔٔك‪.٢‬‬ ‫‪-‬‬
‫حٓظويحّ حُؼَ‪ ٝ‬حُز‪ٝ ١َٜ‬حُظؤً‪٤‬ي ػِ‪ٝ ،ٚ٤‬حٓظويحّ حُظلٌ‪ َ٤‬حُز‪.١َٜ‬‬ ‫‪-‬‬
‫حٓظويحّ ‪َ١‬م حُظؼِْ رخ‪ً٫‬ظ٘خف‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫حٓظويحّ ٓيهَ حُل‪ٞ‬حّ حُٔظؼيىس‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫حٓظويحّ ‪٣َ١‬وش كَ حٌُٔ٘‪٬‬ص‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫حٓظويحّ حُ‪ٓٞ‬خثَ حُظؼِ‪٤ٔ٤‬ش حُز‪٣َٜ‬ش ٓؼَ حُل‪٤‬ي‪.ٞ٣‬‬ ‫‪-‬‬
‫حٓظويحّ ‪ٓٝ‬خثَ طو٘‪٤‬ش ٓؼخ‪ٗٝ‬ش ُِٔٔغ ُظٔ‪ َ٤ٜ‬ح‪٫‬ط‪ٜ‬خٍ ُِط‪٬‬د حٌُ‪ُ ٖ٣‬ي‪ْٜ٣‬‬ ‫‪-‬‬
‫ؿِء ٖٓ كخٓش حُٔٔغ‪.‬‬
‫‪ ٌٖٔ٣ٝ‬ط‪٤ٜ٘‬ل‪ٜ‬خ ك‪ ٢‬ح‪٫‬طـخ‪ٛ‬خص حُظخُ‪٤‬ش‪:‬‬
‫ح‪٫‬ط‪ٜ‬خٍ ‪ٓٝ‬ؼ‪٘٤‬خص ح‪٫‬ط‪ٜ‬خٍ‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫حُل‪ٞ‬حّ حُٔظؼيىس‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫حٌُٔز‪ٞ٤‬طَ ‪ٝ‬ح‪ُ٥‬ش حُلخٓزش حُ‪٤‬ي‪٣ٝ‬ش حَُحٓٔش‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫كَ حٌُٔ٘‪٬‬ص ‪ٝ‬ح‪ً٫‬ظ٘خف‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫حُؼَ‪ ٝ‬حُز‪ُٝ ١َٜ‬ظلٌ‪ َ٤‬حُز‪.١َٜ‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ ٌٖٔ٣ٝ‬حُو‪ ٍٞ‬رؤٗ‪ ٚ‬ط‪ٞ‬ؿي ٓلخ‪٫ٝ‬ص ٓٔظَٔس ُظلٔ‪ ٖ٤‬ح‪٫‬ط‪ٜ‬خٍ رخُط‪٬‬د ً‪ ١ٝ‬حُؼ‪ٞ‬م‬
‫حُٔٔؼ‪ٞٓ ٢‬حء رطَم ح‪٫‬ط‪ٜ‬خٍ أ‪ ٝ‬رخُ‪ٓٞ‬خثَ حُظو٘‪٤‬ش حُظ‪ ٢‬طٔخػي ٖٓ ُي‪ ٚ٣‬هيٍ ٖٓ‬
‫حُٔٔغ‪ًٔ ،‬خ إٔ ٗ‪ٞ‬ع ح‪٩‬ػخهش هي أى‪ُِ ١‬ظًَ‪ ِ٤‬ػِ‪ ٢‬حُل‪ٞ‬حّ ح‪٧‬هَ‪ٝ ٟ‬هخ‪ٛ‬ش حُؼَ‪ٝ‬‬
‫حُز‪ًٌُ ،١َٜ‬ي ‪ٞ٣‬ؿي حطـخ‪ُِ ٙ‬ظًَ‪ ِ٤‬ػِ‪ ٠‬كَ حٌُٔ٘‪٬‬ص ‪ٝ‬حُظؼِْ رخ‪ً٫‬ظ٘خف هخ‪ٛ‬ش‬
‫‪ٝ‬إٔ رؼ‪٘٣ ٫ ْٜ٘ٓ ٞ‬و‪ ٜٚ‬حًٌُخء‪ٌٛٝ ،‬ح ‪٣‬ظ‪ٞ‬حكن ٓغ حُيػ‪ٞ‬حص حُٔظٌٍَس ُِظًَ‪ ِ٤‬ػِ‪٠‬‬
‫كَ حٌُٔ٘‪٬‬ص حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش ‪ٝ‬حُظلٌ‪ َ٤‬حُز‪.١َٜ‬‬

‫‪88‬‬
‫اٌفظً اٌشاثغ‪ِٙ :‬بساد ِب لجً رؼٍُ اٌش‪٠‬بػ‪١‬بد‬

‫‪ِٙ ‬بسح اٌزظٕ‪١‬ف‬

‫‪ِٙ ‬بسح اٌّمبسٔخ‬

‫‪89‬‬
‫ِ‪ٙ‬بساد ِب لجً رؼٍُ اٌش‪٠‬بػ‪١‬بد‬
‫هزَ طؼِْ حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص‪٣ ،‬ظؼِْ ط‪َٓ ٌ٤ٓ٬‬كِش ٓخ هزَ حُٔيٍٓش ‪ٝ‬ى‪ ٍٝ‬حُل‪٠‬خٗش ٓ‪ٜ‬خٍحص ٓخ‬
‫هزَ حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص (حُظ‪٘٣ ٢‬خٍ اُ‪ٜ٤‬خ رخُِـش ح‪ٗ٩‬ـِ‪٣ِ٤‬ش حُزَ‪٣‬طخٗ‪٤‬ش ػِ‪ ٠‬أٗ‪ٜ‬خ ٓ‪ٜ‬خٍحص ٓخ هزَ‬
‫طؼِْ حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص)‪.‬‬

‫‪ٝ‬ط٘ظَٔ ٓ‪ٜ‬خٍحص حُطل‪ُٞ‬ش حُٔزٌَس ‪ ٌٙٛ‬ػِ‪ ٠‬طؼِ‪٤ً ْ٤‬ل‪٤‬ش ػي ح‪ٍ٧‬هخّ (ؿخُزًخ ٖٓ ٔ‬


‫اُ‪ ٌُٖ ،ٔٓ ٠‬ك‪ ٢‬رؼ‪ ٞ‬ح‪٧‬ك‪٤‬خٕ ‪٣‬ظْ ط‪ ٖ٤ٔ٠‬حُ‪ٜ‬لَ)‪ٝ ،‬طؼِْ حُظَِٔٔ حُ‪ٜ‬ل‪٤‬ق ُ‪ٍ٨‬هخّ‪،‬‬
‫‪ٝ‬طؼِْ طلي‪٣‬ي ح‪ٌٗ٧‬خٍ ح‪ً٧‬زَ أ‪ ٝ‬ح‪ٛ٧‬ـَ‪ٝ ،‬طؼِْ ػيى ح‪٤ٗ٧‬خء ػِ‪ ٠‬حُ٘خٗش أ‪ ٝ‬ك‪ً ٢‬ظخد‪.‬‬
‫ًٔخ طَطز‪ٜٓ ٢‬خٍحص ٓخ هزَ حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ًٌُي رٔ‪ٜ‬خٍحص حُوَحءس ‪ٝ‬حٌُظخرش ُظؼِ‪ ْ٤‬حُ٘طن‬
‫حُ‪ٜ‬ل‪٤‬ق ُ‪ٍ٨‬هخّ‪٣ .‬ظْ حُظًَ‪ ِ٤‬ػِ‪ ٠‬ح‪ٍ٧‬هخّ حٌُز‪َ٤‬س (ٓٔ ‪ٝ ٔٓٓٝ‬ك‪ ٢‬رؼ‪ ٞ‬حُٔ٘خ‪١‬ن‬
‫حُٔيٍٓ‪٤‬ش‪ َٜ٣ ،‬اُ‪ُ )ٔٓٓٓ ٠‬ظـ‪ ِ٤ٜ‬حُط‪٬‬د ُل‪ ٍٜٞ‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ًحص حُلجش ح‪٧‬ػِ‪.٠‬‬
‫‪ٝ‬ك‪ ٢‬حُ٘‪ٜ‬خ‪٣‬ش‪ ،‬كبٕ ٓ‪ٜ‬خٍحص حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ‪ٝ‬حُوَحءس ‪ٝ‬حٌُظخرش حُوخثٔش ػِ‪ٜٓ ٠‬خٍحص ٓخ هزَ‬
‫حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص طئى‪ ١‬اُ‪ ٠‬طؤٓ‪ ْ٤‬حُطلَ رٌَ٘ ه‪ ٖٓ ١ٞ‬أؿَ ٓ‪ٜ‬خٍحص حُؼِ‪ ّٞ‬حُٔزٌَس‪.‬‬

‫ِ‪ٙ‬بسح اٌزظٕ‪١‬ف‬
‫‪ ٢ٛ ‬حُويٍس ػِ‪ ٠‬طـٔ‪٤‬غ ح‪٤ٗ٫‬خء حُظ‪ُٜ ٢‬خ ٗلْ حُو‪ٜ‬خث‪ ٚ‬ك‪ٓ ٢‬ـٔ‪ٞ‬ػش ‪ٝ‬حكيس‬
‫‪ٜٓ ‬خٍس حُظ‪٤ٜ٘‬ق طؼظزَ ٖٓ أ‪ ٍٝ‬حُٔ‪ٜ‬خٍحص حُظ‪ٌ٣ ٢‬ظٔز‪ٜ‬خ حُؼوَ حُزَ٘‪.١‬‬
‫‪ ‬طؼي ٓ‪ٜ‬خٍس حُظ‪٤ٜ٘‬ق ح‪ٓ٫‬خّ حٌُ‪٣ ١‬ز٘‪ ٠‬ػِ‪ ٚ٤‬طؼِْ حُٔلخ‪ ْ٤ٛ‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش حُ‪٬‬كوش‪.‬‬
‫‪٣ ‬ظ‪ ٖٔ٠‬حُظ‪٤ٜ٘‬ق حُويٍس ػِ‪ ٠‬حُظٔ‪ ِ٤٤‬حُز‪ ،١َٜ‬كخُطلَ رلخؿش حُ‪ ٠‬إٔ ‪ِ٤ٔ٣‬‬
‫ر‪٣َٜ‬خ ً ح‪ٌٗ٧‬خٍ ‪ٝ‬ح‪٧‬كـخّ ‪ٝ‬ح‪ُٞ٧‬حٕ كظ‪٣ ٠‬ظٌٖٔ ٖٓ ط‪٤ٜ٘‬ل‪ٜ‬خ‪.‬‬
‫‪٣ ‬ظ‪ ٖٔ٠‬حُظ‪٤ٜ٘‬ق حُويٍس ػِ‪ ٠‬حُٔوخٍٗش ر‪ ٖ٤‬ح‪٤ٗ٧‬خء‪.‬‬

‫رّٕ‪١‬خ االدسان اٌسغ‪ٌٍ ٟ‬طفً ػٖ ‪٣َ١‬ن ط‪ٞ‬ظ‪٤‬ق حُل‪ٞ‬حّ ُِظؼَف ػِ‪ ٠‬ح‪٤ٗ٫‬خء‬
‫‪ٛٝٝ‬ل‪ٜ‬خ ‪ٝ‬ط‪٤ٜ٘‬ل‪ٜ‬خ‪.‬‬

‫‪91‬‬
‫ط٘ٔ‪٤‬ش حُؼِٔ‪٤‬خص حُؼوِ‪٤‬ش ُي‪ ٟ‬حُطلَ‪٣ٝ :‬و‪ٜ‬ي ر‪ ٚ‬هيٍط‪ ٚ‬ػِ‪ ٠‬طلِ‪ َ٤‬ح‪٤ٗ٫‬خء ‪ٝ‬ح‪٫‬كيحع‬
‫‪ٝ‬حًظ٘خف ح‪ٝ‬ؿ‪ ٚ‬حُ٘زش ‪ٝ‬ح‪٫‬هظ‪٬‬ف ر‪ٜ٘٤‬خ ك‪ٟٞ ٢‬ء ه‪ٜ‬خث‪ٓ ٚ‬لٔ‪ٓٞ‬ش ح‪ٓ ٝ‬ـَىس‪.‬‬

‫رؼذ ِ‪ٙ‬بسح اٌزظٕ‪١‬ف ازذ‪ ٜ‬اٌّى‪ٔٛ‬بد‬


‫االعبع‪١‬خ ٌٍزفى‪١‬ش إٌّطم‪ٟ‬‬

‫‪٣‬ظؼِْ ح‪١٫‬لخٍ طـٔ‪٤‬غ ح‪٤ٗ٧‬خء رخٓظويحّ ػيى‬


‫ٖٓ أٗ‪ٞ‬حع حُٔ‪ٓ٬‬ق حُٔؤُ‪ٞ‬كش ٓؼَ‪:‬‬

‫اٌٍ‪ :ْٛ‬ح‪٤ٗ٫‬خء ‪ ٌٖٔ٣‬إٔ طٌ‪ٓ ٕٞ‬ؼخ ‪ٜٗ٧‬خ ًِ‪ٜ‬خ‬


‫ُ‪ٜٗٞ‬خ حكَٔ‬

‫اٌشىً‪ :‬ح‪٤ٗ٫‬خء هي طٌ‪ٔٓ ٕٞ‬ظي‪َ٣‬س‪َٓ ،‬رؼش‪ٔٓ ،‬ظط‪ِ٤‬ش‬

‫اٌسدُ ‪٘ٛ :‬خى رؼ‪ ٞ‬ح‪٤ٗ٧‬خء ًز‪َ٤‬س ‪ٝ‬رؼ‪ٜ٠‬خ ‪ٛ‬ـ‪َ٤‬س رؼ‪ٜ٠‬خ ٓٔظِت ‪ٝ‬رؼ‪ٜ٠‬خ ٍك‪٤‬غ‬
‫رؼ‪ٜ٠‬خ ه‪ٝ َ٤ٜ‬رؼ‪ٜ٠‬خ ‪.َ٣ٞ١‬‬

‫اٌخبِبد ‪ :‬ح‪٤ٗ٫‬خء حُظ‪ ٌٖٔ٣ ٢‬حٕ طٌ‪ٜٞ٘ٓ ٕٞ‬ػش ٖٓ هخٓخص ٓوظِلش ًخُو٘ذ‪،‬‬
‫حُز‪ٓ٬‬ظ‪٤‬ي‪ ،‬ح‪ ٝ‬حُِؿخؽ ح‪ ٝ‬حُ‪ٍٞ‬م ح‪ ٝ‬حُؤخٕ ح‪ ٝ‬حُٔؼيٕ‬

‫إٌّؾ‪ :‬ح‪٤ٗ٫‬خء هي طظٔ‪ ِ٤‬رؤٗٔخ‪ ١‬ر‪٣َٜ‬ش ٓوظِلش ٓؼَ حَُ٘حث‪ ،٢‬حُ٘وخ‪ ،١‬حَُٓ‪.ُٞ‬‬

‫‪90‬‬
‫ِب اٌفشق ث‪ ٓ١‬اٌزظٕ‪١‬ف ‪ٚ‬اٌزطبثك‪:‬‬
‫حُظ‪٤ٜ٘‬ق ‪ٝ‬حُظـٔ‪٤‬غ ‪٣‬و‪ ّٞ‬ر‪ٜ‬خ حُطلَ رخٓظويحّ أٗ‪٤‬خء ػي‪٣‬يس ‪٣‬ـٔؼ‪ٜ‬خ ر٘خء ػِ‪ ٠‬ح‪ٗ٫‬ظَحى‬
‫ك‪ ٢‬هخ‪٤ٛ‬ش ٓؼَ حُِ‪ ٕٞ‬أ‪ ٝ‬حٌَُ٘ ح‪ ٝ‬حُلـْ‪،‬‬

‫حٓخ ك‪ ٢‬حُظطخرن ‪٣‬و‪ ّٞ‬حُطلَ رخٓظويحّ ‪ٍٞٛ‬س ‪ٍٞٛٝ‬س أهَ‪١ ٟ‬زن ح‪ َٛ٧‬ح‪ ٝ‬أىحس ‪ٝ‬أىحس‬
‫حهَ‪١ ٟ‬زن ح‪ َٛ٧‬ح‪ٓ ٖ٤ٌِٗ َٛٞ٣ ٝ‬ظطخرو‪.ٖ٤‬‬

‫ِ‪ٙ‬بسح اٌّمبسٔخ‬
‫ط٘‪ َ٤‬ط‪ٞ‬هؼخص حُـ‪ٞ‬ىس ك‪٘ٓ ٢‬خ‪ٛ‬ؾ حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص حُ‪ٍَٟٝ ٠‬س طٌٖٔ ح‪١٫‬لخٍ ٖٓ حَُر‪ ٢‬ر‪ٖ٤‬‬
‫حُوخٓخص حُٔخى‪٣‬ش ‪ٝ‬ك‪ ْٜ‬حُ‪ٜ‬لخص ‪ٝ‬حُؼ‪٬‬هخص حُوخ‪ٛ‬ش رخُط‪ٝ ٍٞ‬حُٔؼش ‪ٝ‬حُ‪ٝ ُٕٞ‬حُٔٔخكش‬
‫‪ٝ‬حُلـْ ‪ٝ‬ىٍؿش حُلَحٍس‪ًُٝ ،‬ي ٖٓ ه‪ ٍ٬‬حُو‪٤‬خّ رؼِٔ‪٤‬خص حُٔوخٍٗش حُزٔ‪٤‬طش‪ٝ ،‬حٕ‬
‫ح‪١٫‬لخٍ ‪٣‬ـذ حٕ ‪ٌٞٗٞ٣‬ح هخىٍ‪ ٖ٣‬ػِ‪ٛٝ ٠‬ق حُظـ‪َ٤‬حص ‪ٛٝ‬لخ ً‪٤‬ل‪٤‬خ ٓؼَ ح‪– ٖٓ ٍٞ١‬‬
‫أػوَ ٖٓ – أَٓع ٖٓ ‪ًُ ًَٝ‬ي ‪٣‬ؼٌْ ك‪ ْٜ‬حُطلَ ُٔلخ‪ ْ٤ٛ‬حُٔوخٍٗش‪.‬‬

‫‪ ٌٖٔ٣ٝ‬حىٓخؽ ٓلخ‪ ْ٤ٛ‬حُٔوخٍٗش ػِ‪ٓ ٠‬يحٍ ٓـخ‪٫‬ص حُٔ٘‪ٜ‬ؾ حُٔوظِلش‪.‬‬

‫‪91‬‬
‫اٌم‪١‬بط اٌمجٍ‪ٟ‬‬

‫ٖٓ ه‪٬ٓ ٍ٬‬كظش حُطلَ حػ٘خء‬


‫حٗ٘طظ‪ ٚ‬حُؼخى‪٣‬ش ‪ٝ‬حػ٘خء حُِؼذ حُلَ‬
‫ٓغ‬ ‫‪٣‬ظؼخَٓ‬ ‫ً‪٤‬ق‬ ‫‪٬ٓٝ‬كظش‬
‫حُٔ‪ٞ‬حهق حُظ‪ ٢‬طظ‪ ٖٔ٠‬حُٔوخٍٗش ر‪ٖ٤‬‬
‫ٗ‪٤‬ج‪ َ٤٘٣ َٛ ٖ٤‬حُ‪ ٠‬حُيٓ‪ ٠‬رخٕ ‪ٌٙٛ‬‬
‫ًز‪َ٤‬س ‪ٝ‬طِي ‪ٛ‬ـ‪َ٤‬س‪.‬‬

‫ًٌُي ‪٬ٓ ٌٖٔ٣‬كظش ٓخ ُي‪ٓ ٖٓ ٚ٣‬ل‪ُ ٍٜٞ‬ـ‪٣ ٟٞ‬ؼٌْ حُل‪ُ ْٜ‬ؼِٔ‪٤‬خص حُٔوخٍٗش‪.‬‬

‫طٌِ‪٤‬ق حُطلَ رٔ‪ٜٔ‬ش طظ‪ َٜ‬حُويٍس ػِ‪ ٠‬حُٔوخٍٗش ًؤٕ ‪ َ٤٘٣‬حُ‪ ٠‬ح‪٤ٗ٫‬خء حٌُز‪َ٤‬س ‪ٝ‬ح‪٫‬هَ‪ٟ‬‬
‫حُ‪ٜ‬ـ‪َ٤‬س ح‪ ٝ‬حُط‪ِ٣ٞ‬ش ‪ٝ‬حُو‪َ٤ٜ‬س‪ ،‬ح‪ ٝ‬حُظ‪ ٢‬طلظ‪ ١ٞ‬ػِ‪ ٠‬هطغ أًؼَ ‪ٝ‬هطغ حهَ ‪ ....‬حُن‬

‫اٌم‪١‬بط اٌجؼذ‪ٞ‬‬

‫‪ ٌٖٔ٣‬رخٓظويحّ ٓـٔ‪ٞ‬ػش ٖٓ حُوخٓخص حُظ‪١٨ُ ٌٖٔ٣ ٢‬لخٍ حُٔوخٍٗش ر‪ٜ٘٤‬خ‪ ،‬رخ‪ٟ٩‬خكش‬


‫‪ٓ٫‬ظـ‪ ٍ٬‬حُٔ‪ٞ‬حهق حُ‪٤ٓٞ٤‬ش حُطز‪٤‬ؼ‪٤‬ش‬

‫ٓؼَ‪ُ َٛ :‬ي‪٘٣‬خ حُ‪ ّٞ٤‬ػيى ح‪٫ٝ‬ى أًؼَ حّ ر٘خص أًؼَ – ‪ُ َٛ‬ي‪٘٣‬خ هطغ كِ‪ ٟٞ‬حٌُ٘‪٫ٞ‬طش‬
‫أًؼَ حّ حٕ طِي حُظ‪ ٢‬رخُل‪ٞ‬حً‪ ٚ‬أًؼَ – ‪ َٛ‬حٗض حُ٘و‪٤‬ن ح‪ً٫‬زَ حّ ح‪ٛ٫‬ـَ ‪...‬حُن‬

‫اٌزٕبظش االزبد‪( ٞ‬اٌّمبثٍخ)‬


‫اىٍحى حٕ ٓـٔ‪ٞ‬ػش ٓخ ُ‪ٜ‬خ حُؼيى ٗلٔ‪ٚ‬‬
‫ُؼ٘خ‪ َٛ‬حُٔـٔ‪ٞ‬ػش ح‪٫‬هَ‪.ٟ‬‬

‫‪٣‬و‪ٜ‬ي رخُِٔح‪ٝ‬ؿش ح‪ ٝ‬حُٔوخرِش ح‪ ٝ‬حُظ٘خظَ‬


‫ح‪٫‬كخى‪( ١‬حٕ ‪ ٌَُ ٌٕٞ٣‬ػ٘‪ٖٓ َٜ‬‬
‫ػ٘خ‪ َٛ‬حُٔـٔ‪ٞ‬ػش ح‪ ٠ُٝ٫‬ػ٘‪َٜ‬ح ‪ٝ‬حكيح‬

‫‪92‬‬
‫‪ٛ‬ل‪٤‬ق)‬ ‫‪ٝ‬حُؼٌْ‬ ‫حُؼخٗ‪٤‬ش‬ ‫حُٔـٔ‪ٞ‬ػش‬ ‫ػ٘خ‪َٛ‬‬ ‫ٖٓ‬ ‫ُ‪ٚ‬‬ ‫ٓ٘خظَح‬ ‫كو‪٢‬‬
‫ٓؼخٍ (اًح ًخٕ ‪٘ٛ‬خى حٍرؼش ح‪١‬زخم ك‪ ٬‬ري ٖٓ ‪ٝ‬ؿ‪ٞ‬ى حٍرؼش حً‪ٞ‬حد)‪.‬‬

‫اىٍحى حٕ ٓـٔ‪ٞ‬ػش ٓخ ُ‪ٜ‬خ ٗلْ ػيى ػ٘خ‪ٓ َٛ‬ـٔ‪ٞ‬ػش أهَ‪١ ٌَُ ،ٟ‬لَ ًؼٌش‪ٌَُ ،‬‬
‫‪١‬لَ ًظخد‬

‫ُظٌ‪ٓ ٖ٣ٞ‬ل‪ ّٜٞ‬حُٔوخرِش ح‪ ٝ‬حُظ٘خظَ ح‪٧‬كخى‪ ١‬ح‪١٧‬لخٍ رلخؿش حُ‪ ٠‬إٔ‬


‫طٌ‪ ٕٞ‬طـخٍر‪ ْٜ‬كٔ‪٤‬ش ‪ٝ‬كو‪٤‬و‪٤‬ش كخ‪١٧‬لخٍ ‪٣‬ظؼِٔ‪ ٖٓ ٕٞ‬ه‪ ٍ٬‬حُؼَٔ‬
‫ك‪ ٢‬حُ٘‪٢‬ء‪.‬‬

‫حُٔوخرِش ح‪ ٝ‬حُظ٘خظَ ح‪٫‬كخى‪ ٖٓ ١‬حٌُٔ‪ٗٞ‬خص ح‪ٓ٧‬خٓ‪٤‬ش ُٔل‪ ّٜٞ‬حُؼيى‪،‬‬


‫حُٔلخ‪ ْ٤ٛ‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش ٓؼَ ٓل‪ ّٜٞ‬حُؼيى ‪ٝ‬حُٔوخٍٗش حُؼيى‪٣‬ش ‪ٓٝ‬ل‪ّٜٞ‬‬
‫حُٔـٔ‪ٞ‬ػش ‪ٝ‬حُٔـٔ‪ٞ‬ػش حُـِث‪٤‬ش ‪ٓٝ‬وخٍٗش حُٔـٔ‪ٞ‬ػخص ‪ ٌٖٔ٣‬حٕ‬
‫‪٣‬ظؼِٔ‪ٜ‬خ حُطلَ أٓ‪ َٜ‬رٌؼ‪ َ٤‬رؼي طؼِٔ‪ُٔ ٚ‬ل‪ ّٜٞ‬حُٔوخرِش‪.‬‬

‫طـَرش ر‪٤‬خؿ‪ ٚ٤‬حٌُئ‪ٝ ّٝ‬حُز‪ٝ ،ٞ٤‬ػيّ هيٍس حُطلَ ػِ‪ ٠‬اىٍحى حُؼزخص حُؼيى‪١‬‬
‫(ح‪٫‬كظلخظ)‪ ،‬ػ٘ي طـ‪ٟٝ َ٤٤‬غ حُز‪ ٖٓ ٞ٤‬أٓخّ حٌُئ‪ٓ( ّٝ‬ل‪ ّٜٞ‬حُظ٘خظَ ح‪٧‬كخى‪ٓ ١‬ظطِذ‬
‫ٓخرن ُِؼيى)‬

‫‪٣‬زيأ طؼِْ حُطلَ ٓل‪ ّٜٞ‬حُظ٘خظَ ح‪٧‬كخى‪ ١‬ك‪ ٢‬حَُٔكِش حُلٔ‪٤‬ش حُلًَ‪٤‬ش حػ٘خء حُِؼذ‪ٓ ،‬ؼ‪٬‬‬
‫‪٠٣‬غ حٓخّ ًَ ىٓ‪٤‬ش ‪ٛ‬لٖ‪.‬‬

‫ّٔ‪ِ ٛ‬ف‪ َٛٙ‬اٌّمبثٍخ‬

‫‪٣ ‬زيأ طؼِْ حُطلَ ٓل‪ ّٜٞ‬حُظ٘خظَ ح‪٧‬كخى‪ ١‬ك‪ ٢‬حَُٔكِش حُلٔ‪٤‬ش حُلًَ‪٤‬ش حػ٘خء‬
‫حُِؼذ‪ ٖٓ ،‬هزَ ٖٓ حُٔ٘‪ٔ٣ ٢‬ظط‪٤‬غ حٕ ‪٣‬طخرن ‪ًَ٣‬ذ حُيٓ‪ ٠‬حُؤْ ك‪ ٢‬حُللَ‬
‫حُؤْ ك‪ُ ٢‬ؼزش حُزخ‪.ٙ‬‬

‫‪93‬‬
‫‪ٓٝ ‬غ ٗٔ‪ ٞ‬حُطلَ ك‪ ٖٓ ٢‬حُؼخٗ‪٤‬ش كبٗ‪٣ ٚ‬و‪ ٢٠‬حٌُؼ‪ ٖٓ َ٤‬حُ‪ٞ‬هض ك‪ ٢‬حُؼخد حُٔوخرِش‪ٓ ،‬ؼ‪٬‬‬
‫‪٠٣‬غ ػِ‪١ ًَ ٠‬زن ك٘ـخٕ ‪ٝ‬ػِ‪ ٢ًَٓ ًَ ٠‬ىٓ‪٤‬ش ‪ٝ‬أك‪٤‬خٗخ ‪٣‬و‪ ّٞ‬رٔٔخػيس ‪ٝ‬حُيط‪ ٚ‬ك‪٢‬‬
‫حػيحى ٓخثيس حُطؼخّ ك‪٠٤‬غ ٌَُ كَى ً‪ٞ‬د ح‪ِٓ ٝ‬ؼوش‪.‬‬
‫‪ ‬ح‪ ٫‬حٕ ٗٔ‪ٓ ٞ‬ل‪ ّٜٞ‬حُظ٘خظَ ح‪٫‬كخى‪ٝ ١‬ػزخص حُؼيى ُِٔـٔ‪ٞ‬ػخص ‪ ٫‬ط٘ٔ‪ُ ٞ‬ي‪ ٟ‬حُطلَ ح‪٫‬‬
‫ك‪َٓ ٢‬حكَ ٓظؤهَس ًٔخ ‪ٟٝ‬ق ر‪٤‬خؿ‪ ٚ٤‬ك‪ ٢‬طـَرظ‪.ٚ‬‬
‫رزٕ‪ٛ‬ع أشطخ رؼٍُ اٌّمبثٍخ ‪ٚ‬فك خّظ ِغز‪٠ٛ‬بد ِزذسخخ‪:‬‬
‫إدسان اٌغّبد اٌسغ‪١‬خ ٌؼٕبطش اٌّمبثٍخ‪:‬‬
‫‪٣‬ظيٍؽ ‪ٌٛ‬ح حُ٘٘خ‪ ٖٓ ١‬حُٔ‪ُٜٞ‬ش حُ‪ ٠‬حُ‪ٜ‬ؼ‪ٞ‬رش‪ ،‬ك‪ ٢‬حُزيح‪٣‬ش ٗويّ حٗ‪٤‬خء كو‪٤‬و‪٤‬ش ؿ‪ٓ َ٤‬ظ٘خر‪ٜ‬ش ٓؼَ‬
‫ًَ ‪ٛ‬لٖ ِٓؼوش‪ ،‬ػْ ٗ٘ظوَ حُ‪ ٠‬ح‪٤ٗ٫‬خء حُلو‪٤‬و‪٤‬ش حُٔ٘خر‪ٜ‬ش ٓؼَ ٓـٔ‪ٞ‬ػظ‪ٌٓ ٖ٤‬ؼزخص‪ ،‬ػْ ٗ٘ظوَ‬
‫حُ‪ ٠‬حُ‪ ٍٜٞ‬ؿ‪ َ٤‬حُٔظ٘خر‪ٜ‬ش ٓؼَ (ٌَُ ‪ٛ‬خكذ ٓ‪ٜ٘‬ش حىحس) ػْ ٗ٘ظوَ حُ‪ ٠‬حُ‪ ٍٜٞ‬حُٔظ٘خر‪ٜ‬ش‪:‬‬
‫‪ ٍٞٛ‬ى‪ٝ‬حثَ ٓؼ‪ٛ ٬‬لَحء ‪ٝ‬كَٔحء ٓؼ‪.٬‬‬
‫ػيى حُؼ٘خ‪ٗ :َٛ‬زيأ رؤهَ ٖٓ ٘ كظ‪ 9 ٠‬ػ٘خ‪.َٛ‬‬
‫اٌّدغّبد‪:‬‬
‫ٗزيأ رخ‪٤ٗ٧‬خء حُلو‪٤‬و‪٤‬ش ‪ٝ‬حُ٘خثؼش رخُ٘ٔزش ُِطلَ ٓؼَ ىٓ‪٤ٓٝ ٠‬خٍحص‪ٝ ،‬ك‪ ٢‬حُٔٔظ‪ ٟٞ‬حُؼخٗ‪٢‬‬
‫ٗٔظويّ حٌٗخٍ ٓو‪ٜٛٞ‬ش ٓؼَ ح‪ٌٗ٫‬خٍ حُ‪ٜ٘‬يٓ‪٤‬ش‪ٝ ،‬رؼي‪ٛ‬خ ٗ٘ظوَ حُ‪ ٍٞٛ ٠‬ح‪٤ٗ٫‬خء حُلو‪٤‬و‪٤‬ش‪،‬‬
‫‪ٝ‬ك‪ ٢‬حُٔٔظ‪ ٟٞ‬حَُحرغ ٌٖٓٔ حٕ ٗ٘ظوَ حُ‪ ٠‬حَُٓ‪ٝ ُٞ‬حُ٘ٔخًؽ ٓؼ‪ٓ ٗ ٬‬غ حٍرؼش ى‪ٝ‬حثَ‪.‬‬
‫دسخخ االسرجبؽ اٌطج‪١‬ؼ‪ ٟ‬ث‪ِ ٓ١‬دّ‪ٛ‬ػز‪ ٟ‬اٌّمبثٍخ‪:‬‬
‫ٗزيأ رخُٔـٔ‪ٞ‬ػخص حَُٔطزطش حٍطزخ‪١‬خ ً ‪١‬ز‪٤‬ؼ‪٤‬خ ً ‪ٜٗ٧‬خ أٓ‪ٓ َٜ‬ؼ‪ ٬‬هيّ‪ -‬كٌحء‪ٛ ،‬لٖ‪ -‬ك٘ـخٕ) ػْ‬
‫ٗٔظط‪٤‬غ حٕ ٗ٘ظوَ حُ‪ ٠‬حهخٓش ٓوخرِش ر‪ ٖ٤‬ػ٘خ‪ٓ َٛ‬ـٔ‪ٞ‬ػخص ‪َ٣ ٫‬رط‪ٜ‬خ حٍطزخ‪١ ١‬ز‪٤‬ؼ‪ٓ ٢‬ؼَ (ًَس‪-‬‬
‫‪٘ٛ‬ي‪ٝ‬م)‪..‬‬
‫ِمبثٍخ اٌّدّ‪ٛ‬ػبد اٌّزغب‪٠ٚ‬خ ‪ٚ‬غ‪١‬ش اٌّزغب‪٠ٚ‬خ ػذد‪٠‬بً‪:‬‬
‫حُٔوخرِش ر‪ ٖ٤‬حُٔـٔ‪ٞ‬ػخص ؿ‪ َ٤‬حُٔظٔخ‪٣ٝ‬ش ػيى‪٣‬خ ‪ٛ‬ؼذ ػِ‪ ٠‬حُطلَ ‪٣ٝ‬ـؼِ‪ ٚ‬ؿ‪ٓ َ٤‬ظؤًي ٖٓ حىحث‪.ٚ‬‬

‫‪94‬‬
‫اٌفظً اٌخبِظ‪ :‬األػذاد ‪ٚ‬اٌؼٍّ‪١‬بد ػٍ‪ٙ١‬ب‬

‫‪ ‬األػذاد اٌسم‪١‬م‪١‬خ ‪ٚ‬اٌؼٍّ‪١‬بد ػٍ‪ٙ١‬ب‬

‫‪ ‬اٌىغ‪ٛ‬س اٌؼبد‪٠‬ـخ ‪ٚ‬اٌؼٍّ‪١‬ـبد ػٍ‪ٙ١‬ب‬

‫‪ ‬اٌىغ‪ٛ‬س اٌؼشش‪٠‬خ ‪ٚ‬اٌؼٍّ‪١‬بد ػٍ‪ٙ١‬ب‬

‫‪95‬‬
‫األػذاد اٌسم‪١‬م‪١‬خ ‪ٚ‬اٌؼٍّ‪١‬بد ػٍ‪ٙ١‬ب‬
‫ِب٘‪ ٟ‬االػذاد اٌسم‪١‬م‪١‬خ‪:‬‬

‫ح‪٧‬ػيحى حُلو‪٤‬وش ط٘ؤْ اُ‪ ٠‬حٌُؼ‪ ٖٓ َ٤‬حُٔـٔ‪ٞ‬ػخص ٖٓ ر‪ٜ٘٤‬خ ح‪٧‬ػيحى حٌُِ‪٤‬ش ‪ٝ‬ح‪٧‬ػيحى‬
‫حُطز‪٤‬ؼ‪٤‬ش ‪ٝ‬ح‪٧‬ػيحى حُ‪ٜ‬ل‪٤‬لش ‪ٝ‬كظ‪ ٠‬ح‪٧‬ػيحى حُ٘ٔز‪٤‬ش ‪ٝ‬ح‪٧‬ػيحى حُـ‪ٔٗ َ٤‬ز‪٤‬ش ‪ٝ‬ر‪ٌٜ‬ح كبٕ‬
‫ٓـٔ‪ٞ‬ػش ح‪٧‬ػيحى حٌُِ‪٤‬ش طؼظزَ ؿِء ٖٓ ٓـٔ‪ٞ‬ػش ح‪٧‬ػيحى حُلو‪٤‬وش ‪ٓٝ‬ـٔ‪ٞ‬ػش ح‪٧‬ػيحى‬
‫حُ‪ٜ‬ل‪٤‬لش ٓـٔ‪ٞ‬ػش ؿِث‪٤‬ش ٖٓ ٓـٔ‪ٞ‬ػش ح‪٧‬ػيحى حُ٘ٔز‪٤‬ش ‪ٌٌٛٝ‬ح‪.‬‬

‫ِدّ‪ٛ‬ػخ األػذاد اٌطج‪١‬ؼ‪١‬خ ‪ ٢ٛ‬ػزخٍس ػٖ حُٔـٔ‪ٞ‬ػش حُظ‪ ٢‬طزيأ ٖٓ حُ‪ٞ‬حكي حُ‪ٜ‬ل‪٤‬ق اُ‪٠‬‬
‫ٓخ ‪ٜٗ ٫‬خ‪٣‬ش ٌُٖ ‪٘٣‬ظَ‪ ١‬إٔ طٌ‪ ٕٞ‬ح‪٧‬ػيحى حُ‪ٜ‬ل‪٤‬لش كو‪ ٢‬أ‪ٝ ١‬حكي ػْ حػ٘خٕ ػْ ػ‪٬‬ػش‬
‫‪ٌٌٛٝ‬ح اُ‪ٓ ٠‬خ ‪ٜٗ ٫‬خ‪٣‬ش‪.‬‬

‫ك‪ ٢‬ك‪ ٖ٤‬إٔ ٓـٔ‪ٞ‬ػش ح‪٧‬ػيحى‬


‫حُطز‪٤‬ؼ‪٤‬ش طزيأ ٖٓ حُ‪ٜ‬لَ ػْ‬
‫‪ٝ‬حكي ػْ حػ٘خٕ اُ‪ٓ ٠‬خ ‪ٜٗ ٫‬خ‪٣‬ش‬
‫أٓخ ػٖ ٓـٔ‪ٞ‬ػش ح‪٧‬ػيحى‬
‫حُ‪ٜ‬ل‪٤‬ش ك‪ ٢ٜ‬طَ٘ٔ ًَ‬
‫ح‪ٍ٧‬هخّ حُ‪ٜ‬ل‪٤‬لش ر‪ ٬‬حٓظؼ٘خء ٓٔخ ‪٣‬ـؼِ‪ٜ‬خ طزيأ ٖٓ حُٔخُذ ٓخ ‪ٜٗ ٫‬خ‪٣‬ش ‪ٝ‬طَ٘ٔ ًَ ح‪٧‬ػيحى‬
‫حُ‪ٜ‬ل‪٤‬لش حُٔخُزش ػْ حُ‪ٜ‬لَ ‪ٝ‬طَ٘ٔ أ‪٠٣‬خ ً ح‪٧‬ػيحى حُ‪ٜ‬ل‪٤‬لش حُٔ‪ٞ‬ؿزش‪ٔٓ .‬خ ‪٣‬ـؼَ ح‪٧‬ػيحى‬
‫حُطز‪٤‬ؼ‪٤‬ش ‪ٝ‬ح‪٧‬ػيحى حٌُِ‪٤‬ش ؿِثخ ً ٖٓ ٓـٔ‪ٞ‬ػش ح‪٧‬ػيحى حُ‪ٜ‬ل‪٤‬لش‪.‬‬

‫أِب ػٓ ِدّ‪ٛ‬ػخ األػذاد إٌغج‪١‬خ ك‪ ٢ٜ‬ػزخٍس ػٖ أػيحى ‪ٛ‬ل‪٤‬لش ‪ ٌُٖٝ‬ػِ‪٤ٛ ٠‬جش رٔ‪٢‬‬
‫‪ٓٝ‬وخّ ك‪ ٢‬ك‪ ٖ٤‬إٔ ح‪٧‬ػيحى حُلو‪٤‬وش طظ‪ ًَ ٖٔ٠‬حُٔـٔ‪ٞ‬ػخص حُظ‪ٓ ٢‬زن ‪ًًَٗٝ‬خ‪ٛ‬خ‬
‫رخ‪ٟ٩‬خكش ُ‪ٌٜ‬ح ك‪ ٢ٜ‬طلظ‪ ١ٞ‬ػِ‪ ٠‬حٌُٔ‪ً ٍٞ‬خُزخ‪ ١‬رخ‪ٟ٩‬خكش ُ‪٨‬ػيحى حُـٌٍ‪٣‬ش ‪ ٌٖٔ٣ٝ‬حُو‪ٍٞ‬‬
‫إ ح‪٧‬ػيحى حُلو‪٤‬وش ‪ٜٗ ٫‬خث‪٤‬ش ًخُو‪ ٢‬حُٔٔظو‪ ْ٤‬حٌُ‪ ُٚ ْ٤ُ ١‬ريح‪٣‬ش ‪ٜٗ ُٚ ْ٤ُٝ‬خ‪٣‬ش‬

‫‪97‬‬
‫األػذاد اٌسم‪١‬مخ أهٌص ح‪ ٖٓ ْٓ٫‬ػٌٔ‪ٜ‬خ أ‪ ٫ ١‬ط‪ٞ‬ؿي أٍهخّ طو‪٤ِ٤‬ش ٓٔخ ‪٣‬ـؼِ‪ٜ‬خ طٔظؼَٔ‬
‫ك‪ ٢‬حُو‪٤‬خّ ٌُٔ‪٤‬ش ح‪٤ٗ٧‬خء حُٔظ٘‪ٞ‬ػش ‪ ٌٖٔ٣ٝ‬حُظؼز‪ َ٤‬ػٖ ح‪٧‬ػيحى حُلو‪٤‬وش ػزَ حٌَُٔ‬
‫حُؼَ٘‪ ١‬أ‪٠٣‬خ ً‬

‫خظبئض األػذاد اٌسم‪١‬مخ ‪ٚ‬األػذاد اٌىٍ‪١‬خ‪:‬‬


‫‪ ‬رخُ٘ٔزش ُٔـٔ‪ٞ‬ػش ح‪٧‬ػيحى حٌُِ‪٤‬ش ك‪ ٢ٜ‬ػزخٍس ػٖ ‪ٝ‬حكي حػ٘خٕ ػ‪٬‬ػش اُ‪ٓ ٠‬خ ‪٫‬‬
‫ٗ‪ٜ‬خ‪٣‬ش‬
‫‪ ‬رخُ٘ٔزش ُٔـٔ‪ٞ‬ػش ح‪٧‬ػيحى حُطز‪٤‬ؼ‪٤‬ش ك‪ ٢ٜ‬ط٘ظَٔ ػِ‪ ٠‬ح‪٧‬ػيحى ‪ٛ‬لَ ‪ٝ‬حكي حػ٘خٕ‬
‫اُ‪ٓ ٠‬خ ‪ٜٗ ٫‬خ‪٣‬ش‪.‬‬
‫‪ ‬رخُ٘ٔزش ُٔـٔ‪ٞ‬ػش ح‪٧‬ػيحى حُ‪ٜ‬ل‪٤‬لش ك‪ ٢ٜ‬ط‪ ًَ ْ٠‬ح‪ٍ٧‬هخّ حُظ‪ ٢‬ط‪ٞ‬ؿي ك‪٢‬‬
‫ٓـٔ‪ٞ‬ػش ح‪٧‬ػيحى حٌُِ‪٤‬ش رخ‪ٟ٩‬خكش ُِ‪ٜ‬لَ ‪ٝ‬ح‪٧‬ػيحى حُٔخُزش أ‪٠٣‬خ ً‪.‬‬
‫‪ ‬رخُ٘ٔزش ُٔـٔ‪ٞ‬ػش ح‪٧‬ػيحى حُ٘ٔز‪٤‬ش ك‪ ٢ٜ‬ط‪ ْ٠‬ح‪٧‬ػيحى حُ‪ٜ‬ل‪٤‬لش ‪ ٌُٖٝ‬ك‪٤ٛ ٢‬جش‬
‫ٓوخّ ‪ٝ‬رٔ‪ٞ٣ ٌُٖ ٢‬ؿي ُ‪ٜ‬خ َٗ‪ٝ ١‬حكي ‪ ٞٛٝ‬أ‪ٔ٣ ٫‬خ‪ ١ٝ‬حُٔوخّ ‪ٛ‬لَ أريحً‪.‬‬
‫‪ٓ ‬ـٔ‪ٞ‬ػش ح‪٧‬ػيحى حُـ‪ٔٗ َ٤‬ز‪٤‬ش طؼي ٖٓ ح‪ٍ٧‬هخّ حُـ‪٘ٓ َ٤‬ظ‪٤ٜ‬ش ‪ٝ‬حُـ‪ َ٤‬ى‪٣ٍٝ‬ش أ‪١‬‬
‫طظ‪ ٖٔ٠‬ح‪ٍ٧‬هخّ حُظ‪ ٢‬طوغ طلض حُـٌٍ ك‪ ٢‬كخُش ػيّ حُويٍس ػِ‪ ٠‬كٔخد ؿٌٍ‬
‫حُؼيى حُ‪ٞ‬حهغ طلض حُـٌٍ‪.‬‬

‫ِّ‪١‬ضاد األػذاد اٌسم‪١‬م‪١‬خ‪:‬‬


‫ٔ‪ -‬األػذاد اٌطج‪١‬ؼ‪١‬خ (‪ ٢ٛٝ :)N‬ح‪٧‬ػيحى {‪}ٔ,ٕ,ٖ,ٗ,٘ ... . .‬‬

‫ك‪ٌٕٞ٤‬‬ ‫‪+‬حُ‪ٜ‬لَ‬ ‫حُطز‪٤‬ؼ‪٤‬ش‬ ‫ح‪٧‬ػيحى‬ ‫‪٢ٛٝ‬‬ ‫اٌىٍ‪١‬خ(‪:)W‬‬ ‫األػذاد‬ ‫ٕ‪-‬‬


‫{……٘‪}ٓ,ٔ,ٕ,ٖ,ٗ,‬‬

‫ٖ‪ -‬األػذاد اٌظس‪١‬سخ(‪ ٢ٛٝ :)Z‬ح‪٧‬ػيحى حٌُِ‪٤‬ش ‪+‬ح‪٧‬ػيحى حُٔخُزش‬

‫ٗ‪ -‬األػذاد إٌغج‪١‬خ(‪ ًَ ٢ٛٝ :)Q‬ػيى ٌٓ‪( ٖٓ ٕٞ‬رٔ‪ٓٝ ٢‬وخّ) ‪ ١َٗٝ‬إٔ حُٔوخّ ‪٫‬‬
‫‪ٔ٣‬خ‪ٛ ١ٝ‬لَ‬

‫‪98‬‬
‫٘‪-‬األػذاد اٌغ‪١‬ش ٔغج‪١‬خ(‪ ٢ٛ :)I‬أػيحى ُ‪ٔ٤‬ض ٓ٘ظ‪٤ٜ‬ش ‪ٔ٤ُٝ‬ض ى‪ ٢ٛٝ ٚ٣ٍٝ‬ح‪٧‬ػيحى حُظ‪٢‬‬
‫طلض حُـٌٍ إٔ ً٘خ ‪ٔٗ ٫‬ظط‪٤‬غ ؿٌٍ‪ٛ‬خ‪.‬‬

‫األػذاد اٌظس‪١‬سخ‬
‫‪ َٔ٘٣‬ىٍحٓش ح‪٧‬ػيحى حُ‪ٜ‬ل‪٤‬لش ‪ٝ‬حٌُٔ‪ٝ ٍٞ‬ح‪٧‬ػيحى حُؼَ٘‪٣‬ش ‪ٝ‬ػِٔ‪٤‬خص حُـٔغ‬
‫‪ٝ‬حُطَف ‪ٝ‬حُ‪َ٠‬د ‪ٝ‬حُؤٔش‪ ٞٛٝ .‬رٔؼخرش ح‪ٓ٧‬خّ ‪ٞٗ٧‬حع حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ح‪٧‬هَ‪ ٟ‬ك‪٤‬غ ‪٣‬ويّ‬
‫حُٔ‪ٜ‬خٍحص ح‪ٓ٧‬خٓ‪٤‬ش ٓؼَ حُؼي ‪ٝ‬حُظـٔ‪٤‬غ ح‪٤ٗ٧‬خء ‪ٝ‬حُو‪٤‬خّ ‪ٓٝ‬وخٍٗش حٌُٔ‪٤‬خص‪ .‬رَُص أ‪٤ٔٛ‬ش‬
‫ٓؼ ّي‪٫‬ص حُظـ‪ َّ٤‬ك‪ ٢‬حُل‪٣ِ٤‬خء ػخّ ‪ ،ٖٔٙ8‬ػ٘يٓخ ‪ٝ‬ؿي ؿخُ‪ )ٕٔٙٗ ٔ٘ٙٗ( ٞ٤ِ٤‬إٔ َٓػش‬
‫ؿْٔ ‪ٜ٣‬ز‪ ٢‬ك‪ ٢‬حُل‪٠‬خء أ‪ ٠َُٓ٣ ٝ‬ر‪ ٚ‬ك‪ ،ٚ٤‬طِىحى رخ‪َّ١‬حى‪ ،‬أ‪ ١‬إٔ ٓؼ ّيٍ حُى‪٣‬خى َٓػش‬
‫حُـْٔ اُ‪ ٠‬أٓلَ ‪ ٞٛ‬ػخرض‪ٓ ٌُٖ .‬خ ‪ٔٓ ٞٛ‬خٍ ًُي حُـْٔ؟ كُِّض ‪ ٌٙٛ‬حُٔٔؤُش ر‪ٟٞٞ‬ف‬
‫‪ٜٗٝ‬خث‪٤‬خ ً رل‪ َ٠‬ػزوَ‪٣‬ش حٓلن ٗ‪ٞ٤‬طٖ (ٕٗ‪ٝ )ٔ7ٕ7 ٔٙ‬ؿ‪ٞ‬طلَ‪٣‬ي ُ‪٤‬ز٘ظِ (‪ٔٙٗٙ‬‬
‫‪ًٝ ،)ٔ7ٔٙ‬خٕ كٔخد حُظلخ‪ٝ َٟ‬حُظٌخَٓ حٌُ‪ ١‬حًظ٘لخ‪ ،ٙ‬ح‪٧‬ىحس حُٔٔظؼِٔش ُ‪ٌٜ‬ح حُـَ‪.ٝ‬‬
‫كٔخد حُظلخ‪ٝ َٟ‬حُظٌخَٓ ‪٣‬ؼط‪َ١ ٢‬حثن حُل‪ ٍٜٞ‬ػِ‪ ٠‬حُظٔخٍع حٗط‪٬‬هخ ً ٖٓ حَُٔػش‪،‬‬
‫‪ٝ‬ػِ‪ ٠‬حَُٔػش حٗط‪٬‬هخ ً ٖٓ حُٔ‪ٞ‬هغ‪ٞٓ ،‬كَحً حُلَ حُيه‪٤‬ن ُِٔٔؤُش رٌخِٓ‪ٜ‬خ‪ .‬ك‪ ٢‬حُٔ‪ٌ٤‬خٗ‪ٌ٤‬خ‪،‬‬
‫‪ ٢ٛٝ‬كَع حُل‪٣ِ٤‬خء حٌُ‪ٟٝ ١‬غ كٔخد حُظلخ‪ٝ َٟ‬حُظٌخَٓ ٖٓ أؿِ‪ٗ ،ٚ‬ـي ‪ٌٛ‬ح حُ٘‪ٞ‬ع ٖٓ‬
‫حُلٔخد ك‪ ٢‬ؿٔ‪٤‬غ ٗ‪ٞ‬حك‪ ٢‬هخٗ‪ٞ٤ٗ ٕٞ‬طٖ حُؼخٗ‪ُِ ٢‬لًَش‪ :‬حُو‪ٞ‬س طٔخ‪ ١ٝ‬كخ‪َٟ َٛ‬د‬
‫حٌُظِش رخُظٔخٍع‪ .‬كبًح ًخٗض حػ٘ظخٕ ٖٓ ‪ ٌٙٛ‬حٌُٔ‪٤‬خص حُؼ‪٬‬ع ٓؼَ‪ٝ‬كظ‪ ،ٖ٤‬كخُٔؼخىُش طٌ٘ق‬
‫ك‪ٍٞ‬حً ه‪ٔ٤‬ش حُؼخُؼش‪.‬‬

‫األػذاد اٌظس‪١‬سخ ٘‪ ٟ‬ح‪٧‬ػيحى حُظ‪ ٫ ٢‬طلظ‪ ١ٞ‬ػِ‪ٝ ًٍٞٔ ٠‬ػِ‪ ٠‬كخ‪ِٛ‬ش ٓؼَ‪ ٔ٘.ٕ( :‬أ‪ٝ‬‬
‫٘‪ ٗ.‬أ‪ 8ٙ.8 ٝ‬حُن)‪ٝ ،‬طؼزَ ػٖ أػيحى ٌٓظِٔش رل‪٤‬غ ُ‪ ٞ‬طْ طؤ‪ ْ٤‬حُؼيى حُ‪ٜ‬ل‪٤‬ق ػِ‪٠‬‬
‫‪ٝ‬حكي‪ ٌٕٞ٣ ،‬حُـ‪ٞ‬حد أ‪٠٣‬خ ً ػيىحً ‪ٛ‬ل‪٤‬لخ ً‪،‬‬

‫كٔـٔ‪ٞ‬ػش ح‪٧‬ػيحى حُ‪ٜ‬ل‪٤‬لش طٌ‪ ٕٞ‬ػِ‪ ٠‬حُ٘ل‪ ٞ‬حُظخُ‪ٖ- ،ٕ- ،ٔ- ،ٓ ،ٔ، ٕ ،ٖ .....(: ٢‬‬
‫‪٘٣ٝ )......‬خٍ اُ‪ٓ ٠‬ـٔ‪ٞ‬ػش ح‪٧‬ػيحى حُ‪ٜ‬ل‪٤‬لش ُي‪ ٟ‬حَُ‪٣‬خ‪ ٖ٤٤ٟ‬رـ "‪ ٞٛٝ ،"ٙ‬حُلَف‬

‫‪99‬‬
‫ح‪ًِٔ ٖٓ ٍٝ٧‬ش (‪ٛ‬ل‪٤‬لش)‪ .‬أٓخ ك‪ ٢‬حُظَٓ‪ ِ٤‬ح‪ ١ِ٤ٌِٗ٩‬ك‪ُٜ َِٓ٤‬خ رخُلَف ‪ٞٛٝZ‬‬
‫حُلَف ح‪ ٖٓ ٍٝ٧‬حٌُِٔش ح‪ُٔ٧‬خٗ‪٤‬ش (‪ٝ )Zhalen‬حُظ‪ ٢‬طؼ٘‪ ٢‬ػيى‪.‬‬

‫ًٔخ إٔ ٓـٔ‪ٞ‬ػش ح‪٧‬ػيحى حُ‪ٜ‬ل‪٤‬لش ‪ٓ ٢ٛ‬ـٔ‪ٞ‬ػش ٓـِوش رخُ٘ٔزش ُؼِٔ‪٤‬خص حُـٔغ‪ ،‬حُطَف‪،‬‬
‫‪ٝ‬حُ‪َ٠‬د‪ًُٝ ،‬ي ‪ ٌٙٛ ٕ٧‬حُؼِٔ‪٤‬خص ػ٘يٓخ طـَ‪ ٟ‬ػِ‪ ٠‬أ‪ ١‬ػيى‪ٛ ٖ٣‬ل‪٤‬ل‪ ٖ٤‬كبٗ‪ٜ‬خ ط٘ظؾ‬
‫أ‪٠٣‬خ ً ػيىحً ‪ٛ‬ل‪٤‬لخ ً‪.‬‬

‫ٓـٔ‪ٞ‬ػش ح‪٧‬ػيحى حُ‪ٜ‬ل‪٤‬لش ‪ٓ ٢ٛ‬ـٔ‪ٞ‬ػش ؿ‪ٓ َ٤‬ـِوش رخُ٘ٔزش ُؼِٔ‪٤‬ش حُؤٔش‪ ،‬ك‪٤‬غ أٗ‪ٚ‬‬
‫ُ‪ ٖٓ ْ٤‬حُ‪ ١ٍَٝ٠‬إٔ طٌ‪ٗ ٕٞ‬ظ‪٤‬ـش هٔٔش أ‪ ١‬ػيى‪ٛ ٖ٣‬ل‪٤‬ل‪ ٖ٤‬أ‪٠٣‬خ ً ػيىحً ‪ٛ‬ل‪٤‬لخ ً‪.‬‬

‫ٓـٔ‪ٞ‬ػش ح‪٧‬ػيحى حُ‪ٜ‬ل‪٤‬لش حُٔ‪ٞ‬ؿزش ‪ٓ ٢ٛ +ٙ‬ـٔ‪ٞ‬ػش ؿ‪٘ٓ َ٤‬ظ‪٤ٜ‬ش ‪ ْ٤ُ ٚٗ٧‬ربٌٓخٗ٘خ‬


‫ك‪ َٜ‬أ‪ ٝ‬ػي ػ٘خ‪َٛٛ‬خ‪ًٌُ .‬ي حُ٘ؤٕ رخُ٘ٔزش ُٔـٔ‪ٞ‬ػش ح‪٧‬ػيحى حُ‪ٜ‬ل‪٤‬لش حُٔخُزش ‪-ٙ‬‬
‫ػ٘ي ًظخرش ح‪٧‬ػيحى حُ‪ٜ‬ل‪٤‬لش حُٔ‪ٞ‬ؿزش ‪ٌ٘ٔ٣‬ي ح‪ٓ٫‬ظـ٘خء ػٖ ح‪ٗ٩‬خٍس (‪ٓ )+‬ؼ‪ 7+ ً٬‬طٌظذ‬
‫‪ٔٛٝ 7‬خ ٍِٓ‪ُ٘ ٖ٣‬لْ حُؼيى حُ‪ٜ‬ل‪٤‬ق ‪7+‬‬

‫ك‪٤‬غ أ‪ٌ٘ٔ٣ ٫‬ي ك‪ ٢‬ؿٔ‪٤‬غ حُلخ‪٫‬ص ح‪ٓ٫‬ظـ٘خء ػٖ اٗخٍس (‪ )-‬ػ٘ي حُظؼخَٓ ٓغ ح‪٧‬ػيحى‬
‫حُٔخُزش كخُؼيى حُ‪ٜ‬ل‪٤‬ق ‪ ٍِٓ ُٚ ْ٤ُ ٖ-‬آهَ ؿ‪ٓ ٖ- َ٤‬ـٔ‪ٞ‬ػش ح‪٧‬ػيحى حُ‪ٜ‬ل‪٤‬لش ‪٢ٛ‬‬
‫) طو‪ٞ‬ىٗخ ‪ٓ٫‬ظ٘ظخؽ إٔ ًَ ػيى‬ ‫ٓـٔ‪ٞ‬ػش ؿ‪٘ٓ َ٤‬ظ‪٤ٜ‬ش‪ ٙ .‬اًحً طًٌَ إٔ ‪ ١‬ص‬
‫‪١‬ز‪٤‬ؼ‪ ٞٛ ٢‬ػيى ‪ٛ‬ل‪٤‬ق ٓؼ‪ٗ+=ٗ ً٬‬‬

‫األػذاد اٌغبٌجخ ‪ ٢ٛ‬ح‪٧‬ػيحى ح‪٧‬هَ ٖٓ حُ‪ٜ‬لَ‪ٓ ٢ٛٝ ،‬ؼخًٔش ُ‪٨‬ػيحى حُٔ‪ٞ‬ؿزش‪ٓ .‬ؼ‪ :ً٬‬اًح‬
‫ًخٕ ػي ٌى ٓ‪ٞ‬ؿذ ‪ٔ٣‬ؼَ ‪ٝ‬ى‪٣‬ؼش رٌ٘‪٤‬ش‪ ،‬كبٕ حُؼيى حُٔخُذ ‪ٔ٣‬ؼَ حُ٘و‪ٞ‬ى حُٔٔل‪ٞ‬رش ٖٓ ٗلْ‬
‫حٌُٔ‪٤‬ش‪ .‬طٌظذ ح‪٧‬ػيحى حُٔخُزش ربٓزخم اٗخٍس ٓخُزش‪ -‬طٔٔ‪ ٠‬أ‪٠٣‬خ ً ػ‪ٓ٬‬ش ٗخه‪ُِ -ٚ‬ؼيى‬
‫حُٔ‪ٞ‬ؿذ حُٔؼخًْ ُ‪ .ٚ‬ػِ‪ ٚ٤‬كبٕ ػٌْ حُؼيى ‪ .-7 ٞٛ 7‬ػ٘يٓخ ٗ‪ٞ‬كي ٓـٔ‪ٞ‬ػش ح‪٧‬ػيحى‬
‫حُٔخُزش ‪ٓٝ‬ـٔ‪ٞ‬ػش ح‪٧‬ػيحى حُطز‪٤‬ؼ‪٤‬ش ‪ٝ‬حُ‪ٜ‬لَ كبٗ٘خ ٗل‪ َٜ‬ػِ‪ٓ ٠‬ـٔ‪ٞ‬ػش ح‪٧‬ػيحى‬
‫حُ‪ٜ‬ل‪٤‬لش ‪ٝ Z‬طٌظذ ًٌُي‪.‬‬

‫‪011‬‬
‫رّث‪ ً١‬األػذاد اٌظس‪١‬سخ ػٍ‪ ٝ‬خؾ األػذاد‪:‬‬

‫اًح ‪ٟٝ‬ؼض ه‪ ٢‬ح‪٧‬ػيحى ك‪ٟٝ ٢‬غ ٍأٓ‪ٓ ،٢‬ظـي َّ‬


‫إٔ حُ٘وخ‪ ١‬حُظ‪ ٢‬طٔؼَ ح‪٧‬ػيحى حُ‪ٜ‬ل‪٤‬لش‬
‫حُٔ‪ٞ‬ؿزش طوغ ؿٔ‪٤‬ؼ‪ٜ‬خ ك‪ٞ‬م حُ٘وطش حَُٔؿؼ‪٤‬ش حُظ‪ ٢‬طٔؼَ حُ‪ٜ‬لَ‪ٝ ،‬طوغ ؿٔ‪٤‬غ حُ٘وخ‪ ١‬حُظ‪٢‬‬
‫طٔؼَ ح‪٧‬ػيحى حُ‪ٜ‬ل‪٤‬لش حُٔخُزش‪ ،‬أٓلَ حُ٘وطش حَُٔؿؼ‪٤‬ش حُظ‪ ٢‬طٔؼَ حُ‪ٜ‬لَ‪ٝ .‬اًح ٍٓٔض‬
‫ه‪ ٢‬ح‪٧‬ػيحى ك‪ٟٝ ٢‬غ أكو‪ ،٢‬طـي إٔ ؿٔ‪٤‬غ حُ٘وخ‪ ١‬حُظ‪ ٢‬طٔؼَ ح‪٧‬ػيحى حُ‪ٜ‬ل‪٤‬لش حُٔ‪ٞ‬ؿزش‬
‫طو ُغ ػِ‪ ٠‬حُ‪ ٖٓ ٖ٤ٔ٤‬حُ٘وطش حَُٔؿؼ‪٤‬ش حُظ‪ ٢‬طٔؼَ حُ‪ٜ‬لَ‪ ،‬ك‪ ٢‬ك‪ ٖ٤‬إٔ ؿٔ‪٤‬غ حُ٘وخ‪ ١‬حُظ‪٢‬‬
‫حُ‪ٔ٤‬خٍ ٖٓ حُ٘وطش حُظ‪ ٢‬طٔؼَ حُ‪ٜ‬لَ‪.‬‬
‫ِ‬ ‫طٔؼَ ح‪٧‬ػيحى حُ‪ٜ‬ل‪٤‬لش حُٔخُزش طو ُغ ػِ‪٠‬‬

‫إٌظ‪١‬ش اٌدّؼ‪ٌ ٟ‬ألػذاد اٌظس‪١‬سخ‪:‬‬

‫أىٍّ ٓـٔ‪ٞ‬ػش ح‪ُٝ٧‬حؽ حُؼيى‪٣‬ش حُظخُ‪٤‬ش‪ ،٘+( :‬ـ٘)‪( ،‬ـ‪)ٓ ،ٓ( ،)9+ ،9‬‬

‫ٓخ ‪ ٞٛ‬حُ٘ظ‪ َ٤‬حُـٔؼ‪ُِ ٢‬ؼيى حُ‪ٜ‬ل‪٤‬ق حُٔ‪ٞ‬ؿذ (‪)٘+‬؟‬

‫ٓخ ‪ ٞٛ‬حُ٘ظ‪ َ٤‬حُـٔؼ‪ُِ ٢‬ؼيى حُ‪ٜ‬ل‪٤‬ق حُٔخُذ (ـ‪)9‬؟‬

‫ٓخ ‪ ٞٛ‬حُ٘ظ‪ َ٤‬حُـٔؼ‪ُِٜ ٢‬لَ؟‬

‫ِبرا رؼٍّٕب؟!‬

‫ٔ‪ٗ .‬ظ‪ َ٤‬حُ‪ٜ‬لَ ‪ ٞٛ‬حُ‪ٜ‬لَ‪.‬‬

‫ٕ‪ٗ .‬ظ‪ َ٤‬حُؼيى حُ‪ٜ‬ل‪٤‬ق حُٔ‪ٞ‬ؿذ ػيى ‪ٛ‬ل‪٤‬ق ٓخُذ‪.‬‬

‫ٖ‪ٗ .‬ظ‪ َ٤‬حُؼيى حُ‪ٜ‬ل‪٤‬ق حُٔخُذ ػيى ‪ٛ‬ل‪٤‬ق ٓ‪ٞ‬ؿذ‪.‬‬

‫ٗ‪ُِ .‬ؼيى حُ‪ٜ‬ل‪٤‬ق ‪ٗٝ‬ظ‪ٗ َٙ٤‬لْ حُٔطِن‪ ،‬رٔؼ٘‪ ٠‬إٔ حُؼيى حُ‪ٜ‬ل‪٤‬ق ‪ٗٝ‬ظ‪ٌٗٞ٣ َٙ٤‬خٕ ػِ‪٠‬‬
‫رؼي‪ٓ ٖ٣‬ظٔخ‪ ٖٓ ٖ٤٣ٝ‬حُ٘وطش حُظ‪ ٢‬طٔؼَ حُ‪ٜ‬لَ ػِ‪ ٠‬ه‪ ٢‬ح‪٧‬ػيحى‪.‬‬

‫‪010‬‬
‫ً‪ ٕٞ‬ػِٔ‪٤‬ش حُـٔغ اريحُ‪ٝ ٚ٤‬طـٔ‪٤‬ؼ‪٤‬ش ػِ‪ٓ ٠‬ـٔ‪ٞ‬ػش ح‪٧‬ػيحى حُ‪ٜ‬ل‪٤‬لش‪٣ ،‬ظ‪٤‬ق ُ٘خ آٌخٗ‪٤‬ش‬
‫ؿٔغ أ‪ ١‬ػ‪٬‬ػش أػيحى ‪ٛ‬ل‪٤‬لش أ‪ ٝ‬أًؼَ ‪ًُٝ‬ي رـٔغ أ‪ ١‬ػيى‪ٜ٘ٓ ٖ٣‬خ ػْ ا‪ٟ‬خكش حُ٘خطؾ اُ‪٠‬‬
‫حُؼيى حُؼخُغ ‪ٌٌٛٝ‬ح‪.‬‬

‫‪ٛ‬ل‪٤‬ق أ ‪ + ٓ :ٌٕٞ٣‬أ = أ ‪ = ٓ +‬أ ُٗٔٔ‪ ٢‬حُ‪ٜ‬لَ ‪٘ٛ‬خ حُؼ٘‪ َٜ‬حُٔلخ‪٣‬ي ُؼِٔ‪٤‬ش‬


‫ٍ‬ ‫‪ ١٧‬ػي ٍى‬
‫حُـٔغ ػِ‪ ٠‬ه‪ ٢‬ح‪٧‬ػيحى حُ‪ٜ‬ل‪٤‬لش‪.‬‬

‫‪ٛ‬ل‪٤‬ق ٓؼٌ‪ٓٞ‬خ ً ((‪ٝ ))٘-(« )٘+‬ػَكض إٔ حُؼيى ‪ٓٝ‬ؼٌ‪٣ ٚٓٞ‬وؼخٕ‬


‫ٍ‬ ‫ىٍٓض إٔ ٌَُ ػيى‬
‫ػِ‪ ٠‬حُزؼي ٗلٔ‪ ٖٓ ٚ‬حُ٘وطش حَُٔؿؼ‪٤‬ش حُظ‪ ٢‬طٔؼَ حُ‪ٜ‬لَ ػِ‪ ٠‬ه‪ ٢‬ح‪٧‬ػيحى‪ٝ .‬ػَكض إٔ‬
‫ُِؼيى ‪ٓٝ‬ؼٌ‪ ٚٓٞ‬حُو‪ٔ٤‬ش حُٔطِوش ٗلٔ‪ٜ‬خ‪.‬‬

‫حُؼيى حُ‪ٜ‬ل‪٤‬ق ‪ٓ +‬ؼٌ‪ٛ = ٚٓٞ‬لَ‬

‫= حُؼ٘‪ َٜ‬حُٔلخ‪٣‬ي ُؼِٔ‪٤‬ش حُـٔغ‬

‫إٌظ‪١‬ش اٌدّؼ‪:ٟ‬‬

‫‪ ٠ُٔٔ٣‬حُؼيى حُ‪ٜ‬ل‪٤‬ق حُ٘ظ‪ َ٤‬حُـٔؼ‪ُٔ ٢‬ؼٌ‪.ٚٓٞ‬‬

‫‪ٓ ٠ُٔٔ٣‬ؼٌ‪ ّٞ‬حُؼيى حُ‪ٜ‬ل‪٤‬ق حُ٘ظ‪ َ٤‬حُـٔؼ‪ٌُُ ٢‬ي حُؼيى‪.‬‬

‫ٓؼَ‪ :‬حُ٘ظ‪ َ٤‬حُـٔؼ‪ُِ ٢‬ؼيى ‪ٗ- ٞٛ ٗ+‬‬

‫حُ٘ظ‪ َ٤‬حُـٔؼ‪ُِ ٢‬ؼيى ‪ٌٌٛٝ ... ٙ+ ٞٛ ٙ-‬ح‬

‫طًٌَ إٔ حُ٘ظ‪ َ٤‬حُـٔؼ‪ُِ ٢‬ؼيى حُ‪ٜ‬ل‪٤‬ق ‪ٓ ٞٛ‬ؼٌ‪ًُ ّٞ‬ي حُؼيى‪.‬‬

‫‪ٝ‬طًٌَ إٔ حُؼيى حُ‪ٜ‬ل‪٤‬ق ‪ٓ +‬ؼٌ‪ٛ = ٚٓٞ‬لَحً‪.‬‬

‫‪011‬‬
‫[ِٓو‪ ٚ‬ح‪ٗ٩‬خٍحص ك‪ ٢‬ح‪٧‬ػيحى حُ‪ٜ‬ل‪٤‬لش]‬

‫مالحظات‬ ‫الخالصة‬ ‫أمثله‬ ‫العملية‬

‫ك‪٢‬‬ ‫حُؼيىحٕ‬ ‫حطلن‬ ‫اًح‬ ‫(‪+ = )+( + )+‬‬ ‫(‪9+ = )5+(+ )4+‬‬
‫ح‪ٗ٩‬خٍس كبٗ٘خ ٗـٔغ حُؼيى‪ٖ٣‬‬
‫(‪- = )-( + )-‬‬ ‫(‪9- = )5-(+ )4-‬‬
‫‪٠ٗٝ‬غ اٗخٍط‪.ْٜ‬‬

‫اًح ًخٕ حُؼيى‪ٓ ٖ٣‬وظِل‪ٖ٤‬‬ ‫الجمع‬


‫(‪= )-( + )+‬‬ ‫(‪1- = )5-(+ )4+‬‬
‫ك‪ ٢‬ح‪ٗ٩‬خٍس ٗؤهٌ حُلَم ر‪ٖ٤‬‬
‫حُؼيى‪٠ٗٝ ٖ٣‬غ اٗخٍس حُؼيى‬ ‫(‪= )+( + )-‬‬ ‫(‪1+ = )5+(+ )4-‬‬
‫حٌُ‪ ١‬ه‪ٔ٤‬ظ‪ ٚ‬حُٔطِوش أًزَ‪.‬‬

‫ٗل‪ ٍٞ‬ػِٔ‪٤‬ش حُطَف اُ‪٠‬‬ ‫(‪2- = )8-( + )6+‬‬ ‫(‪= )8+( - )6+‬‬
‫ػِٔ‪٤‬ش ؿٔغ حُٔؼٌ‪.ّٞ‬‬
‫(‪= )8+( + )6+‬‬ ‫(‪= )8-( - )6+‬‬

‫ػْ ٌَٗٔ ػِٔ‪٤‬ش حُـٔغ‬ ‫‪14+‬‬ ‫(‪= )8+( - )6-‬‬


‫رخٓظويحّ هخػيس اٗخٍحص‬ ‫الطرح‬
‫(‪- = )8-( + )6-‬‬ ‫(‪= )8-( - )6-‬‬
‫حُـٔغ حُٔخروش‪.‬‬
‫‪14‬‬

‫(‪2+ = )8+( + )6-‬‬

‫‪012‬‬
‫ك‪٢‬‬ ‫حُؼيىحٕ‬ ‫حطلن‬ ‫اًح‬ ‫(‪+ = )+( × )+‬‬ ‫(‪= )7+( × )3+‬‬
‫ٗ‪َ٠‬د‬ ‫كبٗ٘خ‬ ‫ح‪ٗ٩‬خٍس‬
‫(‪+ = )-( × )-‬‬ ‫‪21+‬‬
‫حُؼيى‪٠ٗٝ ٖ٣‬غ ح‪ٗ٩‬خٍس‬
‫حُٔ‪ٞ‬ؿزش‪.‬‬ ‫(‪= )7-( × )3-‬‬
‫(‪- = )-( × )+‬‬
‫‪21+‬‬
‫اًح ًخٕ حُؼيى‪ٓ ٖ٣‬وظِل‪ٖ٤‬‬
‫(‪- = )+( × )-‬‬
‫ك‪ ٢‬ح‪ٗ٩‬خٍس كبٗ٘خ ٗ‪َ٠‬د‬
‫الضرب‬
‫حُؼيى‪٠ٗٝ ٖ٣‬غ ح‪ٗ٩‬خٍس‬ ‫(‪- = )7-( × )3+‬‬
‫حُٔخُزش‪.‬‬
‫‪21‬‬

‫(‪- = )7+( × )3-‬‬

‫‪21‬‬

‫ك‪٢‬‬ ‫حُؼيىحٕ‬ ‫حطلن‬ ‫اًح‬ ‫(‪+ = )+( ÷ )+‬‬ ‫(‪= )6+( ÷ )24+‬‬
‫ح‪ٗ٩‬خٍس كبٗ٘خ ٗؤْ حُؼيى‪ٖ٣‬‬
‫(‪+ = )-( ÷ )-‬‬ ‫‪4+‬‬
‫‪٠ٗٝ‬غ ح‪ٗ٩‬خٍس حُٔ‪ٞ‬ؿزش‪.‬‬
‫(‪= )6-( ÷ )24-‬‬
‫اًح ًخٕ حُؼيى‪ٓ ٖ٣‬وظِل‪ٖ٤‬‬ ‫(‪- = )-( ÷ )+‬‬
‫‪4+‬‬
‫ك‪ ٢‬ح‪ٗ٩‬خٍس كبٗ٘خ ٗؤْ‬
‫(‪- = )+( ÷ )-‬‬
‫حُؼيى‪٠ٗٝ ٖ٣‬غ ح‪ٗ٩‬خٍس‬
‫القسمة‬
‫حُٔخُزش‪.‬‬ ‫(‪- = )6-( ÷ )24+‬‬

‫‪4‬‬

‫(‪- = )6+( ÷ )24-‬‬

‫‪4‬‬

‫‪013‬‬
‫اٌىغ‪ٛ‬س اٌؼبد‪٠‬خ ‪ٚ‬اٌؼٍّ‪١‬بد ػٍ‪ٙ١‬ب‬

‫إ أ‪ً ٖٓ ٍٝ‬ظذ حٌَُٔ ‪ ْٛ‬حُ‪ٜٞ٘‬ى‪ٝ ،‬هي ًظز‪ٞ‬ح حٌَُٔ ر‪ٍٜٞ‬س أ د‪ ،‬ك‪٤‬غ ‪٣‬يٍ (أ) ػِ‪٠‬‬
‫ػيى ح‪٧‬ؿِحء‬

‫حُٔؤه‪ًٞ‬س‪( ،‬د) ‪٣‬يٍ ػَ ػيى ح‪٧‬ؿِحء حٌُِ‪٤‬ش‪.‬‬

‫‪ٝ‬هي ٗوَ حُؼَد ‪ ٌٙٛ‬حُطَ‪٣‬وش ػٖ حُ‪ٜٞ٘‬ى ‪ٝ‬أ‪ٟ‬خك‪ٞ‬ح اُ‪ٜ٤‬خ كٌَس حُو‪٤ُ ٢‬ل‪ َٜ‬ر‪ ٖ٤‬حُؼيى‪ ٖ٣‬أ‪.‬‬
‫د‪،‬‬

‫كؤ‪ٛ‬زق حٌَُٔ ‪ٌ٣‬ظذ ػِ‪ ٠‬حُ‪ٍٜٞ‬س؛ أ ‪ /‬د‪ ،‬د ‪ٔ٣ ٫‬خ‪ٛ ١ٝ‬لَ‪ ،‬أ‪ ١‬رل‪٤‬غ د ‪ٔ٣ ٫‬خ‪١ٝ‬‬
‫‪ٛ‬لَ‪ ،‬أ‪ ،‬د ػيى‪ٛ ٖ٣‬ل‪٤‬ل‪ ٠ٔٔ٣ٝ ٖ٤‬حُؼِ‪ ١ٞ‬حُزٔ‪ ٠ٔٔ٣ ،٢‬حُٔلِ‪ ٢‬حُٔوخّ‪.‬‬

‫‪ٚ‬ػٕذِب ِب ‪٠‬م‪ َٛ‬اٌّؼٍُ ثزذس‪٠‬ظ اٌىغش ٌطالثٗ ػٍ‪ ٗ١‬أْ ‪ٕ٠‬زجٗ إٌ‪ِ ٝ‬ب ‪:ٍٟ٠‬‬

‫ٔ‪ .‬إ كٌَس حٌَُٔ ُ‪ٔ٤‬ض ؿي‪٣‬يس ػَ حُطلَ‪ ،‬ك‪٣ ٜٞ‬ؼَف ٗ‪ٜ‬ق طلخكش‪ٜٗ ،‬ق هطؼش‬
‫كِ‪ٜٗ ،١ٞ‬ق ٍؿ‪٤‬ق‪ٌٌٛٝ ..‬ح‪ًٔ ٌَُِٔ ٌُٖ ،‬ل‪ٝ ٌٕٞ٣ ٫ ّٜٞ‬ح‪ٟ‬لخ ػ٘ي حُطلَ‪ ،‬كؼ٘ي‬
‫هٔٔش طلخكش اُ‪ ٠‬هٔٔ‪ٜٔ٘ٓ ًَ ٠ٔٔ٣ ٖ٤‬خ ٗ‪ٜ‬ق ٍؿْ أٗ‪ٜ‬خ هي ‪ ٫‬طٌ‪ٓ ٕٞ‬ظٔخ‪ ٖ٤٣ٝ‬طٔخٓخ‪.‬‬
‫كظ‪ٗ ٠‬طِن ػِ‪ٜٔ٤‬خ حْٓ ٗ‪ٜ‬ل‪.ٖ٤‬‬

‫ٕ‪ .‬إ حٌَُٔ حُؼخى‪ ٌٖٓ ١‬حٓظؼٔخُ‪ ٚ‬ك‪ ٢‬ػيس ٓ٘خٓزخص ك‪٤‬غ ‪٣‬لَٔ ك‪٘ٓ ًَ ٢‬خٓزش ٓ٘‪ٜ‬خ‬
‫ٓؼ٘‪٠‬‬

‫هخ‪ٛ‬خ‪ ،‬كخٌَُٔ ‪ٓ ٖ/ٙ‬ؼ‪ ٬‬رٔؼَ ربكي‪ٟ‬‬


‫حُطَم حُظخُ‪٤‬ش‪:‬‬

‫أ‪ -‬ػ‪٬‬ػش أؿِحء ٖٓ ٓظش أؿِحء‬


‫ٓظٔخ‪٣ٝ‬ش هْٔ اُ‪ٜ٤‬خ حُ‪ٞ‬حكي ‪ٛ‬ل‪٤‬ق‪.‬‬

‫د‪ -‬هخٍؽ هٔٔش ٖ ػِ‪ ٠‬حُؼيى ‪.ٙ‬‬

‫‪014‬‬
‫ٌُح ‪٣‬ـذ ػِ‪ ٠‬حُٔؼِْ إٔ ‪ٞ٣‬كَ ً‪ ٌٙٛ ٖٓ ٬‬حُٔ٘خٓزخص ٖٓ ه‪ ٍ٬‬ػَ‪ ٝ‬أٓؼِش كٔ‪٤‬ش‬
‫‪ِٓٞٔٓٝ‬ش‪،‬‬

‫‪ٝ‬رخُظيٍ‪٣‬ذ حُؼِٔ‪٤ُ ٢‬ظ‪ٓ َٜ‬ل‪ ّٜٞ‬حٌَُٔ ك‪ٜ٤‬خ ‪َٓ٣ٝ‬ن ك‪ ًٖٛ ٢‬حُطخُذ‪.‬‬

‫ِف‪ َٛٙ‬اٌىغش‬

‫‪ ‬ك‪ ٢‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص‪ ،‬حُـٌَٔ ‪ٓ ٞٛ‬ل‪ ّٜٞ‬حُؼ‪٬‬هش حُ٘ٔز‪٤‬ش ر‪ ٖ٤‬ؿِء ٖٓ حُـْٔ اُ‪٠‬‬


‫حُـْٔ ًخٓ‪.ً٬‬‬
‫‪ ‬حٌَُٔ ‪ٓ ٞٛ‬ؼخٍ ػِ‪ٞٗ ٠‬ع هخ‪ ٖٓ ٙ‬حُ٘ٔذ ك‪٤‬غ ‪ ٌٕٞ٣‬حُؼيىحٕ َٓطزط‪ٖ٤‬‬
‫رؼ‪٬‬هش ؿِء اُ‪ٓ ْ٤ُٝ ًَ ٠‬وخٍٗش حُؼ‪٬‬هش ر‪٤ًٔ ٖ٤‬خص ٓ٘ل‪ِٜ‬ش‪.‬‬
‫‪ ‬حٌَُٔ ‪ٗ ٞٛ‬خطؾ هٔٔش‪ ،‬أ‪ ٝ‬حُؼيى حٌُ‪٣ ١‬ل‪ َٜ‬ػِ‪ ٚ٤‬رؤٔش حُزٔ‪ ٢‬ػِ‪ ٠‬حُٔوخّ ‪.‬‬
‫‪ٝ‬ػِ‪ ٚ٤‬كبٕ حٌَُٔ ٖ‪ٔ٣ ٗ/‬ؼَ حُؼيى ٖ ٓؤ‪ٓٞ‬خ ً ػِ‪.ٗ ٠‬‬
‫‪٣ ًَٔ ًَ ‬ظٌَ٘ ٖٓ ٓوخّ ‪ ٌٕٞ٣‬ك‪ ٢‬أٓلَ حٌَُٔ ‪٣ٝ‬ؼزَ ػٖ حٌَُ‪ٝ ،‬رٔ‪ٌٕٞ٣ ٢‬‬
‫ك‪ ٢‬أػِ‪ ٠‬حٌَُٔ ‪٣ٝ‬ؼزَ ػٖ حُـِء‪.‬‬

‫أٔ‪ٛ‬اع اٌىغ‪ٛ‬س‬

‫‪٣‬ظْ حُظؼز‪ً َ٤‬ظخرش ػٖ حٌُٔ‪ ٍٞ‬رطَ‪٣‬وظ‪:ٖ٤‬‬

‫اٌىغش االػز‪١‬بد‪ :ٞ‬ك‪٤‬غ ‪ٟٞ٣‬غ ه‪ ٢‬كخ‪( َٛ‬آخ ‪ /‬أ‪ )__ ٝ‬ر‪ ٖ٤‬ػيى‪ ١‬حُزٔ‪ٝ ٢‬حُٔوخّ‪.‬‬
‫‪ٜ٘٣ٝ‬ق اُ‪ ٠‬ػ‪٬‬ػش أٗ‪ٞ‬حع‪:‬‬

‫وغش ػبد‪( ٞ‬ثغ‪١‬ؾ)‪ ٞٛ :‬حٌَُٔ حٌُ‪١‬‬


‫ك‪ ٚ٤‬حُزٔ‪ ٢‬أ‪ٛ‬ـَ ٖٓ حُٔوخّ‪ ،‬أٓؼِش‬
‫‪.٘/ٗ ،ٖ/ٕ ،ٔٓ/ٙ‬‬

‫ًَٔ ؿ‪ َ٤‬ػخى‪ًَٓ( ١‬ذ)‪ ٞٛ :‬حٌَُٔ‬


‫حٌُ‪ ١‬ك‪ ٚ٤‬حُزٔ‪ ٢‬أًزَ ٖٓ حُٔوخّ أ‪ٔ٣ ٝ‬خ‪ .ٚ٣ٝ‬أٓؼِش‪.ٕ/٘ ،ٖ/7 ،ٗ/ٗ :‬‬

‫‪015‬‬
‫ػذد وغش‪ِ( ٞ‬خزٍؾ)‪ ٞٛ :‬ػيى ٌٓ‪ ٖٓ ٕٞ‬ػيى ‪ٛ‬ل‪٤‬ق ‪ ًَٔٝ‬ػخى‪ .١‬أٓؼِش‪.ٕ ٘/ٗ :‬‬

‫اٌىغش اٌؼشش‪ :ٞ‬ك‪٤‬غ ‪ٔ٣‬ؼَ رؤٍهخّ ػِ‪ ٖ٤ٔ٣ ٠‬حُلخ‪ِٛ‬ش حُؼَ٘‪٣‬ش (‪ٓ .)٫‬ؼخٍ‪،ٓ٫ٕٔ٘ :‬‬

‫‪ٓٝ‬ؼخٍ آهَ ٘‪.ٓ٫‬‬

‫تقسيم الكسور العادية (انواعها)‬

‫إذا كان البسط أصغر من المقام فان الكسر اقل من‪ 1‬صحٌح وٌدعى كسر‬ ‫‪‬‬
‫حقيقي‬
‫امثلة‪:‬‬

‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬


‫‪11‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪3‬‬

‫إذا كان البسط مساوي للمقام فان الكسر ٌساوي ‪1‬‬ ‫‪‬‬
‫امثلة‪:‬‬

‫‪10‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪23‬‬


‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪10‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪23‬‬

‫اما إذا كان البسط أكبر من المقام فان الكسر أكبر من ‪ 1‬وٌدعى كسر غير‬ ‫‪‬‬
‫حقيقي‪.‬‬
‫امثلة‪:‬‬

‫‪12‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪2‬‬


‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪7‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬

‫‪5‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬


‫‪ 1‬تدعى أعداد مخلوطة (مكونة من كسر وعدد)‪.‬‬ ‫‪2‬‬ ‫واألعداد ‪ 1‬و‬
‫‪7‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬

‫‪017‬‬
‫األعداد المخلوطة ٌمكن تحوٌلها الى كسور غٌر حقٌقٌة كالتالً‪:‬‬
‫رٔ‪٢‬‬ ‫ٓوخّ‬ ‫رٔ‪  ٢‬ػيى ‪‬‬
‫ػيى‪٤ٛ‬ق‬ ‫‪‬‬
‫ٓوخّ‬ ‫ٓوخّ‬

‫‪5‬‬ ‫‪73 5‬‬


‫‪3‬‬ ‫‪‬‬ ‫مثال‪:‬‬
‫‪7‬‬ ‫‪7‬‬

‫توسٌع الكسور العادٌة‬


‫عندما نضرب بسط ومقام كسر معطى بنفس العدد (عدد ٌختلف عن الصفر) نحصل على كسر جدٌد‬
‫ً‬
‫مساو بقٌمته للكسر المعطى‪.‬‬

‫مثال‪:‬‬

‫‪5 45 20‬‬


‫‪‬‬
‫‪5 55 30‬‬
‫‪5‬‬
‫وسعنا الكسر المعطى بالعدد ‪ 5‬أي أننا ضربنا الكسر ب‬
‫‪5‬‬

‫‪1 12 2‬‬


‫‪‬‬
‫‪2 22 4‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬
‫=‬
‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪018‬‬
‫مقارنة كسور عادٌة‬

‫‪ ‬إذا كان كسران لهما نفس المقام ولكنهما مختلفان في البسط‪ ،‬الكسر األكبر هو‬
‫الكسر ذو البسط األكبر‪.‬‬
‫مثال‪:‬‬

‫‪5 7‬‬ ‫‪5 4‬‬ ‫‪2 4‬‬


‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪8 8‬‬ ‫‪7 7‬‬ ‫‪3 3‬‬
‫‪ ‬إذا كان كسران لهما نفس البسط ولكنهما مختلفان في المقام‪ ،‬الكسر األكبر هو‬
‫الكسر ذو المقام األصغر‪.‬‬
‫مثال‪:‬‬ ‫‪‬‬
‫‪5 5‬‬ ‫‪2 2‬‬ ‫‪6 6‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪9 12‬‬ ‫‪4 3‬‬ ‫‪8 7‬‬
‫‪ ‬عندما ٌعطى كسران مختلفان بالبسط والمقام أٌضا‪ ،‬لكً نحدد أي منهما هو‬
‫األكبر‪ ،‬فإننا نقوم بإحدى الطرٌقتٌن‪:‬‬

‫‪ (1‬توحٌد المقامات لهما ومن ثم نقارن بٌنهما‪.‬‬

‫مثال‪:‬‬

‫‪1 2‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪1 2‬‬


‫?‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪3 5‬‬ ‫‪15 15‬‬ ‫‪3 5‬‬
‫‪ (2‬نقوم بعملٌة الضرب التبادلً بٌن الكسرٌن‪ .‬والكسر الذي تكون نتٌجة ضرب‬
‫بسطه بمقام الكسر اآلخر أكبر ٌكون هو األكبر‪.‬‬

‫‪019‬‬
‫مثال‪:‬‬

‫‪1 2‬‬
‫‪1 5  2  3‬‬ ‫‪‬‬
‫‪3 5‬‬
‫‪1 2‬‬
‫?‬
‫‪3 5‬‬

‫جمع وطرح الكسور العادٌة‬


‫‪ ‬كسور ذات مقامات متشابهة‪:‬‬
‫إذا كانت المقامات متشابهة‪ ،‬نجمع أو نطرح البسط ونسجل المقام المشترك‪.‬‬

‫مثال‪:‬‬

‫‪6‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪62‬‬ ‫‪8‬‬


‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪17 17‬‬ ‫‪17‬‬ ‫‪17‬‬
‫‪9‬‬ ‫‪3 93 6‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪10 10‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪10‬‬

‫‪001‬‬
‫‪ ‬كسور ذوات مقامات مختلفة‪:‬‬
‫إذا كانت للكسور مقامات مختلفة‪ ،‬علٌنا أوال إٌجاد مقام مشترك بسٌط للكسرٌن ومن‬
‫ثم نجمع أو نطرح البسط‪.‬‬

‫مثال‪:‬‬

‫‪4 1‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪8  3 11‬‬


‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪6 4 12 12‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪12‬‬

‫‪4‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪8 1‬‬ ‫‪7‬‬


‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪5 10‬‬ ‫‪10 10‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪10‬‬

‫ضرب الكسور‬
‫عند ضرب كسرٌن‪ ،‬نضرب بسط الكسر األول فً بسط الكسر الثانً ومقام الكسر‬
‫األول فً مقام الكسر الثانً‪.‬‬

‫مثال‪:‬‬

‫‪2 5‬‬ ‫‪25‬‬ ‫‪10‬‬


‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪3 7‬‬ ‫‪3 7‬‬ ‫‪21‬‬
‫‪1 2‬‬ ‫‪1 2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪3 5‬‬ ‫‪35‬‬ ‫‪15‬‬

‫قسمة الكسور‬
‫عند قسمة كسرٌن‪ ،‬نحول عملٌة القسمة الى ضرب ونقلب العدد الثانً (أي بدل‬
‫القسمة نضرب بمقلوب العدد)‬
‫‪000‬‬
‫مثال‪:‬‬

‫‪2 4‬‬ ‫‪2 5‬‬ ‫‪25‬‬ ‫‪10‬‬


‫‪‬‬ ‫‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪3 5‬‬ ‫‪3 4‬‬ ‫‪3 4‬‬ ‫‪12‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3 5‬‬ ‫‪3 3‬‬ ‫‪33‬‬ ‫‪9‬‬


‫‪:1‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬

‫‪7‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪7 3‬‬ ‫‪7 5‬‬ ‫‪75‬‬ ‫‪35‬‬


‫اٌىغ‪ٛ‬س اٌؼشش‪٠‬خ ‪ٚ‬اٌؼٍّ‪١‬بد ػٍ‪ٙ١‬ب‬
‫ِب ٘‪ ٛ‬اٌىغش اٌؼشش‪ٞ‬‬

‫طؼي حٌُٔ‪ ٍٞ‬حُؼَ٘‪٣‬ش اكي‪ ٟ‬كخ‪٫‬ص حٌُٔ‪ ٍٞ‬حُؼخى‪٣‬ش‪ ،‬كوي ‪٣‬ل‪ ٍٞ‬حٌَُٔ حُؼخى‪ ١‬اُ‪ًَٔ ٠‬‬
‫ػَ٘‪ٝ ١‬رخُؼٌْ‪ ،‬كخُ‪ٍٜٞ‬س حُظ‪ٌ٣ ٢‬ظذ ك‪ٜ٤‬خ حٌَُٔ حُؼخى‪ ١‬طٌ‪ ٕٞ‬ػِ‪ ٌَٗ ٠‬ه‪ ٢‬أكو‪٢‬‬
‫ك‪٤‬غ ‪ٟٞ٣‬غ حُٔؤ‪ ّٞ‬ك‪ٞ‬ه‪ٝ ٚ‬حُٔؤ‪ ّٞ‬ػِ‪ ٚ٤‬طلظ‪ ٠ٔٔ٣ٝ ،ٚ‬ك‪ ٌٙٛ ٢‬حُلخُش حُٔؤ‪ ّٞ‬رخُزٔ‪٢‬‬
‫أٓخ حُٔؤ‪ ّٞ‬ػِ‪ ٚ٤‬ك‪ ٠ٔٔ٤‬رخُٔوخّ‪ٝ ،‬اًح ٓخ طْ طؼَ‪٣‬ق حٌَُٔ حُؼَ٘‪ ١‬رخُ٘ٔزش ٌَُِٔ‬
‫حُؼخى‪ ،١‬ك‪ ٜٞ‬ػزخٍس ػٖ حٌَُٔ حٌُ‪ٓ ١‬وخٓ‪ ٚ‬اكي‪ ٟ‬ه‪ ٟٞ‬حُؼيى ٓٔ‬
‫(‪ .)ٔٓٓٓ،ٔٓٓٓ،ٔٓٓ،ٔٓ،...‬أٓخ حُ‪ٍٜٞ‬س حُظ‪ٌُ٣ ٢‬ظذ ك‪ٜ٤‬خ حٌَُٔ حُؼَ٘‪ ١‬ك‪٢ٜ‬‬
‫ٓوظِلش رؼ‪ ٞ‬حُ٘‪٢‬ء ػٖ حُ‪ٍٜٞ‬س حُظ‪ٌُ٣ ٢‬ظذ ك‪ٜ٤‬خ حٌَُٔ حُؼخى‪ ،١‬ك‪ ٢ٜ‬طل‪ َٜ‬ر‪ٖ٤‬‬
‫حٌَُٔ ‪ٝ‬حُؼيى حُ‪ٜ‬ل‪٤‬ق رٌَ٘ أكو‪ٔ٣ٝ ٖ٤ٔ٣( ٢‬خٍ) ‪ ْ٤ُٝ‬ػٔ‪ٞ‬ى‪( ١‬ك‪ٞ‬م ‪ٝ‬طلض)‪ ،‬رل‪٤‬غ‬
‫ط‪ٟٞ‬غ كخ‪ِٛ‬ش (‪ )،‬طل‪ َٜ‬ر‪ ٖ٤‬حُؼيى حُ‪ٜ‬ل‪٤‬ق ‪ٝ‬حٌَُٔ‪ ،‬كخُؼيى حُ‪ٜ‬ل‪٤‬ق ػِ‪ٔ٣ ٠‬خٍ‬
‫حُلخ‪ِٛ‬ش‪ ،‬أٓخ حٌَُٔ كؼِ‪ ٖ٤ٔ٣ ٠‬حُلخ‪ِٛ‬ش‬

‫‪ ٌٕٞ٣ٝ‬حُؼيى حُؼَ٘‪ ١‬ػِ‪ ٖ٤ٔ٣ ٠‬حُلخ‪ِٛ‬ش حُؼَ٘‪٣‬ش‪ .‬ك‪ ٢‬حُؼيى حُؼَ٘‪،ٔ,٘ ١‬‬
‫حَُهْ ‪ٝ‬حكي ‪ ٞٛ‬ػيى ‪ٛ‬ل‪٤‬ق ‪ٝ‬حَُهْ ٘ ‪ ٞٛ‬ػيى ػَ٘‪.١‬‬

‫كظ‪ ٠‬ك‪ ٢‬ح‪٧‬ػيحى حُؼَ٘‪٣‬ش طٌ‪ ٕٞ‬ح‪ٍ٧‬هخّ ًحص ه‪ٓ ّْ٤‬وظِلش ر٘خءحً ػِ‪ٞٓ ٠‬هؼ‪ٜ‬خ ك‪ ٢‬حُؼيى‪.‬‬
‫رخُ٘ٔزش ُ‪٨‬ػيحى حُؼَ٘‪٣‬ش ‪٣‬ؼَٔ ٓ‪ٞ‬هغ ح‪ٍ٧‬هخّ حُ‪ٜ‬ل‪٤‬لش ر٘لْ ‪٣َ١‬وش ػِٔ‪٨ُ ٚ‬ػيحى‬

‫‪001‬‬
‫حُطز‪٤‬ؼ‪٤‬ش‪ .‬أٍهخّ حُؼيى حُؼَ٘‪ ٢ٛ ١‬ػزخٍس ػٖ حُـِء ٖٓ حُؼَ٘س‪ ،‬حُـِء ٖٓ حُٔخثش‪،‬‬
‫حُـِء ٖٓ ح‪ُ٧‬ق ‪ٌٌٛٝ‬ح‪.‬‬

‫ر٘لْ حُطَ‪٣‬وش ٓغ ح‪٫‬ػيحى حُطز‪٤‬ؼ‪٤‬ش ‪ٌ٘٘ٔ٣‬خ إٔ ٌٗظذ حُؼيى حُؼَ٘‪ ١‬ك‪ٍٞٛ ٢‬س ٓظط‪ٍٞ‬س‬
‫ًٔـٔ‪ٞ‬ع ه‪ ّْ٤‬أٍهخٓ‪.ٚ‬‬

‫‪ٌُ٣‬ظذ حُؼيى حُؼَ٘‪ًٔ ٖ7,9ٕ ١‬ـٔ‪ٞ‬ع ه‪ ّْ٤‬ح‪ٍ٧‬هخّ ػِ‪ ٠‬حُ٘ل‪ ٞ‬حُظخُ‪٢‬‬

‫‪37,92=0,02+0,9+7+3037,92=0,02+0,9+7+30‬‬

‫لغّخ األػذاد اٌؼشش‪٠‬خ‬

‫لغّخ ػذد ػشش‪ ٞ‬ػٍ‪ ٝ‬ػذد طس‪١‬ر‬

‫ُؤٔش ػيى ػَ٘‪ ١‬ػِ‪ ٠‬ػيى ‪ٛ‬ل‪٤‬ق‪ ،‬طـَ‪ ٟ‬ػِٔ‪٤‬ش حُؤٔش رٌَ٘ حػظ‪٤‬خى‪ًٝ ١‬ؤٗ‪ٜ‬خ‬
‫ػزخٍس ػٖ هٔٔش ػيى ‪ٛ‬ل‪٤‬ق ػِ‪ ٠‬ػيى ‪ٛ‬ل‪٤‬ق‪ٓ ،‬غ َٓحػخس حُلخ‪ِٛ‬ش حُٔ‪ٞ‬ؿ‪ٞ‬ىس ك‪ ٢‬حُؼيى‬
‫حُٔؤ‪ ّٞ‬ك‪٤‬غ ط‪ٟٞ‬غ ك‪ٗ ٢‬خطؾ حُؤٔش‪ًُٝ ،‬ي ػ٘ي حٓظؼٔخٍ حُُِٔ٘ش حُؼَ٘‪٣‬ش حُظ‪ ٢‬طِ‪٢‬‬
‫حُلخ‪ِٛ‬ش حُؼَ٘‪٣‬ش ٓزخَٗس‪.‬‬

‫‪ ِٓٚ‬األِثٍخ اٌز‪ ٟ‬رُج‪ ٓ١‬و‪١‬ف‪١‬خ لغّخ ػذد ػشش‪ ٞ‬ػٍ‪ ٝ‬ػذد طس‪١‬ر ِب ‪٠‬أر‪:ٟ‬‬

‫ِثبي‪ :0‬خذ ٔبرح لغّخ اٌؼذد ‪ 05.35‬ػٍ‪ ٝ‬اٌؼذد‪.5‬‬

‫اٌسً ‪ :‬ط‪ٟٞ‬غ اٗخٍس حُؤٔش حُط‪ِ٣ٞ‬ش‪َ٣ٝ ،‬طذ حُٔؤ‪ٝ ّٞ‬حُٔؤ‪ ّٞ‬ػِ‪ ٚ٤‬رخٌَُ٘ حُ‪ٜ‬ل‪٤‬ق‪،‬‬
‫رل‪٤‬غ ‪ٟٞ٣‬غ حُٔؤ‪ ّٞ‬ىحهِ‪ٜ‬خ ‪ٝ‬حُٔؤ‪ ّٞ‬ػِ‪ ٚ٤‬هخٍؿ‪ٜ‬خ ٖٓ ؿ‪ٜ‬ش حُ‪ٔ٤‬خٍ‪.‬‬

‫رٔخ إٔ حُٔؤ‪ ّٞ‬ػزخٍس ػٖ ػيى ػَ٘‪ٝ ١‬حُٔؤ‪ ّٞ‬ػِ‪ ٚ٤‬ػيى ‪ٛ‬ل‪٤‬ق‪ ،‬طُـَ‪ ٟ‬ػِٔ‪٤‬ش‬
‫حُؤٔش رٌَ٘ ‪١‬ز‪٤‬ؼ‪ٓ ٢‬غ َٓحػخس ‪ٟٝ‬غ حُلخ‪ِٛ‬ش‪ ،‬ك‪ ٢‬حٌُٔخٕ حُٔ٘خٓذ‪.‬‬

‫‪ُ٣‬زيأ رخُؤٔش ٖٓ أ‪ُِ٘ٓ ٍٝ‬ش ػِ‪ ٠‬حُ‪ٔ٤‬خٍ‪ ٌُٖ ،‬حُؼيى ٔ ‪٣ ٫‬وزَ حُؤٔش ػِ‪ٌُٜٝ ،٘ ٠‬ح‬
‫‪ُ٣‬ئهٌ حُؼيى حُٔـخ‪ُِ ٍٝ‬ؼيى ‪ٝ‬حكي ُ‪ٜ٤‬زق حُؼيى٘ٔ‪.‬‬

‫‪002‬‬
‫‪٣‬ؤْ حُؼيى ٘ٔ ػِ‪ ٠‬حُؼيى ٘‪ٟٞ٣ٝ ،‬غ حُ٘خطؾ (ٖ) ك‪ ٢‬حٌُٔخٕ حُٔو‪ُ ٜٚ‬وخٍؽ حُؤٔش‬
‫‪ٝ‬رخُظلي‪٣‬ي ك‪ٞ‬م حُؼيى ٘ٔ‪.‬‬

‫‪٣‬ظْ أًخٍ اؿَحءحص ػِٔ‪٤‬ش حُؤٔش ح‪٫‬ػظ‪٤‬خى‪٣‬ش ‪ًُٝ‬ي ر‪َ٠‬د هخٍؽ حُؤٔش رخُٔؤ‪ ّٞ‬ػِ‪ٚ٤‬‬
‫(ٖ×٘) ‪ٟٝٝ‬غ حُ٘خطؾ (٘ٔ) طلض حُٔؤ‪ ّٞ‬ػِ‪ٝ ٚ٤‬رخُظلي‪٣‬ي طلض حُؼيى ٘ٔ‪ ٖٓٝ ،‬ػْ‬
‫‪ُ٣‬طَكخٕ ٖٓ رؼ‪ٜٔ٠‬خ حُزؼ‪.)ٓ=ٔ٘-ٔ٘( ٞ‬‬

‫‪٣‬ظْ ٓلذ أ‪ُِ٘ٓ ٍٝ‬ش ٓ‪ٞ‬ؿ‪ٞ‬ىس ك‪ ٢‬حُٔؤ‪ٝ ّٞ‬حُظ‪ ٢‬طِ‪ ٢‬حُؼيى ٘ٔ اُ‪ ٠‬ح‪ٓ٧‬لَ‪ ،‬أ‪ ١‬حُؼيى ٖ‬
‫ك‪٤‬غ ‪٣‬وغ حُؼيى ٖ رؼي حُلخ‪ِٛ‬ش ٓزخَٗس ‪ٌُُٝ‬ي ط‪ٟٞ‬غ كخ‪ِٛ‬ش ػَ٘‪٣‬ش ٓزخَٗس ػِ‪ٖ٤ٔ٣ ٠‬‬
‫حُؼيى ٖ حُٔ‪ٞ‬ؿ‪ٞ‬ى ػ٘ي هخٍؽ حُؤٔش‪.‬‬

‫‪٣‬ؤْ حُؼيى ٖ حٌُ‪ ١‬طْ ٓلز‪ ٖٓ ٚ‬حُٔؤ‪ ّٞ‬ػِ‪ ٠‬حُٔؤ‪ ّٞ‬ػِ‪ ٌُٖ ،)٘( ٚ٤‬حُؼيى ٖ أهَ ٖٓ‬
‫٘ ‪٣ ٫ٝ‬وزَ حُؤٔش ػِ‪ٌُٜٝ ،ٚ٤‬ح ‪ٟٞ٣‬غ ػ٘ي هخٍؽ حُؤٔش ‪ٝ‬رخُظلي‪٣‬ي ػِ‪ ٖ٤ٔ٣ ٠‬حُلخ‪ِٛ‬ش‬
‫حُؼيى ٓ‪.‬‬

‫‪ُٔ٣‬لذ حُؼيى حُٔـخ‪ُِ ٍٝ‬ؼيى ٖ ‪ٜ٤ُ ٘ ٞٛٝ‬زق حُؼيى ٖ٘‪ٓ ٞٛٝ ،‬خ طزو‪ ٖٓ ٠‬حُٔؤ‪.ّٞ‬‬
‫‪٣‬ؤْ حُؼيى ٖ٘ ػِ‪ٟٞ٣ )7=ٖ٘/٘( ٘ ٠‬غ حُ٘خطؾ (‪ )7‬ػ٘ي هخٍؽ حُؤٔش ‪ٝ‬رخُظلي‪٣‬ي ػِ‪٠‬‬
‫‪ ٖ٤ٔ٣‬حُؼيى ٓ‪.‬‬

‫‪َ٠٣‬د حُؼيى ‪ 7‬رخُٔؤ‪ ّٞ‬ػِ‪٘٤ُ ٚ٤‬ظؾ حُؼيى ٖ٘‪ٝ ،‬رطَك‪ ٖٓ ٚ‬حُؼيى ٖ٘ ‪ ٌٕٞ٣‬رخه‪٢‬‬
‫حُؤٔش ‪.ٓ ٞٛ‬‬

‫إً ٗخطؾ هٔٔش حُؼيى ٖ٘‪ ٔ٘.‬ػِ‪ٖ.ٓ7 = ٘ ٠‬‬


‫لغّخ ػذد ػشش‪ ٞ‬ػٍ‪ ٝ‬ػذد ػشش‪ٞ‬‬

‫ُؤٔش ػيى ػَ٘‪ ١‬ػِ‪ ٠‬ػيى ػَ٘‪ ١‬آهَ‪٣ ،‬ل‪ ٍٞ‬حُٔؤ‪ ّٞ‬ػِ‪ ٚ٤‬اُ‪ ٠‬ػيى ‪ٛ‬ل‪٤‬ق‬
‫ُظٔ‪ َ٤ٜ‬ػِٔ‪٤‬ش حُؤٔش‪ًُٝ ،‬ي ػزَ ‪َٟ‬د حُٔؤ‪ٝ ّٞ‬حُٔؤ‪ ّٞ‬ػِ‪ ٚ٤‬رؤكي ح‪٧‬ػيحى حُظخُ‪٤‬ش‪:‬‬
‫‪ ،ٔٓٓٓٓٓ،ٔٓٓٓٓ،ٔٓٓٓ،ٔٓٓ،ٔٓ،......‬أ‪ ١‬ربكي‪ ٟ‬ه‪ ٟٞ‬حُؼيى ٓٔ‪ ،‬كبًح ًخٕ‬
‫حُٔؤ‪ ّٞ‬ػِ‪٣ ٚ٤‬لظ‪ ١ٞ‬ػِ‪ُِ٘ٓ ٠‬ش ػَ٘‪٣‬ش ‪ٝ‬حكيس ‪َ٠٣‬د رـ ٓٔ‪،‬‬
‫‪003‬‬
‫أٓخ اًح ًخٕ ‪٣‬لظ‪ ١ٞ‬ػِ‪ُِ٘ٓ ٠‬ظ‪ ٖ٤‬ػَ٘‪٣‬ظ‪ ٖ٤‬ك‪َ٠ُ٤‬د رخُؼيى ٓٓٔ‪ٌٌٛٝ ،‬ح‪،..‬‬

‫ٌُٖ ٓخ ‪٣‬ـذ حُظ٘‪ ٚ٣ٞ‬اُ‪ ٚ٤‬رؤٕ حُؼيى حٌُ‪َ٠٤ٓ ١‬د رخُٔؤ‪ ّٞ‬ػِ‪ ٞٛ ٚ٤‬حُؼيى ٗلٔ‪ ٚ‬حٌُ‪١‬‬
‫ٓ‪َ٠٤‬د رخُٔؤ‪ٝ ،ّٞ‬حُـخ‪٣‬ش ٖٓ ‪ ٌٙٛ‬حُطَ‪٣‬وش ؿؼَ حُٔؤ‪ ّٞ‬ػِ‪ ٚ٤‬ػيىحً ‪ٛ‬ل‪٤‬لخً‪ ،‬أٓخ‬
‫حُٔؤ‪ ّٞ‬كٖٔ حُطز‪٤‬ؼ‪ ٢‬إٔ ‪٣‬زو‪ ٠‬ػيىحً ػَ٘‪٣‬خ ً رؼي ػِٔ‪٤‬ش حُ‪َ٠‬د‪.‬‬

‫‪ٚ‬ف‪ّ١‬ب ‪٠‬أر‪ ٟ‬ثؼغ األِثٍخ اٌز‪ ٟ‬رج‪ ٓ١‬و‪١‬ف‪١‬خ لغّخ ػذد ػشش‪ ٞ‬ػٍ‪ ٝ‬آخش ػشش‪:ٞ‬‬

‫ِثبي‪ :0‬خذ ٔبرح لغّخ اٌؼذد ‪ 3.3‬ػٍ‪ ٝ‬اٌؼذد ‪0.3‬‬

‫حُلَ‪٬٣ :‬كع ‪٘ٛ‬خ رؤٕ حُٔؤ‪ ّٞ‬ػِ‪ ًَٔ ٚ٤‬ػَ٘‪ُٝ ،١‬ظل‪ُ ِٚ٣ٞ‬ؼيى ‪ٛ‬ل‪٤‬ق طُؼي حُٔ٘خٍُ‬
‫حُؼَ٘‪٣‬ش حُٔ‪ٞ‬ؿ‪ٞ‬ىس ك‪ ٢ٛٝ ،ٚ٤‬ػزخٍس ػٖ ُِٓ٘ش ‪ٝ‬حكيس‪.‬‬

‫‪َ٠ُ٣‬د حُٔؤ‪ٝ ّٞ‬حُٔؤ‪ ّٞ‬ػِ‪ ٚ٤‬رخُؼيى ٓٔ‪ًُٝ ،‬ي رٔزذ ‪ٝ‬ؿ‪ٞ‬ى ُِٓ٘ش ػَ٘‪٣‬ش ‪ٝ‬حكيس ك‪٢‬‬
‫حُٔؤ‪ ّٞ‬ػِ‪.ٚ٤‬‬

‫حُٔؤ‪ ،ٖ9 = ٔٓ×ٖ.9 = ّٞ‬أٓخ حُٔؤ‪ ّٞ‬ػِ‪،ٖٔ = ٔٓ×ٔ.ٖ = ٚ٤‬‬

‫كَُِّ ًض حُلخ‪ِٛ‬ش حُؼَ٘‪٣‬ش ُِٓ٘ش ‪ٝ‬حكيس ٗل‪ ٞ‬حُ‪ٝ .ٖ٤ٔ٤‬ر‪ٌٜ‬ح أ‪ٛ‬زلض حُٔٔؤُش‪:‬‬

‫ٖٔ‪ ٖ=ٖ9/‬إً‪ :‬كخ‪ َٛ‬حُؤٔش ‪ٔ٣‬خ‪.ٖ ١ٝ‬‬

‫اٌؼٍّ‪١‬بد اٌسغبث‪١‬خ األسثؼخ‬


‫حُـٔغ‬

‫‪ َُِٓ٣‬اُ‪ ٠‬حُـٔغ رؼ‪ٓ٬‬ش ُحثي (‪ .)+‬ك‪٢‬‬


‫ػِٔ‪٤‬ش حُـٔغ ٗٔظويّ حُٔل‪ ّٜٞ‬حُظخُ‪:٢‬‬

‫كي ‪ +‬كي = حُٔـٔ‪ٞ‬ع‬

‫‪ ٠ٔٔ٣‬حُؼيىحٕ حُ ُٔ‪٠‬خكخٕ ُزؼ‪ٜٔ٠‬خ رخُلي‪ٝ‬ى ‪ٓ ٕ٬ٌُ٘٣ٝ‬ؼخ حُٔـٔ‪ٞ‬ع‪.‬‬

‫‪ٌ٘٘ٔ٣‬خ ؿٔغ ‪ ،ٕٔ = ٘ + 7‬حُؼيى‪ٔٛ ٘ٝ 7 ٖ٣‬خ حُلي‪ٝ‬ى ‪ٝ‬حُؼيى ٕٔ ‪ٓ ٞٛ‬ـٔ‪ٞ‬ع حُلي‪.ٖ٣‬‬


‫‪004‬‬
‫‪ ْٜ٣ ٫‬طَط‪٤‬ذ حُلي‪ٝ‬ى ػ٘ي اؿَحء ػِٔ‪٤‬ش حُـٔغ‪٣ .‬ظَ حُٔـٔ‪ٞ‬ع ‪ٗ ٞٛ‬لٔ‪ٌُ .ٚ‬ح طؼط‪٢‬‬
‫ػِٔ‪٤‬ظ‪ ٢‬حُـٔغ حُظخُ‪٤‬ظ‪ٗ ٖ٤‬لْ حُٔـٔ‪ٞ‬ع (ٕٔ)‪:‬‬

‫‪٘+7‬‬ ‫٘‪7 +‬‬

‫حُطَف‬

‫‪ َُِٓ٣‬اُ‪ ٠‬حُطَف رؼ‪ٓ٬‬ش ٗخه‪ .)-( ٚ‬ك‪٢‬‬


‫ػِٔ‪٤‬ش حُطَف ٗٔظويّ حُٔل‪ ّٜٞ‬حُظخُ‪:٢‬‬

‫كي ‪ -‬كي = حُلَم‬

‫‪ ٢ُٔٔ٣‬حُؼيىحٕ حٌُِحٕ ‪٣‬ظْ ‪َ١‬ك‪ٜٔ‬خ رخُلي‪ٝ‬ى ‪ٓ ٕ٬ٌُ٘٣ٝ‬ؼخ ً حُلَم‪ .‬أك‪٤‬خٗخ ً ‪ ٢ُٔٔ٣‬حُلَم‬


‫رخ‪٫‬هظ‪٬‬ف‪.‬‬

‫‪ٌ٘٘ٔ٣‬خ ‪َ١‬ف ‪ٕ = ٘ – 7‬‬

‫حُؼيى‪ٔٛ ٘ٝ 7 ٖ٣‬خ حُلي‪ٝ ٖ٣‬حُؼيى ٕ ‪ ٞٛ‬حُلَم (ح‪٫‬هظ‪٬‬ف) ر‪ ٖ٤‬حُلي‪.ٖ٣‬‬

‫‪ ‬ػ٘يٓخ ٗطَف ‪ِ٣‬ؼذ طَط‪٤‬ذ حُلي‪ ٖ٣‬ى‪ٍٝ‬ح ًز‪َ٤‬ح‪ٌ٘٘ٔ٣ .‬خ إٔ ٗ٘ظَ ك‪ٌٛ ٢‬ح حُٔؼخٍ‬
‫ػ٘يٓخ ٗـ‪ٞٓ َّ٤‬حهغ حُلي‪.ٖ٣‬‬

‫‪ٕ- = 7 – ٘ ، ٕ = ٘ – 7‬‬

‫ًٔخ ٍأ‪٘٣‬خ أػ‪ً ٙ٬‬خٕ حُلَم ٓوظِلخ ك‪ ٢‬حُلخُظ‪.ٖ٤‬‬

‫حُ‪َ٠‬د‬

‫‪ َُِٓ٣‬حُ‪ ٢‬حُ‪َ٠‬د رؼيس ‪َ١‬م ٓوظِلش‪ ٌُٖ ،‬حُطَ‪٣‬وش ح‪ً٧‬ؼَ ٗ‪ٞ٤‬ػخ ك‪ ٢‬حُٔ‪٣ٞ‬ي ‪ ٢ٛ‬إٔ‬
‫حُ‪َ٠‬د ‪ َُِٓ٣‬اُ‪ ٚ٤‬ر٘وطش ًَِٓ‪٣‬ش ‪ٛ‬ـ‪َ٤‬س (⋅)‪ .‬ك‪ ٢‬حُ‪َ٠‬د ٗٔظويّ حُ‪ٍٜٞ‬س أىٗخ‪:ٙ‬‬

‫‪005‬‬
‫ػخَٓ × ػخَٓ = كخ‪ َٛ‬حُ‪َ٠‬د‬

‫حُطَ‪٣‬وش ح‪ً٧‬ؼَ ٗ‪ٞ٤‬ػخ ك‪ ٢‬رؼ‪ ٞ‬حُزِيحٕ حُؼَر‪٤‬ش ‪ ٢ٛ‬إٔ حُ‪َ٠‬د ‪ َُِٓ٣‬اُ‪ ٚ٤‬رؼ‪ٓ٬‬ش‬
‫حُ‪َ٠‬د (×)‪ًٔ .‬خ ك‪ ٢‬حُ‪ٍٜٞ‬س أىٗخ‪:ٙ‬‬

‫ػخَٓ × ػخَٓ = كخ‪ َٛ‬حُ‪َ٠‬د‬

‫‪ ٠ُٔٔ٣‬حُؼيىحٕ حٌُِحٕ ‪٣‬ظْ ‪َٟ‬ر‪ٜٔ‬خ رخُليإٓ‪ٓ ٕ٬ٌُ٘٣ٝ ،‬ؼخ ً كخ‪ َٛ‬حُ‪َ٠‬د‪.‬‬

‫‪ٌ٘٘ٔ٣‬خ ‪َٟ‬د ‪ٖ٘ = ٘ × 7‬‬

‫حُؼيىحٕ ‪ٔٛ ٘ٝ 7‬خ حُؼخِٓ‪ٝ ٖ٤‬حُؼيى ٖ٘ ‪ ٞٛ‬كخ‪ َٛ‬حُ‪َ٠‬د‪.‬‬

‫‪ ْٜ٣ ٫‬طَط‪٤‬ذ ‪ ٌٙٛ‬حُؼ‪ٞ‬حَٓ ػ٘ي اؿَحء حُ‪َ٠‬د‪٣ .‬ظَ كخ‪ َٛ‬حُ‪َ٠‬د ٗلٔ‪ ٚ‬رـ‪ّٞ‬‬
‫حُ٘ظَ ػٖ حُظَط‪٤‬ذ‪.‬‬

‫ػ٘يٓخ طٌ‪ ٕٞ‬حُؼ‪ٞ‬حَٓ حُظ‪٣َٗ ٢‬ي ‪َٟ‬ر‪ٜ‬خ ٖٓ ح‪٧‬ػيحى حُطز‪٤‬ؼ‪٤‬ش حُ‪ٜ‬ـ‪َ٤‬س ٗ‪ٞ‬ػخ ٓخ (ٓ ‪، ٔ،‬‬
‫ٕ ‪ 9 ، 8 ، 7ٝ ٙ ، ٘ ، ٗ ، ٖ ،‬أ‪ٌ٘٘ٔ٣ )ٔٓ ٝ‬خ طؤٓ‪ ْ٤‬ؿي‪َٟ ٍٝ‬د‪ .‬ك‪ ٢‬ؿي‪ٍٝ‬‬
‫حُ‪َ٠‬د ‪ٌ٘٘ٔ٣‬خ إٔ ٗوَأ ٓخ ‪ ٞٛ‬كخ‪ َٛ‬حُ‪َ٠‬د ػْ ٗ‪َ٠‬د حُؼخٓ‪.ٕ٬‬‬

‫‪007‬‬
‫حُؤٔش‬
‫‪ َُِٓ٣‬حُ‪ ٢‬حُؤٔش أ‪٠٣‬خ رطَُم ٓوظِلش‪ .‬ك‪ ٢‬حُٔ‪٣ٞ‬ي حَُِٓ ح‪ً٧‬ؼَ ٗ‪ٞ٤‬ػخ ُِؤٔش ‪ٞٛ‬‬
‫َٗ‪ ٢٣‬حٌَُٔ ح‪٧‬كو‪( ٢‬ـــــــ)‪ ،‬أ‪ ٢٣َٗ ٝ‬حٌَُٔ حُ ُٔ٘ل ِيٍ (‪ ٌٖٔ٣ٝ )/‬أ‪٠٣‬خ إٔ ‪َِٓ٣‬‬
‫ُِؤٔش رخُو‪ ٢‬ح‪٧‬كو‪ ٢‬ر‪ٗ ٖ٤‬وطظ‪ (÷÷). ٖ٤‬ك‪ ٢‬حُؤٔش ٗٔظويّ حُ‪ٍٜٞ‬س حُظخُ‪٤‬ش‪:‬‬
‫حُزٔ‪ / ٢‬حُٔوخّ = هخٍؽ حُؤٔش‬
‫حُؼيى حٌُ‪٤ٓ ١‬ظْ هٔٔظ‪ ٠ٔٔ٣ ٚ‬حُزٔ‪ .٢‬حُؼيى حُؼخٗ‪ ٢‬حٌُ‪ٗ ١‬ؤْ ػِ‪ ٠ٔٔ٣ ٚ٤‬حُٔوخّ‪ .‬حُزٔ‪٢‬‬
‫‪ٝ‬حُٔوخّ ٓؼخ ً ‪ ٕ٬ٌُ٘٣‬هخٍؽ حُؤٔش‪.‬‬
‫‪ٌ٘٘ٔ٣‬خ هٔٔش‬
‫ٖ٘ ‪٘ = 7 /‬‬
‫حُؼيى ٖ٘ ‪ ٞٛ‬حُزٔ‪ٝ ،٢‬حُؼيى ‪ ٞٛ 7‬حُٔوخّ ‪ٝ‬حُؼيى ٘ ‪ ٞٛ‬هخٍؽ حُؤٔش (حُزؼ‪ٚ٤ٔٔ٣ ٞ‬‬
‫كخ‪ َٛ‬حُؤٔش)‬
‫ُِظٔ‪ ِ٤٤‬ر‪ ٖ٤‬حُزٔ‪ٝ ٢‬حُٔوخّ‪ ٌٖٔ٣ ،‬إٔ ٗظًٌَ إٔ حُزٔ‪ ٢‬ىحثٔخ ً ك‪ ٢‬ح‪٧‬ػِ‪ٝ ٠‬حُٔوخّ ىحثٔخ ً ك‪٢‬‬
‫ح‪ٓ٧‬لَ‪.‬‬
‫ٓخ طو‪ ّٞ‬ر‪ ٚ‬ك‪ ٢‬حُؤٔش ‪ ٞٛ‬رزٔخ‪١‬ش ػيى َٓحص ‪ٝ‬ؿ‪ٞ‬ى حُٔوخّ ك‪ ٢‬حُزٔ‪ٝ ،٢‬ح‪٩‬ؿخرش حُظ‪٢‬‬
‫طل‪ َٜ‬ػِ‪ٜ٤‬خ طٔٔ‪ ٠‬هخٍؽ حُؤٔش‪.‬‬
‫ػ٘يٓخ ٗـَ‪ ١‬حُؤٔش ‪٣‬ـذ أ‪ٗ ٫‬وِ‪ ٢‬ر‪ ٖ٤‬ػيى حُزٔ‪٢‬‬
‫‪ٝ‬ػيى حُٔوخّ‪ .‬ك‪ ٢‬حُٔؼخٍ حُظخُ‪ ١َ٘ٓ ٢‬إٔ حُ٘ظ‪٤‬ـش‬
‫طظـ‪ َ٤‬ػ٘يٓخ ٗـ‪ َّ٤‬أٓخًٖ حُزٔ‪ٝ ٢‬حُٔوخّ‪ٗ ،‬ل‪َٜ‬‬
‫ػِ‪ ٠‬هخٍؽ هٔٔش ٓوظِق طٔخٓخ‪.‬‬
‫ٖ٘‪٘ = 7/‬‬
‫‪ٓ.ٕ = ٖ٘ / 7‬‬

‫ح‪ٔٓ٧‬خء حُوي‪ٔ٣‬ش ُِزٔ‪ٝ ٢‬حُٔوخّ ‪ ٢ٛ‬حُٔؤ‪ٝ ّٞ‬حُٔؤ‪ ّٞ‬ػِ‪.ٚ٤‬‬

‫‪008‬‬
‫اٌفظً اٌغبدط‪ :‬اٌ‪ٕٙ‬ذعخ ‪ٚ‬اٌم‪١‬بط‬

‫‪009‬‬
‫اٌ‪ٕٙ‬ذعخ‬
‫اٌ‪ٕٙ‬ذعخ اٌش‪٠‬بػ‪ّ١‬خ (رخ‪ٗ٩‬ـِ‪ّ٣ِ٤‬ش‪ ٢ٛ )Geometry :‬ىٍحٓش كـْ‪ٟٝٝ ،ٌَٗٝ ،‬ؼ‪ّ٤‬ش‬
‫ح‪ٌٗ٧‬خٍ ػ٘خث‪ّ٤‬ش ح‪٧‬رؼخى ‪ٝ‬ػ‪٬‬ػ‪ّ٤‬ش ح‪٧‬رؼخى‪ٔ٣ٝ ،‬ظو ِيّ ٓؼظْ حُ٘خّ حُ‪ٜ٘‬يٓش حَُ‪٣‬خ‪ّ٤ٟ‬ش رٌ٘ ٍَ‬
‫ك‪٤‬غ ط‪ٞ‬ؿي ك‪ٌٓ ًَُ ٢‬خٕ‪ ،‬ك‪ٞٓ ٢ٜ‬ؿ‪ٞ‬ىس ك‪ ٢‬حُلٖ‪ٝ ،‬حُؼٔخٍس‪ٝ ،‬حُ‪ٜ٘‬يٓش‪،‬‬ ‫ُ‬ ‫‪٢ّ ٓٞ٣‬؛‬
‫‪ٝ‬حَُ‪ٝ‬ر‪ٞ‬طخص‪ٝ ،‬ػِٔ‪٤‬خص ٓٔق ح‪ٍ٧‬ح‪ٝ ،٢ٟ‬ػِْ حُلِي‪ٝ ،‬حُظٔخػ‪ٝ ،َ٤‬حُل‪٠‬خء‪ٝ ،‬حُطز‪٤‬ؼش‪،‬‬
‫‪ٝ‬حَُ‪٣‬خ‪ٟ‬ش‪ٝ ،‬ح‪٫٥‬ص‪ٝ ،‬حُٔ‪٤‬خٍحص‪ٝ ،‬أًؼَ ٖٓ ًُي رٌؼ‪ٝ ،َ٤‬ك‪ ٌٙٛ ٢‬حُ‪ٜ٘‬يٓش؛ ‪٣‬ظ ّْ حُظؼَُّ ف‬
‫ػِ‪ ٠‬حُٔؼ٘‪ ٠‬حٌُٔخٗ‪ٝ ٢‬حُٔ٘طن حُ‪ٜ٘‬يٓ‪.٢‬‬

‫‪ُ٣‬ؼ ّي اهِ‪٤‬يّ ُٓٔخ‪ٔٛ‬خ ً ٍث‪ّ٤ٔ٤‬خ ً ك‪٢‬‬


‫ٓـخٍ حُ‪ٜ٘‬يٓش حَُ‪٣‬خ‪ّ٤ٟ‬ش‪ٝ ،‬ػخىسً ٓخ‬
‫‪ُ٣‬ؼَف رخْٓ أد حُ‪ٜ٘‬يٓش‪ٖٓٝ ،‬‬
‫أٗ‪ َٜ‬أػٔخُ‪ٓ ٚ‬خ ُٓ ّٔ‪ ٢‬رخُؼ٘خ‪َٛ‬‬
‫(رخ‪ٗ٩‬ـِ‪ّ٣ِ٤‬ش‪.)The Elements :‬‬
‫حُيٍحٓ‪ّ٤‬ش‬ ‫حُٔ٘خ‪ٛ‬ؾ‬ ‫ٓؼظْ‬ ‫َّ‬
‫إ‬
‫ُِ‪ٜ‬ل‪ٞ‬ف حُٔيٍٓ‪ّ٤‬ش طلظ‪ٝ ١ٞ‬رٌَ٘ ًز‪ َ٤‬ػِ‪ ٠‬حُ‪ٜ٘‬يٓش ح‪٩‬هِ‪٤‬ي‪ّ٣‬ش‪ ٌُٖٝ ،‬ك‪ ٢‬حَُٔحكَ‬
‫حُٔظو ّيٓش (ًخٌُِّ‪٤‬خص ‪ٝ‬حُـخٓؼخص) ‪٣‬ظ ّْ حُظًَ‪ ِ٤‬ػِ‪ ٠‬حُ‪ٜ٘‬يٓش ؿ‪ َ٤‬ح‪٩‬هِ‪٤‬ي‪ّ٣‬ش‪.‬‬

‫إ ىٍحٓش حُ‪ٜ٘‬يٓش حَُ‪٣‬خ‪ّ٤ٟ‬ش طئ ّى‪ ١‬اُ‪ ٠‬طلٔ‪ ٖ٤‬حُٔ٘طن حٌُٔخٗ‪ٜٓٝ ،٢‬خٍحص كَ‬
‫َّ‬
‫حٌُِٔ٘ش ُِ٘و‪ٝ ،ٚ‬طَطز‪ ٢‬حُ‪ٜ٘‬يٓش حَُ‪٣‬خ‪ّ٤ٟ‬ش رخُؼي‪٣‬ي ٖٓ حُٔ‪ٞ‬ح‪٤ٟ‬غ ح‪٧‬هَ‪ ٟ‬ك‪٢‬‬
‫ُ‬
‫ك‪٤‬غ طُٔظويّ ٖٓ هِزََ حُٔؼٔخٍ‪ٝ ،ٖ٤٣‬حُٔ‪ٜ٘‬يٓ‪ٝ ،ٖ٤‬ػِٔخء‬ ‫‪ٛ‬شً حُو‪٤‬خّ؛‬
‫حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص هخ ّ‬
‫حُل‪٣ِ٤‬خء‪ٝ ،‬حُّٔٔخك‪ٝ ،ٖ٤‬ؿ‪ َْٛ٤‬حٌُؼ‪.َ٤‬‬

‫ك‪ ٢‬حُٔ٘‪ٞ‬حص ح‪ ٖٓ ٠ُٝ٧‬حُ‪ٜ٘‬يٓش حَُ‪٣‬خ‪ّ٤ٟ‬ش‪ ٌٕٞ٣ ،‬حُظًَ‪ ِ٤‬ػِ‪ ٠‬ح‪ٌٗ٧‬خٍ ‪ٝ‬ػِ‪ ٠‬حُٔ‪ٞ‬حى‬
‫حُ‪ِ ُّٜ‬زش‪ ،‬ػْ ‪٘٣‬ظوَ اُ‪ ٠‬ه‪ٜ‬خث‪ٝ ٚ‬ػ‪٬‬هخص ‪ ٌٙٛ‬ح‪ٌٗ٧‬خٍ ‪ٝ‬حُٔ‪ٞ‬حى حُ‪ِ ُّٜ‬زش‪ٓٝ ،‬غ حُظو ُّيّ ك‪٢‬‬
‫رٌَ٘ ًز‪.َ٤‬‬
‫ٍ‬ ‫حُ‪ٜ٘‬يٓش حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش؛ كبّٗ‪ٜ‬خ ط‪ٜ‬زق طٔ‪ َ٤‬اُ‪ ٠‬حُظلِ‪ٝ َ٤‬حُٔ٘طن‬

‫‪011‬‬
‫أُ٘ األشىبي اٌ‪ٕٙ‬ذع‪١‬خ‬
‫اٌذائشح‬

‫‪ ٌٖٔ٣‬طؼَ‪٣‬ق حُيحثَس ػِ‪ ٠‬أٗ‪ٜ‬خ طِي حُ٘وخ‪ ١‬حُٔظ‪ِٜ‬ش رزؼ‪ٜ٠‬خ حُزؼ‪ٝ ٞ‬حُظ‪ ٢‬طي‪ ٍٝ‬ك‪ٍٞ‬‬
‫ُ‬
‫ك‪٤‬غ ‪ُ٣‬طِن ػِ‪ ٠‬حُٔٔخكش حُظ‪ ٢‬طل‪ َٜ‬ر‪ٖ٤‬‬ ‫ٗوطش ٓؼ‪٘٤‬ش طُ َ‬
‫ؼَف رخْٓ ًَِٓ حُيحثَس؛‬
‫حًَُِٔ ‪ٝ‬ر‪ ٖ٤‬أ‪ٗ ١‬وطش ٖٓ ٓل‪٤‬ط‪ٜ‬خ حْٓ ٗ‪ٜ‬ق حُوطَ‪ ،‬ك‪ ٢‬ك‪٣ ٖ٤‬طِن ػِ‪ ٠‬حُوطؼش‬
‫حُٔٔظو‪ٔ٤‬ش حُظ‪ ٢‬ط‪ َٜ‬ر‪ٗ ٖ٤‬وطظ‪ ٖ٤‬ػِ‪ ٠‬حُٔل‪ ٢٤‬رَ٘‪ٍَٛٝٓ ١‬خ ك‪ ٢‬حًَُِٔ حْٓ حُوطَ‪،‬‬
‫‪ٔ٣ ٞٛٝ‬خ‪ ٖٓ ١ٝ‬ك‪٤‬غ حُط‪ٟ ٍٞ‬ؼق ‪ٜٗ ٍٞ١‬ق حُوطَ‪.‬‬

‫اٌّثٍث‬

‫‪ُ٣‬ؼظزََ ‪ٝ‬حكيحً ٖٓ أ‪ ّْ ٛ‬ح‪ٌٗ٧‬خٍ حُ‪ٜ٘‬يٓ‪٤‬ش‪٣ٝ ،‬ظٌ ّ‪ ٖٓ ٕٞ‬ػ‪٬‬ػش أ‪٬ٟ‬ع؛ ك‪٤‬غ ّ‬


‫إ ‪ٌٙٛ‬‬
‫ح‪٬ٟ٧‬ع ػزخٍس ػٖ هطغ ٓٔظو‪ٔ٤‬ش‪ ٖٓٝ ،‬ه‪ٜ‬خث‪ ٚ‬حُٔؼِغ ّ‬
‫إٔ ٓـٔ‪ٞ‬ع ُ‪ٝ‬ح‪٣‬خ‪ٔ٣ ٙ‬خ‪١ٝ‬‬
‫ٓ‪.ٔ8‬‬

‫ك‪٤‬غ ‪ّٜ٘٣‬ق اُ‪ ٠‬أٗ‪ٞ‬حػ‪ٝ ٚ‬كوخ ً ُِ‪ٝ‬ح‪٣‬خ‪ٝٝ ،ٙ‬كوخ ً أ‪٠٣‬خ ً ‪٬ٟ٧‬ػ‪.ٚ‬‬


‫ُ‬ ‫ُِٔؼِّغ أٗ‪ٞ‬حع ػ ّيس؛‬

‫األشىبي اٌشثبػ‪ّ١‬خ‬

‫حٌَُ٘ حَُرخػ ّ‪ٓ ٌَٗ ٞٛ ٢‬ـِن ح‪َ١٧‬حف ‪٣‬ظٌ ّ‪ ٖٓ ٕٞ‬أٍرغ ُ‪ٝ‬ح‪٣‬خ ‪ٝ‬أٍرؼش أ‪٬ٟ‬ع‪ٔ٣ٝ ،‬ظخُ‬
‫رؤٕ ٓـٔ‪ٞ‬ع أ‪ٞ١‬حٍ ُ‪ٝ‬ح‪٣‬خ‪ٔ٣ ٙ‬خ‪ ٖٙٓ ١ٝ‬ىٍؿش‪ ُٚٝ ،‬أٗ‪ٞ‬حع ػ ّيس ٓ٘‪ٜ‬خ‪ٓ :‬ظ‪ٞ‬حُ‪١‬‬
‫ّ‬
‫ح‪٬ٟ٧‬ع‪ٝ ،‬حُٔٔظط‪ٝ ،َ٤‬حَُٔرغ‪ٝ ،‬حُٔؼ‪ٗٝ ،ٖ٤‬ز‪ ٚ‬حُٔ٘لَف‪ ٞٛٝ ،‬أ‪٠٣‬خ ً ٌَٗ ػ٘خث‪٢‬‬
‫ح‪٧‬رؼخى‪.‬‬

‫األشىبي ثٕبئ‪ّ١‬خ األثؼبد‬

‫حٌَُ٘ ػ٘خث‪ ٢‬ح‪٧‬رؼخى ‪٘ٛ ٌَٗ ٞٛ‬يٓ‪ ُٚ ٢‬رُؼيَ‪ٔٛ ٖ٣‬خ حُط‪ٝ ٍٞ‬حُؼَ‪ُٜ ْ٤ُ ٌُٖٝ ،ٝ‬خ‬
‫ُٓ ْٔي‪ ٌٖٔ٣ .‬طو‪ٓ َُّ٤‬زيأ ح‪ٌٗ٧‬خٍ ػ٘خث‪ّ٤‬ش ح‪٧‬رؼخى ػِ‪ ٠‬أّٗ‪ٜ‬خ ٓط ٌق ُٓٔظ ٍ‪ٔ٣ ٞ‬ظط‪٤‬غ حُ٘و‪ ٚ‬إٔ‬
‫‪٣‬ظلََّى ك‪ ٚ٤‬رلَ‪ّ٣‬ش‪ٝ ،‬حٌَُ٘ ػ٘خث‪ ٢‬ح‪٧‬رؼخى ىحثٔخ ً ٓخ ‪ َْٓ َُ٣‬ػِ‪ ٠‬حُ‪ٍٞ‬م‪ًٔ ،‬خ أّٗ‪ُٚ ْ٤ُ ٚ‬‬
‫حٍطلخع‪ ٌٙٛ .‬ح‪ٌٗ٧‬خٍ ُ‪ٜ‬خ ٓٔخكش ٓطق ‪ُٜ ْ٤ُ ٌُٖٝ‬خ كـْ‪.‬‬
‫‪010‬‬
‫اٌّغبزخ‬

‫إ ٓٔخكش حُٔ‪ِ٠‬غ ‪ ٢ٛ‬ػزخٍس ػٖ ػيى حُ‪ٞ‬كيحص حُ َُٔرّؼش ىحهَ ‪ٌٛ‬ح حُ ُٔ‪َِّ٠‬غ‪ٝ ،‬طُؼظزَ‬
‫َّ‬
‫حُٔٔخكش ٓ٘طوش ػُ٘خث‪ّ٤‬ش ح‪٧‬رؼخى (ًخُٔـخىس أ‪ ٝ‬حُزٔخ‪.)١‬‬

‫أِثٍخ ػٍ‪ ٝ‬زغبة اٌّغبزخ‬

‫ٓؼخٍ (ٔ)‪:‬‬

‫َُٓرَّغ ‪ِٟ ٍٞ١‬ؼ‪ .ْٓ ٕ ٚ‬ؿي ٓٔخكظ‪.ٚ‬‬

‫حُلَ‪ :‬رخٓظويحّ هخٗ‪ٔٓ ٕٞ‬خكش حُ َُٔرّغ (حُٔٔخكش = ‪ ٍٞ١‬حُ‪ِ٠‬غ × ‪ ٍٞ١‬حُ‪ِ٠‬غ)‪َّ ،‬‬


‫كبٕ‬
‫حُلَ ‪ً ٌٕٞ٣‬خُظخُ‪ :٢‬حُٔٔخكش = ٕ × ٕ = ٗ ْٕٓ‪.‬‬

‫ٓؼخٍ (ٕ)‪:‬‬

‫ٓٔظط‪ٝ ،ْٓ 8 ُٚٞ١ َ٤‬ػَ‪ .ْٓ ٖ ٟٚ‬ؿي ٓٔخكظ‪.ٚ‬‬

‫حُلَ‪ :‬رخٓظويحّ هخٗ‪ٔٓ ٕٞ‬خكش حُٔٔظط‪( َ٤‬حُٔٔخكش = حُط‪ × ٍٞ‬حُؼَ‪َّ ،)ٝ‬‬


‫كبٕ حُ٘خطؾ‬
‫‪ً ٌٕٞ٣‬خُظخُ‪:٢‬‬

‫حُٔٔخكش = ‪.ْٕٓ ٕٗ = ٖ × 8‬‬

‫ٓؼخٍ (ٖ)‪:‬‬

‫َُٓرَّغ ٓٔخكظ‪ .ْٕٓ 9 ٚ‬ؿي ‪ِٟ ٍٞ١‬ؼ‪ .ٚ‬حُلَ‪:‬‬

‫رخٓظويحّ هخٗ‪ٔٓ ٕٞ‬خكش حُ َُٔرّغ‪ ٍٞ١ = 9 :‬حُ‪ِ٠‬غ × ‪ ٍٞ١‬حُ‪ِ٠‬غ ‪ ٍٞ١ = 9‬حُ‪ِ٠‬غٕ‬

‫‪ٝ‬رؤهي حُـٌٍ حُظَر‪٤‬ؼ‪ ٬ٌُ ٢‬حُطَك‪ ٍٞ١ :ٖ٤‬حُ‪ِ٠‬غ = ٖ ْٓ‪.‬‬

‫ٓؼخٍ (ٗ)‪:‬‬

‫ٓٔظط‪ٔٓ َ٤‬خكظ‪ٝ ،ْٕٓ ٕٔ ٚ‬ػَ‪ .ْٓ ٖ ٟٚ‬ؿي ‪.ُٚٞ١‬‬

‫‪011‬‬
‫حُلَ‪ :‬رظؼ‪ ٞ٣ٞ‬حُو‪ ْ٤‬حُ ُٔؼطخس روخٗ‪ٔٓ ٕٞ‬خكش حُٔٔظط‪ = ٕٔ :َ٤‬حُط‪ٖ × ٍٞ‬‬

‫رؤٔش ً‪ ٬‬حُطَك‪ ٖ٤‬ػِ‪ ٠‬حُؼيى ٖ‪ :‬حُط‪.ْٓ ٗ = ٍٞ‬‬

‫اٌسدُ‬

‫حُلـْ ‪ٓ ٞٛ‬ويحٍ حُٔٔخكش حُظ‪٣ ٢‬لظ‪ٜ٣ٞ‬خ حٌَُ٘ ػ‪٬‬ػ‪ ٢‬ح‪٧‬رؼخى‪ ،‬كخُلـْ أ‪ ٝ‬حُّٔؼش ‪ٗ٩‬خء ‪ٞٛ‬‬
‫ًٔ‪ّ٤‬ش حُٔ‪ٞ‬حثَ حُظ‪ ٌٖٔ٣ ٢‬إٔ ‪ٔ٣‬ظ‪ٞ‬ػز‪ٜ‬خ ‪ٌٛ‬ح ح‪ٗ٩‬خء‪.‬‬

‫َّ‬
‫إ ‪ٝ‬كيس حُو‪٤‬خّ حُؼخُٔ‪ّ٤‬ش ُِلـْ ‪ ٢ٛ‬حُٔظَ حُ ٌُٔؼَّذ‪ ٌٖٔ٣ ٌُٖٝ ،‬ه‪٤‬خّ حُلـْ رخٓظويحّ‬
‫حُ‪ٞ‬كيحص حُ ُٔ ٌّؼز‪ّ٤‬ش‪.‬‬

‫أػ٘خء كٔخد كـْ حٌَُ٘ ػ‪٬‬ػ‪ ٢‬ح‪٧‬رؼخى‪ ،‬كبّٗ‪ ٚ‬ػِ‪ ٠‬حُ٘و‪ ٚ‬إٔ ‪ُٓ ٌٕٞ٣‬ظؤ ًِّيحً ٖٓ ‪ٝ‬كيس‬
‫حُو‪٤‬خّ حُ ُٔٔظويٓش؛ كؼِ‪ ٠‬ؿٔ‪٤‬غ ‪ٝ‬كيحص حُو‪٤‬خّ ُـٔ‪٤‬غ أرؼخى حٌَُ٘ إٔ طٌ‪ُٞٓ ٕٞ‬كّيس‪.‬‬
‫ُ‪ٞ‬ؿي ‪٘ٛ‬خى ‪٤ٛ‬ؾ ُٓوظِلش ُلٔخد أكـخّ أٗ‪ٞ‬حع ٓوظِلش ٖٓ ح‪ٌٗ٧‬خٍ‪.‬‬
‫‪َ ٣‬‬

‫زدُ اٌّخش‪ٚ‬ؽ‬

‫حُٔوَ‪ ٌَٗ ٞٛ ١ٝ‬ػ‪٬‬ػ‪ ٢‬ح‪٧‬رؼخى ‪ٝ‬حٌُ‪٣ ١‬ظ٘خه‪ ٌٚٔٓ ٚ‬طيٍ‪٣‬ـ‪ّ٤‬خ ً ٖٓ هخػيس ىحثَ‪٣‬ش اُ‪٠‬‬
‫ٗوطش ك‪ ٢‬ح‪٧‬ػِ‪ ٌٙٛٝ ،٠‬حُ٘وطش ‪ ٢ٛ‬ه ّٔش حُٔوَ‪.١ٝ‬‬

‫حُو‪ ٢‬حُٔٔظو‪ ْ٤‬حٌُ‪ َٜ٣ ١‬حُؤش رًَِٔ حُوخػيس ‪ُ٣‬ؼَف رخْٓ ٓل‪ ٍٞ‬حُٔوَ‪ .١ٝ‬حُٔوَ‪١ٝ‬‬
‫حٌُ‪ٓ ٌٕٞ٣ ١‬ل‪ ٍٙٞ‬ػٔ‪ٞ‬ى‪ ١‬طٔخٓخ ً ٓغ حُوخػيس ‪ُ٣‬ؼَف رخْٓ حُٔوَ‪ ١ٝ‬هخثْ حُِح‪٣ٝ‬ش‪.‬‬

‫َّ‬
‫إ كـْ حُٔوَ‪ُ٣ ١ٝ‬ؼزََّ ػ٘‪ ٚ‬رخُٔؼخىُش حُظخُ‪٤‬ش‪:‬‬

‫كـْ حُٔوَ‪ٔٓ × ٖ/ٔ = ١ٝ‬خكش حُوخػيس × ح‪ٍ٫‬طلخع كـْ حٌَُس َّ‬


‫إ حٌَُس ‪ ٢ٛ‬ػزخٍس‬
‫ػٖ ىحثَس؛ ٌُٖ ػ‪٬‬ػ‪ّ٤‬ش ح‪٧‬رؼخى‪ٝ ،‬ؿٔ‪٤‬غ حُ٘وخ‪ ١‬حُ‪ٞ‬حهؼش ػِ‪ٓ ٠‬طق حٌَُس ُ‪ٜ‬خ ٗلْ حُزُؼي‬
‫ػٖ ًَِٓ حٌَُس‪ ٌٙٛٝ ،‬حُٔٔخكش ر‪ ٖ٤‬حُ٘وخ‪ٝ ١‬حًَُِٔ طُٔ ّٔ‪ ٠‬ر٘‪ٜ‬ق حُوطَ‪ُ٣ .‬ؼزََّ ػٖ‬
‫كـْ حٌَُس رخُٔؼخىُش حُظخُ‪٤‬ش‪:‬‬

‫‪012‬‬
‫كـْ حٌَُس = ٗ‪ٜٗ × π × ٖ/‬ق حُوطَٖ كـْ حُ ٌُٔؼَّذ حُ ٌُٔؼَّذ ػزخٍس ػٖ ٌَٗ‬
‫رٔظش َُٓرّؼخص ٓظٔخػِش‪ٝ ،‬طٌ‪ ٕٞ‬حُِح‪٣ٝ‬ش ر‪ٝ ًَ ٖ٤‬ؿ‪ٓ ٖ٤ٜ‬ظـخ‪ٖ٣ٍٝ‬‬
‫ػ‪٬‬ػ‪ ٢‬ح‪٧‬رؼخى ُٓلخ‪ِ ١‬‬
‫ُح‪٣ٝ‬ش هخثٔش (ٓ‪ 9‬ىٍؿش)‪ُ٣ٝ ،‬ؼزََّ ػٖ كـْ حُ ٌُٔؼَّذ رخُٔؼخىُش حُظخُ‪٤‬ش‪:‬‬

‫كـْ حُ ٌُٔؼَّذ = ‪ ٍٞ١‬حُ‪ٞ‬ؿ‪ٖٚ‬‬

‫‪013‬‬
‫اٌم‪١‬بط‪:‬‬
‫رؼش‪٠‬ف اٌم‪١‬بط‬

‫حُو‪٤‬خّ ‪٣َ١ ٞٛ‬وشٌ ُ‪ٛٞ‬ق ح‪٧‬كيحع أ‪ ٝ‬ح‪٧‬ؿٔخّ أ‪ ٝ‬ؿ‪َٛ٤‬خ ػٖ ‪٣َ١‬ن ح‪ٍ٧‬هخّ‪ُِ ،‬ظٌٖٔ‬
‫ّ ك‪ٗ ٢‬ظ‪ ٠‬حُٔـخ‪٫‬ص‬
‫‪ٝ‬أؿٔخّ أهَ‪ ،ٟ‬ك‪٤‬ؼظزَ ػِْ حُو‪٤‬خّ كـَ أٓخ ٍ‬
‫ٍ‬ ‫ع‬
‫ٖٓ ٓوخٍٗظ‪ٜ‬خ رؤكيح ٍ‬
‫حُؼِٔ‪٤‬ش ‪ٝ‬ؿ‪َٛ٤‬خ‪ٝ ،‬أ ّٓخ حٌُٔ‪٤‬خص حُٔوخٓش ك‪٤‬ظْ ه‪٤‬خٓ‪ٜ‬خ رخٓظويحّ ح‪٧‬ى‪ٝ‬حص حُٔوظِلش‪ٝ ،‬هخ‪ٛ‬شً‬
‫ٍهْ ‪ٝٝ‬كي ٍس ُ‪ ٌٜٙ‬حٌُٔ‪ّ٤‬ش‪ ،‬ك‪ٌ٘٘ٔ٣ ٬‬خ‬
‫ك‪ٓ ٢‬ـخٍ حُؼِ‪٣ٝ ّٞ‬ظْ طلي‪٣‬ي ًٔ‪٤‬ظ‪ٜ‬خ حُٔوخٓش رخٓظويحّ ٍ‬
‫ٓوخٍٗش ًٔ‪ّ٤‬ظ‪ ٖ٤‬اًح حهظِلض حُ‪ٞ‬كيحص حُظ‪٣ ٢‬ظْ ه‪٤‬خٓ‪ٜٔ‬خ ػٖ ‪٣َ١‬و‪ٜٔ‬خ‪ ،‬ك‪ ٌٖٔ٣ ٬‬ػِ‪ٓ ٠‬ز‪َ٤‬‬
‫حُٔؼخٍ ٓوخٍٗش حٌُظِش ٓغ حُِٖٓ‪ ،‬أ‪ ٝ‬كظ‪ ٠‬ك‪ ٢‬حُٔـخٍ ٗلٔ‪ ٚ‬ك‪ٌ٘٘ٔ٣ ٬‬خ ٓوخٍٗش حُٔظَ رخُويّ‬
‫إ ً٘خ ٗو‪ ْ٤‬حُط‪ّ ،ٍٞ‬ا‪ْ ٫‬‬
‫إ ‪ٝ‬كّيٗخ أ‪ٝ ً٫ٝ‬كيس حُو‪٤‬خّ‪.‬‬

‫‪ٚ‬زذاد اٌم‪١‬بط‬

‫‪ٞ٣‬ؿي ك‪ ٢‬حُؼخُْ حُؼي‪٣‬ي ٖٓ ‪ٝ‬كيحص حُو‪٤‬خّ حُٔوظِلش ‪ٝ‬ح‪ٗ٧‬ظٔش حُٔوظِلش ُِو‪٤‬خّ‪ٌُٖٝ ،‬‬
‫‪٣‬ؼ ّي ٗظخّ حُ‪ٞ‬كيحص حُي‪ ٞٛ ٢ُٝ‬أٗ‪ ٌٙٛ َٜ‬ح‪ٗ٧‬ظٔش ‪ٝ‬أ‪ٓٝ‬ؼ‪ٜ‬خ حٗظ٘خٍحً ك‪ ٢‬حُؼخُْ‪ ،‬ك‪٤‬ظ ّْ‬
‫حٓظويحّ ‪ٌٛ‬ح حُ٘ظخّ ك‪ ٢‬حُو‪٤‬خّ ك‪ ٢‬ؿٔ‪٤‬غ حُٔ٘خ‪١‬ن ك‪ ٍٞ‬حُؼخُْ‪ٓ ،‬خ ػيح حُ‪٣٫ٞ‬خص حُٔظليس‬
‫ح‪٤ٌ٣َٓ٧‬ش‪ٝ ،‬هي طْ حٗظوخم ‪ٌٛ‬ح حُ٘ظخّ ٖٓ ٗظخّ حُٔظَ‪ِٞ٤ً -‬ؿَحّ‪ -‬ػخٗ‪٤‬ش حٌُ‪ً ١‬خٕ ‪ُ٣‬ؼَٔ‬
‫ر‪ ٚ‬ك‪ ٢‬حُٔخرن‪ُ٣ٝ ،‬ز٘‪ٌٛ ٠‬ح حُ٘ظخّ ػِ‪ٓ ٠‬زغ ‪ٝ‬كيحص ٍث‪٤ٔ٤‬ش ‪ ٢ٛ‬حُٔظَ ُِط‪ٍٞ‬‬
‫‪ٝ‬حٌُ‪ِٞ٤‬ؿَحّ ٌُِظِش‪ٝ ،‬حُؼخٗ‪٤‬ش ُِِٖٓ‪ٝ ،‬ح‪ٓ٧‬ز‪ُِ َ٤‬ظ‪٤‬خٍ حٌُ‪َٜ‬رخث‪ٝ ،٢‬حٌُِلٖ ُِلَحٍس‪،‬‬
‫‪ٝ‬حُٔ‪ُ ٍٞ‬و‪٤‬خّ ًٔ‪٤‬ش حُٔخىس‪ٝ ،‬حُ٘ٔؼش ُو‪٤‬خّ ٗيس ح‪ٟ٩‬خءس‪ٞ٣ٝ ،‬ؿي ٌَُ ٖٓ ‪ ٌٙٛ‬حُ‪ٞ‬كيحص‬
‫طؼَ‪٣‬ق ‪٣‬ؼي َٓؿؼ‪٤‬ش ُ‪ٜ‬خ‪ٝ ،‬أ ّٓخ ؿٔ‪٤‬غ حُ‪ٞ‬كيحص ح‪٧‬هَ‪ ٟ‬حُٔٔظويٓش ك‪ٌٛ ٢‬ح حُ٘ظخّ‬
‫ًخُل‪ُٞ‬ض ‪ٝ‬حُ‪ٞ‬ح‪ٝ ١‬حُ٘‪ٞ٤‬طٖ ‪ٝ‬ؿ‪َٛ٤‬خ ك‪٤‬ظْ حٗظوخه‪ٜ‬خ ٖٓ ‪ ٌٙٛ‬حُ‪ٞ‬كيحص ح‪ٓ٧‬خٓ‪٤‬ش ػٖ ‪٣َ١‬ن‬
‫ٓؼخى‪٫‬ص ٓؼَ‪ٝ‬كش‪.‬‬

‫أد‪ٚ‬اد اٌم‪١‬بط‬

‫أى‪ٝ‬حص حُو‪٤‬خّ أ‪ ٝ‬أؿ‪ِٜ‬س حُو‪٤‬خّ ‪ ٢ٛ‬ح‪٧‬ى‪ٝ‬حص حُٔٔظويٓش ك‪ ٢‬ػِٔ‪٤‬ش حُو‪٤‬خّ‪ٝ ،‬حُظ‪٢‬‬


‫طٔظويّ ػخىسً ك‪ٓ ٢‬ـخٍ حُؼِ‪ٝ ّٞ‬حُ‪ٜ٘‬يٓش‪ ،‬كظؼط‪ ٌٙٛ ٢‬ح‪٧‬ى‪ٝ‬حص حَُهْ حٌُ‪٣ ١‬يٍ ػِ‪٠‬‬
‫‪014‬‬
‫حٌُٔ‪٤‬ش حُٔوخٓش ر٘خ ًء ػِ‪ ٠‬حُ‪ٞ‬كيس حُظ‪ ٢‬ط ّْ حهظ‪٤‬خٍ‪ٛ‬خ ُؼِٔ‪٤‬ش حُو‪٤‬خّ‪ ،‬كؼِ‪ٓ ٠‬ز‪ َ٤‬حُٔؼخٍ‬
‫ٍهْ طو‪ ٚٔ٤‬رخٓظويحّ‬
‫‪ٍ ١‬‬ ‫طٌ‪ٝ ٕٞ‬كيس حُو‪٤‬خّ ػِ‪ ٠‬حُٔٔطَس رخُٔ٘ظ‪ٔ٤‬ظَ رخُؼخىس‪ٌُٜٝ ،‬ح ّ‬
‫كبٕ أ ّ‬
‫حُٔٔطَس ‪ ٌٕٞ٣‬ر‪ ٌٜٙ‬حُ‪ٞ‬كيس‪ٝ ،‬كظ‪ ٠‬حُٔخػش حُظ‪ٗ ٢‬ؼَك‪ٜ‬خ طؼ ّي اكي‪ ٟ‬أى‪ٝ‬حص حُو‪٤‬خّ‪ ،‬اً‬
‫اّٗ٘خ رخٓظويحٓ‪ٜ‬خ ٗو‪ ْ٤‬حُِٖٓ‪ٝ ،‬هي طط‪ٍٞ‬ص أى‪ٝ‬حص حُو‪٤‬خّ ٓغ طط‪ ٍٞ‬حُِٖٓ كظ‪٠‬‬
‫أ‪ٛ‬زلض ٓؼظْ أى‪ٝ‬حص حُو‪٤‬خّ حُٔٔظويٓش ك‪ ٢‬ػ‪َٜٗ‬خ حُلخُ‪٤‬ش اٌُظَ‪٤ٗٝ‬شً طؼط‪ ٢‬ىهشً أًزَ‬
‫رٔ‪ ٢٤‬ك‪ ٢‬أى‪ٝ‬حص حُو‪٤‬خّ ٓ‪ٜٔ‬خ طط‪ٍٞ‬ص‪،‬‬
‫ٍ‬ ‫ك‪ ٢‬حُو‪٤‬خّ‪٣ ٫ ٌُٖٝ ،‬وِ‪ ٞ‬ح‪ٝ ٖٓ َٓ٧‬ؿ‪ٞ‬ى هطؤ ٍ‬
‫‪ ٖٓٝ‬أؿ‪ِٜ‬س حُو‪٤‬خّ حُ٘‪َ٤ٜ‬س ح‪٧‬ك‪٤ٓٞ‬ظَ أ‪ ٝ‬حُٔو‪٤‬خّ حُٔظؼ ّيى ح‪ٌُ٩‬ظَ‪ ٞٛٝ ،٢ٗٝ‬رؼٌْ‬
‫حُل‪ُٞ‬ظٔ‪٤‬ظَ أ‪ ٝ‬ح‪٤ٓٝ٧‬ظَ ‪ُٔ٣‬ظويّ ُو‪٤‬خّ حُٔوخ‪ٓٝ‬ش حٌُ‪َٜ‬رخث‪ّ٤‬ش ‪ٝ‬حُظ‪٤‬خٍ ‪ٝ‬حُـ‪ٜ‬ي حٌُ‪َٜ‬رخث‪٢‬‬
‫ػِ‪ ٠‬ح‪٧‬هَ‪.‬‬

‫أخطبء اٌم‪١‬بط‬

‫رٌَ٘ ًخَٓ‪ ،‬اً اّٗ‪ ٫ ٚ‬ر ّي ٖٓ ‪ٝ‬ؿ‪ٞ‬ى‬


‫ٍ‬ ‫‪ٍ ٤ًٔ ١‬ش حُظؤًي ٖٓ أّٗ‪ ٚ‬ط ّْ ه‪٤‬خٓ‪ٜ‬خ‬
‫‪ ٌٖٔ٣ ٫‬ػ٘ي ه‪٤‬خّ أ ّ‬
‫ٗٔزش ٖٓ حُوطؤ أ‪ ٝ‬ح‪ٍ٫‬ط‪٤‬خد ك‪ ٢‬حٌُٔ‪٤‬ش حُٔوخٓش ‪٣‬ي ٍّ ػِ‪ٓ ٠‬ويحٍ حٗلَحف حُو‪ ْ٤‬ػٖ حٌُٔ‪٤‬ش‬
‫حُٔوخٓش‪ٌُٜٝ ،‬ح كبّٗ‪ ٚ‬ك‪ ٢‬حُؼخىس ‪٣‬ظ ّْ اػخىس حُو‪٤‬خّ ك‪ ٢‬حُظـخٍد حُؼِٔ‪ّ٤‬ش ػيس َٓحص‪ ٖٓٝ ،‬ػ ّْ‬
‫‪٣‬ظْ أهٌ ٓظ‪ ٌٙٛ ٢ٓٞ‬حُو‪ٓ ْ٤‬غ ا‪ٟ‬خكش ٗٔز ٍش طيٍ ػِ‪ٓ ٠‬ويحٍ حٗلَحف حُو‪ ْ٤‬ػٖ ‪ٌٛ‬ح حَُهْ‪،‬‬
‫‪َ٣ٝ‬ؿغ حُوطؤ ك‪ ٢‬حُو‪٤‬خّ اُ‪ ٠‬ػيس ػ‪ٞ‬حَٓ‪ٜ٘ٓ ،‬خ ٓخ ‪٣‬وظِق ٖٓ طـَر ٍش ‪٧‬هَ‪ٜ٘ٓٝ ،ٟ‬خ ٓخ‬
‫ّ‬
‫‪ ٌُٖٝ‬حُ‪ٜ‬يف حَُث‪٢ٔ٤‬‬ ‫‪َ٣‬ؿغ ‪٧‬ى‪ٝ‬حص حُو‪٤‬خّ‪ٜ٘ٓٝ ،‬خ ٓخ ‪َ٣‬ؿغ اُ‪ ٠‬حُ٘و‪ ٚ‬حٌُ‪٣ ١‬و‪،ْ٤‬‬
‫ك‪ ٢‬ػِْ حُو‪٤‬خّ ‪ ٞٛ‬طوِ‪ٌٛ َ٤‬ح ح‪ٗ٫‬لَحف هيٍ ح‪ٌٓ٩‬خٕ‪ ،‬رل‪٤‬غ ‪ ٌٕٞ٣‬أهَد ٓخ ‪ٌٖٔ٣‬‬
‫ُِ‪ٜ‬لَ‪ٓ ٞٛٝ ،‬خ ‪٣‬ليع كخُ‪٤‬خ ً رٔزذ أى‪ٝ‬حص حُو‪٤‬خّ حُٔظط ّ‪ٍٞ‬س ‪ٝ‬ظَ‪ٝ‬ف حُو‪٤‬خّ حُٔؼ‪٤‬خٍ‪٣‬ش‬
‫حُظ‪٣ ٢‬ظْ اؿَحء حُظـخٍد ه‪ُٜ٬‬خ‪.‬‬

‫اٌم‪١‬بط ف‪ ٟ‬اٌش‪٠‬بػ‪١‬بد‬
‫‪٣‬ؼظزَ حُو‪٤‬خّ ك‪ ٢‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ىحُش طو‪ ّٞ‬رَر‪ ٢‬ػيى ٓخ ‪٣‬يػ‪ ٠‬حُلـْ أ‪ ٝ‬حُٔؼش أ‪ ٝ‬ح‪٫‬كظٔخٍ‬
‫رٔـٔ‪ٞ‬ػش ؿِث‪٤‬ش ٖٓ ٓـٔ‪ٞ‬ػش ًزَ‪ٌٛٝ .ٟ‬ح حُٔل‪ُِ ّٜٞ‬و‪٤‬خّ حَُ‪٣‬خ‪٣ ٢ٟ‬ؼظزَ أٓخٓ‪٤‬خ ك‪٢‬‬

‫‪015‬‬
‫حُظلِ‪ َ٤‬حَُ‪٣‬خ‪ٗٝ ٢ٟ‬ظَ‪٣‬ش ح‪٫‬كظٔخ‪٫‬ص‪ .‬طط‪ٌٛ ٍٞ‬ح حُٔل‪ ٖٓ ّٜٞ‬حُلخؿش ‪٩‬ؿَحء ٌٓخُٔش‬
‫ػِ‪ٓ ٠‬ـٔ‪ٞ‬ػخص حػظزخٍ‪٣‬ش ؿ‪ٓ َ٤‬ؼ‪٘٤‬ش ري‪ ٖٓ ٫‬اؿَحء حُظٌخَٓ رخُطَ‪٣‬وش حُظوِ‪٤‬ي‪٣‬ش‪.‬‬

‫ٗظَ‪٣‬ش حُو‪٤‬خّ طٌَ٘ أكي أؿِحء حُظلِ‪ َ٤‬حُلو‪٤‬و‪ ٢‬حٌُ‪٣ ١‬زلغ ك‪ ٢‬ؿزَ‪ ،σ-‬حُو‪٤‬خٓخص‪،‬‬
‫ى‪ٝ‬حٍ حُو‪٤‬خّ ‪ٝ‬حُظٌخٓ‪٬‬ص‪ٝ .‬طؼظزَ ًحص أ‪٤ٔٛ‬ش هخ‪ٛ‬ش ك‪ٗ ٢‬ظَ‪٣‬ش ح‪٫‬كظٔخ‪٫‬ص ‪ٝ‬ح‪٩‬ك‪ٜ‬خء‪.‬‬

‫اٌظفبد األعبع‪١‬خ ألداح اٌم‪١‬بط‬

‫ػ٘ي حهظ‪٤‬خٍٗخ ‪٧‬ىحس ه‪٤‬خّ ٓؼ‪٘٤‬ش ‪٣‬ـذ َٓحػخس ح‪ ٍٞٓ٧‬حُظخُ‪٤‬ش ك‪ٜ٤‬خ‪:‬‬

‫‪ ‬إٔ طٌ‪ ٌٙٛ ٕٞ‬ح‪٧‬ىحس ٓ٘خٓزش ُِـَ‪ ٝ‬حَُٔحى ه‪٤‬خٓ‪ ،ٚ‬ك‪ٔٗ ٬‬ظط‪٤‬غ حٓظويحّ حَُ٘‪٢٣‬‬
‫حُٔظَ‪ُ ١‬و‪٤‬خّ حُٔٔخكش ر‪ٓ ٖ٤‬ي‪٘٣‬ظ‪.ٖ٤‬‬
‫‪ ‬إٔ طظٔظغ ‪ ٌٙٛ‬ح‪٧‬ىحس ريهش ٓ٘خٓزش ُِو‪٤‬خّ ك‪٤‬غ ‪ٔٗ ٫‬ظط‪٤‬غ حٓظويحّ ٓ‪ِ٤‬حٕ ً‪ٝ‬‬
‫حٌُلظ‪ َ٤ٌُ ٖ٤‬حٌُ‪ٛ‬ذ‪.‬‬
‫‪ ‬إٔ طٌ‪ ٌٙٛ ٕٞ‬ح‪٧‬ىحس هخرِش ُِٔؼخ‪َ٣‬س‪ ،‬كبًح كيع هَِ ك‪ٜ٤‬خ ٗٔظط‪٤‬غ ٓؼخ‪َ٣‬ط‪ٜ‬خ‬
‫‪ٝ‬حٓظويحٓ‪ٜ‬خ ٖٓ ؿي‪٣‬ي‪.‬‬

‫‪ٚ‬زذاد اٌم‪١‬بط ‪ٚ‬رس‪٠ٛ‬الر‪ٙ‬ب‬

‫‪٘ٛ‬خُي حُؼي‪٣‬ي ٖٓ حُ‪ٞ‬كيحص حُٔٔظويٓش ك‪ ٢‬حُظؼز‪ َ٤‬ػٖ حٌُٔ‪٤‬خص حُل‪٣ِ٤‬خث‪٤‬ش‪ ،‬ك‪٤‬غ ‪ٞ٣‬ؿي‬
‫ٓزغ ًٔ‪٤‬خص أٓخٓ‪٤‬ش ٗٔظط‪٤‬غ ٖٓ ه‪ُٜ٬‬خ حٗظوخم حػ٘‪ٝ ٖ٤‬ػَ٘‪ٝ ٖ٣‬كيس أهَ‪ ٟ‬طٔ ّٔ‪٠‬‬
‫ًٔ‪ّ٤‬خص ٓ٘ظوش‪ ٖٓٝ ،‬أٗ‪ ٌٙٛ َٜ‬حُ‪ٞ‬كيحص ‪ً ٢ٛ‬خ‪٥‬ط‪:٢‬‬

‫اٌط‪ٛ‬ي‬

‫‪٣‬ؼَف حُط‪ ٍٞ‬رؤٗ‪ ٚ‬حُٔٔخكش ر‪ٗ ٖ٤‬وطظ‪٣ٝ ،ٖ٤‬وخّ رؼيس ‪ٝ‬كيحص أ‪ٜٔٛ‬خ حٌُ‪ٓ ِٞ٤‬ظَ ‪ٝ‬حُٔظَ‬
‫‪ٝ‬حُٔ٘ظ‪ٔ٤‬ظَ ‪ٝ‬حُِٔ‪ٔ٤‬ظَ‪ ،‬ك‪٤‬غ إ حٌُ‪ِٓٞ٤‬ظَ ‪ٔ٣‬خ‪ٓ ٔٓٓٓ ١ٝ‬ظَ ‪ٝ‬حُٔظَ ‪ٔ٣‬خ‪ٔٓٓ ١ٝ‬‬
‫ٓ٘ظ‪ٔ٤‬ظَ ‪ٝ‬حُٔ٘ظ‪ٔ٤‬ظَ ‪ٔ٣‬خ‪ٔ٤ِٓ ٔٓ ١ٝ‬ظَ‪.‬‬

‫‪017‬‬
‫اٌىزٍخ‬

‫‪ ٢ٛ‬ػزخٍس ػٖ ٓويحٍ ٓخ ‪٣‬لظ‪ ٚ٣ٞ‬حُـْٔ ٖٓ ٓخىس‪ٝ ،‬طوخّ ر‪ٞ‬كيس حُطٖ ‪ٝ‬حٌُ‪ِٞ٤‬ؿَحّ‬


‫‪ٝ‬حُـَحّ ‪ٝ‬حُِٔ‪٤‬ـَحّ‪ ،‬ك‪٤‬غ إ حُطٖ ‪٣‬ؼخىٍ ٓٓٓٔ ً‪ِٞ٤‬ؿَحّ ‪ٝ‬حٌُ‪ِٞ٤‬ؿَحّ ‪٣‬ؼخىٍ ٓٓٓٔ‬
‫ؿَحّ ‪ٝ‬حُـَحّ ‪٣‬ؼخىٍ ٓٓٓٔ ِٓ‪ ٢‬ؿَحّ‪.‬‬

‫اٌضِٓ‬

‫‪ ٞٛ‬ػزخٍس ػٖ ٗ‪٢‬ء ٗلْ ر‪٘ٗٝ ٚ‬ؼَ ر‪ٗٝ ٚ‬ؤ٘‪ ٚ‬كٔذ ح‪٧‬ىحس حُٔٔظويٓش‪٣ٝ ،‬وخّ حُِٖٓ‬
‫ر‪ٞ‬كيحص ًؼ‪َ٤‬س ٓؼَ حُٔ٘ش ‪ٝ‬حُ٘‪ٝ َٜ‬ح‪ٓ٧‬ز‪ٞ‬ع ‪ٝ‬حُ‪ٝ ّٞ٤‬حُٔخػش ‪ٝ‬حُيه‪٤‬وش ‪ٝ‬حُؼخٗ‪٤‬ش‪ ،‬ك‪٤‬غ‬
‫حُٔ٘ش طٔخ‪ٝ َٜٗ ٕٔ ١ٝ‬طٔخ‪ٝ ّٞ٣ ٖٙ٘.ٕ٘ ١ٝ‬حُ‪ٔ٣ ّٞ٤‬خ‪ٓ ٕٗ ١ٝ‬خػش ‪ٝ‬حُٔخػش‬
‫طٔخ‪ ٙٓ ١ٝ‬ىه‪٤‬وش ‪ٝ‬طٔخ‪ ٖٙٓٓ ١ٝ‬ػخٗ‪٤‬ش ‪ٝ‬طؼخىٍ حُيه‪٤‬وش ٓ‪ ٙ‬ػخٗ‪٤‬ش‪.‬‬

‫دسخخ اٌسشاسح‬

‫طؼظزَ ىٍؿش حُلَحٍس ٓو‪٤‬خّ ‪ٓٝ‬ئَٗ ػٖ ٓي‪ ٟ‬رَ‪ٝ‬ىس ‪ٓٝ‬و‪ٗٞ‬ش ح‪٧‬ؿٔخّ‬


‫حُٔوظِلش‪ٝ ،‬طز‪٤ًٔ ٖ٤‬ش حُطخهش حُلَحٍ‪٣‬ش حُظ‪ٌ٣ ٢‬ظٔز‪ٜ‬خ أ‪٣ ٝ‬لوي‪ٛ‬خ ؿْٔ ٓخ‪ ،‬ك‪٤‬غ طوخّ‬
‫ىٍؿش حُلَحٍس ك‪ ٢‬حُ٘ظخّ حُي‪ ٢ُٝ‬ر‪ٞ‬كيس حٌُِلٖ (حٌُِلٖ= ٖ‪ + ٕ7‬حُٔ‪ٝ ،)ّٞ٤ِٔ٤‬ك‪٢‬‬
‫ػيى ٖٓ حُي‪ ٍٝ‬طٔظويّ ٗظخّ حُٔ‪( ّٞ٤ِٔ٤‬حُٔ‪ =ّٞ٤ِٔ٤‬حٌُِلٖ ‪ ،)ٕ7ٖ -‬ر‪ٔ٘٤‬خ ك‪٢‬‬
‫أَٓ‪ٌ٣‬خ ‪ٝ‬رؼ‪ ٞ‬حُي‪ ٍٝ‬ح‪ٍٝٝ٧‬ر‪٤‬ش ك‪ٔ٤‬ظويٓ‪ٞ‬ح ٗظخّ حُل‪َٜٜٗ‬خ‪٣‬ظ‪+ )ّٞ٤ِٔ٤ٓ X ٔ.8(( ٢‬‬
‫ٕٖ)‬

‫‪018‬‬
‫اٌفظً اٌغبثغ‪:‬‬
‫أعبٌ‪١‬ت ‪ٚ‬ؽشق رم‪ ُ٠ٛ‬ر‪ ٞٚ‬االزز‪١‬بخبد اٌخبطخ‬

‫‪ِ ‬ف‪ َٛٙ‬اٌزم‪ُ٠ٛ‬‬

‫‪ ‬اغشاع اٌزم‪ٚ ُ٠ٛ‬اعزخذاِبرٗ‬

‫‪ِ ‬جبدا اٌزم‪ ُ٠ٛ‬اٌ‪ٛ‬الؼ‪ٟ‬‬

‫‪019‬‬
‫ِف‪ َٛٙ‬اٌزم‪ُ٠ٛ‬‬

‫حُظو‪ ٞٛ ْ٣ٞ‬حُ‪ِ٤ٓٞ‬ش ح‪ٓ٧‬خٓ‪٤‬ش حُظ‪ ٌٖٔ٣ ٢‬ر‪ٞ‬حٓطظ‪ٜ‬خ ‪ ٖٓٝ‬ه‪ُٜ٬‬خ حُظؼَف ػِ‪ٓ ٠‬ي‪ٟ‬‬
‫ٗـخك٘خ ك‪ ٢‬طلو‪٤‬ن ح‪ٛ٧‬يحف حُظَر‪٣ٞ‬ش‪ٝ ،‬ػِ‪ ٠‬حٌُ٘ق ػٖ ٓ‪ٞ‬ح‪ ٖ١‬حُ‪٠‬ؼق ‪ٝ‬حُو‪ٞ‬س ك‪٢‬‬
‫حُؼِٔ‪٤‬ش حُظؼِ‪٤ٔ٤‬ش رو‪ٜ‬ي طلٔ‪ٜ٘٤‬خ ‪ٝ‬طط‪َٛ٣ٞ‬خ رْ ‪٣‬لون ح‪ٛ٧‬يحف حُٔظ‪ٞ‬هخس‪.‬‬

‫‪ٝ‬ػِ‪ٌٛ ٠‬ح كخُظو‪ ْ٣ٞ‬ػِٔ‪٤‬ش ط٘و‪٤ٜ٤‬ش ػ‪٬‬ؿ‪٤‬ش ‪ٝ‬هخث‪٤‬ش‪ٝ ،‬رو‪ٜ‬ي رخُظ٘و‪ٓ ٚ٤‬ؼَكش‬
‫هيٍحص ‪ٝ ٍٞ٤ٓٝ‬ح‪ٛ‬ظٔخٓخص حُط‪٬‬د رو‪ٜ‬ي كٖٔ ط‪ٞ‬ؿ‪ٝ ْٜٜ٤‬اٍٗخى‪ٝ ْٛ‬طط‪٣ٞ‬غ حُٔلظ‪ٟٞ‬‬
‫‪َ١ٝ‬م حُظيٍ‪ ْ٣‬ك‪ٟٞ ٢‬ء طلي‪٣‬ي ٓ‪ٞ‬ح‪ ٖ١‬حُ‪٠‬ؼق‪ٝ ،‬حُظؼَف ػِ‪ ٠‬حٌُٔ٘‪٬‬ص ؿ‪َ٤‬‬
‫حُٔ٘ظ‪ٍٞ‬س ٓخروخ ً ‪ٌٛٝ‬ح ٓخ ‪٣‬ؼَف ‪ٌٛٝ‬ح‬
‫ٓخ ‪٣‬ؼَف رخُظو‪ ْ٣ٞ‬حُ‪ٞ‬هخث‪.٢‬‬

‫كخُظو‪ ْ٤ُ ْ٣ٞ‬ؿخ‪٣‬ش ح‪ٛ٩‬يحٍ‬


‫حُلٌْ ‪ٝ‬ح‪ٗ٫‬ظ‪ٜ‬خء ػ٘ي ًُي رَ ‪ٞٛ‬‬
‫‪ِ٤ٓٝ‬ش طليى ٓي‪ٓ ٟ‬خ طلون ٖٓ‬
‫ح‪ٛ٧‬يحف‪ٝ ،‬حُٔوظَكخص ُظ‪ٜ‬ل‪٤‬ق‬
‫ٓٔخٍ حُؼِٔ‪٤‬ش حُظؼِ‪٤ٔ٤‬ش‪.‬‬

‫أٔ‪ٛ‬اع اٌزم‪ُ٠ٛ‬‬

‫ِٓ أٔ‪ٛ‬اع اٌزم‪:ُ٠ٛ‬‬

‫‪٣‬ؼَف ٓؼـْ حُٔ‪ٜ‬طِلخص حُظَر‪٣ٞ‬ش حُٔؼَكش أٗ‪ٞ‬حػخ ً ُِظو‪ٗ ْ٣ٞ‬ؼَ‪ ٝ‬ك‪ ٢‬ريح‪٣‬ظ‪ُِ ٚ‬ظو‪ْ٣ٞ‬‬
‫ًٔخ ػَك‪ ٚ‬حُِوخٗ‪ٝ ٢‬ػِ‪ ٠‬حُـَٔ رؤٗ‪:ٚ‬‬

‫حُظو‪ :ْ٣ٞ‬ا‪ٛ‬يحٍ كٌْ طـخ‪٢ٗ ٙ‬ء ٓخ أ‪ٟٞٞٓ ٝ‬ع ٓخ‪.‬‬

‫‪021‬‬
‫أ‪ ٝ‬رٔؼ٘‪ ٠‬آهَ‪ ٞٛ :‬حُؼِٔ‪٤‬ش حُظ‪ِ٣ ٢‬ـؤ اُ‪ٜ٤‬خ حُٔؼِْ ُٔؼَكش ٓي‪ٗ ٟ‬ـخك‪ ٚ‬ك‪ ٢‬طلو‪٤‬ن أ‪ٛ‬يحك‪،ٚ‬‬
‫ٓٔظويٓخ ً أٗ‪ٞ‬حػخ ً ٓوظِلش ٖٓ ح‪٧‬ى‪ٝ‬حص حُظ‪٣ ٢‬ظْ طلي‪٣‬ي ٗ‪ٞ‬ػ‪ٜ‬خ ك‪ٟٞ ٢‬ء حُ‪ٜ‬يف حَُٔحى‬
‫ه‪٤‬خٓ‪ً ٚ‬خ‪٫‬هظزخٍحص حُظل‪٤ِ٤ٜ‬ش‪ٓ .‬وخ‪ ْ٤٣‬ح‪٫‬طـخ‪ٛ‬خص‪ٝ ،‬حُٔ‪ٓٝ ٍٞ٤‬وخ‪ ْ٤٣‬حُو‪،ْ٤‬‬
‫‪ٝ‬حُٔ‪٬‬كظخص‪ٝ ،‬حُٔوخر‪٬‬ص حُ٘و‪٤ٜ‬ش‪ٝ ،‬طلِ‪ َ٤‬حُٔ‪ ٕٞٔ٠‬أ‪ ٝ‬ؿ‪ًُ َ٤‬ي ٖٓ حُٔوخ‪ْ٤٣‬‬
‫ح‪٧‬هَ‪.ٟ‬‬

‫* رم‪ ُ٠ٛ‬إخّبٌ‪ٙٔ( ٟ‬بئ‪:summative Evaluation )ٟ‬‬

‫‪ ٞٛٝ‬طو‪٣ ْ٣ٞ‬ظْ ك‪ٜٗ ٢‬خ‪٣‬ش حُٔ٘‪ٜ‬ؾ ‪ٗ ْ٠٣ٝ‬ظخثؾ حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُز٘خث‪ ٢‬حٌُ‪ ١‬ك‪ َٜ‬ػِ‪ ٚ٤‬حُطخُذ‬
‫ػِ‪ٓ ٠‬ي‪ ٟ‬حُؼخّ حُيٍحٓ‪ُ ٢‬ظٌ‪ ٕٞ‬ك‪ِ٤ٜ‬ش طو‪ ٚٔ٣ٞ‬حُظ‪ ٢‬طؼَف ٖٓ ه‪ُٜ٬‬خ ػِ‪ٓ ٠‬ي‪ ٟ‬طلو‪٤‬ن‬
‫حُطخُذ ُ‪ٛ٨‬يحف حُظَر‪٣ٞ‬ش ‪ٝ‬حُظ‪ ٢‬طٔخػي ػِ‪ ٠‬حطوخً حُوَحٍ ر٘ؤٕ حُطخُذ‪ٗٝ ،‬ؤٕ طط‪َ٣ٞ‬‬
‫حُٔ٘‪ٜ‬ؾ‪.‬‬

‫* رم‪ ُ٠ٛ‬ثغ‪١‬ؾ (خضئ‪:Micro Evaluation )ٟ‬‬

‫‪ًُ ٞٛٝ‬ي حُظو‪ ْ٣ٞ‬حٌُ‪ٞ٣ ١‬ؿ‪ ٚ‬اُ‪ ٠‬ؿخٗذ ٓؼ‪ ٖٓ ٖ٤‬ؿ‪ٞ‬حٗذ حُٔ٘‪ٜ‬ؾ أ‪ ٝ‬ؿِء ٖٓ أؿِحء‬
‫حٌُظخد حُٔيٍٓ‪ ٢‬رخٓظويحّ أى‪ٝ‬حص هخ‪ٛ‬ش ‪٣‬ظْ طلي‪٣‬ي‪ٛ‬خ ػِ‪ ٠‬أٓخّ حُ‪ٜ‬يف ٖٓ حُظو‪،ْ٣ٞ‬‬
‫‪٣ ٫ ٞٛٝ‬ؼط‪ٗ ٍٞٛ ٢‬خِٓش أ‪ٓ ٝ‬ظٌخِٓش ػٖ حُٔ٘‪ٜ‬ؾ ًِ‪ ٚ‬أ‪ ٝ‬حٌُظخد ًِ‪ ٖٓٝ .ٚ‬ه‪٣ ُٚ٬‬ظْ‬
‫طـٔ‪٤‬غ حُ٘ظخثؾ حُظ‪ ٢‬طْ حُظ‪ َٛٞ‬اُ‪ٜ٤‬خ ػٖ ‪٣َ١‬ن ًخكش حُ‪ٓٞ‬خثَ حُٔٔخ‪ٔٛ‬ش ك‪ ٢‬طٌ‪ٖ٣ٞ‬‬
‫حُ‪ٍٜٞ‬س حٌُِ‪٤‬ش ػٔخ ‪َ٣‬حى طو‪ٔ٣ ٞٛٝ ،ٚٔ٣ٞ‬خػي ك‪ ٢‬حطوخً حُوَحٍ حُ٘‪ٜ‬خث‪ٝ ٢‬هخ‪ٛ‬ش ك‪٢‬‬
‫حُـِء حٌُ‪ ١‬طْ طو‪.ٚٔ٣ٞ‬‬

‫* رم‪ ُ٠ٛ‬ثٕبئ‪ِ( ٟ‬غزّش) ‪:Formative Evaluation‬‬

‫‪ًُ ٞٛٝ‬ي حُظو‪ ْ٣ٞ‬حٌُ‪٣ ١‬ظْ ٓ‪ٞ‬حًزخ ً ُؼِٔ‪٤‬ش حُظيٍ‪ٔٓٝ ْ٣‬ظَٔ رخٓظَٔحٍ‪ٛ‬خ‪ٝ ،‬حُ‪ٜ‬يف‬
‫ٓ٘‪ ٚ‬طؼي‪ َ٣‬حُٔٔخٍ ٖٓ ه‪ ٍ٬‬حُظـٌ‪٣‬ش حَُحؿؼش ر٘خ ًء ػِ‪ٓ ٠‬خ ‪٣‬ظْ حًظ٘خك‪ٞٗ ٖٓ ٚ‬حك‪ ٢‬ه‪ٍٜٞ‬‬
‫أ‪ٟ ٝ‬ؼق ُي‪ ٟ‬حُط‪٬‬د‪٣ٝ ،‬ظْ طـٔ‪٤‬غ ٗظخثؾ حُظو‪ ْ٣ٞ‬ك‪ٓ ٢‬وظِق حَُٔحكَ ‪ٝ‬ا‪ٟ‬خكش ٓخ ‪٣‬ظْ‬
‫ك‪ٜٗ ٢‬خ‪٣‬ش حُؼَٔ ٖٓ أؿَ طلي‪٣‬ي حُٔٔظ‪ ٟٞ‬حُ٘‪ٜ‬خث‪.٢‬‬

‫‪020‬‬
‫* رم‪ ُ٠ٛ‬رار‪:Self-Evaluation ٟ‬‬

‫‪ًُ ٞٛٝ‬ي حُ٘‪ٞ‬ع ٖٓ حُظو‪ ْ٣ٞ‬حٌُ‪٣ ١‬ؼ٘‪ ٢‬ا‪ٛ‬يحٍ كٌْ ٗو‪ً ٢ٜ‬حط‪ ٢‬ػِ‪ ٠‬أىحء حُلَى‪،‬‬
‫‪َٓ ٞٛٝ‬طز‪ ٢‬رخُظؼِْ حٌُحط‪ ٖٓٝ ،٢‬ه‪ُٜ٬‬خ ‪ٔ٣‬ظط‪٤‬غ حُلَى إٔ ‪٣‬لي ٓخ ‪ٝ‬هغ ك‪ ٖٓ ٚ٤‬أهطخء ػْ‬
‫‪٣‬و‪ ّٞ‬رخَُٔحؿؼش ط‪٬‬ك‪٤‬خ ً ُ‪ ٌٜٙ‬ح‪٧‬هطخء ‪ٝ‬حُ‪ ٍٞٛٞ‬اُ‪ ٠‬ح‪ٛ٧‬يحف حَُٔؿ‪ٞ‬رش ك‪ٜ٤‬خ‪.‬‬

‫* رم‪ ُ٠ٛ‬شبًِ ‪:Macro Evaluation‬‬

‫‪ ١َٝٗ ٖٓ ١َٗ ٞٛٝ‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُؼِٔ‪ َ٤٘٣ٝ ٢‬اُ‪ً ٠‬خكش ؿ‪ٞ‬حٗذ حُظؼِ‪ ْ٤‬حُٔليىس ك‪٢‬‬
‫ح‪ٛ٧‬يحف ‪٫‬ري إٔ طو‪٠‬غ ُِظو‪ٌٛٝ ،ْ٣ٞ‬ح ‪ َٔ٘٣‬حُٔؼخٍف ‪ٝ‬حُٔلخ‪ٝ ْ٤ٛ‬ح‪٫‬طـخ‪ٛ‬خص ‪ٝ‬حُو‪ْ٤‬‬
‫‪ٝ‬حُٔ‪ٜ‬خٍحص ‪ٝ‬حُظٌ‪ٝ‬م ‪ٝ‬حُظوي‪ٝ َ٣‬ؿ‪َٛ٤‬خ‪.‬‬

‫* رم‪ ُ٠ٛ‬اٌطبٌت ‪:Student Evaluation‬‬

‫‪ٜ٣ ٞٛٝ‬ظْ رظلي‪٣‬ي ٓٔظ‪ ٟٞ‬حُطخُذ ُِظؼَف ػِ‪ٓ ٠‬خ رِـ‪ٗ ٖٓ ٚ‬ـخف ك‪ ٢‬طلو‪٤‬ن‬
‫ح‪ٛ٧‬يحف حُظَر‪٣ٞ‬ش‪٣ٝ ،‬وظِق ‪ٌٛ‬ح حُظو‪ ْ٣ٞ‬طزؼخ ً ‪٫‬هظ‪٬‬ف ح‪ٛ٧‬يحف ك‪ٜ٘‬خى حُظو‪ْ٣ٞ‬‬
‫حُظ٘و‪٘ٛٝ ٢ٜ٤‬خى حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظل‪٘ٛٝ ،٢ِ٤ٜ‬خى حُظو‪ُِٜٔ ْ٣ٞ‬خٍحص‪٘ٛٝ ،‬خى طو‪ ْ٣ٞ‬حُو‪ْ٤‬‬
‫‪ٝ‬ح‪٫‬طـخ‪ٛ‬خص ‪٘ٛٝ‬خى حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُ٘خَٓ ُِـ‪ٞ‬حٗذ حُٔؼَك‪٤‬ش ‪ٝ‬حُٔ‪ٜ‬خٍ‪٣‬ش ‪ٝ‬حُ‪ٞ‬ؿيحٗ‪٤‬ش‪.‬‬

‫* رم‪ ُ٠ٛ‬لجٍ‪:Pre Evaluation ٟ‬‬

‫‪ ٞٛٝ‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حٌُ‪ٔ٣ ١‬خ‪ ْٛ‬ك‪ ٢‬حطوخً حُوَحٍحص رطَ‪٣‬وش ػِٔ‪٤‬ش ك‪ ٢‬أ‪ ٖٓ ١‬حُٔـخ‪٫‬ص‬
‫حُٔوظِلش ‪٣ٝ‬ليى حُٔٔظ‪ ٟٞ‬حٌُ‪ ٌٕٞ٣ ١‬ػِ‪ ٚ٤‬حُٔظؼِْ هزَ ه‪٤‬خٓ‪ ٚ‬ريٍحٓش أ‪ٟٞٞٓ ١‬ع ٖٓ‬
‫حُٔ‪ٟٞٞ‬ػخص حُٔوظِلش ‪ٔ٣ٝ‬ظويّ ك‪ٓ ٢‬ـخ‪٫‬ص ٓظؼيىس ‪٣ٝ‬ؼي ٖٓ حُوط‪ٞ‬حص حُٔ‪ٜٔ‬ش ك‪٢‬‬
‫ٓـخٍ حُظؼِْ حٌُحط‪.٢‬‬

‫* رم‪ ُ٠ٛ‬اٌّؼٍُ ‪:Teacher Evaluation‬‬

‫‪ًٔٝ‬خ ‪٣‬و‪٠‬غ حُٔ٘‪ٜ‬ؾ ُظو‪ ،ْ٣ٞ‬كبٕ حُٔؼِْ ‪٣‬و‪٠‬غ ُِظو‪ ْ٣ٞ‬أ‪٠٣‬خ ً ‪ٔ٣ ٞٛٝ‬ظِي ػيس ؿ‪ٞ‬حٗذ‬
‫‪٫‬ري إٔ طو‪٠‬غ ُِظو‪ ٖٓ ْ٣ٞ‬أ‪ٜٔٛ‬خ حُـ‪ٞ‬حٗذ حُ٘و‪٤ٜ‬ش ‪ٝ‬حُٔ‪٤ٜ٘‬ش ‪ٝ‬حُؼوخك‪٤‬ش ‪ٝ‬حُؼِٔ‪٤‬ش‬

‫‪021‬‬
‫‪ٝ‬ح‪٫‬ؿظٔخػ‪٤‬ش‪ٝ ،‬ؿ‪َٛ٤‬خ‪٣ٝ ،‬ؼظٔي ك‪ًُ ٢‬ي ػِ‪ ٠‬أى‪ٝ‬حص ػي‪٣‬يس ‪ٝ‬هخ‪ٛ‬ش ُطخهخص حُٔ‪٬‬كظش‪،‬‬
‫‪ َٟ٣ٝ‬حُزؼ‪ ٞ‬اَٗحى حُٔظؼِٔ‪ ٖ٤‬ك‪ ٢‬طو‪ٓ ْ٣ٞ‬ؼِٔ‪.ْٜ٤‬‬

‫* رم‪ ُ٠ٛ‬إٌّ‪ٙ‬ح ‪:Curriculum Evaluation‬‬

‫‪ ٞٛ‬ػِٔ‪٤‬ش ؿٔغ ُِٔؼِ‪ٓٞ‬خص ‪ٝ‬حُز‪٤‬خٗخص ‪ٝ‬ح‪٧‬ىُش ‪ٝ‬حُ٘‪ٞ‬ح‪ٛ‬ي حُظ‪ ٢‬ط٘‪ َ٤‬رؼي ك‪َٜٛ‬خ‬
‫‪ٝ‬طلِ‪ِٜ٤‬خ ‪ٝ‬طلٔ‪َٛ٤‬خ اُ‪ٞٗ ٠‬حك‪ ٢‬حُو‪ٞ‬س‪ٝ ،‬حُ‪٠‬ؼق ك‪ ٢‬حُٔ٘‪ٜ‬ؾ حُوخثْ‪ٌٛٝ ،‬ح ح‪٘٣ َٓ٧‬ظَى‬
‫ك‪ ٚ٤‬حُٔؼِْ ‪ٝ‬حُٔظؼِْ ‪ٝ‬أ‪٤ُٝ‬خء ح‪ٝ ،ٍٞٓ٧‬ح‪٩‬ىحٍ‪ٝ ،ٕٞ٣‬حُٔ‪ٞ‬ؿ‪ ُٚ ٖٓ ًَٝ ،ٕٜٞ‬ػ‪٬‬هش‬
‫رخُٔ٘‪ٜ‬ؾ‪.‬‬

‫* رم‪١ِ ُ٠ٛ‬ذأ‪:Field Evaluation ٟ‬‬

‫‪ٝ‬ك‪٣ ٚ٤‬ظْ ططز‪٤‬ن أى‪ٝ‬حص حُٔ‪٬‬كظش ‪ٝ‬حُ‪٤ٓٞ٤‬خص ػِ‪ٓ ٠‬خ ‪٣‬ـَ‪ ١‬ك‪ ٢‬حُٔ‪٤‬يحٕ ‪ٔ٣ٝ‬ـَ ‪ٌٛ‬ح‬
‫ًِ‪ ٚ‬ك‪ٓ ٢‬ـ‪٬‬ص هخ‪ٛ‬ش طؼظٔي ػِ‪ٜ٤‬خ ػِٔ‪٤‬ش حطوخً حُوَحٍحص‪.‬‬

‫‪ٌٛٝ‬ح حُ٘‪ٞ‬ع ‪ٔ٣‬ؼَ حُٔٔظ‪ ٟٞ‬حُؼخٗ‪ٔٓ ٖٓ ٢‬ظ‪٣ٞ‬خص حُظو‪ ْ٣ٞ‬ك‪ٓ ٢‬ـخٍ حُٔ٘خ‪ٛ‬ؾ ‪َ١ٝ‬م‬
‫حُظيٍ‪ ْ٣‬كخُٔٔظ‪ ٟٞ‬ح‪ٝ ٍٝ٧‬ط‪ٞ‬ؿ‪ ٚ‬ك‪ ٚ٤‬ح‪ٓ٫‬ظزخٗخص‪ٝ ،‬حٓظط‪٬‬ػخص حَُأ‪ٝ ١‬ؿ‪َٛ٤‬خ‪.‬‬

‫* رم‪ ُ٠ٛ‬إٌبرح ‪:Product Evaluation‬‬

‫‪ٝ‬ػ٘يٓخ ‪٣‬ظْ ط٘ل‪ٜ٘ٓ ٌ٤‬ؾ ٓخ كبٗ‪ ٖٓ ٚ‬حُٔلظَ‪ ٝ‬إٔ طلون ح‪ٛ٧‬يحف حُظ‪ ٢‬كيىص ٓٔزوخً‪،‬‬
‫‪٘ٛٝ‬خ ‪٫‬ري ٖٓ حُظؤًي ٖٓ ًُي‪ٌٛٝ ،‬ح ‪٣‬ظْ ٖٓ ه‪ ٍ٬‬طو‪ ْ٣ٞ‬حُ٘‪ٞ‬حطؾ حُظ‪ ٢‬هي طٌ‪ ٕٞ‬ك‪ ٢‬حُ٘‪ٞ‬حك‪٢‬‬
‫حُٔؼَك‪٤‬ش أ‪ ٝ‬حُ‪ٞ‬ؿيحٗ‪٤‬ش أ‪ ٝ‬ح‪٧‬ىحث‪٤‬ش ‪ٝ‬طٔظويّ ك‪ٌٛ ٢‬ح حُ٘ؤٕ ػيس ‪ٓٝ‬خثَ طوظِق رخهظ‪٬‬ف‬
‫حُ٘خطؾ حَُٔحى طو‪ ٚٔ٣ٞ‬ك‪ٟٞ ٢‬ء ح‪ٛ٧‬يحف‪.‬‬

‫* رم‪ ُ٠ٛ‬اٌ‪ٛ‬ع‪ٍ١‬خ ‪:Audio – Visual Evaluation‬‬

‫‪٣ٝ‬ؼ٘‪ ٢‬حُظؼَف ػِ‪ٓ ٠‬ي‪٬ٓ ٟ‬ثٔش حُ‪ِ٤ٓٞ‬ش ُِيٍّ حٌُ‪٣ ١‬و‪ ّٞ‬حُٔؼِْ رظيٍ‪ٝ ٚٔ٣‬حُ‪ٞ‬هض‬
‫حٌُ‪ ١‬طؼَ‪ ٝ‬ك‪ٝ ،ٚ٤‬ى‪ ١‬آ‪ٜ‬خٓ‪ٜ‬خ ك‪ ٢‬ارَحُ حُٔؼ٘‪ ٠‬حُٔو‪ٜٞ‬ى ارَحُ‪ٛ‬خ ُِٔظؼِْ‪ َٛٝ ،‬طظلن‬
‫‪ٝ‬أ‪ٛ‬يحف حُيٍّ ‪ٔٓٝ‬ظ‪٠ٗ ٟٞ‬ؾ حُط‪٬‬د‪.‬‬

‫‪022‬‬
‫أغشاع اٌزم‪ٚ ُ٠ٛ‬اعزخذاِبرٗ‬
‫أغشاع اٌزم‪ٚٚ ُ٠ٛ‬ظبئفٗ‪:‬‬

‫ُِظو‪ ْ٣ٞ‬ػيس أؿَح‪ ٝ‬أ‪ٝ ٝ‬ظخثق ‪ٜ٘ٓ ًٌَ٣‬خ ٓلٔ‪ٞ‬ى (‪ٝ ،ٖٕ7 -ٖٕٙ :ٕٓٓٙ‬ك‪٤ٍٓٞ‬ض‬
‫‪ٝ‬آهَ‪ٓ )Forsyth etal 1999 ٕٝ‬خ ‪:٢ِ٣‬‬

‫‪Diagnosing‬‬ ‫<! ‪--‬اٌزشخ‪١‬ض‪:‬‬

‫أ‪ ١‬طلي‪٣‬ي ٓٔظ‪٣ٞ‬خص حُط‪٬‬د هزَ حُزيء ك‪ ٢‬حُظؼِْ ‪ٝ‬حُظؼِ‪.ْ٤‬‬

‫‪Surveying‬‬ ‫<! ‪--‬اٌّغر‪:‬‬

‫أ‪ ١‬ؿٔغ ٓؼِ‪ٓٞ‬خص ‪ٝ‬ر‪٤‬خٗخص ظخ‪َٛ‬س أ‪٢ٗ ٝ‬ء ٖٓ ؿٔ‪٤‬غ ؿ‪ٞ‬حٗز‪ٜ‬خ ح‪٣٫‬ـخر‪٤‬ش ‪ٝ‬حُِٔز‪٤‬ش ٖٓ‬
‫أؿَ حطوخً هَحٍحص ُظط‪َٛ٣ٞ‬خ ‪ٝ‬طلٔ‪ٜ٘٤‬خ ‪ٝ‬طـ‪٣ٞ‬ي‪ٛ‬خ‪.‬‬

‫‪Prediction‬‬ ‫<! ‪--‬اٌزٕجؤ‪:‬‬

‫أ‪ ١‬حٌُ٘ق ػٖ ىٍؿش حٓظؼيحى حُطخُذ ‪ٝ‬هيٍحط‪ ٚ‬ػِ‪ ٠‬حُ٘ـخف ك‪ٓ ٢‬ـخٍ حُيٍحٓش ٓٔظوز‪٬‬‬
‫‪ٌُٜٝ‬ح حُـَ‪ ٝ‬أ‪٤ٔٛ‬ش ك‪ ٢‬ط‪ٞ‬ؿ‪ ٚ٤‬حُطخُذ حُظ‪ٞ‬ؿ‪ ٚ٤‬حُيٍحٓ‪ ٢‬أ‪ ٝ‬حُٔ‪ ٢ٜ٘‬حُِٔ‪.ْ٤‬‬

‫‪Placement‬‬ ‫<!—اٌزغى‪ٓ١‬‬

‫‪ٟٝ ٞٛ‬غ حُلَى ك‪ ٢‬حٌُٔخٕ حُٔ٘خٓذ ‪ٌٓ٩‬خٗ‪٤‬ظ‪ٝ ٚ‬حٓظؼيحىحط‪ٝ ٚ‬هيٍحط‪.ٚ‬‬

‫‪Guiding‬‬ ‫<! ‪--‬ر‪ٛ‬خ‪ ٗ١‬اٌطالة ‪ٚ‬إسشبدُ٘‪:‬‬

‫‪ًُٝ‬ي ٖٓ ه‪ ٍ٬‬ط٘ٔ‪٤‬ش ٗو‪٤ٜ‬خط‪ٝ ْٜ‬هيٍحط‪ ْٜ‬أًخى‪٤ٔ٣‬خ ‪ٗٝ‬لٔ‪٤‬خ ٖٓ أؿَ حُ٘ٔ‪ ٞ‬ػِ‪ ٠‬أْٓ‬
‫ِٓ‪ٔ٤‬ش‪.‬‬

‫‪Classifying‬‬ ‫<! ‪--‬رظٕ‪١‬ف اٌطالة‪:‬‬

‫رٔؼ٘‪ ٢‬ط‪٤ٜ٘‬ق حُط‪٬‬د اُ‪ٛ ٠‬ل‪ٞ‬ف أ‪ٔٓ ٝ‬ظ‪٣ٞ‬خص ىٍحٓ‪٤‬ش أ‪ ٝ‬طو‪ٜٜ‬خص أًخى‪٤ٔ٣‬ش أ‪ٝ‬‬
‫طَه‪٤‬ظ‪ٔٓ ٖٓ ْٜ‬ظ‪ ٟٞ‬ىٍحٓ‪ ٢‬اُ‪ٔٓ ٠‬ظ‪ ١ٞ‬أػِ‪.٠‬‬

‫‪023‬‬
‫‪Decision-making‬‬ ‫<! ‪--‬ارخبر اٌمشاساد‪:‬‬

‫‪ٝ‬ػ٘يٓخ ‪ ٌٕٞ٣‬حُظو‪ٛ ْ٣ٞ‬يك‪ ٚ‬حطوخً هَحٍحص ر٘ؤٕ طوط‪ ٢٤‬أ‪ ٝ‬طؼي‪ َ٣‬حُٔ‪ٞ‬حى حُظؼِ‪٤ٔ٤‬ش كؤٕ‬
‫‪٘ٛ‬خى رؼ‪ ٞ‬حُطَم حَُٓٔ‪٤‬ش حُظ‪ ٢‬طَ٘ٔ ػِ‪ ٠‬ه‪ٞ‬حثْ حُظوي‪،Check Lists .َ٣‬‬
‫ح‪٫‬هظزخٍحص حُٔ‪ٞ‬ؿِس ‪ٝ ،Quizzes‬حُظؼ‪٘٤٤‬خص ‪ٝ ،Assignments‬ح‪٫‬هظزخٍحص ‪Tests‬‬
‫رخ‪ٟ٩‬خكش اُ‪ٓٝ ٠‬خثَ ؿ‪٤ٍٔٓ َ٤‬ش ٓؼَ حُ‪٤ٓٞ٤‬خص ‪٬ٓ ٝ Journals‬كظش حُٔظؼِٔ‪ٖ٤‬‬
‫‪ٝ Observation‬ؿ‪َٛ٤‬خ ‪ٝ‬طٔخػي ‪ ٌٙٛ‬حُطَم ك‪ ٢‬حطوخً هَحٍحص ر٘ؤٕ ٓٔظ‪ ١ٞ‬حُٔخىس‬
‫حُظؼِ‪ٔ٤‬ش ‪ٝ‬ط٘‪ٞ‬ع ح‪٘ٗ٧‬طش ‪ٝ‬حُظيٍ‪٣‬زخص ‪ٝ‬ا‪ٟ‬خكش أ‪ ٝ‬كٌف أ‪ ٝ‬طؼي‪ َ٣‬أؿِحء ٖٓ حُٔوٍَ أ‪ٝ‬‬
‫حُٔخىس حُؼِٔ‪٤‬ش ُظ٘خٓذ هيٍحص ‪ٝ‬هزَحص ‪ٝ‬ه‪ٜ‬خث‪ ٚ‬حُٔظؼِٔ‪.ٖ٤‬‬

‫‪Feedback‬‬ ‫<! ‪--‬اٌزغز‪٠‬خ اٌشاخؼخ‪:‬‬

‫كٖٔ كن حُٔظؼِْ ٓؼَكش ٓي‪ ٟ‬طويٓش ك‪ ٢‬طل‪ٟٞٞٓ َ٤ٜ‬ػخص حُٔوٍَ أ‪ٓ ٝ‬لظ‪ ١ٞ‬حُٔ‪ٞ‬حى‬
‫حُظؼِ‪٤ٔ٤‬ش‪ٝ .‬حُظـٌ‪٣‬ش حَُحؿؼش ‪٣‬لظَ‪ ٝ‬إٔ طٌ‪ ٕٞ‬ا‪٣‬ـخر‪٤‬ش ‪ٝٝ‬ح‪ٟ‬لش ‪ٝ‬طؼط‪ٛٝ ٢‬لخ ىه‪٤‬وخ‬
‫ُٔي‪ ٟ‬طويّ حُٔظؼِْ‪.‬‬

‫‪Motivating‬‬ ‫<! ‪--‬رسف‪١‬ض اٌطالة‪:‬‬

‫‪ًُٝ‬ي ػٖ ‪٣َ١‬ن ح‪ٓ٧‬جِش حُٔظ‪٘ٔ٠‬ش ك‪ ٢‬حُٔوٍَ أ‪ ٝ‬حٌُظخد ٗلٔ‪ ٚ‬أ‪ ٝ‬حُٔ‪ٞ‬حى حُظؼِ‪٤ٔ٤‬ش‬
‫ح‪٧‬هَ‪ًٌُٝ ٟ‬ي طوي‪ ْ٣‬حُٔ٘ظٔخص حُٔظويٓش ‪ Advance Organizers‬حُظ‪ ٢‬طٔخػي ػِ‪٠‬‬
‫طًَ‪ ِ٤‬حٗظزخ‪ ٙ‬حُط‪٬‬د ‪ٝ‬ط‪ٞ‬ؿ‪ ٜٚ٤‬اُ‪ٟٞٞٓ ٠‬ع حُظؼِْ ‪ٝ‬طوي‪ ْ٣‬ر٘خء ٓؼَك‪Cognitive ٢‬‬
‫‪ Structure‬ط‪ٜ‬خؽ ر‪ ٚ‬حُٔ‪ٞ‬حى حَُٔحى طؼِٔ‪ٜ‬خ‪ٝ .‬هي طؤهٌ حٓظؼخٍس ىحكؼ‪٤‬ش حُٔظؼِْ أٌٗخ‪ً٫‬‬
‫أهَ‪ٓ ١‬ؼَ ؿِٔخص حُؼ‪ٜ‬ق حٌُ‪.Brain Storming ٢٘ٛ‬‬

‫أعبٌ‪١‬ت اٌزم‪ٚ ُ٠ٛ‬أد‪ٚ‬ارٗ‬


‫‪ٞ٣‬ؿي حُؼي‪٣‬ي ٖٓ ‪َ١‬م ‪ٝ‬أٓخُ‪٤‬ذ ‪ٝ‬أى‪ٝ‬حص ه‪٤‬خّ طؼِْ حُطخُذ ًٌَٗ أ‪ٜٔٛ‬خ ٓؼَ حُٔ‪٬‬كظش‪،‬‬
‫ِٓلخص ح‪ٗ٩‬ـخُ‪ ،‬ه‪ٞ‬حثْ حُظوي‪ َ٣‬أ‪ ٝ‬حُظ‪ٞ‬ػ‪٤‬ن‪ٓ ،‬وخ‪ ْ٤٣‬حُظوي‪ ،َ٣‬ح‪ٓ٫‬ظز‪٤‬خٗخص‪ ،‬حُٔوخر‪٬‬ص‪،‬‬
‫حُٔ٘خكٔش حُـٔخػ‪٤‬ش‪ٝ .‬ك‪ٔ٤‬خ ‪ ٢ِ٣‬ػَ‪ٞٓ ٝ‬ؿِ ُ‪ٜ‬خ ٓغ رؼ‪ ٞ‬ح‪ٓ٧‬ؼِش‪.‬‬

‫‪024‬‬
‫‪Observation‬‬ ‫أ‪ٚ‬ال‪ -‬اٌّالزظخ‪:‬‬

‫‪ ٖٓ ٢ٛٝ‬أًؼَ أى‪ٝ‬حص حُظو‪ ْ٣ٞ‬حٓظويحٓخ رؼي ح‪٫‬هظزخٍحص ك‪ٔ٤‬ظويٓ‪ٜ‬خ حُٔؼِْ أ‪ ٝ‬حُٔو‪ّٞ‬‬


‫ُِ‪ٞ‬ه‪ٞ‬ف ػِ‪ٓ ٠‬ي‪ ٟ‬طويّ أ‪ ٝ‬طؤهَ أ‪ ٝ‬طٌرٌد ٓٔظ‪٬١ ١ٞ‬ر‪ ٚ‬ه‪ ٍ٬‬كظَحص ٓؼ‪٘٤‬ش ٖٓ‬
‫حُل‪ َٜ‬حُيٍحٓ‪ ٢‬أ‪ ٝ‬ػِ‪ٓ ٠‬يحٍ حُل‪ .ًِٚ َٜ‬كخُٔ‪٬‬كظش ٓؼ‪ ٬‬طظ‪ َٜ‬ػخىحص حُِٔ‪ٞ‬ى‬
‫‪ٝ‬أٗٔخ‪ ١‬حُظلٌ‪ُ َ٤‬ي‪ ١‬حُطخُذ‪ٝ .‬طٔظويّ أى‪ٝ‬حص ٓؼَ حُل‪٤‬ي‪ٝ ٞ٣‬ؿ‪ٜ‬خُ حُظٔـ‪ َ٤‬حُ‪ٜٞ‬ط‪ ٢‬أ‪ٝ‬‬
‫رطخهخص حُٔ‪٬‬كظش ُٔٔخػيس حُٔؼِْ ػِ‪ ٠‬طٔـ‪٬ٓ َ٤‬كظخط‪ ٚ‬حُظو‪٤ٔ٣ٞ‬ش‪ ٫ٝ .‬ري ُِٔ‪٬‬كع إٔ‬
‫‪٣‬ليى أ‪ٛ‬يحف حُٔ‪٬‬كظش ريهش ‪ٝ‬حٓظويحّ ُـش ‪ٛٝ‬ل‪٤‬ش ‪ٝ‬ح‪ٟ‬لش ‪ٝ‬ىه‪٤‬وش ُظٔـ‪ َ٤‬حُٔ‪٬‬كظخص‬
‫ٓ‪ٟٞٞ‬ػ‪٤‬خ‪ .‬ػْ إٔ ٖٓ حُ‪ ١ٍَٝ٠‬حُظًَ‪ ِ٤‬ػِ‪ ٢ٔٗ ٠‬أ‪ ٝ‬أػ٘‪ ٖٓ ٖ٤‬أٗٔخ‪ ١‬حُِٔ‪ٞ‬ى‬
‫‪ٝ‬حٓظويحّ ٍٓ‪ ُٞ‬أ‪ٜٓ ٝ‬طِلخص ‪ٝ‬ح‪ٟ‬لش ُِِٔ‪ٞ‬ى أػ٘خء ٓ‪٬‬كظظ‪ٝ ٚ‬طٔـ‪ َ٤‬حُٔ‪٬‬كظش رؼي‬
‫كي‪ٝ‬ػ‪ٜ‬خ ٓزخَٗس‪.‬‬

‫‪ِٞٓ٧ٝ‬د حُٔ‪٬‬كظش ك‪ٞ‬حثي ًؼ‪َ٤‬س ٓ٘‪ٜ‬خ طٌٖٔ حُٔؼِْ ٖٓ ٓؼَكش ٓي‪ ١‬حُظويّ ‪ٝ‬حُ٘ٔ‪ ٞ‬حٌُ‪١‬‬
‫أكَُ‪٬١ ٙ‬ر‪ٝ ٚ‬حًظ٘خف حٌُٔ٘‪٬‬ص ك‪ ٍٞ‬ظ‪ٍٜٛٞ‬خ ‪ٝ‬حُؼَٔ ػِ‪ ٠‬كِ‪ٜ‬خ هيٍ ح‪ٌٓ٩‬خٕ‬
‫‪ٝ‬حُٔ‪٬‬كظش ‪ ٫‬طو‪٤‬ق حُط‪٬‬د ًخ‪ٓ٫‬ظلخٗخص ‪ٝ‬ح‪٫‬هظزخٍحص حُٔوظِلش ‪ٝ‬طِ‪ٝ‬ى حُٔؼِٔ‪ٖ٤‬‬
‫رٔؼِ‪ٓٞ‬خص طؼـِ ‪ٓٝ‬خثَ حُظو‪ ْ٣ٞ‬ح‪٧‬هَ‪ ٟ‬ػٖ ٍ‪ٛ‬ي‪ٛ‬خ‪.‬‬

‫‪025‬‬
‫‪Work Samples or Portfolios‬‬ ‫ثبٔ‪١‬ب‪ٍِ :‬فبد اإلٔدبص أ‪ ٚ‬ػ‪ٕ١‬بد اٌؼًّ‪:‬‬

‫‪٣ٝ‬ظٌ‪ِٓ ٕٞ‬ق ح‪ٗ٫‬ـخُ ٖٓ ػ‪٘٤‬خص حٗـخُحص حُط‪٬‬د ٓؼَ أ‪ٍٝ‬حم اؿخرخط‪ ْٜ‬ك‪ ٢‬رؼ‪ٞ‬‬
‫ح‪ٓ٫‬ظلخٗخص أ‪ ٝ‬أػٔخٍ ك٘‪٤‬ش أ‪ٗ ٝ‬ؼَ‪٣‬ش أ‪ ٝ‬حهظَحػخص أ‪ ٝ‬آ‪ٜ‬خٓخص ط‪ٟٞ‬ق ٓي‪ ١‬طويّ‬
‫حُطخُذ ك‪ ٢‬ىٍحٓظ‪ُٔ ٚ‬وٍَ ٓخ‪ِٓٝ .‬ق ح‪ٗ٫‬ـخُ أ‪ ٝ‬ػ‪٘٤‬خص حُؼَٔ طويّ ٓـ‪ ٬‬طَحًٔ‪٤‬خ‬
‫‪٧‬ػٔخٍ حُط‪٬‬د طظ‪ٓ َٜ‬ـ‪٨ُ ٬‬ىحء رطَ‪٣‬وش أًؼَ طل‪ٝ ٬٤ٜ‬ط‪ٞ‬ػ‪٤‬وخ ٖٓ ًؼ‪ ٖٓ َ٤‬أى‪ٝ‬حص‬
‫حُظو‪ ْ٣ٞ‬ك‪٣ ٫ ٜٞ‬وظ‪ َٜ‬ػِ‪ ٠‬ح‪٧‬ػٔخٍ حُظلَ‪٣َ٣‬ش كو‪ َٔ٘٣ ٌُٖٝ ٢‬ػِ‪ ٠‬طٔـ‪٬٤‬ص ‪ٞٛ‬ط‪٤‬ش‬
‫‪ٝ‬أػٔخٍ ‪٣‬ي‪٣ٝ‬ش ‪ٝ‬ك٘‪٤‬ش‪ٝ .‬هي أػزظض رؼ‪ ٞ‬حُيٍحٓخص إٔ حُٔؼِْ ‪٣‬ؼظٔي طو‪٧ ٚٔ٣ٞ‬ىحء حُطخُذ‬
‫ػِ‪ِٓ ٠‬ق ح‪ٗ٩‬ـخُ أًؼَ ٖٓ حػظٔخى‪ ٙ‬ػِ‪ ٠‬ىٍؿخص ح‪٫‬هظزخٍ‪( .‬رَحص ‪.)Pratt 1994‬‬

‫‪Check Lists‬‬ ‫ثبٌثب‪ :‬ل‪ٛ‬ائُ اٌزمذ‪٠‬ش أ‪ ٚ‬اٌزذل‪١‬ك‪:‬‬

‫‪ٝ‬طؼظزَ ٖٓ أ‪ٓٝ ْٛ‬خثَ حُظو‪ ْ٣ٞ‬ك‪ٔ٤‬خ ‪٣‬و‪ ٚ‬حُظيٍ‪ٝ ْ٣‬حُظؼِْ ‪ٝ‬حُلٌْ ػِ‪ ٠‬حُٔوٍَحص‬
‫‪ٝ‬حُٔ‪ٞ‬حى حُظؼِ‪٤ٔ٤‬ش‪٣ٍَٟٝ ٢ٛٝ ..‬ش ػ٘ي طو‪ ْ٣ٞ‬حُٔ‪ٜ‬خٍحص حًَُٔزش ‪ٝ‬حُٔؼويس ػِ‪ٝ ٠‬ؿ‪ٚ‬‬
‫حُو‪ٝ .ٜٙٞ‬ه‪ٞ‬حثْ حُظوي‪ٛ َ٣‬خٓش ُِط‪٬‬د ًٔخ ‪ُِٔ ٢ٛ‬ؼِٔ‪ِ٤ٔٓ ٖٓٝ ٖ٤‬حط‪ٜ‬خ أٗ‪ٜ‬خ ط‪ٟٞ‬ق‬
‫حُٔؼخ‪ َ٤٣‬حُظ‪ ٢‬ػِ‪ ٠‬أٓخٓ‪ٜ‬خ حُظو‪ٔٓ ْ٣ٞ‬خ ‪٣‬ـؼَ حُـٔ‪٤‬غ ػِ‪ ٠‬ر‪٘٤‬ش ٖٓ حُظ‪ٞ‬هؼخص ‪ٝ‬ح‪ٛ٧‬يحف‬
‫حُٔ٘٘‪ٞ‬ىس أ‪ ٝ‬أٗٔخ‪ ١‬حُِٔ‪ٞ‬ى حَُٔؿ‪ٞ‬رش‪ ٌٖٔ٣ٝ .‬طط‪ ٌٙٛ َ٣ٞ‬حُ‪ِ٤ٓٞ‬ش ٖٓ أؿَ حُظو‪ ْ٣ٞ‬حٌُحط‪٢‬‬
‫أ‪ ٝ‬حُـٔخػ‪٣ٝ ٢‬ل‪ َ٠‬أ‪ ٫‬طِ‪٣‬ي حُوخثٔش ػٖ ٘ٔ ر٘يح‪.‬‬

‫‪Rating Scales‬‬ ‫ساثؼب‪ِ :‬مب‪١٠‬ظ اٌزمذ‪٠‬ش‪:‬‬

‫‪٣ٝ‬ظْ ػٖ ‪٣َ١‬و‪ٜ‬خ طلي‪٣‬ي حُٔٔظ‪ ١ٞ‬حٌُ‪ َٛٝ ١‬اُ‪٤‬ش حُطخُذ ك‪ ٢‬أىحء ػَٔ ٓخ ٓؼ‪ .٬‬أ‪ٝ‬‬
‫ٓي‪ ٟ‬ط‪ٞ‬حكَ ػ٘خ‪ٓ َٛ‬ؼ‪٘٤‬ش ك‪ ٢‬ح‪٘ٗ٧‬طش حُٔ‪ٞ‬ؿ‪ٞ‬ىس رخٌُظخد حُـخٓؼ‪.٢‬‬

‫‪Questionnaires‬‬ ‫خبِغب‪ :‬االعزج‪١‬بٔبد‪:‬‬

‫‪ ٢ٛٝ‬أ‪٠٣‬خ ‪ِ٤ٓٝ‬ش ٓل‪٤‬يس ٌُِ٘ق ػٖ آٍحء حُط‪٬‬د ك‪ٔ٤‬خ ‪٣‬يٍٓ‪ٞٓ ٖٓ ٕٞ‬حى طؼِ‪٤ٔ٤‬ش ٖٓ‬
‫ؿٔ‪٤‬غ حُ‪ٞ‬ؿ‪ٓ ٙٞ‬ؼَ حُٔوٍَ حُيٍحٓ‪ ٢‬أ‪َ١ ٝ‬م حُظيٍ‪ ْ٣‬أ‪َ١ ٝ‬م حُظو‪ٓٝ ْ٣ٞ‬خ ٗخر‪ًُ ٚ‬ي‬
‫‪ٗٝ‬خىٍح ٓخ طٔظويّ ح‪ٓ٫‬ظز‪٤‬خٗخص ًؤٓخّ ‪٩‬ػطخء ىٍؿخص أ‪ ٝ‬ػ‪ٓ٬‬خص رَ أٗ‪ٜ‬خ ٓل‪٤‬يس ك‪٢‬‬
‫‪027‬‬
‫ؿٔغ حُز‪٤‬خٗخص حُظ‪ ٢‬طٔخػي ػِ‪ ٠‬طو‪ ْ٣ٞ‬رَٗخٓؾ ٓخ‪ٓٝ .‬غ ًُي ‪ ٌٖٔ٣‬حٓظويحّ ح‪ٓ٫‬ظز‪٤‬خٗخص‬
‫ُللِ حُط‪٬‬د ُِظلٌ‪ َ٤‬ك‪٣َ١ ٢‬وش طؼِٔ‪ ْٜ‬أ‪ٓ ٝ‬ي‪٘ٓ ٟ‬خًٍظ‪ً ْٜ‬ؤػ‪٠‬خء ك‪ٓ ٢‬ـٔ‪ٞ‬ػش‬
‫طؼخ‪٤ٗٝ‬ش ‪.Cooperative Group‬‬

‫عبدعب‪ :‬األعئٍخ اٌشف‪١ٙ‬خ ‪ٚ‬اٌّمبثالد‪Oral Questions & Interviews :‬‬

‫طؼظزَ ح‪ٓ٧‬جِش حُ٘ل‪٤ٜ‬ش ٖٓ أٗـق ‪ٓٝ‬خثَ حُظو‪ٓ ْ٣ٞ‬ؼِ‪ٜ‬خ ك‪ًُ ٢‬ي ٓؼَ حُٔوخر‪٬‬ص‬
‫حُ٘و‪٤ٜ‬ش‪٣ِ٣ٝ .‬ي ٖٓ ٗـخك‪ٜٔ‬خ أًح ًخٕ حُٔخثَ أ‪ ٝ‬حُوخثْ رخُٔوخرِش ُي‪٣‬ش هزَس ‪ٝ‬كٖٔ‬
‫حُظيٍ‪٣‬ذ رخ‪ٟ٩‬خكش اُ‪ٟٞٝ ٠‬ف حُٔؼخ‪ َ٤٣‬حُظ‪٤ٓ ٢‬ظْ ػِ‪ ٠‬أٓخٓ‪ٜ‬خ حُظو‪ٝ ْ٣ٞ‬إٔ طٌ‪ٕٞ‬‬
‫ح‪ٓ٧‬جِش ٓو٘٘ش‪.‬‬

‫‪ٝ‬أ‪٤ٔٛ‬ش حُٔوخر‪٬‬ص أٗ‪ٜ‬خ طٔخػي ػِ‪ ٠‬طلي‪٣‬ي حٌُٔ٘‪٬‬ص حَُح‪٘ٛ‬ش حُوخ‪ٛ‬ش رٔ‪ٟٞٞ‬ع ٓؼ‪ٖ٤‬‬
‫كبٕ ًخٕ ٓؼ‪ ٬‬حُٔوٍَ حُيٍحٓ‪ ٢‬أ‪ ٝ‬حٌُظخد حُـخٓؼ‪ ٢‬ك‪ ٌٖٔ٤‬ػٖ ‪٣َ١‬ن حُٔوخرِش حُـٔخػ‪٤‬ش‬
‫ٓغ حُط‪٬‬د ٓؼَكش أ‪ٝ‬ؿ‪ ٚ‬حُو‪ ٍٜٞ‬ك‪ ٢‬حُٔوٍَ أ‪ ٝ‬حُ‪ٜ‬ؼ‪ٞ‬رخص حُظ‪ ٢‬ط‪ٞ‬حؿ‪ ٚ‬حُط‪٬‬د ك‪ ٢‬ك‪ْٜ‬‬
‫ٓلظ‪ٞ‬ح‪ ٙ‬أ‪ ٝ‬حُظؼخَٓ ٓغ ح‪٘ٗ٧‬طش حُٔ‪ٞ‬ؿ‪ٞ‬ىس ر‪ ٚ‬أ‪ ٝ‬ؿ‪ًُ َ٤‬ي‪ ٌٖٔ٣ٝ .‬أ‪٠٣‬خ حٓظويحّ ؿ‪ٜ‬خُ‬
‫طٔـ‪ٞٛ َ٤‬ط‪ُ ٢‬ظٔـ‪ َ٤‬ح‪ٓ٫‬ظـخرخص أ‪ ٝ‬حُٔ‪٬‬كظخص‪.‬‬

‫‪Tests‬‬ ‫عبثؼب ً‪ :‬االخزجبساد‪:‬‬

‫‪ٝ‬طؼظزَ ٖٓ أًؼَ ‪ٓٝ‬خثَ حُظو‪ٞ٤ٗ ْ٣ٞ‬ػخ‪ٝ .‬طظ٘‪ٞ‬ع أٓجِش ح‪٫‬هظزخٍحص ر‪ ٖ٤‬أٓجِش حُٔوخٍ‬
‫‪ٝ‬أٓجِش ح‪٫‬هظ‪٤‬خٍ ٖٓ ٓظؼيى ‪ٝ‬أٓجِش حُ‪ٜٞ‬حد أ‪ ٝ‬حُوطؤ ‪ٝ‬أٓجِش حُظٌٔ‪ٝ َ٤‬أٓجِش حُِٔح‪ٝ‬ؿش‪.‬‬
‫‪٬ُٝ‬هظزخٍحص أٗ‪ٞ‬حع ‪ ٢ٛ‬االخزجبساد اٌشف‪١ٙ‬خ ‪ٚ‬االخزجبساد اٌزسش‪٠‬ش‪٠‬خ ‪ٚ‬االخزجبساد‬
‫اٌؼٍّ‪١‬خ‪٘ٓٝ .‬لَى ُ‪ٜ‬خ ك‪ ٢‬حُ‪ٜ‬للخص حُظخُ‪٤‬ش‪.‬‬

‫ف‪ٛ‬ائذ االخزجبساد‪:‬‬

‫‪ٝ‬ك‪ٞ‬حثي ح‪٫‬هظزخٍحص ػي‪٣‬يس ًٌَٗ ٓ٘‪ٜ‬خ‪:‬‬

‫‪028‬‬
‫<! ‪--‬ط‪ٞ‬ك‪ َ٤‬حُظـٌ‪٣‬ش حَُحؿؼش ‪ Feedback‬حُظ‪ ٢‬طٔخػي حُط‪٬‬د ػِ‪ ٠‬ك‪ ْٜ‬أىحث‪ٝ ْٜ‬حٌُ٘ق‬
‫ػٖ ٗوخ‪ ١‬حُ‪٠‬ؼق ‪ٝ‬حُو‪ٞ‬س ُي‪ٓٝ ْٜ٣‬ي‪ٓ ٟ‬خ أكَُ‪ ٖٓ ٙٝ‬طويّ ٗل‪ ٞ‬طلو‪٤‬ن ح‪ٛ٧‬يحف‬
‫حُٔ٘٘‪ٞ‬ىس‪.‬‬

‫<! ‪--‬طٔخػي حُٔؼِْ ‪ٝ‬حُوخثٔ‪ ٖ٤‬ػِ‪ ٠‬حُؼِٔ‪٤‬ش حُظؼِ‪٤ٔ٤‬ش حُظَر‪٣ٞ‬ش ػِ‪ ٠‬حُ‪ٞ‬ه‪ٞ‬ف ػِ‪ٓ ٠‬ي‪١‬‬
‫طلون أ‪ٛ‬يحف حُٔ٘‪ٜ‬ؾ ًٌَ ‪ٝ‬حُٔوٍَحص حُلَػ‪٤‬ش ر‪ٜ‬لش هخ‪ٛ‬ش رٔخ ك‪ًُ ٢‬ي حُظل‪َ٤ٜ‬‬
‫‪ٝ‬حُٔ‪ٜ‬خٍحص ‪ٝ‬ح‪٫‬طـخ‪ٛ‬خص حُٔطِ‪ٞ‬د طلو‪٤‬و‪ٜ‬خ ‪ٝ‬اطوخٗ‪ٜ‬خ‪.‬‬

‫<! ‪--‬طٔخػي ػِ‪ ٠‬طلَ‪٣‬ي حُظؼِ‪ ٖٓ ْ٤‬أؿَ َٓحػخس حُلَ‪ٝ‬م حُلَى‪٣‬ش ‪ٝ‬حُزٌحءحص حُٔظؼيىس‬
‫ُِط‪٬‬د ُ‪ ْ٤‬كو‪ ٢‬ك‪ٟٝ ٢‬غ ح‪ٓ٧‬جِش ‪ٝ‬اٗٔخ أ‪٠٣‬خ ك‪َ١ ٢‬م حُ٘٘خ‪١‬خص حُٔوظِلش ُِؼِٔ‪٤‬ش‬
‫حُظؼِ‪٤ٔ٤‬ش حُظؼِٔ‪٤‬ش‪.‬‬

‫<! ‪--‬حُلٌْ ػِ‪ ٠‬كؼخُ‪٤‬ش حُظيٍ‪ٝ ْ٣‬حُز‪٤‬جش حُظؼِ‪٤ٔ٤‬ش ‪ٝ‬ح‪٩‬ىحٍس حُظَر‪٣ٞ‬ش ‪ٝ‬حُٔ٘‪ٜ‬ؾ حُيٍحٓ‪.٢‬‬

‫خط‪ٛ‬اد ثٕبء االخزجبس‪:‬‬

‫‪٘ٛ‬خى ػٔخٗ‪ ٢‬هط‪ٞ‬حص ُز٘خء ح‪٫‬هظزخٍ ًٔخ ‪ ٚ٘٣‬ػِ‪ٜ٤‬خ ٓؼخىس ‪ٝ‬ارَح‪-ٗ7ٕ :ٔ997( ْ٤ٛ‬‬
‫ٖ‪:)ٗ7‬‬

‫<! ‪--‬طلي‪٣‬ي حُ‪ٜ‬يف ٖٓ ح‪٫‬هظزخٍ (ٓؼ‪ ٬‬طلي‪٣‬ي ٓٔظ‪ ١ٞ‬أّ ه‪٤‬خّ أىحء ػ٘ي ٗ‪ٜ‬خ‪٣‬ش‬
‫حُظيٍ‪.)....... ْ٣‬‬

‫<! ‪--‬طلي‪٣‬ي أ‪ٛ‬يحف حُٔخىس حُيٍحٓ‪٤‬ش ك‪٤‬غ ٓظَٗي ‪ ٌٙٛ‬ح‪ٛ٧‬يحف حُٔؼِْ اُ‪٠‬‬
‫حُٔ‪ٟٞٞ‬ػخص حُظ‪٤ٓ ٢‬ظْ ر٘خء ح‪٫‬هظزخٍ ك‪ُٜٞ‬خ‪.‬‬

‫<! ‪--‬طلي‪٣‬ي ٓ‪ٟٞٞ‬ػخص حُٔلظ‪ ١ٞ‬حَُٔحى ه‪٤‬خٓ‪ ٚ‬ػْ ٍر‪ ٢‬ح‪ٛ٧‬يحف حُظ‪ ٢‬طْ طلي‪٣‬ي‪ٛ‬خ‬
‫رخُٔلظ‪ ٟٞ‬حُٔوظخٍ‪.‬‬

‫<! ‪--‬حهظ‪٤‬خٍ ٗٔ‪ ٢‬ح‪ٓ٧‬جِش حُٔ٘خٓذ (ٓؼ‪ٞٛ :٬‬حد‪ /‬هطؤ‪ ،‬حهظ‪٤‬خٍ ٖٓ ٓظؼيى‪،‬‬
‫‪ٓٝ‬وخٍ)‪.‬‬
‫‪029‬‬
‫<! ‪--‬طلي‪٣‬ي ‪ ٍٞ١‬ح‪٫‬هظزخٍ ٖٓ ك‪٤‬غ ػيى ح‪ٓ٧‬جِش ‪ٝ‬حُِٖٓ‪.‬‬

‫<! ‪ً--‬ظخرش طؼِ‪ٔ٤‬خص ح‪٫‬هظزخٍ‪.‬‬

‫<! ‪--‬ػَٔ ٗٔ‪ًٞ‬ؽ ُ‪٪‬ؿخرش ػٖ ح‪٫‬هظزخٍ أ‪ٓ ٝ‬لظخف ُظ‪ٜ‬ل‪٤‬ل‪.ٚ‬‬

‫‪Authentic Assessment‬‬ ‫اٌزم‪ ُ٠ٛ‬اٌ‪ٛ‬الؼ‪ٟ‬‬

‫‪َ٣‬طٌِ حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظوِ‪٤‬ي‪ ١‬ػِ‪ ٠‬ح‪٫‬هظزخٍحص رٔوظِق ‪ٍٛٞٛ‬خ ‪ُ٣ٝ ،‬ؼط‪َٓ ٠‬س ‪ٝ‬حكيس‬
‫أ‪ ٝ‬ػيس َٓحص ك‪ ٢‬حُؼخّ حُيٍحٓ‪ ٢‬رـَ‪ ٝ‬حُل‪ ٍٜٞ‬ػِ‪ٓ ٠‬ؼِ‪ٓٞ‬خص ػٖ طل‪ َ٤ٜ‬حُطِزش‬
‫ُظوي‪ٜٔ٣‬خ ‪٤ُٝ٧‬خء ح‪ٝ ٍٞٓ٧‬ؿ‪ ٖٓ َْٛ٤‬حُٔؼ٘‪ٓٝ ، ٖ٤٤‬ؼَ ‪ٌٛ‬ح حُظو‪٣ ٫ ْ٣ٞ‬ئػَ ر‪ٍٜٞ‬س‬
‫ا‪٣‬ـخر‪٤‬ش ك‪ ٢‬حُظؼِ‪٣ ٚٗ٧ ، ْ٤‬و‪ٜٓ ْ٤‬خٍحص ‪ٓٝ‬لخ‪ ْ٤ٛ‬رٔ‪٤‬طش ‪٣‬ظْ حُظؼز‪ َ٤‬ػ٘‪ٜ‬خ رؤٍهخّ ‪ ٫‬طويّ‬
‫ٓؼِ‪ٓٞ‬خص ًحص ه‪ٔ٤‬ش ػٖ طؼِْ حُطخُذ ‪ ٖٓ ٌٖٔ٣ ٫ ٝ ،‬ه‪ُٜ٬‬خ طلي‪٣‬ي ٗظخؿخص حُظؼِْ حُظ‪٢‬‬
‫أطو٘‪ٜ‬خ حُطِزش ‪ٝ ،‬حُطِزش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظوِ‪٤‬ي‪ٓ ْٛ ١‬ل‪ ٍٞ‬حُظو‪٘٣ ٫ ٌُْٜ٘ٝ ْ٣ٞ‬خًٍ‪ ٕٞ‬ك‪٢‬‬
‫طو‪ ْ٣ٞ‬حٗلٔ‪ٗٝ ، ْٜ‬ظ‪٤‬ـش ُِظط‪ ٍٞ‬أ‪ٛ‬زق ٓل‪ ّٜٞ‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬أًؼَ ٗٔ‪ٝ ، ً٫ٞ‬أ‪ٛ‬زق ُِطخُذ ى‪ٍٝ‬حً‬
‫‪ٛ‬خٓخ ً ك‪ٗٝ ، ٚ٤‬ظَحً ‪ ٕ٧‬حُظو‪٣ ْ٣ٞ‬ؤهٌ رؼ‪ ٖ٤‬ح‪٫‬ػظزخٍ ٓ٘خًٍش حُٔـظٔغ ‪ٝ‬أ‪٤ُٝ‬خء ح‪ٍٞٓ٧‬‬
‫‪َٓٝ‬حهزش طؼِْ حُط‪٬‬د ‪ٝ‬طؼِ‪ٝ ْٜٔ٤‬ك‪ ْٜ‬حكظ‪٤‬خؿخط‪ٞٓٝ ْٜ‬ح‪ ٖ١‬حُو‪ٞ‬س ُي‪ ، ْٜ٣‬كبٕ ًُي ‪٣‬ظطِذ‬
‫حٓظَحط‪٤‬ـ‪٤‬خص ٓظ٘‪ٞ‬ػش ُِظو‪ٔٗٝ ْ٣ٞ‬خًؽ ‪ٝ‬أى‪ٝ‬حص ُِل‪ ٍٜٞ‬ػِ‪ ٠‬حُٔؼِ‪ٓٞ‬خص ‪ٝ‬رخُظخُ‪ ٢‬كبٕ‬
‫‪ٝ‬ؿ‪ٞ‬ى ٗٔ‪ٝ ٢‬حكي ٖٓ حُظو‪ٌ٣ ٫ ْ٣ٞ‬ل‪ُِ ٢‬و‪٤‬خّ ر‪ٌٜ‬ح حُي‪ ٍٝ‬حُٔظؼيى حُـ‪ٞ‬حٗذ ‪.‬‬

‫‪ٝ‬هي حهظ‪ ٠٠‬حُظل‪ ٖٓ ٍٞ‬حُٔيٍٓش حُِٔ‪٤ًٞ‬ش حُظ‪ ٢‬طئًي ػِ‪ ٠‬إٔ ‪ ٌَُ ٌٕٞ٣‬ىٍّ‬
‫أ‪ٛ‬يحف ػخُ‪٤‬ش حُظلي‪٣‬ي ٓ‪ٜٞ‬ؿش رِٔ‪ٞ‬ى هخرَ ُِٔ‪٬‬كظش ‪ٝ‬حُو‪٤‬خّ‪ ،‬اُ‪ ٠‬حُٔيٍٓش حُٔؼَك‪٤‬ش‬
‫حُظ‪ ٢‬طًَِ ػِ‪ٓ ٠‬خ ‪٣‬ـَ‪ ١‬ريحهَ ػوَ حُٔظؼِْ ٖٓ ػِٔ‪٤‬خص ػوِ‪٤‬ش طئػَ ك‪،ًِٚٞٓ ٢‬‬
‫‪ٝ‬ح‪ٛ٫‬ظٔخّ رؼِٔ‪٤‬خص حُظلٌ‪ٝ َ٤‬رٌَ٘ هخ‪ ٙ‬ػِٔ‪٤‬خص حُظلٌ‪ َ٤‬حُؼِ‪٤‬خ ٓؼَ رِ‪ٍٞ‬س ح‪٧‬كٌخّ‬
‫‪ٝ‬حطوخً حُوَحٍحص ‪ٝ‬كَ حٌُٔ٘‪٬‬ص‪ ،‬رخػظزخٍ‪ٛ‬خ ٓ‪ٜ‬خٍحص ػوِ‪٤‬ش طٌٖٔ ح‪ٔٗ٩‬خٕ ٖٓ حُظؼخَٓ‬
‫ٓغ ٓؼط‪٤‬خص ػ‪ َٜ‬حُٔؼِ‪ٓٞ‬خط‪٤‬ش‪ٝ ،‬طلـَ حُٔؼَكش‪ٝ ،‬حُظو٘‪٤‬ش حُٔظٔخٍػش حُظط‪ٝ .ٍٞ‬هي‬
‫أ‪ٛ‬زق حُظًَ‪ ِ٤‬ػِ‪ٗ ٠‬ظخؿخص طؼِْ أٓخٓ‪٤‬ش ٖٓ حُ‪ٜ‬ؼذ حُظؼز‪ َ٤‬ػ٘‪ٜ‬خ رِٔ‪ٞ‬ى هخرَ‬
‫‪031‬‬
‫ُِٔ‪٬‬كظش ‪ٝ‬حُو‪٤‬خّ ‪٣‬ظلون ك‪ٞٓ ٢‬هق طؼِ‪ٓ ٢ٔ٤‬ليى‪ٌٌٛٝ .‬ح كويص ح‪ٛ٧‬يحف حُِٔ‪٤ًٞ‬ش‬
‫رَ‪٣‬و‪ٜ‬خ حٌُ‪ُٔ ١‬غ ك‪ ٢‬ػوي حُٔظ‪٤٘٤‬خص‪٤ُ ،‬لَ ٌٓخٗ‪ٜ‬خ ًظخرش أ‪ٛ‬يحف ك‪ٗ ٍٞ‬ظخؿخص حُظؼِْ‬
‫‪ٝ Learning Outcomes‬حُظ‪ ٢‬طٌ‪ ٕٞ‬ػِ‪ ٌَٗ ٠‬أىحءحص ‪٣ Performances‬ظ‪َٛٞ‬‬
‫اُ‪ٜ٤‬خ حُٔظؼِْ ً٘ظ‪٤‬ـش ُؼِٔ‪٤‬ش حُظؼِْ‪ ٌٙٛٝ .‬حُ٘ظخؿخص ‪٣‬ـذ إٔ طٌ‪ٝ ٕٞ‬ح‪ٟ‬لش ٌَُ ٖٓ حُٔؼِْ‬
‫‪ٝ‬حُٔظؼِْ ‪ٝ‬رخُظخُ‪ٔ٣ ٢‬ظط‪٤‬غ حُٔظؼِْ طو‪ٗ ْ٣ٞ‬لٔ‪ً ٚ‬حط‪٤‬خ ً ُ‪ٓ َٟ٤‬ويحٍ ٓخ أٗـِ‪ٓ ٙ‬وخٍٗش‬
‫رٔٔظ‪٣ٞ‬خص ح‪٧‬ىحء حُٔطِ‪ٞ‬رش‪.‬‬

‫‪ ٠ٔٔ٣ٝ‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حٌُ‪َ٣ ١‬حػ‪ ٢‬ط‪ٞ‬ؿ‪ٜ‬خص حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُلي‪٣‬ؼش رخُظو‪ ْ٣ٞ‬حُ‪ٞ‬حهؼ‪٢‬‬


‫‪ ٞٛٝ .Authentic Assessment‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حٌُ‪٣ ١‬ؼٌْ أىحء حُٔظيٍد ‪٣ٝ‬و‪ ٚٔ٤‬ك‪٢‬‬
‫ٓ‪ٞ‬حهق كو‪٤‬و‪٤‬ش‪ .‬ك‪ ٜٞ‬طو‪٣ ْ٤٤‬ـؼَ حُٔظيٍر‪٘٣ ٖ٤‬ـٔٔ‪ ٕٞ‬ك‪ٜٔٓ ٢‬خص ًحص ه‪ٔ٤‬ش ‪ٓٝ‬ؼ٘‪٠‬‬
‫رخُ٘ٔزش ُ‪ ،ْٜ‬ك‪٤‬زي‪ً٘٘ ٝ‬خ‪١‬خص طؼِْ ‪ً ْ٤ُٝ‬خهظزخٍحص َٓ‪٣‬ش‪ٔ٣ .‬خٍّ ك‪ٜ٤‬خ حُٔظيٍر‪ٖ٤‬‬
‫ٓ‪ٜ‬خٍحص حُظلٌ‪ َ٤‬حُؼِ‪٤‬خ ‪ٞ٣ٝ‬حثٔ‪ ٕٞ‬ر‪ٓ ٖ٤‬ي‪ٓ ٟ‬ظٔغ ٖٓ حُٔؼخٍف ُزِ‪ٍٞ‬س ح‪٧‬كٌخّ أ‪٫ ٝ‬طوخً‬
‫حُوَحٍحص أ‪ُ ٝ‬لَ حٌُٔ٘‪٬‬ص حُل‪٤‬خط‪٤‬ش حُلو‪٤‬وش حُظ‪٣ ٢‬ؼ‪ٜٗٞ٘٤‬خ‪ٝ .‬رٌُي طظط‪ُ ٍٞ‬ي‪ ْٜ٣‬حُويٍس‬
‫ػِ‪ ٠‬حُظلٌ‪ َ٤‬حُظؤِٓ‪ reflective thinking ٢‬حٌُ‪ٔ٣ ١‬خػي‪ ْٛ‬ػِ‪ٓ ٠‬ؼخُـش حُٔؼِ‪ٓٞ‬خص‬
‫‪ٗٝ‬وي‪ٛ‬خ ‪ٝ‬طلِ‪ِٜ٤‬خ‪ ،‬ك‪ٞ٣ ٜٞ‬ػن حُ‪ِٜ‬ش ر‪ ٖ٤‬حُظؼِْ ‪ٝ‬حُظؼِ‪ٝ ،ْ٤‬طوظل‪ ٢‬ك‪َٜٓ ٚ٤‬ؿخٗخص‬
‫ح‪ٓ٫‬ظلخٗخص حُظوِ‪٤‬ي‪٣‬ش حُظ‪ ٢‬ط‪ٜ‬ظْ رخُظلٌ‪ َ٤‬ح‪ٗ٫‬ؼٌخٓ‪ُٜ reflexive thinking ٢‬خُق‬
‫ط‪ٞ‬ؿ‪ ٚ٤‬حُظؼِ‪ ْ٤‬رٔخ ‪ٔ٣‬خػي حُٔظيٍد ػِ‪ ٠‬حُظؼِْ ٓي‪ ٟ‬حُل‪٤‬خس‪.‬‬

‫ٌّبرا اٌزم‪ ُ٠ٛ‬اٌ‪ٛ‬الؼ‪ٟ‬؟‬

‫ُْ ‪٣‬ؼي حُظو‪ٓ ْ٣ٞ‬و‪ٍٜٞ‬حً ػِ‪ ٠‬ه‪٤‬خّ حُظل‪ َ٤ٜ‬حُيٍحٓ‪ُِ ٢‬طخُذ ك‪ ٢‬حُٔ‪ٞ‬حى حُٔوظِلش رَ‬
‫طؼيح‪ُ ٙ‬و‪٤‬خّ ٓو‪ٓٞ‬خص ٗو‪٤ٜ‬ش حُطخُذ ر٘ظ‪ ٠‬ؿ‪ٞ‬حٗز‪ٜ‬خ‪ٗٝ ،‬لٖ ك‪ٜٓ ٢‬خٍحص حُ٘ـخف ُِظ٘ٔ‪٤‬ش‬
‫حُزَ٘‪٣‬ش ٗٔظل‪٤‬ي ٖٓ ‪ٌٛ‬ح حُظط‪ُٔ ٍٞ‬ل‪ ّٜٞ‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬ك٘طزو‪ ٚ‬ك‪ ٢‬طو‪ ْ٣ٞ‬حُظؼِْ ك‪ ٢‬رَحٓـ٘خ‬
‫حُظيٍ‪٣‬ز‪٤‬ش ‪ٝ‬رٌُي حطٔؼض ٓـخ‪٫‬ص حُظو‪ٝ ْ٣ٞ‬ط٘‪ٞ‬ػض ‪َ١‬حثو‪ٝ ٚ‬أٓخُ‪٤‬ز‪.ٚ‬‬

‫‪030‬‬
‫أ٘ذاف اٌزم‪ُ٠ٛ‬‬

‫‪ٜ٣‬يف حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُ‪ٞ‬حهؼ‪ ٢‬اُ‪:٠‬‬

‫‪ -‬طط‪ َ٣ٞ‬حُٔ‪ٜ‬خٍحص حُل‪٤‬خط‪٤‬ش حُلو‪٤‬وش‪.‬‬

‫‪ -‬ط٘ٔ‪٤‬ش حُٔ‪ٜ‬خٍحص حُؼوِ‪٤‬ش حُؼِ‪٤‬خ‪.‬‬

‫‪ -‬ط٘ٔ‪٤‬ش ٓ‪ٜ‬خٍحص ح‪٧‬كٌخٍ ‪ٝ‬ح‪ٓ٫‬ظـخرخص حُو‪٬‬هش ‪ٝ‬حُـي‪٣‬يس‪.‬‬

‫‪ -‬حُظًَ‪ ِ٤‬ػِ‪ ٠‬حُؼِٔ‪٤‬خص ‪ٝ‬حُٔ٘ظؾ ك‪ ٢‬ػِٔ‪٤‬ش حُظؼِْ‪.‬‬

‫‪ -‬ط٘ٔ‪٤‬ش ٓ‪ٜ‬خٍحص ٓظؼيىس ‪َٝ٘ٓ ٖٟٔ‬ع ٓظٌخَٓ‪.‬‬

‫‪ -‬طؼِ‪ ِ٣‬هيٍس حُطخُذ ػِ‪ ٠‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حٌُحط‪.٢‬‬

‫‪ -‬ؿٔغ حُز‪٤‬خٗخص حُظ‪ ٢‬طز‪ ّٖ٤‬ىٍؿش طلو‪٤‬ن حُٔظؼِٔ‪ُ٘ ٖ٤‬ظخؿخص حُظؼِْ‪.‬‬

‫‪ -‬حٓظويحّ حٓظَحط‪٤‬ـ‪٤‬خص ‪ٝ‬أى‪ٝ‬حص طو‪ٓ ْ٣ٞ‬ظؼيىس ُو‪٤‬خّ حُـ‪ٞ‬حٗذ حُٔظ٘‪ٞ‬ػش ك‪٢‬‬


‫ٗو‪٤ٜ‬ش حُٔظؼِْ‪.‬‬

‫اٌّجبدا األعبع‪١‬خ ٌٍزم‪ ُ٠ٛ‬اٌ‪ٛ‬الؼ‪:ٟ‬‬

‫‪٣‬و‪ ّٞ‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُ‪ٞ‬حهؼ‪ ٢‬ػِ‪ ٠‬ػيى ٖٓ ح‪ٝ ْٓ٧‬حُٔزخىة حُظ‪٣ ٢‬ـذ َٓحػخط‪ٜ‬خ ػ٘ي ططز‪٤‬و‪،ٚ‬‬
‫‪ٌٚ‬ؼً أثشص ٘زٖ اٌّجبدا ِب ‪٠‬أر‪:ٟ‬‬

‫ٔ‪ -‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُ‪ٞ‬حهؼ‪ ٢‬اؿَحء ‪َ٣‬حكن ػِٔ‪٤‬ظ‪ ٢‬حُظؼِْ ‪ٝ‬حُظؼِ‪َ٣ٝ ْ٤‬رط‪ٜٔ‬خ ٓؼخ ً رو‪ٜ‬ي طلو‪٤‬ن ًَ‬
‫‪١‬خُذ ُٔل ٌّخص ح‪٧‬ىحء حُٔطِ‪ٞ‬رش ‪ٝ‬ط‪ٞ‬ك‪ َ٤‬حُظـٌ‪٣‬ش حَُحؿؼش حُل‪٣ٍٞ‬ش ك‪ ٍٞ‬اٗـخُحط‪ٜ‬خ رٔخ‬
‫‪ٌ٣‬لَ ط‪٣ٜٞ‬ذ ٓٔ‪َ٤‬ط‪ ٚ‬حُظؼِ‪٤ٔ٤‬ش ‪ٞٓٝ‬ح‪ِٛ‬ش ػِٔ‪٤‬ش حُظؼِْ‪ .‬ك‪ ٜٞ‬طو‪ٜ٣ ْ٣ٞ‬ظْ رـ‪ َٛٞ‬ػِٔ‪٤‬ش‬
‫حُظؼِْ‪ٓٝ ،‬ي‪ ٟ‬حٓظ‪٬‬ى حُٔظيٍر‪ُِٜٔ ٖ٤‬خٍحص حُٔ٘٘‪ٞ‬ىس ر‪ٜ‬يف ٓٔخػيط‪ ْٜ‬ؿٔ‪٤‬ؼخ ً ػِ‪ ٠‬حُظؼِْ‪.‬‬

‫‪031‬‬
‫‪ ٞٛٝ‬رٌُي طو‪ ْ٣ٞ‬ر٘خث‪ٔ٣ ٢‬ظ٘ي اُ‪ ٠‬ػيى ٖٓ حُٔل ٌّخص‪٣ٝ ،‬ـؼَ طٌٖٔ حُٔظيٍد ٓ٘‪ٜ‬خ ‪ٛ‬يكخ ً‬
‫ٓ٘٘‪ٞ‬ىحً ُِظؼِْ ‪ٝ‬حُظؼِ‪.ْ٤‬‬

‫ٕ‪ -‬حُؼِٔ‪٤‬خص حُؼوِ‪٤‬ش ‪ٜٓٝ‬خٍحص حُظو‪ٝ ٢ٜ‬ح‪ً٫‬ظ٘خف ‪ ٢ٛ‬ؿخ‪٣‬خص ‪٣‬ـذ ٍػخ‪٣‬ظ‪ٜ‬خ ػ٘ي‬
‫حُطِزش ‪ٝ‬حُظؤًي ٖٓ حًظٔخر‪ُٜ ْٜ‬خ ٖٓ ه‪ ٍ٬‬حُظو‪٣ ٫ٝ .ْ٣ٞ‬ظٔ٘‪ًُ ٠‬ي ا‪ ٫‬رخٗـخُ‪ ْٜ‬ر٘٘خ‪١‬خص‬
‫طٔظيػ‪ ٢‬كَ حٌُٔ٘‪٬‬ص ‪ٝ‬رِ‪ٍٞ‬س أكٌخّ ‪ٝ‬حطوخً هَحٍحص طظ٘خٓذ ‪ٔٓٝ‬ظ‪٠ٗ ٟٞ‬ـ‪.ْٜ‬‬

‫ٖ‪ -‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُ‪ٞ‬حهؼ‪٣ ٢‬وظ‪ ٢٠‬إٔ طٌ‪ ٕٞ‬حٌُٔ٘‪٬‬ص ‪ٝ‬حُٔ‪ٜ‬خّ أ‪ ٝ‬ح‪٧‬ػٔخٍ حُٔطَ‪ٝ‬كش ُِيٍحٓش‬
‫‪ٝ‬حُظو‪ٝ ٢ٜ‬حهؼ‪٤‬ش‪ًٝ ،‬حص ‪ِٛ‬ش ر٘ئ‪ ٕٝ‬حُل‪٤‬خس حُؼِٔ‪٤‬ش حُظ‪٣ ٢‬ؼ‪ٜ٘٤‬خ حُٔظيٍد ك‪ ٢‬ك‪٤‬خط‪ٚ‬‬
‫حُ‪٤ٓٞ٤‬ش‪ٝ .‬رٌُي طٌ‪ ٕٞ‬حٌُٔ٘‪٬‬ص حُٔطَ‪ٝ‬كش ٓظيحهِش طٔظيػ‪ ٢‬ط‪ٞ‬ظ‪٤‬ق حُٔؼخٍف‬
‫‪ٝ‬حُٔ‪ٜ‬خٍحص ُِظ‪ٞ‬ح‪ُِ َٛ‬لِ‪ ٍٞ‬حُٔ٘خٓزش‪.‬‬

‫ٗ‪ -‬اٗـخُحص حُٔظيٍر‪ٓ ٢ٛ ٖ٤‬خىس حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُ‪ٞ‬حهؼ‪ ْ٤ُٝ ٢‬كلظ‪ُِٔ ْٜ‬ؼِ‪ٓٞ‬خص ‪ٝ‬حٓظَؿخػ‪ٜ‬خ‪،‬‬
‫‪٣ٝ‬وظ‪ًُ ٢٠‬ي إٔ ‪ ٌٕٞ٣‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُ‪ٞ‬حهؼ‪ٓ ٢‬ظؼيى حُ‪ٞ‬ؿ‪ٝ ٙٞ‬حُٔ‪٤‬خى‪ٓ ،ٖ٣‬ظ٘‪ٞ‬ػخ ً ك‪ ٢‬أٓخُ‪٤‬ز‪ٚ‬‬
‫‪ٝ‬أى‪ٝ‬حط‪ ٫ٝ ،ٚ‬طلظَ ح‪٫‬هظزخٍحص ر‪ ٌٙٛ ٖ٤‬ح‪٧‬ى‪ٝ‬حص ٓ‪ ٟٞ‬ك‪٤ٟ ِ٤‬ن‪ ٌٙٛٝ .‬ح‪٫‬هظزخٍحص ‪٫‬‬
‫طؼي‪ًٜٗٞ ٝ‬خ ٗ٘خ‪١‬خص طؼِْ ؿ‪٣ٞٓ َ٤‬ش ‪ٔ٣‬خٍٓ‪ٜ‬خ حُط‪٬‬د ى‪ ٕٝ‬هِن أ‪ٍٛ ٝ‬زش ًٔخ ‪ ٢ٛ‬حُلخُش‬
‫ك‪ ٢‬ح‪٫‬هظزخٍحص حُظوِ‪٤‬ي‪٣‬ش‪.‬‬

‫٘‪َٓ -‬حػخس حُلَ‪ٝ‬م حُلَى‪٣‬ش ر‪ ٖ٤‬حُٔظيٍر‪ ٖ٤‬ك‪ ٢‬هيٍحط‪ٝ ْٜ‬أٗٔخ‪ ١‬طؼِٔ‪ٝ ْٜ‬هِل‪٤‬خط‪ًُٝ ْٜ‬ي‬
‫ٖٓ ه‪ ٍ٬‬ط‪ٞ‬ك‪ َ٤‬حُؼي‪٣‬ي ٖٓ ٗ٘خ‪١‬خص حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظ‪٣ ٢‬ظْ ٖٓ ه‪ُٜ٬‬خ طلي‪٣‬ي ح‪ٗ٩‬ـخُ حٌُ‪١‬‬
‫كوو‪ٓ ًَ ٚ‬ظيٍد‪٣ ٌٙٛٝ .‬ـذ إٔ طز‪ ٖ٤‬ر‪ٟٞٞ‬ف ٗوخ‪ ١‬حُو‪ٞ‬س ‪ٝ‬حُ‪٠‬ؼق ك‪ ًَ ٢‬اٗـخُ‪،‬‬
‫‪ٔٓٝ‬ظ‪ ٟٞ‬ح‪٩‬طوخٕ حٌُ‪ َٛٝ ١‬اُ‪ ٚ٤‬حُٔظيٍد رخُٔوخٍٗش ٓغ ٓلٌخص ح‪٧‬ىحء‪ .‬ك‪ ٜٞ‬رخُظخُ‪٢‬‬
‫ػِٔ‪٤‬ش اٗظخؿ‪٤‬ش طلخ‪٤ٟٝ‬ش ط‪٤ٜ‬ت ُِٔظيٍد كَ‪ٛ‬ش حُظو‪ ْ٤٤‬حٌُحط‪ٝ ٢‬كن ٓلٌخص ح‪٧‬ىحء‬
‫حُٔؼِ‪ٓٞ‬ش ُي‪.ٚ٣‬‬

‫‪٣ -ٙ‬ظطِذ حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُ‪ٞ‬حهؼ‪ ٢‬حُظؼخ‪ ٕٝ‬ر‪ ٖ٤‬حُٔظيٍر‪ٌُُٝ .ٖ٤‬ي كبٗ‪٣ ٚ‬ظز٘‪ ٠‬أِٓ‪ٞ‬د حُظؼِْ ك‪٢‬‬
‫ٓـٔ‪ٞ‬ػخص ٓظؼخ‪ٗٝ‬ش ‪ُ٣‬ؼ‪ ٖ٤‬ك‪ٜ٤‬خ حُٔظيٍد حُو‪٬ُٓ ١ٞ‬ء‪ ٙ‬حُ‪٠‬ؼخف‪ .‬رل‪٤‬غ ‪٤ٜ٣‬ت ُِـٔ‪٤‬غ‬

‫‪032‬‬
‫كَ‪ٛ‬ش أك‪ُِ َ٠‬ظؼِْ‪٤ٜ٣ٝ ،‬ت ُِٔيٍد ‪ /‬حُٔؼِْ كَ‪ٛ‬ش طو‪ ْ٤٤‬أػٔخٍ حُٔظيٍر‪ ٖ٤‬أ‪ٔٓ ٝ‬خػيس‬
‫حُلخ‪٫‬ص حُوخ‪ٛ‬ش ر‪ٝ ْٜ٘٤‬كن ح‪٫‬كظ‪٤‬خؿخص حُ‪ُٓ٬‬ش ٌَُ كخُش‪.‬‬

‫‪ -7‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُ‪ٞ‬حهؼ‪ٓ ٢‬لٌ‪ ٢‬حَُٔؿغ ‪٣‬وظ‪ ٢٠‬طـ٘ذ حُٔوخٍٗخص ر‪ ٖ٤‬حُٔظيٍر‪ٝ ٖ٤‬حُظ‪ ٢‬طؼظٔي‬
‫أ‪ ً٬ٛ‬ػِ‪ٓ ٠‬ؼخ‪ َ٤٣‬ؿٔؼ‪٤‬ش ‪ٝ‬حُظ‪ٌٓ ٫ ٢‬خٕ ك‪ٜ٤‬خ ُِظو‪ ْ٣ٞ‬حُ‪ٞ‬حهؼ‪.٢‬‬

‫خظبئض اٌزم‪ ُ٠ٛ‬اٌ‪ٛ‬الؼ‪ٟ‬‬

‫ٔ‪٣ -‬ظطِذ حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُ‪ٞ‬حهؼ‪ ٢‬إٔ ‪ ٌٕٞ٣‬حُٔظيٍر‪ ٖ٤‬كخػِ‪ ٖ٤‬ك‪ ٢‬أىحث‪ ْٜ‬رخ‪٫‬ػظٔخى ػِ‪٠‬‬
‫حُٔؼِ‪ٓٞ‬خص أ‪ ٝ‬حُٔؼخٍف حُظ‪ ٢‬حًظٔز‪ٛٞ‬خ‪.‬‬

‫ٕ‪٣ -‬ويّ حُٔظيٍد ٓـٔ‪ٞ‬ػش ٖٓ حُٔ‪ٜ‬خٍحص ‪ٝ‬حُظلي‪٣‬خص ‪ ٖٟٔ‬أٗ٘طش طؼِ‪٤ٔ٤‬ش ٓٔ‪ِ٤‬س‬


‫(ح‪٧‬رلخع‪ٜٓ ،‬خٍحص حٌُظخرش‪َٓ ،‬حؿؼش أ‪ٍٝ‬حم حُزلغ ‪٘ٓٝ‬خه٘ظ‪ٜ‬خ‪ٝ ،‬طلِ‪ َ٤‬ح‪٧‬كيحع‪،‬‬
‫‪ٝ‬حُٔ٘خًٍش ك‪ ٢‬حُٔ٘خظَحص ‪ ...‬حُن)‪.‬‬

‫ٖ‪ٜ٣ -‬وَ ٓ‪ٜ‬خٍحص حُٔظيٍد حُوخثٔش ػِ‪ ٠‬حُظلِ‪ٝ َ٤‬ح‪٧‬ىحء حُؼِٔ‪ٝ ٢‬ط٘ل‪ ٌ٤‬حُٔ٘خٍ‪٣‬غ‪.‬‬

‫ٗ‪٣ -‬لون ‪ٌٛ‬ح حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُ‪ٜ‬يم ‪ٝ‬حُؼزخص ػٖ ‪٣َ١‬ن ط‪ٞ‬ك‪٤‬ي ٓؼخ‪ َ٤٣‬طو‪ ْ٣ٞ‬حُٔ٘ظؾ‪.‬‬

‫٘‪ -‬طلو‪٤‬ن ‪ٛ‬يم ٓؼخ‪ َ٤٣‬ح‪٫‬هظزخٍ ػٖ ‪٣َ١‬ن حُٔلخًخس ُويٍحص حُٔظيٍد ك‪ ٢‬أ‪ٟٝ‬خع‬
‫كو‪٤‬و‪٤‬ش‪.‬‬

‫‪٣ -ٙ‬يكغ حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُ‪ٞ‬حهؼ‪ ٢‬حُٔظيٍد اُ‪ ٠‬حًظ٘خف ٌٓخٖٓ حُوَِ ك‪ ٢‬ؿ‪ ٖٓ ٞ‬حُظلي‪٣‬خص‬
‫حُلو‪٤‬و‪٤‬ش‪.‬‬

‫ِ‪١‬ضاد اٌزم‪ ُ٠ٛ‬اٌ‪ٛ‬الؼ‪ٟ‬‬

‫‪٣‬ظٔ‪ ِّ٤‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُ‪ٞ‬حهؼ‪ ٢‬رؤٗ‪ ًِّ َ٣ ٚ‬ػِ‪ ٠‬حُٔ‪ٜ‬خٍحص حُظلِ‪٤ِ٤‬ش ‪ٝ ،‬طيحهَ حُٔؼِ‪ٓٞ‬خص ًٔخ أٗ‪ٚ‬‬
‫‪٘٣‬ـغ ح‪٩‬ريحع ‪٣ٝ‬ؼٌْ حُٔ‪ٜ‬خٍحص حُلو‪٤‬و‪٤‬ش ك‪ ٢‬حُل‪٤‬خس ‪٘٣ٝ‬ـغ ػِ‪ ٠‬حُؼَٔ حُظؼخ‪، ٢ٗٝ‬‬
‫‪ٜٓ ٢ٔ٘٣ٝ‬خٍحص ح‪٫‬ط‪ٜ‬خٍ حٌُظخر‪٤‬ش ‪ٝ‬حُ٘ل‪٣ٞ‬ش ًٔخ أٗ‪٣ ٚ‬ظ‪ٞ‬حكن ٓزخَٗس ٓغ أٗ٘طش حُظؼِ‪ْ٤‬‬
‫‪033‬‬
‫‪ٗٝ‬ظخؿخط‪ٓ ٚ‬ئًيحً رٌُي ػِ‪ ٠‬طيحهِ‪ٓ ٚ‬غ حُظؼِ‪ٓ ْ٤‬ي‪ ٟ‬حُل‪٤‬خس ًٔخ أٗ‪٣ ٚ‬ئٖٓ ريٓؾ حُظو‪ْ٣ٞ‬‬
‫حٌُظخر‪ٝ ٢‬ح‪٧‬ىحث‪ٓ ٢‬ؼخ ً ‪٣ٝ ،‬ؼظٔي ػِ‪ ٠‬حُو‪٤‬خّ حُٔزخَٗ ُِٔ‪ٜ‬خٍس حُٔٔظ‪ٜ‬يكش ‪٘٣ٝ ،‬ـغ‬
‫حُظ٘ؼذ ك‪ ٢‬حُظلٌ‪ُ َ٤‬ظؼٔ‪ ْ٤‬ح‪٩‬ؿخرخص حٌُٔٔ٘ش ‪ٜ٣ٝ ،‬يف اُ‪ ٠‬ىػْ طط‪ َ٣ٞ‬حُٔ‪ٜ‬خٍحص ًحص‬
‫حُٔؼ٘‪ ٠‬رخُ٘ٔزش ُِٔظيٍد ‪ٞ٣ٝ ،‬ؿ‪ ٚ‬حُٔ٘‪ٜ‬خؽ ‪ ًَِ٣ٝ ،‬ػِ‪ ٠‬حُ‪ ٍٞٛٞ‬اُ‪ ٠‬اطوخٕ ٓ‪ٜ‬خٍحص‬
‫حُل‪٤‬ش حُلو‪٤‬وش ‪٣ٝ‬يػْ حُٔؼِ‪ٓٞ‬خص حُظ‪ ٢‬طؼ٘‪ ٠‬رـ ( ً‪٤‬ق ) ‪ٞ٣ٝ ،‬كَ ٍ‪ٛ‬يحً ُظؼِْ حُٔظيٍر‪ٖ٤‬‬
‫ػِ‪ٓ ٠‬يحٍ حُِٖٓ ‪ُ٣ٝ ،‬ؼي حُٔظيٍد ُٔؼخُـش حُـٔ‪ٝ ٝٞ‬ح‪ٓ٫‬ظؼ٘خءحص حُظ‪ ٢‬ط‪ٞ‬ؿي ك‪٢‬‬
‫أ‪ٟٝ‬خع كو‪٤‬وش ٌُِٔ٘‪٬‬ص ‪٣ٝ ،‬ؼط‪ ٢‬ح‪٣ُٞٝ٧‬ش ُظَِٔٔ حُظؼِْ أ‪ ٝ‬حُؼِٔ‪٤‬خص حُظؼِْ ‪.‬‬

‫‪٣ٝ‬ظطِذ ط٘ل‪ ٌ٤‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُ‪ٞ‬حهؼ‪ٝ ٢‬هظخ ً ‪٩‬ىحٍط‪ٝ ٚ‬حَُهخرش ػِ‪ ٚ٤‬رٔخ ‪٣‬ظ٘خٓذ ٓغ ٓؼخ‪ َ٤٣‬حُظؼِ‪ْ٤‬‬
‫حُٔلظَ‪ٟ‬ش ‪ٝ‬إٔ ‪٘ٛ ٌٕٞ٣‬خى ٓؼخ‪ٟٞٞٓ َ٤٣‬ػ‪٤‬ش ُِظو‪ًٔ ،ْ٣ٞ‬خ ‪٣‬ظطِذ طيٍ‪٣‬ذ حُٔيٍر‪/ ٖ٤‬‬
‫حُٔؼِٔ‪ٝ ٖ٤‬طوي‪ُِٔ ٚٔ٣‬ظيٍر‪ ٖ٤‬ر‪ٍٜٞ‬س طيٍ‪٣‬ـ‪٤‬ش رل‪٤‬غ ‪ٜ٣‬زق ٓؤُ‪ٞ‬كخ ً ُي‪٣ ٚٗ٧ ْٜ٣‬لظخؽ اُ‪٠‬‬
‫ٓ‪ٜ‬خٍحص ُظطز‪٤‬و‪.ٚ‬‬

‫‪034‬‬
‫اٌفظً اٌثبِٓ‪:‬‬
‫ِشىالد ‪ٚ‬طؼ‪ٛ‬ثبد رؼٍُ اٌش‪٠‬بػ‪١‬بد ‪ٚ‬ؽشق ػالخ‪ٙ‬ب‬

‫‪035‬‬
‫طؼ‪ٛ‬ثبد اٌزؼٍُ‬
‫طؼَف ‪ٛ‬ؼ‪ٞ‬رخص حُظؼِْ رؤٗ‪ٜ‬خ ٓـٔ‪ٞ‬ػش ٖٓ حُظل ّي‪٣‬خص حُظ‪ ٢‬ط‪ٞ‬حؿ‪ ٚ‬ح‪١٧‬لخٍ ه‪ ٍ٬‬ػِٔ‪ّ٤‬ش‬
‫حُظؼِْ‪ ٢ٛٝ ،‬كخُش ٓٔظَٔس ٗخطـش ػٖ ػ‪ٞ‬حَٓ ػ‪ٜ‬ز‪ّ٤‬ش طظيهَ ك‪ ٢‬حُويٍحص حُِلظ‪ّ٤‬ش ‪ٝ‬ؿ‪َ٤‬‬
‫حُِلظ‪ّ٤‬ش ‪ٝ‬حُٔ‪ٜ‬خٍحص ح‪ٓ٧‬خٓ‪ّ٤‬ش ُي‪ ٟ‬ح‪١٧‬لخٍ‪٣ٝ ،‬ظْ حػظزخٍح‪ٛ‬خ ًلخُش اػخهش ‪ٝ‬ح‪ٟ‬لش‪.‬‬
‫‪ٝ‬رخَُؿْ ٖٓ ً‪ٓ ٕٞ‬ؼي‪٫‬ص حًٌُخء ُي‪ ٟ‬حُٔ‪ٜ‬خر‪ ٖ٤‬ر‪ٜ‬خ ػخى‪ّ٣‬ش ا‪ ٫‬أٗ‪ٞ٣ ْٜ‬حؿ‪ٛ ٕٜٞ‬ؼ‪ٞ‬رش‬
‫ك‪ ٢‬حُؼِٔ‪٤‬خص ح‪ٓ٧‬خٓ‪ّ٤‬ش حُٔظؼِوش رخُؼِٔ‪ّ٤‬ش حُظؼِ‪ٔ٤‬ش ٓؼَ حُل‪ٝ ،ْٜ‬حُظلٌ‪ٝ ،َ٤‬ح‪ٗ٫‬ظزخ‪،ٙ‬‬
‫‪ٝ‬حُوَحءس‪ٝ ،‬حٌُظخرش‪ٝ ،‬حُ٘طن ‪ٝ‬اؿَحء حُؼِٔ‪٤‬خص حُلٔخر‪ّ٤‬ش ‪ٝ‬ؿ‪َٛ٤‬خ ٖٓ حُٔ‪ٜ‬خٍحص ح‪ٓ٧‬خٓ‪٤‬ش‬
‫‪ ٖٓٝ‬حُ‪ ١ٍَٝ٠‬إٔ ‪ ِ٤ٔ٣‬ح‪ َٛ٧‬ر‪ٛ ٖ٤‬ؼ‪ٞ‬رخص حُظؼِْ ‪ٝ‬ؿ‪َٛ٤‬خ ٖٓ حُٔ‪ٜ‬طِلخص حُٔ٘خر‪ٜ‬ش‬
‫ُ‬
‫ك‪٤‬غ إ ‪ٛ‬ؼ‪ٞ‬رخص حُظؼِْ طؼ٘‪ ٢‬إٔ حُطلَ ‪ٞ٣‬حؿ‪ٚ‬‬ ‫ٓؼَ ر‪٢‬ء حُظؼِْ ‪ٝ‬حُظؤهَ ىٍحٓ‪٤‬خً‪،‬‬
‫‪ٛ‬ؼ‪ٞ‬رخص ك‪ ٢‬حُٔ‪ٜ‬خٍحص ح‪ٓ٧‬خٓ‪ّ٤‬ش ٓؼَ حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص‪ٝ ،‬حُوَحءس ‪ٝ‬ح‪٬ٓ٩‬ء ‪ ٌٕٞ٣ٝ‬حُٔزذ‬
‫ُ‪ ٌٜٙ‬حُ‪ٜ‬ؼ‪ٞ‬رخص ح‪ٟ‬طَحرخ ً ك‪ ٢‬حُؼِٔ‪٤‬خص حٌُ‪ّ٤٘ٛ‬ش ٓؼَ ح‪ٗ٫‬ظزخ‪ٝ ،ٙ‬حُظًَ‪ٝ ،ِ٤‬حٌُحًَس‬
‫‪ٝ‬ح‪٩‬ىٍحى‪ .‬أٓخ ك‪ ٢‬كخ‪٫‬ص ر‪٢‬ء حُظؼِْ ك‪ ٌٕٞ٤‬حُطلَ ٓظؤهَحً ك‪ ًَ ٢‬حُٔ‪ٞ‬حى ٓغ ػيّ هيٍط‪ٚ‬‬
‫ػِ‪ ٠‬ح‪ٓ٫‬ظ‪٤‬ؼخد‪ٝ ،‬حُٔزذ ك‪ًُ ٢‬ي ‪ ٞٛ‬حٗولخ‪ٓ ٝ‬ؼيٍ حًٌُخء ُي‪ٝ .ٚ٣‬ك‪ ٢‬كخُش حُظؤهَ‬
‫حُيٍحٓ‪ ٌٕٞ٣ ٢‬حُطلَ ٓظؤهَح ك‪ ًَ ٢‬حُٔ‪ٞ‬حى ٓغ ا‪ٔٛ‬خٍ ‪ٝ‬ح‪ٟ‬ق‪ٝ ،‬حُٔزذ ك‪ًُ ٢‬ي ػيّ‬
‫‪ٝ‬ؿ‪ٞ‬ى ىحكغ ُِظؼِْ‬

‫طؼ‪ٛ‬ثبد رؼٍُ اٌش‪٠‬بػ‪١‬بد‬


‫‪ٓ ٢ٛ‬ـٔ‪ٞ‬ػش ٖٓ حُ‪ٜ‬ؼ‪ٞ‬رخص حُظؼِ‪٤ٔ٤‬ش حُظ‪ ٢‬ط‪ٞ‬حؿ‪ ٚ‬حُط‪٬‬د‪ٝ ،‬طـؼِ‪ ْٜ‬ؿ‪َ٤‬‬
‫هخىٍ‪ ٖ٣‬ػِ‪ ٠‬ك‪ٝ ْٜ‬حٓظ‪٤‬ؼخد رؼ‪ ٞ‬ح‪٧‬كٌخٍ حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش‪ ،‬أ‪ً ٝ‬خكش ح‪ ٍٞٓ٧‬حَُٔطزطش رؼِْ‬
‫حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص‪ٔٓ ،‬خ ‪٣‬ئى‪ ١‬اُ‪ ٠‬ػيّ هيٍط‪ ْٜ‬ػِ‪ ٠‬اىٍحى ‪١‬ز‪٤‬ؼش حُٔؼخى‪٫‬ص حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش‪،‬‬
‫‪ٝ‬حُ‪ٓٞ‬خثَ حُٔ٘خٓزش ُيٍحٓظ‪ٜ‬خ‪ ِٓٚ ،‬رؼش‪٠‬فبد طؼ‪ٛ‬ثبد رؼٍُ اٌش‪٠‬بػ‪١‬بد‪:‬‬

‫‪ٝ‬ؿ‪ٞ‬ى ٓـٔ‪ٞ‬ػش ٖٓ حُٔؼ‪٤‬وخص ح‪٩‬ىٍحً‪٤‬ش‪ ،‬أ‪ ٝ‬حُ‪ٜ‬ل‪٤‬ش‪ ،‬أ‪ ٝ‬حُ٘لٔ‪٤‬ش حُظ‪ ٢‬طٔ٘غ حُطخُذ ٖٓ‬
‫ك‪١ ْٜ‬ز‪٤‬ؼش ٓخىس حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص‪ٝ ،‬طـؼِ‪٣ ٫ ٚ‬ظٌٖٔ ٖٓ ك‪ ْٜ‬حُٔزخىة‪ٝ ،‬ح‪ٓ٧‬خٓ‪٤‬خص حُوخ‪ٛ‬ش‬
‫ر‪ٜ‬خ‪ٔٓ ،‬خ ‪٣‬ـؼِ‪ ٚ‬ؿ‪ َ٤‬هخىٍ ػِ‪ ٠‬حُ‪ُِ ٍٞٛٞ‬لِ‪ ٍٞ‬حُِٔ‪ٔ٤‬ش ٌُِٔ٘‪٬‬ص حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش حُظ‪٢‬‬
‫ط‪ٞ‬حؿ‪ ٜٚ‬ك‪ ٢‬حُ‪ٜ‬ق حُيٍحٓ‪ .٢‬ط‪ٜ٘‬ق ‪ٛ‬ؼ‪ٞ‬رخص طؼِْ حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ًلخُش ٖٓ حُلخ‪٫‬ص‬
‫‪037‬‬
‫حَُٔ‪٤ٟ‬ش؛ اً ‪ٝ‬حؿ‪ ٚ‬حُطخُذ ٓـٔ‪ٞ‬ػش ٖٓ حٌُٔ٘‪٬‬ص حُؼوِ‪٤‬ش‪ ،‬أ‪ ٝ‬حُ٘لٔ‪٤‬ش أػ٘خء طؼِٔ‪ٚ‬‬
‫َُِ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص رَٔكِش ػَٔ‪٣‬ش ‪ٛ‬ـ‪َ٤‬س؛ اً ّ‬
‫إ ػيّ هيٍط‪ ٚ‬ػِ‪ ٠‬ططز‪٤‬ن أٓخٓ‪٤‬خص ٓخىس‬
‫حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ٖٓ ؿٔغ‪َ١ٝ ،‬ف‪ ٖٓٝ ،‬ػْ ‪َٟ‬د‪ٝ ،‬هٔٔش طؼ ّي ٖٓ حُٔئَٗحص ػِ‪ ٠‬ا‪ٛ‬خرظ‪ٚ‬‬
‫د ٖٓ ح‪ٟ‬طَحرخص ‪ٛ‬ؼ‪ٞ‬رش حُظؼِْ‪ٝ ،‬حٌُ‪ٔ٣ ١‬ظويّ ك‪ ٢‬ػ‪٬‬ؿ‪ُٓٞ ٚ‬خثَ طؼِ‪٤ٔ٤‬ش‪،‬‬
‫رخ‪ٟ‬طَح ٍ‬
‫‪ٝ‬طؤ‪٤ِ٤ٛ‬ش هخ‪ٛ‬ش طٔخ‪ ْٛ‬ك‪ ٢‬طلل‪ ِ٤‬حُويٍس ػِ‪ ٠‬حُظلِ‪٤ِ٤‬ش ػ٘ي حُيٓخؽ‪ ،‬كظ‪٣ ٠‬ظٌٖٔ ٖٓ‬
‫اؿَحء حُٔؼخى‪٫‬ص حُٔ٘طو‪٤‬ش ‪ٝ‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش رؤِٓ‪ٞ‬د ‪ٛ‬ل‪٤‬ق‪.‬‬

‫ِب ٘‪ ٟ‬أٔ‪ٛ‬اع طؼ‪ٛ‬ثبد رؼٍُ اٌش‪٠‬بػ‪١‬بد؟‬

‫ُ‪ٜ‬ؼ‪ٞ‬رخص طؼِْ حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ػيس أٗ‪ٞ‬حع ‪ ٖٓٝ‬أرَُ ‪ٛ‬ؼ‪ٞ‬رخص طؼِْ حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ٓخ ‪:٢ِ٣‬‬

‫طؼ‪ٛ‬ثبد دِبغ‪١‬خ‪:‬‬

‫‪ ٢ٛٝ‬حُ‪ٜ‬ؼ‪ٞ‬رخص حُظ‪ ٢‬طليع رٔزذ ‪ٝ‬ؿ‪ٞ‬ى َٓ‪ ٝ‬ػوِ‪ ٢‬أ‪ ٝ‬كخُش ػوِ‪٤‬ش هخ‪ٛ‬ش ُي‪ٟ‬‬
‫حُطلَ‪ً ،‬ؤٕ ‪٣‬ؼخٗ‪ َٝٓ ٖٓ ٢‬حُظ‪ٞ‬كي أ‪ ٝ‬إٔ ‪٣‬ؼخٗ‪ٓ ٖٓ ٢‬ظ‪ُٓ٬‬ش ىح‪ ٕٝ‬رخ‪ٟ٩‬خكش اُ‪ ٠‬ػيى‬
‫آهَ ٖٓ ح‪َٓ٧‬ح‪ ٝ‬حُؼوِ‪٤‬ش حُظ‪ ٖٓ ٢‬حٌُٖٔٔ إٔ ط‪٤ٜ‬ذ حُطخُذ‪.‬‬

‫‪ٝ‬طؼي حُ‪ٜ‬ؼ‪ٞ‬رخص حُيٓخؿ‪٤‬ش أًؼَ أٗ‪ٞ‬حع ‪ٛ‬ؼ‪ٞ‬رخص طؼِْ حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص هط‪ٍٞ‬س‪ًُٝ ،‬ي ٗظَح‬
‫‪ ٌٙٛ ٕ٧‬حُ‪ٜ‬ؼ‪ٞ‬رخص طَطز‪ ٢‬رٌَ٘ ٍث‪ ٢ٔ٤‬رخُـ‪ٜ‬خُ حُؼ‪ٜ‬ز‪ ٢‬حُٔ‪ٞ‬ؿ‪ٞ‬ى ُي‪ ٟ‬حُطلَ‪ٝ ،‬طؼظٔي‬
‫‪ ٌٙٛ‬حُ‪ٜ‬ؼ‪ٞ‬رش ػِ‪١ ٠‬ز‪٤‬ؼش طؤػ‪َٛ٤‬خ ‪ٝ‬حٌُ‪ ٖٓ ١‬حٌُٖٔٔ إٔ ٗؤْ اُ‪ ٠‬ػيس أهٔخّ‪.‬‬

‫اٌمغُ األ‪ٚ‬ي ‪ ٞٛٝ‬حُظؤػ‪ َ٤‬ح‪ٝ ٢ُٝ٧‬ك‪ٌٛ ٢‬ح حُظؤػ‪٣ َ٤‬لوي حُطخُذ حُويٍس ػِ‪ ٠‬حُظلٌ‪،َ٤‬‬
‫‪٣ٝ‬ؼخٗ‪ً ٢‬ؼ‪َ٤‬ح ٖٓ ‪ٛ‬ؼ‪ٞ‬رخص ك‪ ٢‬طًٌَ حُٔخىس حُيٍحٓ‪٤‬ش‪.‬‬

‫أٓخ اٌمغُ اٌثبٔ‪ ٟ‬ك‪ ٜٞ‬حُظؤػ‪ َ٤‬حُؼخٗ‪ ،١ٞ‬ك‪ ٜٞ‬حُظؤػ‪ َ٤‬حٌُ‪ٔ٣ ٫ ١‬ظط‪٤‬غ حُطخُذ ٖٓ ه‪ ُٚ٬‬إٔ‬
‫‪٣‬و‪ ّٞ‬رخُظؼز‪ َ٤‬ػٖ آٍحث‪ٝ ٚ‬أكٌخٍ‪ٝ ،ٙ‬رخُظخُ‪ ٢‬كِٖ ‪ ٌٕٞ٣‬رخٓظطخػظ‪ ٚ‬إٔ ‪٣‬و‪ ّٞ‬رل‪ ْٜ‬حُٔؼخى‪٫‬ص‬
‫حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش حُظ‪٣ ٢‬ظْ َٗك‪ٜ‬خ ُ‪ ٖٓ ٚ‬هزَ ٓيٍّ حُٔخىس‪.‬‬

‫‪038‬‬
‫ر‪ٔ٘٤‬خ اٌمغُ اٌثبٌث ‪ ٞٛٝ‬حُظؤػ‪ َ٤‬حُلخى‪ٝ :‬ك‪ٌٛ ٢‬ح حُظؤػ‪ ٌٕٞ٣ ٫ َ٤‬حُطخُذ هخىٍح ػِ‪٠‬‬
‫حٓظ‪٬‬ى أ‪ ١‬هيٍحص حٓظ‪٤‬ؼخر‪٤‬ش‪ًُٝ ،‬ي ٗظَح ‪ ٕ٧‬حُؼوَ ُٖ ‪ ٌٕٞ٣‬هخىٍح ػِ‪ ٠‬حُظؼخَٓ ٓغ أ‪١‬‬
‫‪ٝ‬ظ‪٤‬لش ٖٓ ‪ٝ‬ظخثل‪ ٚ‬حَُث‪٤ٔ٤‬ش‪.‬‬

‫طؼ‪ٛ‬ثبد دساع‪١‬خ (طؼ‪ٛ‬ثبد أوبد‪١ّ٠‬خ)‪:‬‬

‫‪ ٢ٛٝ‬حُ‪ٜ‬ؼ‪ٞ‬رخص حُظ‪ ٢‬طليع ٗظ‪٤‬ـش ػيّ ح‪ٛ‬ظٔخّ ح‪ٝ َٛ٧‬حُٔيٍٓش رٔظخرؼش حُطخُذ ىٍحٓ‪٤‬خ‬
‫ٌٓ٘ حَُٔحكَ ح‪٣ٝ ،٠ُٝ٧‬يػ‪ُٞ ٙٞ‬كي‪٣ ٙ‬يهَ ػخُْ حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ‪٣ٝ‬ظؼِْ ك‪ٜ٤‬خ‪.‬‬

‫ح‪ َٓ٧‬حٌُ‪٣ ١‬ـؼَ حُطخُذ ‪٣‬زظؼي ػٖ حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ‪٣ ٫ٝ‬لذ ىٍحٓظ‪ٜ‬خ‪ ،‬ك‪ٜ٤‬زق حُطخُذ‬
‫‪ٟ‬ؼ‪٤‬لخ ك‪ ٢‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص‪.‬‬

‫‪ٝ‬طؼي ‪ ٌٙٛ‬حٌُِٔ٘ش ٓ‪ِٜ‬ش حُلَ‪ ٖٓٝ ،‬حٌُٖٔٔ إٔ ‪٣‬ظْ طيحًٍ‪ٜ‬خ ‪ًُٝ‬ي ٖٓ ه‪ ٍ٬‬ح‪٫‬ػظٔخى‬
‫ػِ‪ ٠‬حُيٍ‪ ّٝ‬حُظؤ‪٤ِ٤ٛ‬ش ‪ٝ‬حُظيٍ‪٣‬ز‪٤‬ش‪ٝ ،‬طؼ‪ٓ ٖ٤٤‬يٍٓ‪ ٖ٤‬أًلخء ُ‪٤‬ؼ‪٤‬ي‪ٝ‬ح حُل‪٤‬خس َُؿزش حُطخُذ‬
‫ك‪ ٢‬ىٍحٓش حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص‪.‬‬

‫‪ٌٚ‬ظؼ‪ٛ‬ثبد رؼٍُ اٌش‪٠‬بػ‪١‬بد اٌذساع‪١‬خ ػذح أٔ‪ٛ‬اع ‪ ِٓٚ‬أثشص ٘زٖ األٔ‪ٛ‬اع‪:‬‬

‫‪ ‬طؼ‪ٛ‬ثبد اٌزؼٍُ اٌٍفظ‪١‬خ‪ٝ :‬ك‪ٜ٤‬خ ‪ٞ٣‬حؿ‪ ٚ‬حُطخُذ ‪ٛ‬ؼ‪ٞ‬رش ك‪ ٢‬حُظؼخَٓ ٓغ حُٔٔخثَ‬


‫حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش رٌَ٘ ٗل‪.٢ٜ‬‬
‫‪ ‬طؼ‪ٛ‬ثبد اٌزؼٍُ اٌشِض‪٠‬خ‪ٝ :‬ك‪ ٌٙٛ ٢‬حُلخُش ‪ ٌٕٞ٣‬حُطخُذ ؿ‪ َ٤‬هخىٍ ػِ‪ ٠‬حُظؼَف‬
‫ػِ‪ ٌَٗ ٠‬حَُهْ ‪ً ٫ٝ‬ظخرظ‪ ٫ٝ ،ٚ‬حُظؼَف ك‪ ٢‬كخٍ ًخٕ ػِ‪.ٍِٓ ٌَٗ ٠‬‬
‫‪ ‬طؼ‪ٛ‬ثبد اٌزؼٍ‪ ُ١‬االططالز‪١‬خ‪ٝ :‬ك‪ ٌٙٛ ٢‬حُلخُش ‪٣‬ـي حُطخُذ ػيىح ًز‪َ٤‬ح ٖٓ‬
‫حُ‪ٜ‬ؼ‪ٞ‬رخص ك‪ ٢‬هَحءس حَُٓ‪ ُٞ‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش‪.‬‬
‫‪ ‬طؼ‪ٛ‬ثبد اٌزؼٍُ اٌىزبث‪١‬خ‪ :‬ك‪٤‬غ ‪٣‬ـي حُطخُذ ‪ٛ‬ؼ‪ٞ‬رخص ًز‪َ٤‬س ك‪ً ٢‬ظخرش حَُٓ‪ُٞ‬‬
‫حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش‪.‬‬
‫‪ ‬طؼ‪ٛ‬ثبد رؼٍُ اٌّفب٘‪ ُ١‬اٌش‪٠‬بػ‪١‬خ‪ٝ :‬ك‪ ٌٙٛ ٢‬حُلخُش ‪ٞ٣‬حؿ‪ ٚ‬حُؼي‪٣‬ي ٖٓ حُ‪ٜ‬ؼ‪ٞ‬رخص‬
‫ك‪ ٢‬ك‪ ْٜ‬ح‪٧‬كٌخٍ حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش‪.‬‬

‫‪039‬‬
‫‪ ‬طؼ‪ٛ‬ثبد اٌزؼٍُ اٌؼٍّ‪١‬خ ‪ٚ‬اإلخشائ‪١‬خ‪ٝ :‬ك‪ ٌٙٛ ٢‬حُلخُش ‪ ٌٕٞ٣‬حُطخُذ ػخؿِح ػٖ‬
‫حُو‪٤‬خّ رخُؼِٔ‪٤‬خص حُلٔخر‪٤‬ش ًخُـٔغ ‪ٝ‬حُطَف‪ٝ ،‬حُؤٔش ‪ٝ‬حُ‪َ٠‬د‪.‬‬
‫‪ ‬اٌفشً اٌزبَ ف‪ ٟ‬اٌسغبة‪ٝ :‬ك‪ ٌٙٛ ٢‬حُلخُش ‪ ٌٕٞ٣‬حُطخُذ كخهيح ٌُخكش حُٔ‪ٜ‬خٍحص‬
‫ح‪ٓ٧‬خٓ‪٤‬ش ك‪ ٢‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص‪.‬‬
‫‪٘ ‬ج‪ٛ‬ؽ خضئ‪ ٟ‬ثىً اٌّ‪ٙ‬بساد‪ٝ :‬ك‪ ٌٙٛ ٢‬حُلخُش ‪٣‬ل‪ٜ‬ي حُطخُذ ٗظخثؾ أهَ ٖٓ‬
‫حُ٘ظخثؾ حُٔظ‪ٞ‬هؼش ٓ٘‪ٝ ،ٚ‬هي ‪ ٌٕٞ٣‬ا‪ٔٛ‬خٍ حُطخُذ ُِٔخىس ‪ ٞٛ‬أكي أٓزخد ‪ٌٛ‬ح‬
‫حُ‪ٜ‬ز‪.١ٞ‬‬
‫‪ ‬فشً لغُ ِٓ اٌّ‪ٙ‬بساد اٌسغبث‪١‬خ‪ٝ :‬ك‪ ٌٙٛ ٢‬حُلخُش ‪٣‬ؼـِ حُطخُذ ػٖ ك‪ ْٜ‬ؿِء‬
‫ٖٓ ٓخىس حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ًخُـزَ ٓؼ‪ ،٬‬ر‪ٔ٘٤‬خ ‪٣‬ل‪ ْٜ‬ح‪٧‬هٔخّ حُٔظزو‪٤‬ش ٖٓ ٓخىس‬
‫حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص رٌَ ‪ُٜٞٓٝ َٔ٣‬ش‪.‬‬
‫‪ ‬طؼ‪ٛ‬ثبد رزؼٍك ف‪ ٟ‬إرمبْ ثؼغ اٌّفب٘‪ ُ١‬اٌخبطخ اٌّزؼٍمخ ثبٌؼٍّ‪١‬بد‬
‫اٌسغبث‪١‬خ األعبع‪١‬خ‪ :‬ك‪٤‬غ ‪٣‬ؼـِ حُطخُذ ك‪ ٌٙٛ ٢‬حُلخُش ػٖ اؿَحء حُؼِٔ‪٤‬خص‬
‫حُلٔخر‪٤‬ش حُٔؼويس‪ٌ٣ٝ ،‬ظل‪ ٢‬ربؿَحء حُؼِٔ‪٤‬خص حُلٔخر‪٤‬ش حُزٔ‪٤‬طش‪.‬‬

‫ؽشق ػالج طؼ‪ٛ‬ثبد رؼٍُ اٌش‪٠‬بػ‪١‬بد‬

‫ِب ٘‪ ٟ‬ؽشق ػالج طؼ‪ٛ‬ثبد رؼٍُ اٌش‪٠‬بػ‪١‬بد؟‬

‫‪ٞ٣‬ؿي ‪٘ٛ‬خى ٓـ‪ٞ‬ػش ٖٓ حُطَم حُظ‪ ٖٓ ٌٖٔ٣ ٢‬ه‪ُٜ٬‬خ ػ‪٬‬ؽ ‪ٛ‬ؼ‪ٞ‬رخص طؼِْ حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص‬
‫‪ ِٓٚ‬أثشص ٘زٖ اٌطشق‪:‬‬

‫‪٣َ١‬وش حُظؼِ‪ ْ٤‬ح‪٣٩‬ـخر‪ٝ :٢‬ك‪ ٌٙٛ ٢‬حُطَ‪٣‬وش ‪٣‬و‪ ّٞ‬حُٔؼِْ ‪ٝ‬ح‪ َٛ٧‬رظ٘ـ‪٤‬غ حُطخُذ ‪ٝ‬طؼِ‪ِ٣‬‬
‫ػوظ‪ ٚ‬ر٘لٔ‪ٝ ٚ‬رويٍحط‪ ٚ‬ػِ‪ ٠‬ك‪ ْٜ‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص‪ًٔ ،‬خ ‪ٔ٣‬خػي‪ ٚٗٝ‬ػِ‪ ٠‬حُظوِ‪ ٖٓ ٚ‬ح‪٧‬كٌخٍ‬
‫حُِٔز‪٤‬ش حُظ‪ ٢‬طٌ‪ ٕٞ‬ك‪ ٢‬ػوِ‪ًُٝ ،ٚ‬ي ٖٓ ه‪ ٍ٬‬طوي‪ ْ٣‬ح‪٘ٗ٧‬طش حُظؼِ‪٤ٔ٤‬ش حُٔ‪ِٜ‬ش ُ‪٤ُ ٚ‬ظٌٖٔ‬
‫ٖٓ كِ‪ٜ‬خ ‪ٝ‬رخُظخُ‪ ٢‬طظؼُِ ػوظ‪ ٚ‬رويٍط‪ ٚ‬ػِ‪ ٠‬ك‪ ْٜ‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص‪.‬‬

‫‪041‬‬
‫‪٣َ١‬وش حُظيٍ‪ ْ٣‬حُٔزخَٗ‪ٝ :‬ك‪ ٌٙٛ ٢‬حُطَ‪٣‬وش ‪٣‬ظْ ط‪٘ٓ ْ٤ٜٔ‬خ‪ٛ‬ؾ ىٍحٓ‪٤‬ش‪َ١ٝ ،‬م طيٍ‪ْ٣‬‬
‫طظ‪ٞ‬حكن ٓغ ‪ ٌٙٛ‬حُٔ٘خ‪ٛ‬ؾ ‪ٝ‬طٔخػي حُطخُذ ػِ‪ ٠‬اطوخٕ ٓخىس حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص رٌَ ‪ُٜٞٓٝ َٔ٣‬ش‪.‬‬
‫‪٣َ١‬وش حُظؼِ‪ ْ٤‬حُٔٔٔ‪ٞ‬ع حُـ‪ٝ :١َٜ‬ك‪ ٌٙٛ ٢‬حُطَ‪٣‬وش ‪٣‬طِذ حُٔؼِْ ٖٓ حُطخُذ إٔ ‪٣‬و‪ّٞ‬‬
‫روَحءس حُٔٔؤُش حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش ر‪ٜٞ‬ص ه‪ٝٝ ١ٞ‬ح‪ٟ‬ق‪ ٖٓٝ ،‬ػْ ‪٣‬طِذ ٖٓ حُطخُذ إٔ ‪٣‬و‪ّٞ‬‬
‫رظلي‪٣‬ي حُٔطِ‪ٞ‬د ر‪ٜٞ‬ص ػخُ‪ًٔ ،٢‬خ إٔ ‪٣‬طِذ ٓ٘‪ ٚ‬إٔ ‪٣‬ليى حُٔؼط‪٤‬خص ر‪ٜٞ‬ص ػخُ‪٢‬‬
‫أ‪٠٣‬خ‪ ،‬رخ‪ٟ٩‬خكش اُ‪ ٠‬طلي‪٣‬ي ‪٣َ١‬وش حُلَ‪ ،‬حُوط‪ٞ‬حص حُ‪ُٓ٬‬ش ر‪ٜٞ‬ص ػخُ‪ ٢‬أ‪٠٣‬خ‪.‬‬
‫أِٓ‪ٞ‬د حُظؼِْ حُلَى‪ٔ٣ٝ :١‬ظ٘ي ‪ٌٛ‬ح ح‪ِٞٓ٧‬د رٌَ٘ ٍث‪ ٢ٔ٤‬اُ‪ٓ ٠‬ـٔ‪ٞ‬ػش ٖٓ ح‪،ْٓ٧‬‬
‫ك‪٤‬غ ‪٣‬و‪ ّٞ‬حُٔؼِْ رظيٍ‪ ْ٣‬حُطخُذ ُ‪ٞ‬كي‪ ٙ‬كو‪ ٢‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص‪ٝ ،‬رخُظخُ‪ ٢‬كبٕ ‪ٝ‬هض حُظيٍ‪ْ٣‬‬
‫ٓ‪ٓ ٌٕٞ٤‬وظِلخ ٖٓ ‪١‬خُذ ‪٥‬هَ‪ٝ ،‬ك‪ ٌٙٛ ٢‬حُطَ‪٣‬وش ‪ٔ٣‬ظط‪٤‬غ حُٔؼِْ حًظ٘خف ٗوخ‪ ١‬حُ‪٠‬ؼق‬
‫حُٔ‪ٞ‬ؿ‪ٞ‬ىس ُي‪ ٟ‬حُطخُذ ك‪ ٢‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص‪ٝ ،‬رخُظخُ‪٣ ٢‬و‪ ّٞ‬رخٓظويحّ ح‪ٓ٧‬خُ‪٤‬ذ حُظ‪ ٢‬طٔخ‪ ْٛ‬ك‪٢‬‬
‫ػ‪٬‬ؿ‪ٜ‬خ‪.‬‬
‫‪٣َ١‬وش ح‪ُ٧‬ؼخد حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش‪ٝ :‬طؼي ‪ ٌٙٛ‬حُطَ‪٣‬وش ٓ٘خٓزش ُؼ‪٬‬ؽ ‪ٛ‬ؼ‪ٞ‬رخص طؼِْ حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص‬
‫ُ‪١٨‬لخٍ ك‪ ٢‬حَُٔحكَ حُيٍحٓ‪٤‬ش ح‪ ،٠ُٝ٧‬ك‪٤‬غ ‪ٔ٣‬ظويّ حُٔؼِْ ‪ٓٝ‬خثَ طؼِ‪٤ٔ٤‬ش ٓ‪ٜٞ٘‬ػش‬
‫ٖٓ ح‪ُ٧‬ؼخد ح‪ َٓ٧‬حٌُ‪٣ ١‬ئى‪ ١‬اُ‪ُ ٠‬لض حٗظزخ‪ٝ ٙ‬أٗظخٍ حُطخُذ ٗل‪ ٞ‬حُ‪ِ٤ٓٞ‬ش حُظؼِ‪٤ٔ٤‬ش‪،‬‬
‫‪ٝ‬رخُظخُ‪ٔ٣ ٢‬ظط‪٤‬غ حُٔؼِْ ٓؼخُـش ٗوخ‪ ١‬حُ‪٠‬ؼق حُٔ‪ٞ‬ؿ‪ٞ‬ىس ُي‪ ٖٓ ٚ٣‬ه‪ ُٚ٬‬ىٓـ‪ ٚ‬ر‪ ٖ٤‬حُٔظؼش‬
‫‪ٝ‬حُظؼِْ‪.‬‬
‫‪ٌٌٛٝ‬ح َٗ‪ ٟ‬إٔ ‪ٛ‬ؼ‪ٞ‬رخص طؼِْ حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص طٔخ‪ ْٛ‬ك‪ ٢‬ػيّ هيٍس حُطخُذ ػِ‪ ٠‬حُ٘ـخف ك‪٢‬‬
‫‪ ٌٙٛ‬حُٔخىس‪ ،‬ح‪ َٓ٧‬حٌُ‪ٔ٣ ١‬زذ ح‪٩‬كزخ‪ُِ ١‬طخُذ حٌُ‪٣ ١‬ـؼِ‪٘٣ ٚ‬ؼَ رؤٗ‪ ٚ‬أهَ ٓٔظ‪ٖٓ ٟٞ‬‬
‫أهَحٗ‪ٝ ،ٚ‬طؼي حُ‪ٜ‬ؼ‪ٞ‬رخص حُيٓخؿ‪٤‬ش ‪ٛ‬ؼزش حُلخٍ ك‪ ٢‬كخٍ طٔض ٓوخٍٗظ‪ٜ‬خ رخُ‪ٜ‬ؼ‪ٞ‬رخص‬
‫حُيٍحٓ‪٤‬ش‪ٝ ،‬حُظ‪ٞ٣ ٢‬ؿي ‪٘ٛ‬خى حُؼي‪٣‬ي ٖٓ حُطَم ُلِ‪ٜ‬خ‪.‬‬

‫‪040‬‬
‫ؽشق االرظبي ‪ٚ‬اٌز‪ٛ‬اطً ِغ اٌطالة ر‪ ٞٚ‬اٌؼ‪ٛ‬ق اٌغّؼ‪ٟ‬‬
‫ٓخ ‪ ٞٛ‬ح‪٫‬ط‪ٜ‬خٍ؟‬
‫ح‪٫‬ط‪ٜ‬خٍ ‪ ٞٛ‬ػِٔ‪٤‬ش طزخىٍ حُٔؼِ‪ٓٞ‬خص ‪ٝ‬ح‪٧‬كٌخٍ ر‪ ٖ٤‬أكَحى أ‪ٓ ١‬ـظٔغ ‪ٝ‬رؼ‪ٞٓ ،ْٜ٠‬حء‬
‫أًخٗض أكٌخٍ ًحص ‪١‬ز‪٤‬ؼش ػِٔ‪٤‬ش أ‪ ٝ‬ػِٔ‪٤‬ش أ‪ ٝ‬حؿظٔخػ‪٤‬ش أ‪ ٝ‬ػوخك‪٤‬ش‪ٝ ،‬ط٘زغ ٖٓ كخؿش حُلَى‬
‫اُ‪ ٠‬حٌُ‪ٝ ّ٬‬ح‪ٓ٫‬ظٔخع ‪ٝ‬حُظلخػَ ٓغ ح‪٥‬هَ‪.ٖ٣‬‬
‫‪ٝ‬ظخثق ح‪٫‬ط‪ٜ‬خٍ‬
‫‪ٗ -‬وَ حَُٓخُش ٖٓ ‪َ١‬ف اُ‪ ٠‬آهَ‪.‬‬
‫‪ -‬حٓظوزخٍ حُز‪٤‬خٗخص ‪ٝ‬ح‪٫‬كظلخظ ر‪ٜ‬خ‪.‬‬
‫‪ -‬طلِ‪ َ٤‬حُز‪٤‬خٗخص ‪ٝ‬حٗظوخم حُٔؼِ‪ٓٞ‬خص ٓ٘‪ٜ‬خ‪.‬‬
‫‪ -‬حُظؤػ‪ َ٤‬ك‪ ٢‬حُؼِٔ‪٤‬خص حُلٔ‪ُٞٞ٤‬ؿ‪٤‬ش ُِـْٔ ‪ٝ‬طؼي‪ِٜ٣‬خ‪.‬‬
‫‪ -‬حُظؤػ‪ َ٤‬ك‪ ٢‬ح‪ٗ٧‬وخ‪ ٙ‬ح‪٥‬هَ‪ٝ ٖ٣‬ط‪ٞ‬ؿ‪.ْٜٜ٤‬‬
‫ٓؼ‪ٞ‬هخص ح‪٫‬ط‪ٜ‬خٍ‬
‫‪ ٌٖٔ٣‬طؤ‪ٓ ْ٤‬ؼ‪ٞ‬هخص ح‪٫‬ط‪ٜ‬خٍ اُ‪ ٗ ٠‬أهٔخّ ٍث‪٤ٔ٤‬ش‪:‬‬
‫‪ٓ -‬ؼ‪ٞ‬هخص ٗو‪٤ٜ‬ش‬
‫‪ -‬ه٘‪ٞ‬حص ح‪٫‬ط‪ٜ‬خٍ‬
‫‪ -‬حُِـش ‪ٝ‬ح‪ُ٧‬لخظ‬
‫‪ -‬ح‪٫‬ط‪ٜ‬خٍ ؿ‪ َ٤‬حُِلظ‪٢‬‬
‫ٌٓ‪ٗٞ‬خص ػِٔ‪٤‬ش ح‪٫‬ط‪ٜ‬خٍ‬
‫ََٓٓ ‪ٍٓ >------‬خُش ‪ٔٓ >-------‬ظوزَ‬
‫< ‪ ----‬طـٌ‪٣‬ش َٓطيس‬
‫أهٔخّ ح‪٫‬ط‪ٜ‬خٍ‬
‫‪ٗ -‬ل‪ ١ٞ‬أ‪ٌٓ ٝ‬ظ‪ٞ‬د‪.‬‬
‫‪ُ -‬لظ‪ ٢‬أ‪ ٝ‬ؿ‪ُ َ٤‬لظ‪.٢‬‬
‫‪ -‬أكو‪ ٢‬أ‪ٍ ٝ‬أٓ‪.٢‬‬
‫‪ ٢ٍٔٓ -‬أّ ؿ‪.٢ٍٔٓ َ٤‬‬
‫‪ -‬ح‪٫‬ط‪ٜ‬خٍ ؿ‪ َ٤‬حُِلظ‪٢‬‬

‫‪041‬‬
‫ُٔخًح ٗ‪ٜ‬ظْ رخ‪٫‬ط‪ٜ‬خٍ ؿ‪ َ٤‬حُِلظ‪٢‬؟‬
‫‪ ٕ٧ -‬ػيّ ططخرن حَُٓخُش حُِلظ‪٤‬ش ٓغ ؿ‪ َ٤‬حُِلظ‪٤‬ش ‪ ٌَ٘٣‬أكي ٓؼ‪ٞ‬هخص ح‪٫‬ط‪ٜ‬خٍ‪.‬‬
‫‪ُِ ٌٖٔ٣ -‬ظؼز‪َ٤‬حص ؿ‪ َ٤‬حُِلظ‪٤‬ش إٔ طٌ‪ِ٤ٓٝ ٕٞ‬ش ُظ‪٤ٟٞ‬ق أ‪ ٝ‬طؤً‪٤‬ي حَُٓخُش حُِلظ‪٤‬ش‪.‬‬
‫‪ -‬حُظؼز‪َ٤‬حص ؿ‪ َ٤‬حُِلظ‪٤‬ش أًؼَ ػزخطخ رخٌُحًَس ‪ٜٗ٧‬خ طَ‪ ١‬رخُؼ‪ ٖ٤‬أ‪ ٝ‬حُل‪ٞ‬حّ ح‪٧‬هَ‪.ٟ‬‬
‫‪ -‬حُظؼز‪َ٤‬حص ؿ‪ َ٤‬حُِلظ‪٤‬ش أًؼَ هيٍس ػِ‪ ٠‬ط‪ َ٤ٛٞ‬ح‪٫‬طـخ‪ٛ‬خص ‪ٝ‬حُٔ٘خػَ‪.‬‬
‫أهٔخّ ح‪٫‬ط‪ٜ‬خٍ ؿ‪ َ٤‬حُِلظ‪٢‬‬
‫‪ -‬حط‪ٜ‬خٍ ٓخى‪ َٔ٘٣ٝ .١‬طؼز‪َ٤‬حص حُ‪ٞ‬ؿ‪ٔٓ ،ٚ‬ظ‪ ١ٞ‬حُ‪ٜٞ‬ص‪ ،‬طؼز‪َ٤‬حص ‪ٝ‬كًَخص حُـْٔ‪.‬‬
‫‪ -‬ح‪ٗ٩‬خٍحص‪ٓ .‬ؼَ ح‪٧‬ػ‪ ،ّ٬‬حُز‪ٞ‬م أ‪ ٝ‬حُٔخٍ‪٘٣‬ش‪.‬‬
‫‪ -‬حَُٓ‪ٓ .ُٞ‬ؼَ حٓظويحّ ٍٓ‪ ُٞ‬طيٍ ػِ‪ ٠‬حٌُٔخٗش ح‪٫‬ؿظٔخػ‪٤‬ش أ‪ ٝ‬حُي‪٤٘٣‬ش أ‪ ٝ‬حُؼِٔ‪٤‬ش‪.‬‬
‫‪ -‬حٓظويحّ حُـٔخُ‪٤‬خص‪ٓ .‬ؼَ حٓظؼٔخٍ حُٔ‪٤ٓٞ‬و‪ ٠‬أ‪ ٝ‬حُِ‪ٞ‬كخص حُل٘‪٤‬ش‪.‬‬
‫ٓظخ‪ َٛ‬ح‪٫‬ط‪ٜ‬خٍ ؿ‪ َ٤‬حُِلظ‪:٢‬‬
‫‪ -‬حط‪ٜ‬خٍ ٓخًٖ أ‪ ٝ‬آظخط‪٢ٌ٤‬‬
‫‪ -‬حط‪ٜ‬خٍ كًَ‪ ٢‬أ‪ ٝ‬ى‪٘٣‬خٓ‪٢ٌ٤‬‬

‫ح‪٫‬ط‪ٜ‬خٍ ؿ‪ َ٤‬حُِلظ‪ ٢‬حُٔخًٖ‪:‬‬


‫‪ -‬ح‪٫‬ط‪ٜ‬خٍ حُٔخى‪٣ :١‬ؼزَ ػٖ كَحٍس حُٔ٘خػَ‪ٓ ،‬ؼَ حُٔ‪ ّ٬‬رخُ‪٤‬ي ‪ٝ‬حط‪ٜ‬خٍ حُؼ‪ٖ٤‬‬
‫‪ٝ‬حُظَر‪٤‬ض ػِ‪ ٠‬حٌُظق ‪ٝ‬ؿ‪َٛ٤‬خ‪.‬‬
‫‪ -‬حُ‪ٞ‬هلش‪ .‬طؼزَ ػٖ ٓي‪ ١‬حَُٓٔ‪٤‬ش أ‪ ٝ‬حُ‪ٞ‬ى‪٣‬ش‪ٓ ،‬ؼَ ح‪٫‬ػظيحٍ ح‪ٍ٫‬طوخء‪ ٢١ ،‬حُ‪٤‬ي‪ ٖ٣‬أ‪ٝ‬‬
‫حَُؿِ‪.ٖ٤‬‬

‫ح‪٫‬ط‪ٜ‬خٍ ؿ‪ َ٤‬حُِلظ‪ ٢‬حُلًَ‪:٢‬‬


‫‪ -‬طؼز‪َ٤‬حص حُ‪ٞ‬ؿ‪ .ٚ‬ح‪٫‬رظٔخّ ‪ٝ‬حُؼز‪ٍ ،ّٞ‬كغ حُلخؿز‪ ،ٖ٤‬حُظوط‪٤‬ذ‪ ،‬حُظؼخإد‪٬٣ٝ .‬كع إٔ‬
‫ى‪٫٫‬ط‪ٜ‬خ ‪ٝ‬حكيس ك‪ٓ ٢‬ؼظْ حُؼوخكخص‪.‬‬
‫‪ -‬ح‪ٔ٣٩‬خء رخُ‪٤‬ي‪ ٢ٛ .‬ح‪ً٧‬ؼَ حٓظؼٔخ‪ٝ ٫‬ح‪٧‬هَ ك‪ٜٔ‬خ‪ ،‬ك‪٤‬غ إٔ ٓؼخٗ‪ٜ٤‬خ ٗي‪٣‬يس حُٔلِ‪٤‬ش‪.‬‬
‫‪٣َ١ -‬وش حُ٘ظَ‪ .‬حط‪ٜ‬خٍ حُؼ‪٣ ٖ٤٘٤‬ؼظزَ ٖٓ حُطَم حُو‪٣ٞ‬ش ك‪ ٢‬حُظؤػ‪ ،َ٤‬ك‪ ٢ٜ‬ط٘وَ حُٔ٘خػَ‬
‫رٔ‪ُٜٞ‬ش‪ًٔ ،‬خ ‪ٌٜ٘ٔ٣‬خ حُظؼز‪ َ٤‬ػٖ ح‪ٛ٫‬ظٔخّ أ‪ ٝ‬حَُِٔ‪.‬‬
‫فٍغفخ اٌشػب‪٠‬خ اٌزشث‪٠ٛ‬خ ٌٍّؼبل‪ ٓ١‬عّؼ‪١‬ب ‪:‬‬
‫إ كِٔلش طؼِ‪ ْ٤‬حُطلَ حُٔؼخم ٓٔؼ‪٤‬خ طو‪ ّٞ‬ػِ‪ ٠‬ؿخٗز‪: ٖ٤‬‬

‫‪042‬‬
‫‪ -‬ؿخٗذ طؤ‪ ٢ِ٤ٛ‬ر‪ٜ‬يف اُ‪ ٠‬أًخد حُظِٔ‪ُ ٌ٤‬ـش حُظ‪ٞ‬ح‪ٓ َٛ‬غ ح‪٥‬هَ‪ٝ ٖ٣‬حُظيٍ‪٣‬ذ‬
‫ػِ‪ ٠‬حُٔٔغ ‪ٝ‬حٌُ‪. ّ٬‬‬

‫‪ٝ‬ؿخٗذ طؼِ‪ٜ٣ ٢ٔ٤‬يف اُ‪ ٠‬أًخد حُظِٔ‪ ٌ٤‬هيٍ ٓ٘خٓذ ٖٓ حُٔؼَكش ‪ٝ‬حُؼوخكش ‪.‬‬ ‫‪-‬‬

‫ح‪ٗ٫‬ظٔش حُٔوظِلش ُطَم حُظ‪ٞ‬ح‪َٛ‬‬


‫ٓخ طِحٍ طٔظويّ ح‪ٗ٫‬ظٔش ح‪٫‬ط‪٤‬ش ٌٓ٘ ٕٓٓ‪ ٖٓٓ-‬ػخّ ًٔخ ط٘‪ َ٤‬حىر‪٤‬خص ‪:‬حُظَر‪٤‬ش حُوخ‪ٛ‬ش‬
‫‪ٝ ،‬طؤْ ‪ ٌٙٛ‬حُطَم اُ‪٢‬‬
‫‪ -‬حُظ‪ٞ‬ح‪ َٛ‬حُ٘ل‪٢ٜ‬‬
‫‪ -‬حُظ‪ٞ‬ح‪ َٛ‬حُ‪٤‬ي‪١ٝ‬‬
‫ًٌُي طٔظويّ ُـظخٕ ُ‪ٗ٪‬خٍس ‪ٔٛ‬خ ‪:‬‬
‫‪ُ -‬ـش ح‪ٗ٫‬خٍس ح‪ٗ٫‬ـِ‪٣ِ٤‬ش‪.‬‬
‫‪ُ -‬ـش ح‪ٗ٫‬خٍس ح‪٤ٌ٣َٓ٫‬ش‬
‫ًٔخ ‪ ٌٖٔ٣‬ك‪ َٜ‬ح‪ٗ٫‬ظٔش حُٔوظِلش حُٔظؼِوش رخُِـش ‪ٝ‬حُظ‪ٞ‬ح‪ٓ َٛ‬غ حُ‪ ْٜ‬ك‪ ٢‬كجخص ‪:٢ٛ‬‬
‫ٔ‪ -‬حُ٘لخ‪٤ٛ‬ش ح‪ٗ٫‬ـِ‪٣ِ٤‬ش‪ ٢ٛٝ :‬حُِـش ح‪ٗ٫‬ـِ‪٣ِ٤‬ش ك‪ٌِٜٗ ٢‬خ حُ٘ل‪ ٢ٜ‬حُٔٔظويّ ٖٓ هزَ‬
‫أُٔخٓؼ‪ٝ ٖ٤‬طؼظٔي‬
‫‪ -‬حُطَ‪٣‬وش حُ٘ل‪٤ٜ‬ش‪ /‬حُٔٔؼ‪٤‬ش‬
‫‪ -‬حُطَ‪٣‬وش حُلٔ‪٤‬ش ط‪ٜ‬يف ‪ٓ٫‬ظـ‪ ٍ٬‬حُزوخ‪٣‬خ حُٔٔؼ‪٤‬ش‪.‬‬
‫‪ -‬حُظوخ‪١‬ذ رخٌُ‪ٝ ّ٬‬ح‪ٗ٩‬خٍس‬
‫ٕ‪ -‬ح‪ٗ٫‬خٍحص حُ‪٤‬ي‪٣ٝ‬ش ح‪ٗ٫‬ـِ‪٣ِ٤‬ش‬
‫حُِـش ‪ٓٝ‬يحهِ‪ٜ‬خ ‪ٝ‬أٓخُ‪٤‬ذ طؼِٔ‪ٜ‬خ‬
‫حُِـش ‪:‬‬
‫‪ٗ ٢ٛ‬ظخّ ٖٓ حَُٓ‪ ُٞ‬طٔؼَ أكٌخٍ ػٖ حُؼخُْ ٖٓ ه‪ٗ ٍ٬‬ظخّ ح‪ٛ‬ط‪٬‬ك‪ٗ ( ٢‬ظخّ طوِ‪٤‬ي‬
‫ٓؤُ‪ٞ‬ف ) ٖٓ اٗخٍحص ُِظ‪ٞ‬ح‪ َٛ‬ك‪ٍٞٛ ٢‬س ًِٔخص طظزغ ه‪ٞ‬حػي حُِـش ( ٗل‪٣ٞ‬خ ‪َٛٝ‬ك‪٤‬خ )‬
‫إ ه‪ٜ‬خث‪ ٚ‬حُ٘ٔ‪ ٞ‬حُِـ‪١٨ُ ١ٞ‬لخٍ حُ‪ ْٜ‬طظ‪ٗ ٖٔ٠‬وطظ‪ٜٔٓ ٖ٤‬ظ‪ٔٛ ، ٖ٤‬خ ‪:‬‬

‫‪043‬‬
‫‪١ ‬ز‪٤‬ؼش ٓيه‪٬‬ص حُِـش ٓ‪ٞ‬حء ًخٗض ط٘‪ َ٤‬اُ‪ُ ٠‬ـش ح‪ٗ٩‬خٍس ح‪٤ٌ٣َٓ٧‬ش أ‪ٝ‬‬
‫ح‪ٗ٫‬ـِ‪٣ِ٤‬ش‬

‫‪١ ‬ز‪٤‬ؼش ‪َ١‬م حُظ‪ٞ‬ح‪ َٛ‬حُٔٔظويٓش ٓ‪ٞ‬حء ًخٗض ‪٣‬ي‪٣ٝ‬ش أ‪ٗ ٝ‬ل‪٤ٜ‬ش ‪.‬‬

‫حُٔزخىة اُ‪ ٠‬طٔ‪ ْٜ‬ك‪ ٢‬ط٘ٔ‪٤‬ش حُِـش‬


‫ٔ‪٣ .‬ـذ إٔ ‪ِٝ٣‬ى حُطلَ رخُٔلَىحص حُِـ‪٣ٞ‬ش ‪١‬زوخ ‪٫‬كظ‪٤‬خؿ‪١ ْ٤ُٝ ٚ‬زوخ ُِٔزخىة حُـخٓيس‬
‫ُٔزخىة حُِـش ‪ٝ‬حٌُِٔخص‪.‬‬

‫ٕ‪ .‬إ حًظٔخد حُِـش حُطز‪٤‬ؼ‪٤‬ش ‪٣‬ظْ ٖٓ ه‪ ٍ٬‬ػِٔ‪٤‬ش حُظٌَحٍ ك‪ ٢‬حُٔ‪ٞ‬حهق ًحص حُٔؼ٘‪( ٠‬‬
‫حُ‪ٜ‬خىكش ) ‪ ْ٤ُٝ‬رخُظيٍ‪٣‬ذ ‪ٝ‬طٔخٍ‪ ٖ٣‬حٌُظخد ‪ٝ‬حُٔيٍّ‬

‫ٖ‪٣ .‬ـذ إٔ ‪٣‬ظؼِْ حُطلَ حٓظويحّ حُِـش ٖٓ ه‪ ٍ٬‬حُٔلخىػش ‪ٝ‬حُٔ٘خه٘ش ‪ٞٓٝ ،‬ح‪٤ٟ‬غ‬
‫ح‪٘ٗ٩‬خء حٌُٔظ‪ٞ‬رش ٓظؼيىس حُٔـخ‪٫‬ص ‪ٝ‬أ‪٠٣‬خ ٖٓ ه‪ ٍ٬‬حُٔـخ‪٫‬ص ح‪ً٧‬خى‪٤ٔ٣‬ش‬
‫‪ٝ‬حُٔ‪ٜ‬خٍ‪٣‬ش ُِٔ٘‪ٜ‬ؾ ‪.‬‬

‫ٗ‪ .‬ػ٘يٓخ َٗ‪٣‬ي طؼِ‪ ْ٤‬ح‪١٧‬لخٍ حُ‪ ْٜ‬رؼ‪ ٞ‬حُٔزخىة حُِـ‪٣ٞ‬ش كخٗ‪٫ ٚ‬ري ٖٓ طوي‪ٜٔ٣‬خ ُ‪ ْٜ‬ك‪٢‬‬
‫ٓ‪ٞ‬حهق ‪١‬ز‪٤‬ؼ‪٤‬ش‪ ،‬ػْ ‪َ٘٣‬ك‪ٜ‬خ حُٔيٍّ ك‪ ٢‬ا‪١‬خٍ ٓ‪ٞ‬هل‪ ٢‬كو‪٤‬و‪ ٢‬ػْ ‪ٔ٣‬خٍٓ‪ٜٗٞ‬خ ٖٓ‬
‫ه‪ ٍ٬‬ح‪ُ٧‬ؼخد‪ٝ ،‬ح‪ٓ٧‬جِش‪ٝ ،‬حُو‪ٝ ٜٚ‬حُٔلخىػخص‪.‬‬

‫ٓيحهَ ط٘ٔ‪٤‬ش حُِـش ُي‪ ٟ‬حُ‪ْٜ‬‬


‫أ) حُٔيحهَ حُطز‪٤‬ؼ‪٤‬ش ‪:natural approaches‬‬
‫‪ ٌٙٛ‬حُٔيحهَ طظؼخَٓ ٓغ حُِـش ًٌَ‪ٝ ،‬طلخ‪ ٍٝ‬إٔ طظ‪ٞ‬حُ‪ٓ ٟ‬غ حُطَم حُظ‪ٌ٣ ٢‬ظٔذ ر‪ٜ‬خ‬
‫ح‪١٧‬لخٍ حُؼخى‪ُ ٕٞ٣‬ـظ‪ٝ ،ْٜ‬ك‪ ٌٙٛ ٢‬حُٔيحهَ ‪٣‬ظْ ط٘ـ‪٤‬غ ح‪١٧‬لخٍ حُ‪ ْٜ‬ػِ‪ ٠‬حًظٔخد حُِـش‬
‫ٖٓ ه‪ ٍ٬‬ػَ‪ٔٓ ٝ‬ظَٔ ُ٘ٔخًؽ ُـش ٓ‪٬‬ثٔش ك‪ٞٓ ٢‬حهق هخثٔش ػِ‪ ٠‬أٓخّ كخؿخص‬
‫‪ٝ‬ح‪ٛ‬ظٔخٓخص ح‪١٧‬لخٍ‪.‬‬
‫د) حُٔيحهَ حُز٘خث‪٤‬ش ‪structural approaches:‬‬
‫طظؼخَٓ ‪ ٌٙٛ‬حُٔيحهَ ٓغ حُِـش طؼخٓ‪ ٬‬طلِ‪٤ِ٤‬خ‪ٝ ،‬طًَِ ػِ‪ ٠‬حُـخٗذ حُٔؼَك‪ ٢‬ك‪ ٢‬ر٘خث‪ٜ‬خ‬
‫‪ٝ‬ػِ‪ ٠‬ح‪٧‬ؿِحء ‪ٝ‬حُؼ‪٬‬هخص ر‪ٜ٘٤‬خ ‪٣ٝ‬ظْ حُظًَ‪ ِ٤‬ػِ‪ ٠‬أؿِحء حٌُ‪ٝ ّ٬‬حُو‪ٞ‬حػي حُز٘خث‪٤‬ش‬
‫(حُ٘ل‪٣ٞ‬ش) ‪ٝ‬ك‪ٟٞ ٢‬ث‪ٜ‬خ ‪٣‬ظؼِْ ح‪١٧‬لخٍ ٖٓ ه‪ ٍ٬‬حُظيٍ‪٣‬زخص‪ ،‬حُظؼِ‪ ْ٤‬حَُٓٔ‪َ١ٝ ،٢‬م‬
‫حُظيٍ‪ ْ٣‬حُٔ‪ٞ‬ؿ‪ٜ‬ش ُ‪.ٚ‬‬

‫‪044‬‬
‫حُؼ‪ٞ‬حَٓ حُظ‪ ٢‬طئػَ ك‪ ٞٔٗ ٢‬حُِـش ػ٘ي حُٔؼخه‪ٔٓ ٖ٤‬ؼ‪٤‬خ‬
‫‪٘ٛ‬خُي حُؼي‪٣‬ي ٖٓ حُؼ‪ٞ‬حَٓ حُظ‪ ٢‬طئػَ ك‪ ٞٔٗ ٢‬حُِـش ُي‪ ٟ‬حُٔؼخه‪ٔٓ ٖ٤‬ؼ‪٤‬خ‪،‬‬
‫‪ُٝ‬ؼَ أ‪ ٌٙٛ ْٛ‬حُؼ‪ٞ‬حَٓ‪ :‬حُطلَ‪ٝ ،‬حٍُِٔ٘‪ٝ ،‬حُٔيٍٓش ‪ٝ‬ك‪ٔ٤‬خ ‪ ٢ِ٣‬اٗخٍس ٌَُ ػخَٓ ٓ٘‪ٜ‬خ‬
‫رب‪٣‬ـخُ‪:‬‬
‫حُطلَ‪ ٖٓ :‬ك‪٤‬غ‪:‬‬
‫ٔ‪ .‬حُؼَٔ ػ٘ي كي‪ٝ‬ع حُلوي حُٔٔؼ‪( ٢‬هزَ طؼِْ حُِـش ‪/‬رؼي طؼِْ حُِـش)‬

‫ٕ‪ .‬ىٍؿش كوي حُٔٔغ (رٔ‪ٓ ،٢٤‬ظ‪ٗ ،٢ٓٞ‬ي‪٣‬ي‪ ،‬ػٔ‪٤‬ن)‬

‫ٖ‪ٓ .‬زذ حُلوي حُٔٔؼ‪ٍٝ( ٢‬حػش‪ ،‬أَٓح‪ ،ٝ‬حُن)‬

‫ٗ‪ٞٗ .‬ع حُلوي حُٔٔؼ‪( ٢‬ط‪ ،٢ِ٤ٛٞ‬كْ ػ‪ٜ‬ز‪ٓ ،٢‬وظِ‪)٢‬‬

‫٘‪ .‬ح‪ٓ٫‬ظويحّ حُلؼخٍ ُِ‪ِ٤ٓٞ‬ش حُٔؼ‪٘٤‬ش (حُٔٔخػش حُطز‪٤‬ش)‬

‫‪ .ٙ‬ح‪ٛ٩‬خرش ربػخهخص أهَ‪ ٟ‬ؿ‪ َ٤‬حُ‪( ْٜ‬طوِق ػوِ‪ َِٗ ،٢‬ىٓخؿ‪ً ،٢‬ق حُز‪،َٜ‬‬
‫‪ ........‬حُن)‬

‫‪ .7‬حُويٍس حُؼوِ‪٤‬ش (ط‪ٞ‬ؿي ػ‪٬‬هش ر‪ ٖ٤‬حًٌُخء ‪ٝ‬ػيى حُٔلَىحص حُٔ٘ط‪ٞ‬هش ُي‪ ٟ‬حُ‪)ْٜ‬‬

‫‪ .8‬ح‪ٓ٫‬ظؼيحى حُِـ‪١ٞ‬‬

‫‪ .9‬حُ٘و‪٤ٜ‬ش‬

‫‪ -‬حٍُِٔ٘ ٖٓ ك‪٤‬غ‪:‬‬
‫حُٔٔظ‪ ٟٞ‬حُؼوخك‪ٝ ٢‬ح‪٫‬هظ‪ٜ‬خى‪ٝ ١‬ح‪٫‬ؿظٔخػ‪َٓ٨ُ ٢‬س‪ٝ ،‬ؿ‪ٞ‬ى رؼ‪ ٞ‬كخ‪٫‬ص حُ‪ ْٜ‬ك‪٢‬‬
‫ح‪َٓ٧‬س‪ ،‬كـْ ح‪َٓ٧‬س‪ ،‬طَط‪٤‬ذ حُطلَ‪ ،‬حُؼ‪٬‬هش ٓغ ح‪٧‬ه‪ٞ‬س‪ ،‬ح‪ٍٗ٩‬خى ‪ٝ‬حُظ‪ٞ‬ؿ‪ ٚ٤‬حُٔويّ‬
‫ُ‪َٓ٨‬س‪ٛ ،‬لش حُ‪ٞ‬حُي‪ٝ ،ٖ٣‬هيٍس حُ‪ٞ‬حُي‪ ٖ٣‬ػِ‪ ٠‬حُظؼخَٓ ٓغ ح‪.ْٛ٧‬‬
‫حُٔيٍٓش (حُٔؼ‪ٜ‬ي‪ ،‬حُزَٗخٓؾ)‪:‬‬
‫ٖٓ ك‪٤‬غ‪ٞٗ :‬ع حُٔيٍٓش (‪ٓ ٞٛ َٛ‬ؼ‪ٜ‬ي ُِ‪ ْٜ‬أّ رَٗخٓؾ ُ‪٠‬ؼخف حُٔٔغ ‪ٖٟٔ‬‬
‫حُٔيٍٓش حُؼخى‪٣‬ش)‪ً ،‬لخءس حُٔؼِٔ‪ٝ ٖ٤‬حٌُلخ‪٣‬خص حُٔظ‪ٞ‬كَس‪ٝ ،‬آٌخٗ‪٤‬ش حُٔيٍٓش‪ِ٤ٓٝ ،‬ش‬
‫حُظ‪ٞ‬ح‪ٓ َٛ‬غ ح‪١٧‬لخٍ ح‪٥‬هَ‪ٝ ،ٖ٣‬حُؼ‪٬‬هخص ٓغ حٌُزخٍ‪.‬‬

‫‪045‬‬
‫ٓظخ‪ َٛ‬ح‪ٟ‬طَحد حُِـش ػ٘ي حُٔؼخه‪ٔٓ ٖ٤‬ؼ‪٤‬خ‬
‫ح‪٩‬ريحٍ ‪:substitution‬‬
‫‪٣ٝ‬و‪ٜ‬ي ر‪ ٚ‬اريحٍ ‪ٞٛ‬ص ر‪ٜٞ‬ص كَف أهَ ػ٘ي حُ٘طن ر‪ٚ‬‬
‫حُلٌف ‪:omission‬‬
‫‪٣ٝ‬و‪ٜ‬ي ر‪ ٚ‬كٌف ‪ٞٛ‬ص ٖٓ ح‪ٞٛ٧‬حص ح‪ٓ٧‬خٓ‪٤‬ش ٌُِِٔش ‪٣ٝ‬ظ‪ ٖٔ٠‬حُلٌف ٗطن حٌُِٔش‬
‫ٗخه‪ٜ‬ش كَكخ أ‪ ٝ‬أًؼَ‪.‬‬
‫ح‪١٩‬خُش‪:‬‬
‫‪ٝ‬طظ‪ ٖٔ٠‬ح‪١٩‬خُش ٗطن حُ‪ٜٞ‬ص رطَ‪٣‬وش طؤهٌ ٓي‪ ٢ُ٘ٓ ٟ‬أًؼَ ٖٓ ٗطن حُ‪ٜٞ‬ص‬
‫حُؼخى‪ ،١‬ر‪٤‬ي حٗ‪ٔ٣ ٫ ٚ‬خػِ‪ ٚ‬طٔخٓخ‪،‬‬
‫أٌٗخٍ حكظوخٍ ٓ‪ٜ‬خٍحص حُِـش ُي‪ ٟ‬حُ‪:ْٜ‬‬
‫ٔ‪ .‬إٔ حُ‪٠٣ ْٜ‬ؼ‪ ٕٞ‬حٌُِٔخص ك‪ ٢‬ؿَٔ ٓظَطزش طَط‪٤‬زخ هطجخ (أ‪٣ ١‬ؼخٗ‪ٟ ٖٓ ٕٞ‬ؼق‬
‫ك‪ ٢‬حُـ‪ٞ‬حٗذ حُز٘خث‪٤‬ش ُِـش)‪.‬‬

‫ٕ‪ .‬ا‪ٟ‬خكش ًِٔخص ؿ‪ُٓ٫ َ٤‬ش ُ‪ ْٜ‬ك‪ ٢‬ؿِٔ‪( ْٜ‬ح‪ٟ٩‬خكش)‪.‬‬

‫ٖ‪ .‬كٌف ًِٔخص ‪٣ٍَٟٝ‬ش ٖٓ حُـَٔ ‪ ٫‬ؿ٘‪ ٠‬ػ٘‪ٜ‬خ ُل‪ٓ ْٜ‬ؼ٘خ‪ٛ‬خ (حُلٌف)‪.‬‬

‫ٗ‪ٔ٣ .‬ظويٓ‪ ٕٞ‬ك‪ ٢‬ؿِٔ‪ًِٔ ْٜ‬خص ‪ ٫‬ط٘ظ‪ ٢ٜ‬حٗظ‪ٜ‬خء ‪ٛ‬ل‪٤‬لخ ‪٣‬ظٔ٘‪ٓ ٠‬غ ح‪٩‬ػَحد‬
‫حُِٔ‪ٝ ْ٤‬حُظًَ‪٤‬ذ حُ‪ٜ‬ل‪٤‬ق ُِـِٔش‪.‬‬

‫٘‪ .‬ه‪ ٍٜٞ‬ك‪ِ٤ٜ‬ظ‪ ْٜ‬حُِـ‪٣ٞ‬ش (ػيى حٌُِٔخص حُظ‪٣ ٢‬ؼَك‪ٜٗٞ‬خ)‪.‬‬

‫طرق التواصل الشفوي والٌدوي والكلً‬


‫ٌعانً الطفل األصم عجزاً ٌحول بٌنه وبٌن االستفادة من حاسة السمع‪ ،‬ولذلك فإنه ال‬
‫ٌستطٌع أن ٌكتسب اللغة بالطرق العادٌة‪ ،‬وإنما ٌكون فً حاجة إلى طرق أو فنٌات‬
‫خاصة تساعده على اكتساب اللغة والتواصل مع اآلخرٌن‪ ،‬ومن خالل استعراض‬
‫أدبٌات التربٌة الخاصة فً مجال اإلعاقة السمعٌة نالحظ تنوع فً طرق التواصل‬
‫بالطفل‪ ،‬والتً ٌمكن إجمالها فٌما ٌلً ‪:‬‬
‫‪ -‬طرق التواصل الٌدوي‪ :‬أبجدٌة األصابع (التهجً اإلصبعً) ‪ -‬لغة اإلشارة‪.‬‬
‫‪ -‬طرق التواصل الشفهً‪ :‬قراءة الشفاه – التدرٌب السمعً ‪.‬‬
‫‪047‬‬
‫طرق التواصل الكلً ‪.‬‬ ‫‪-‬‬

‫التواصل الٌدوي ‪Manual Communication:‬‬


‫تعنً كلمة ٌدوي استخدام أي أسلوب ٌساعد فً تعلٌم األفراد التواصل بواسطة الٌد‪.‬‬
‫وهً الطرٌقة التً ٌستخدمها المعاقون سمعٌا ً للتواصل فٌما بٌنهم‪ ،‬أو فً تواصلهم مع‬
‫غٌرهم‪ ،‬وهً طرٌقة تواصل غٌر لفظٌة مقارنة بطرق التواصل اللفظٌة‪ ،‬ومن‬
‫العوامل التً ساعدت على ظهور الطرٌقة الٌدوٌة االنتقادات العدٌدة التً وجهت‬
‫للطرٌقة الشفهٌة (كعدم وضوح المخارج فً الطرٌقة الشفهٌة)‪ ،‬وتشمل الطرٌقة‬
‫الٌدوٌة على نوعٌن وهما‪:‬‬
‫‪ -0‬أبجدٌة األصابع اإلشارٌة ‪Sing Finger Spelling:‬‬
‫وهً وسٌلة لتمثل أو توضٌح الحروف واألرقام من خالل أشكال الٌد واألصابع‬
‫وحركتها التً تمثل الحروف واألرقام وهذه الطرٌقة تساعد الفرد أن ٌكتب فً الهواء‬
‫والحروف األبجدٌة واألرقام العربٌة من خالل أشكال وحركات الٌد مثل الكتابة على‬
‫الورق (ٌستخدم فً أسماء األشخاص‪ ،‬البلدان‪ ،‬المصطلحات العلمٌة التً لٌس لها‬
‫مصطلحات متفق علٌها‪.‬‬
‫‪ -1‬لغة اإلشارة ‪Sign Language:‬‬
‫‪-‬تعتبر لغة اإلشارة أقدم لغة استخدمها اإلنسان منذ بدء الخلٌقة للتحاور والتواصل‪،‬‬
‫نظراً لبساطتها واعتمادها على الحركة والرموز واإلٌماءات‪.‬‬
‫‪-‬وتعرف لغة اإلشارة بأنها عبارة عن رموز ٌدوٌة مرئٌة تمثل الكلمات والمفاهٌم‬
‫واألفكار‪ ،‬وهً لغة تعتمد على حاسة البصر‪ ،‬وتعتبر أسهل السبل لتمكٌن الفرد المعاق‬
‫سمعٌا ً من التواصل مع اآلخرٌن والتعبٌر عن آرائه وأفكاره ومشاعره‪ .‬وٌتم التعبٌر‬
‫عنها أو تشكٌلها بلغة اإلشارة عن طرٌق الربط بٌن اإلشارة ومدلولها فً اللغة‬
‫المنطوقة‪.‬‬
‫طرق التواصل الشفهً ‪Oral Communication:‬‬
‫نظرٌة التواصل الشفهً تتضمن طرق تدرٌس تستخدم الكالم وقراءة الشفاه‪ ،‬وٌتم‬
‫التركٌز حسب هذه الفلسفة على إٌجاد بٌئات متشابه لبٌئة الطلبة السامعٌن فً المدارس‬
‫العادٌة إعطاء الفرد فرصة تعلم الكالم وفهمه من خالل اللغة المنطوقة وٌقسم‬
‫التواصل الشفهً إلى ‪:‬‬

‫‪048‬‬
‫‪- 1‬التدرٌب السمعً ‪Auditory Training.‬‬
‫‪- 2‬قراءة الشفاه ‪Lip – reading.‬‬
‫التدرٌب السمعً ‪Auditory Training:‬‬
‫ٌعرف التدرٌب السمعً بأنه‪:‬‬
‫تنظٌم بٌئة األفراد لتسهٌل استخدام اإلدراك الصوتً وتطوٌره‪ .‬وٌهدف التدرٌب‬
‫السمعً إلى تدرٌب الفرد المعاق سمعٌا ً على االستماع لألصوات المختلفة وتمٌٌزها‬
‫ووعٌه بها وتقلٌدها فً وقت مبكر قدر اإلمكان معتمداً على بقاٌاه السمعٌة‪.‬‬
‫قراءة الشفاه ‪Lip – reading:‬‬
‫تسمى أحٌانا ً بقراءة الكالم‪ ،‬والقراءة البصرٌة وهً الطرٌقة التً تستخدم بها‬
‫المعلومات والمثٌرات لفهم ما ٌقال أو إدراك الكالم بواسطة ربط المعانً بحركات‬
‫شفاه وتعبٌر وجه المتحدث‪.‬‬
‫وتعتمد على قدرة الفرد المعاق سمعٌا ً على تمٌٌز حركات الفم والشفاه واللسان والحلق‬
‫واالستفادة من بقاٌاه السمعٌة (هً مكملة للغة اإلشارة( ‪.‬‬
‫التواصل الكلً ‪Total Communication:‬‬
‫‪-‬ظهر مصطلح التواصل الكلً سنة ‪ 0951‬فً الوالٌات المتحدة األمرٌكٌة على ٌد‬
‫روي هولكمب ‪ Roy Holcomb‬وهو معاق سمعٌا ً وأب لطفلٌن مصابٌن باإلعاقة‬
‫السمعٌة ‪.‬‬
‫‪-‬وٌعرف التواصل الكلً بأنه استخدام المعاق سمعٌا ً كافة أشكال التواصل المتاحة‬
‫لتطوٌر كفاءته اللغوٌة ‪ ،‬وٌتضمن ذلك اإلٌماءات والكالم واإلشارات والقراءة والكتابة‬
‫واألبجدٌة اإلشارٌة والرسم واستغالل البقاٌا السمعٌة ‪.‬‬
‫عوامل مهمة ٌمكن أن تساعد فً اتخاذ القرار حول طرٌقة التواصل المالئمة‬
‫أوال‪ :‬البقاٌا السمعٌة‪.‬‬
‫ثانٌا‪ :‬القدرة أو الكفاءة اللغوٌة‪.‬‬
‫ثالثا‪ :‬القدرة اللغوٌة‪.‬‬
‫رابعا‪ :‬الدعم األسري‪.‬‬
‫خامسا‪ :‬االتجاهات نحو التواصل الشفوي‪.‬‬
‫‪049‬‬
‫أرـي‪٣‬ش ح‪ٛ٧‬خرغ‬
‫‪ٝ‬طَ٘ٔ حٓظويحّ حُ‪٤‬ي حُ‪ٞ‬حكيس ُظٔؼ‪َ٤‬‬
‫حُلَ‪ٝ‬ف ح‪٧‬رـي‪٣‬ش ‪ ٢ٛ‬إٔ ٌَُ كَف‬
‫ٖٓ كَ‪ٝ‬ف حُ‪ٜ‬ـخء حُؼٔخٗ‪٤‬ش‬
‫‪ٝ‬حُؼَ٘‪ ٕٝ‬كًَش ٓؼ‪٘٤‬ش رخٓظويحّ‬
‫حُ‪٤‬ي‪.‬‬
‫‪ٝ‬طٔظويّ حُظ‪ٜ‬ـجش رخ‪ٛ٧‬خرغ ًطَ‪٣‬وش‬
‫ٓٔخٗيس ُِـش ح‪ٗ٩‬خٍس ‪ ٖٓٝ‬حُ٘خىٍ حٓظويحٓ‪ٜ‬خ رٔؼٍِ ػ٘‪ٜ‬خ‪.‬‬
‫‪ٝ‬طٔظويّ ك‪ ٢‬طوي‪ ْ٣‬رؼ‪ ٞ‬حُٔ‪ٜ‬طِلخص ‪ٝ‬حُٔلخ‪ ْ٤ٛ‬حُـي‪٣‬يس ((ًٌِٔش حُي‪ٔ٣‬وَح‪٤١‬ش ك‪ٌٜٙ‬‬
‫حٌُِٔش ُ‪ُٜٔ ْ٤‬خ اٗخٍحص‬
‫ك٘ٔظويّ حُظ‪ٜ‬ـ‪ ٢‬ح‪ٛ٩‬زؼ‪ُ ٢‬ظ‪٤ٟٞ‬ل‪ٜٔ‬خ))‪.‬‬
‫‪ٝ‬طؼظزَ ‪٣َ١‬وش أرـي‪٣‬ش ح‪ٛ٧‬خرغ ٖٓ أ‪َ١ ْٛ‬م حُظ‪ٞ‬ح‪ٓ َٛ‬غ حُ‪ ْٜ‬رخػظزخٍ‪ٛ‬خ ؿِءحً ‪٫‬‬
‫‪٣‬ظـِأ ٖٓ ػِٔ‪٤‬ش حُظ‪ٞ‬ح‪ َٛ‬ػخٓش‪ٝ ،‬حُظ‪ٞ‬ح‪ َٛ‬حٌُِ‪ ٠‬هخ‪ٛ‬ش ك‪ٔ٤‬خ ‪٣‬ظؼِن رخٌُِٔخص‪ٝ ،‬أٓٔخء‬
‫ح‪ٗ٧‬وخ‪ ٙ‬أ‪ ٝ‬حُؼ٘خ‪ ٖ٣ٝ‬حُظ‪ُٜ ْ٤ُ ٢‬خ اٗخٍحص ٓظلن ػِ‪ٜ٤‬خ‪.‬‬
‫حُظ‪ٜ‬ـ‪ ٢‬ح‪ٛ٩‬زؼ‪٢‬‬
‫حٓظويحّ حُ‪٤‬ي ُظٔؼ‪ َ٤‬حُلَ‪ٝ‬ف ح‪٧‬رـي‪٣‬ش‬
‫‪ٔ٣‬ظويّ حُ٘و‪ ٚ‬ح‪ ٌٙٛ ْٛ٧‬حُطَ‪٣‬وش اًح ًخٕ ‪٣ ٫‬ؼَف ح‪ٗ٩‬خٍس حُٔٔظويٓش ٌُِٔش ٓخ أ‪ٝ‬‬
‫اًح ُْ ‪٘ٛ ٌٖ٣‬خى اٗخٍس ٌُِِٔش‬
‫‪٘ٛٝ‬خى َٓحكَ ‪ َٔ٣‬ر‪ٜ‬خ حُطلَ حُٔؼ‪ٞ‬م ٓٔؼ‪٤‬خ هزَ طيٍ‪٣‬ز‪ ٚ‬ػِ‪ٌٛ ٠‬ح حُطَ‪٣‬وش ‪:٢ٛ‬‬
‫‪ -‬هَحءس حُ٘لخ‪ٙ‬‬
‫‪ -‬طيٍ‪٣‬ذ حُ٘طن‬
‫‪ً -‬ظخرش حٌُِٔخص ‪ٝ‬حُلَ‪ٝ‬ف‬
‫أرـي‪٣‬ش ح‪ٛ٧‬خرغ‬
‫ٓل‪ ّٜٞ‬أرـي‪٣‬ش ح‪ٛ٧‬خرغ ‪:‬‬
‫‪٣‬ؼَف حُظ‪ٜ‬ـ‪ ٢‬ح‪ٛ٩‬زؼ‪ ٢‬رؤٗ‪ِ٤ٓٝ ٚ‬ش‬
‫ُظٔؼ‪( َ٤‬ط‪٤ٟٞ‬ق) حُلَ‪ٝ‬ف ح‪٧‬رـي‪٣‬ش‬
‫(حُ‪ٜ‬ـخث‪٤‬ش)‪ٝ ،‬ح‪ٍ٧‬هخّ حُؼَر‪٤‬ش ٖٓ‬
‫ه‪ ٍ٬‬أٌٗخٍ حُ‪٤‬ي ‪ٝ‬ح‪ٛ٧‬خرغ‬
‫‪ٝ‬كًَخط‪ٜ‬خ حُظ‪ ٢‬طٔؼَ طِي حُلَ‪ٝ‬ف‬
‫‪ٝ‬ح‪ٍ٧‬هخّ‪.‬‬
‫‪051‬‬
‫‪ٝ‬طؼي ‪٣َ١‬وش حُظ‪ٜ‬ـ‪ ٢‬ح‪ٛ٩‬زؼ‪ ٢‬اكي‪َ١ ٟ‬م حُظ‪ٞ‬ح‪ َٛ‬حَُٔث‪٤‬ش حُٔلٔ‪ٓٞ‬ش‪ ،‬حُظ‪ ٢‬طو‪ّٞ‬‬
‫ػِ‪ ٍْٓ ٠‬أٌٗخٍ حُلَ‪ٝ‬ف حُ‪ٜ‬ـخث‪٤‬ش‪ ،‬أ‪ً ١‬ظخرظ‪ٜ‬خ ك‪ ٢‬حُ‪ٜٞ‬حء ري‪ً ٖٓ ً٫‬ظخرظ‪ٜ‬خ ػِ‪ ٠‬حُ‪ٍٞ‬م‪،‬‬
‫‪ٝ‬رخُظخُ‪ ٢‬ك‪ِ٤ٓٝ ٢ٜ‬ش ‪٣‬ي‪٣ٝ‬ش طؼزَ ػٖ حُِـش حٌُٔظ‪ٞ‬رش ‪ٝ‬ط٘‪ٞ‬د ػ٘‪ٜ‬خ‪.‬‬
‫طظ‪ٓ ٖٔ٠‬زٍَحص حٓظويحّ ‪٣َ١‬وش حُ‪ٜ‬ـخء ح‪ٛ٩‬زؼ‪:٢‬‬
‫إٔ حُظيٍ‪٣‬ذ ػِ‪ ٌٙٛ ٠‬حُطَ‪٣‬وش ُٖ ‪٣‬لظخؽ اُ‪ ٠‬ؿ‪ٜ‬ي ًز‪ ٖٓ َ٤‬حُظِٔ‪ ٌ٤‬حُٔؼ‪ٞ‬م ٓٔؼ‪٤‬خ ً ‪ٜٗ٧‬خ‬
‫ٓظٌ‪ ٕٞ‬ططز‪٤‬وخ ً ُٔخ حًظٔز‪ ٖٓ ٚ‬ه‪ ٍ٬‬حُٔ‪ٜ‬خٍس حٌُظخر‪٤‬ش ُِلَ‪ٝ‬ف ح‪٧‬رـي‪٣‬ش‪ ،‬أ‪ ١‬إٔ طؼِْ ‪ٌٙٛ‬‬
‫حُطَ‪٣‬وش ‪٣‬ؤط‪ ٢‬رؼي طيٍ‪٣‬ذ حُظِٔ‪ ٌ٤‬ػِ‪ ٠‬هَحءس حُ٘لخ‪ٝ ٙ‬طيٍ‪٣‬زخص حُ٘طن‪ًٝ ،‬ظخرش حٌُِٔخص‬
‫‪ٝ‬حُلَ‪ٝ‬ف‪ٝ ،‬أه‪َ٤‬حً طؤط‪َٓ ٠‬كِش حُظيٍ‪٣‬ذ ػِ‪.ٚ٤‬‬
‫حُٔل‪:ّٜٞ‬‬
‫‪ ٢ٛ‬اٗخٍحص كٔ‪٤‬ش َٓث‪٤‬ش ‪٣‬ي‪٣ٝ‬ش ُِلَ‪ٝ‬ف حُ‪ٜ‬ـخث‪٤‬ش رطَ‪٣‬وش ٓظلن ػِ‪ٜ٤‬خ‪ ٖٓٝ ،‬حُٔ‪َٜ‬‬
‫طؼِْ حُظ‪ٜ‬ـ‪ ٢‬ح‪ٛ٩‬زؼ‪ ،٢‬ك‪٤‬غ ‪ ٌٖٔ٣‬حُظؼز‪ َ٤‬ػٖ ح‪ٔٓ٧‬خء أ‪ ٝ‬ح‪٧‬كؼخٍ حُظ‪ٜ٣ ٢‬ؼذ حُظؼز‪َ٤‬‬
‫ػ٘‪ٜ‬خ رِـش ح‪ٗ٩‬خٍس رخُظ‪ٜ‬ـ‪ ٢‬ح‪ٛ٩‬زؼ‪ٓٝ .٢‬غ ًُي ‪ ٌٖٔ٣‬حُـٔغ ر‪ُ ٖ٤‬ـش ح‪ٗ٩‬خٍس أ‪ٝ‬‬
‫ح‪ٛ٧‬خرغ ٓؼخ ً ُظٌ‪ ٖ٣ٞ‬ؿِٔش ًحص ٓؼ٘‪.٠‬‬
‫ه‪ٞ‬حػي حٓظويحّ حُظ‪ٜ‬ـ‪ ٢‬ح‪ٛ٩‬زؼ‪٢‬‬
‫ٔ ‪ -‬أ‪ٟٝ‬خع حُ‪٤‬ي ك‪ ٢‬حُ‪ٜٞ‬حء‬
‫ٕ ‪ -‬حُط‪٬‬هش ‪ٝ‬حُٔ‪ٜ‬خٍس ك‪ ٢‬حُ‪ٜ‬ـخء ح‪ٛ٩‬زؼ‪٢‬‬
‫ٖ ‪ -‬حُِلع أ‪ ٝ‬حُ٘طن‬
‫ٗ ‪ -‬حُلَ‪ٝ‬ف حُِٔى‪ٝ‬ؿش حٌٍَُٔس‬
‫٘ ‪ -‬طٌ٘‪ َ٤‬حٌُِٔخص حُٔظ٘خر‪ٜ‬ش حَُْٓ‬
‫‪ - ٙ‬هَحءس حُ‪ٜ‬ـخء ح‪ٛ٩‬زؼ‪٢‬‬

‫‪050‬‬
‫ٓٔ‪ِ٤‬حص ‪٣َ١‬وش حُظ‪ٜ‬ـ‪ ٢‬ح‪ٛ٩‬زؼ‪٢‬‬
‫ٔ‪٘ٓ -‬خر‪ٜ‬ش طٔؼ‪ َ٤‬حُلَف ح‪ٗ٩‬خٍ‪ُِ ١‬لَف ح‪٧‬رـي‪ ١‬حُؼَر‪ ، ٢‬أ‪ ٝ‬ىح‪ ً٫‬ػِ‪ٓ ٠‬خ طظٔ‪ ِ٤‬ر‪.ٚ‬‬
‫ٕ‪ -‬ح‪٫‬هظ‪ٜ‬خٍ ػِ‪ ٠‬حُلي‪ٝ‬ى حُيٗ‪٤‬خ ك‪ ٢‬حُـ‪ٜ‬ي حُؼ‪ ٢ِ٠‬حُٔزٌ‪ُ ٍٝ‬ظٔؼ‪ َ٤‬حُلَف‪.‬‬
‫ٖ‪ -‬حػظٔخى حُ‪٤‬ي حُ‪ٞ‬حكيس ك‪ ٢‬طٔؼ‪ َ٤‬حُلَ‪ٝ‬ف ح‪٧‬رـي‪٣‬ش‪.‬‬
‫ٗ‪ -‬حٓظويحّ أِٓ‪ٞ‬د ٓ‪ٞ‬حؿ‪ٜ‬ش ًق حُ‪٤‬ي (ُِطخُذ)‪.‬‬
‫٘‪ -‬ط‪ٞ‬حكَ حُ‪ٟٞٞ‬ف ك‪ٟٝ ٢‬غ ح‪ٛ٧‬خرغ ُظٔؼ‪ ٌٙٛ َ٤‬حُلَ‪ٝ‬ف أ‪ًُ ٝ‬ي ‪ ،‬رـ‪٤‬ش ط‪٬‬ك‪٠‬‬
‫حهظ‪٬‬ف ح‪ َٓ٧‬ػِ‪ ٠‬حُٔ٘خ‪ٛ‬ي ‪.‬‬
‫‪ -ٙ‬حُظ٘ز‪ ٚ٤‬ىحثٔخ ً اُ‪ ٠‬إٔ أرـي‪٣‬ش ح‪ٛ٧‬خرغ ح‪ٗ٩‬خٍ‪٣‬ش طوظِق ػٖ ُـش ح‪ٗ٩‬خٍس حُظ‪ ٢‬طؼزَ‬
‫ربٗخٍحص ٓو٘٘ش ػٖ حٌُِٔخص أ‪ ٝ‬حُٔؼخٗ‪ ٢‬أ‪ ٝ‬حُـَٔ أك‪٤‬خٗخ‬
‫‪ ٌٖٔ٣ -7‬إٔ طؼُِ ػِٔ‪٤‬ش هَحءس حُ٘لخ‪ ، ٙ‬كٔؼ‪ ً٬‬رخُ٘ٔزش ُ‪٨‬كَف حُظ‪ٓ ٢‬وخٍؿ‪ٜ‬خ ؿ‪َ٤‬‬
‫‪ٝ‬ح‪ٟ‬لش ٌٖٓٔ ػَٔ اٗخٍس حُلَف رخ‪٧‬رـي‪٣‬ش‪.‬‬
‫‪ ٌٖٔ٣ -8‬حٓظويحٓ‪ٜ‬خ ك‪ ٢‬حُٔلخ‪َٟ‬حص ‪ٝ‬حُ٘ي‪ٝ‬حص ‪٩‬رَحُ ح‪ٔٓ٧‬خء حُ‪ٞ‬حٍىس‪.‬‬
‫‪ ٌٖٔ٣ -9‬حٓظويحٓ‪ٜ‬خ ػ٘ي ‪ٍٝٝ‬ى ٓ‪ٜ‬طِلخص ػِٔ‪٤‬ش ‪ٝ‬ك٘‪٤‬ش ؿي‪٣‬يس ُ‪ُٜ ْ٤‬خ رؼي اٗخٍس‬
‫‪ٛٝ‬ل‪٤‬ش‪.‬‬
‫ٓٔ‪ ٌٖٔ٣ -‬حُظلخ‪ ْٛ‬ػٖ ‪٣َ١‬و‪ٜ‬خ ر‪ ٖ٤‬حُ‪ ٖٓ ْٜ‬ى‪ٓ ٍٝ‬وظِلش‪.‬‬
‫ػ‪ٞ٤‬د ‪٣َ١‬وش حُظ‪ٜ‬ـ‪ ٢‬ح‪ٛ٩‬زؼ‪٢‬‬
‫ٔ‪ -‬طظطِذ إٔ ‪ ٌٕٞ٣‬حََُٔٓ ػِ‪ٔٓ ٠‬خكش هَ‪٣‬ز‪ ٖٓ ٚ‬حُٔٔظوزَ كظ‪ٔ٣ ٠‬ظط‪٤‬غ إٔ ‪٣ َٟ٣‬ي‪ٙ‬‬
‫ر‪ٟٞٞ‬ف ‪ٌُُٝ‬ي ‪ٜ٣‬ؼذ حٓظويحّ أرـي‪٣‬ش ح‪ٛ٧‬خرغ اًح رؼيص حُٔٔخكش‬
‫ٕ‪ٜ٣ -‬ؼذ حٓظويحٓ‪ٜ‬خ اًح ًخٕ حُٔٔظوزَ ‪٣‬ؼخٗ‪ٟ ٖٓ ٢‬ؼق ر‪ٝ َٜ‬ػيّ حُويٍس ػِ‪٠‬‬
‫حَُإ‪٣‬ش ‪ٝ‬طٔ‪ ِ٤٤‬حُلَ‪ٝ‬ف رٌَ٘ ؿ‪٤‬ي‪.‬‬
‫ٖ‪ -‬ط‪٠‬ؼق هيٍس حُٔؼخم ٓٔؼ‪٤‬خ ػِ‪ ٠‬حٌُ‪ٝ ّ٬‬حُظ‪ٞ‬ح‪ َٛ‬حُ٘ل‪ٜٗ٧ ٢ٜ‬خ ‪٣َ١‬وش طؼظٔي ػِ‪٠‬‬
‫حُظ‪ٞ‬ح‪ َٛ‬حُـ‪ َ٤‬حُلظ‪ٌُُ ٢‬ي ك‪ ٢ٜ‬طلَّ حُطلَ ٖٓ طؼِْ حُِـش‪.‬‬

‫‪051‬‬
‫حُ٘وي حُٔ‪ٞ‬ؿ‪ُِ ٚ‬ظ‪ٜ‬ـ‪ ٢‬أ‪ٛ٩‬زؼ‪٢‬‬
‫ٔ‪٣ -‬ـذ ٓؼَكش حُِـش ‪ٌِٜٗٝ‬خ ٌٓظ‪ٞ‬رش أ‪ ً٫ٝ‬ػْ ٗ٘ظوَ اُ‪َٓ ٠‬كِش حُظ‪ٜ‬ـجش ‪٘ٛ ٖٓٝ ،‬خ ك‪٬‬‬
‫‪ ٌٖٔ٣‬حٓظؼٔخُ‪ٜ‬خ ًو٘خس حط‪ٜ‬خٍ أ‪ٓ ٠ُٝ‬غ ح‪١٧‬لخٍ‪.‬‬
‫ٕ‪ ٌٖٔ٣ ٫ -‬حٓظؼٔخُ‪ٜ‬خ ػٖ رؼي ك‪٤‬غ ‪ ٌٖٔ٣ ٫‬طٌز‪ ٌَٗ َ٤‬حُ‪٤‬ي‪.‬‬
‫ٖ‪ -‬اٗ‪ٜ‬خ طزؼي حُطلَ ػٖ هَحءس حٌُ‪ٝ ّ٬‬طظزؼ‪.ٚ‬‬
‫ٗ‪ -‬اٗ‪ٜ‬خ ‪ ٫‬طٌٖٔ حُطلَ ٖٓ طؼِْ حُ٘طن ‪ٝ‬حٌُ‪.ّ٬‬‬
‫٘‪ ٫ -‬طٌٖٔ حُطلَ ٖٓ طؼِْ حُِـش ‪ٝ‬ط٘ٔ‪٤‬ظ‪ٜ‬خ ٖٓ ٖٓ ٓزٌَس‪.‬‬
‫‪ ُْ -ٙ‬طلٖٔ حُٔٔظ‪ ٟٞ‬حُظؼِ‪ُِ ٢ٔ٤‬ظِٔ‪ ٌ٤‬ح‪ ْٛ٧‬حُٔٔظويّ ُ‪ٜ‬خ‪.‬‬
‫‪٣ ٫ -7‬ظٌٖٔ حُطلَ ح‪ ٖٓ ْٛ٧‬حٓظؼٔخُ‪ٜ‬خ ا‪ٓ ٫‬غ ُٓ‪٬‬ث‪ ٚ‬حُ‪ٔ٣ ٫ٝ...ْٜ‬ظط‪٤‬غ إٔ ‪٣‬ظؼخَٓ‬
‫ر‪ٜ‬خ ٓغ أكَحى حُٔـظٔغ ُؼيّ ك‪ٝ ْٜٜٔ‬حٓظؼٔخُ‪ُٜ ْٜ‬خ‪ٝ .‬رخُظخُ‪ ٢‬ك‪ ٬‬طلَ ٓ٘خًِ‪ ٚ‬ح‪٫‬ؿظٔخػ‪٤‬ش‬
‫‪ٝ‬حُ٘لٔ‪٤‬ش‪.‬‬
‫حُظيٍ‪٣‬ذ حُٔٔؼ‪:٢‬‬
‫‪ ٞٛ‬ػِٔ‪ ٚ٤‬ط٘ز‪ُِ ٚ٤ٜ٤‬ويٍحص حُٔٔؼ‪٤‬ش ‪ٓ٫‬ظـ‪ُٜ٬‬خ ًٔلظخف كٔ‪ ٢‬ك‪ ٢‬ػِٔ‪٤‬ش حًظٔخد حُِـش‬
‫‪ٝ‬حُٔؼخٍف ح‪٧‬هَ‪ٝ ٟ‬ح‪ٔٗ٩‬خٕ ٌٓ٘ حُ‪ٜ‬ـَ ‪٣‬ظؼِْ ً‪٤‬ق ‪ٔٔ٣‬غ ‪٤ًٝ‬ق ‪٣‬ظؼَف ػِ‪٠‬‬
‫ح‪ٞٛ٧‬حص حُظ‪ ٢‬طليع ٖٓ ك‪ٝ ُٚٞ‬رخٓظَٔحٍ ًخ‪ٞٛ٧‬حص حُ‪ٜ‬خىٍس ٖٓ ٓ‪ٜ‬خىٍ ‪١‬ز‪٤‬ؼ‪٤‬ش‬
‫ٓؼَ حَُ‪٣‬ق ‪ٝ‬حُٔطَ ‪ٝ‬أ‪ٞٛ‬حص ٓوِ‪ٞ‬هخص رَ٘‪ ٚ٣‬أ‪ ٝ‬ك‪ٞ٤‬حٗ‪٤‬ش‬
‫أ‪ٛ‬يحف حُظيٍ‪٣‬ذ حُٔٔؼ‪:٢‬‬
‫‪ -‬أ‪٣‬وخظ حُزوخ‪٣‬خ حُٔٔؼ‪٤‬ش ‪ ٝ‬حٓظـ‪ُٜ٬‬خ ‪ٝ‬ح‪ٓ٫‬ظلخىس ٓ٘‪ٜ‬خ ك‪ ٢‬حُل‪٤‬خس حُؼخٓش ‪ٝ‬حُظؼِْ‬
‫‪ -‬حُظيٍ‪٣‬ذ ػِ‪ ٠‬ح‪ٛ٩‬ـخء ‪ٝ‬ح‪ٗ٫‬ظزخ‪ ٙ‬حُٔٔؼ‪٩ ٢‬ىٍحى ح‪ٞٛ٧‬حص ‪ٜٓٝ‬خىٍ‪ٛ‬خ‬
‫إ حٓظويحّ حُطلَ ُِٔؼ‪ ٖ٤‬حُٔٔؼ‪ ٢‬أ‪ ٝ‬ؿ‪ٜ‬خُ حُو‪ٞ‬هؼش ‪٣ ٫‬ؼ٘‪ ٠‬إٔ حُطلَ ٓ‪ٔ٤‬ظط‪٤‬غ طٔ‪ِ٤٤‬‬
‫‪ٝ‬طلٔ‪ َ٤‬ح‪ٞٛ٧‬حص حُظ‪ٔٔ٣ ٢‬ؼ‪ٜ‬خ ٖٓ طِوخء ٗلٔ‪ ٚ‬ك‪٤‬غ إٓ ٓؼظْ ح‪ٞٛ٧‬حص حُظ‪ٔٔ٣ ٢‬ؼ‪ٜ‬خ‬
‫طزي‪ ُٚ ٝ‬ري‪ٓ ٕٝ‬ؼ٘‪ٝ ٠‬رخُظخُ‪ ٢‬كبٗ‪٣ ٚ‬لظخؽ اُ‪ ٠‬حُظيٍ‪٣‬ذ حُٔٔؼ‪ُٔٔ ٢‬خػيط‪ ٚ‬ك‪ ٢‬طط‪َ٣ٞ‬‬
‫ٓ‪ٜ‬خٍحص ح‪ٓ٫‬ظٔخع ‪ٝ‬ح‪ٗ٫‬ظزخ‪ٞٛ٨ُ ٙ‬حص ‪ٝ‬حًظ٘خك‪ٜ‬خ ‪ٝ‬حُظٔ‪ ِ٤‬ر‪ٜ٘٤‬خ ‪ٍٝ‬رط‪ٜ‬خ رٔؼخٗ‪ٜ٤‬خ‪.‬‬
‫أى‪ٝ‬ص حُظيٍ‪٣‬ذ حُٔٔؼ‪:٢‬‬
‫‪٣‬ـذ إٔ ‪ٔ٣‬ظويّ أه‪ٜ‬خث‪ ٢‬حُ٘طن ‪ٝ‬حُظوخ‪١‬ذ أى‪ٝ‬حص ‪ٝ‬حٕ طلظ‪ ١ٞ‬ؿَكظ‪ ٚ‬ػِ‪ ٠‬ح‪٥‬ط‪:٢‬‬
‫ٔ‪َٓ .‬آس طٔظويّ أػ٘خء ط‪ٜ‬ل‪٤‬ق حُ٘طن‬
‫ٕ‪ٔٗ .‬غ ‪ٝ‬رخُ‪ٗٞ‬خص‬
‫ٖ‪ٌٓ .‬ؼزخص ه٘ز‪٤‬ش‬
‫ٗ‪٘ٛ .‬ي‪ٝ‬م ‪ٝ‬حكي أ‪ ٝ‬أًؼَ‬
‫‪052‬‬
‫٘‪ٓ .‬ـٔ‪ٞ‬ػش ٓـٔٔخص ُل‪ٞ‬حً‪ٝ ٚ‬ه‪َٝ٠‬حص ‪ٝ‬ك‪ٞ٤‬حٗخص ‪ٝ‬ؿ‪َٛ٤‬خ‬
‫‪٧ ٍٞٛ .ٙ‬كَحى حُؼخثِش‬
‫‪ٓ .7‬ؼ‪٘٤‬خص ٓٔؼ‪٤‬ش‬
‫‪ .8‬ؿ‪ٜ‬خُ حُظيٍ‪٣‬ذ حُلَى‪١‬‬
‫‪ .9‬ؿ‪ٜ‬خُ حُ٘خٗش ح‪ٌُ٫‬ظَ‪٤ٗٝ‬ش‬
‫ؿ‪ٜ‬خُ ًٔز‪ٞ٤‬طَ ر‪ ٚ‬رَحٓؾ طيٍ‪٣‬ذ ٓٔؼ‪ٝ ٢‬أ‪ٞٛ‬حص ٓوظِلش‬ ‫ٓٔ‪.‬‬
‫ر‪٤‬جش حُظيٍ‪٣‬ذ حُٔٔؼ‪ ٢‬حُٔؼخُ‪٤‬ش‪:‬‬
‫ٔ‪ .‬حٗؼيحّ حُ‪ٟٞ٠‬خء‬
‫ٕ‪ .‬هَد حُٔٔخكش ٖٓ حُٔؼ‪ ٖ٤‬حُٔٔؼ‪٢‬‬
‫ٖ‪ .‬حُظٌَحٍ‬
‫ٗ‪ .‬إٔ طٌ‪ ٕٞ‬حُؼزخٍحص ه‪َ٤ٜ‬س ‪ٝ‬رٔ‪٤‬طش‬
‫٘‪ .‬إٔ طٌ‪َٓ ٕٞ‬ػش اهَحؽ حُلَ‪ٝ‬ف رط‪٤‬جش‬
‫‪ .ٙ‬إٔ طٌ‪ ٕٞ‬ح‪ٞٛ٧‬حص حُٔٔظويٓش ٓؤُ‪ٞ‬كش ُِطلَ‬
‫‪ .7‬حُظؤً‪٤‬ي ػِ‪ ٠‬حُٔ‪ٞ‬ح‪ٛ‬لخص ك‪ٞ‬م حُٔوطؼ‪٤‬ش ًخُ٘زَس ‪ٗٝ‬يس حُ‪ٜٞ‬ص ‪ٝ‬ح‪١٩‬خُش‬
‫‪ٝ‬حُظ٘ي‪٣‬ي‪.‬‬
‫‪ .8‬حُظ٘ـ‪٤‬غ ػِ‪ ٠‬ح‪ٓ٫‬ظٔخع‪.‬‬
‫َٓحكَ حُظيٍ‪٣‬ذ حُٔٔؼ‪:٢‬‬
‫حُظيٍ‪٣‬ذ حُٔٔؼ‪٣ ٢‬زيأ رخٓظويحّ حُز‪ٝ َٜ‬حُٔٔغ ك‪ ٢‬حُظؼَف ػِ‪ ٠‬ح‪٤ٗ٧‬خء ػْ ‪٣‬ظْ ح‪٫‬ػظٔخى‬
‫ػِ‪ ٠‬حُٔٔغ كو‪ٝ ٢‬حُٔطِ‪ٞ‬د إٔ ‪٠٣‬طَ حُطلَ ُ‪٬‬ػظٔخى ػِ‪ ٠‬حُٔٔغ كو‪ٝ ٢‬حُٔطِ‪ٞ‬د كظ‪٠‬‬
‫طظلٖٔ ‪ٝ‬ظ‪٤‬لظ‪ٓ ٚ‬غ حُؼِْ أٗ‪ ٚ‬ك‪ٞٓ ٢‬حهق حُل‪٤‬خس حُ‪٤ٓٞ٤‬ش ‪ ٌٕٞ٣‬حُٔظخف ُ‪١ ٚ‬زؼخ ً حُٔٔغ‬
‫‪ٝ‬حُز‪ٓ َٜ‬ؼخً‪.‬‬
‫أ‪ :٫ٝ‬طيٍ‪٣‬ذ حُطلَ ػِ‪ ٠‬حُظٔ‪ ِ٤٤‬ر‪ٝ ٖ٤‬ؿ‪ٞ‬ى حُ‪ٜٞ‬ص ‪ٝ‬ػيّ ‪ٝ‬ؿ‪ٞ‬ى‪:ٙ‬‬
‫‪ٗٝ‬زيأ رخ‪ٞٛ٧‬حص حُز‪٤‬ج‪٤‬ش حُٔل‪٤‬طش ر٘خ ٓؼَ (حُظ‪ٜ‬ل‪٤‬ن ‪ٞٛٝ‬ص ؿَّ حُزخد – ‪ٞٛ‬ص‬
‫ؿَّ حُ‪ٜ‬خطق ‪ٝ‬هَع حُطزَ) ‪٣ٝ‬ظْ ًُي ٖٓ ه‪ ٍ٬‬ا‪ٛ‬يحٍ ‪ٞٛ‬ص هزَ طًَ‪٤‬ذ حُٔؼ‪ٖ٤‬‬
‫حُٔٔؼ‪ٝ ٢‬اٗؼخٍ حُطلَ حٗ‪ٔ٣ ٫ ٚ‬ظط‪٤‬غ ٓٔخػ‪ ٚ‬ػْ طًَ‪٤‬ذ حُٔؼ‪ ٖ٤‬حُٔٔؼ‪ٝ ٢‬ا‪ٛ‬يحٍ ٗلْ‬

‫‪053‬‬
‫حُ‪ٜٞ‬ص ‪ٝ‬أٗؼخٍ‪ ٙ‬رؤٗ‪ٔ٣ ٚ‬ظط‪٤‬غ أ‪ٔٓ ٕ٫‬خػ‪ٝ ٚ‬أ‪٠٣‬خ ‪ ٌٖٔ٣‬طيٍ‪٣‬ذ حُطلَ ػِ‪ ٠‬حُو‪٤‬خّ‬
‫ر٘٘خ‪ٝ ١‬كًَش ٓؼ‪٘٤‬ش ُِظؼز‪ َ٤‬ػٖ حًظ٘خك‪ُٞ ٚ‬ؿ‪ٞ‬ى حُ‪ٜٞ‬ص ػْ‬
‫أٓؼِش‪:‬‬
‫ػ٘ي ٓٔخع حُ‪ٜٞ‬ص ‪٣‬طِذ ٖٓ حُطلَ إٔ ‪ٝ ٠٘ٔ٣‬ػ٘ي ط‪ٞ‬هق حُ‪ٜٞ‬ص ‪٣‬طِذ ٓ٘‪ ٚ‬إ‬
‫‪٣‬ظ‪ٞ‬هق‬
‫‪ٔٔ٣‬ي حُطلَ ٌٓؼذ هَ‪٣‬زخ ً ٖٓ آًٗ‪ٝ ٚ‬ػ٘ي ٓٔخع حُ‪ٜٞ‬ص ‪ َ٤٘٣‬اُ‪ ٠‬أًٗ‪ ٚ‬ػْ ‪ًَ٣‬ذ‬
‫حٌُٔؼزخص ك‪ٞ‬م رؼ‪ٜ٠‬خ‬
‫‪ٔٔ٣-‬ي حُطلَ ًَس هَ‪٣‬ز‪ ٖٓ ٚ‬أًٗ‪ٝ ٚ‬ػ٘ي ٓٔخع حُ‪ٜٞ‬ص ‪ ٠َٓ٣‬حٌَُس‬
‫‪٣‬ظْ ح‪ٗ٫‬ظوخٍ ُ‪ٞٛ٨‬حص حٌُ‪٤ٓ٬‬ش ًخُٔ٘خىحس ػِ‪ ٠‬حٓٔ‪ٚ‬‬
‫ػخٗ‪٤‬خ‪ :‬طيٍ‪٣‬ذ حُطلَ ػِ‪ ٠‬طلي‪٣‬ي ٓ‪ٜ‬يٍ حُ‪ٜٞ‬ص‪:‬‬
‫‪ًُٝ‬ي رب‪ٛ‬يحٍ ‪ٞٛ‬ص ٓخ ٖٓ ٗخك‪٤‬ش حُ‪ ٖ٤ٔ٤‬ػْ ٗطِذ اُ‪ ٠‬حُطلَ طلي‪٣‬ي ٓ‪ٜ‬يٍ حُ‪ٜٞ‬ص‬
‫ػخُؼخ‪ :‬طيٍ‪٣‬ذ حُطلَ ػِ‪ ٠‬طٔ‪ ِ٤٤‬ح‪ٞٛ٧‬حص حُز‪٤٘٤‬ش حُ٘خثؼش‬
‫‪ٍٝ‬ر‪ ٌٙٛ ٢‬ح‪ٞٛ٧‬حص رٔ‪ٜ‬خىٍ‪ٛ‬خ ٓؼَ أ‪ٞٛ‬حص حُل‪ٞ٤‬حٗخص حُٔؤُ‪ٞ‬كش ‪ٝ‬أ‪ٞٛ‬حص‬
‫حُٔ‪ٞ‬ح‪٬ٛ‬ص ‪ٞٛٝ‬ص ؿَّ حُظِ‪٤‬ل‪ٝ ٕٞ‬ؿ‪َٛ٤‬خ ٖٓ ح‪ٞٛ٧‬حص‬
‫أٓؼِش‪:‬‬
‫‪ -‬ػَ‪ ٝ‬ح‪ٞٛ٧‬حص حُٔٔـِش ػِ‪ً ٢٣َٗ ٠‬خٓ‪٤‬ض ٓغ حُ‪ٍٜٞ‬س حُظ‪ ٢‬طٔؼِ‪ٜ‬خ ػْ ٗٔٔغ‬
‫حُطلَ ‪ ٌٙٛ‬ح‪ٞٛ٧‬حص ‪ٗٝ‬طِذ ٓ٘‪ ٚ‬إٔ ‪ َ٤٘٣‬اُ‪ ٠‬حُ‪ٍٜٞ‬س حُظ‪ ٢‬طيٍ ػِ‪ٜ٤‬خ‪.‬‬
‫‪ -‬رخٓظويحّ ُؼذ ط‪ٜ‬يٍ أ‪ٞٛ‬حطخ ً ٗؼط‪ ٠‬حُطلَ كَ‪ٛ‬ش حُِؼذ ر‪ٜ‬خ ‪ٔٓٝ‬خع أ‪ٞٛ‬حط‪ٜ‬خ ػْ‬
‫ٗ‪ٜ‬يٍ ‪ٞٛ‬طخ ً ر‪ٞ‬حكيس ٓ٘‪ٜ‬خ ٖٓ هِق حُطلَ ‪ٗٝ‬طِذ ٓ٘‪ ٚ‬حُظؼَف ػِ‪ ٠‬حُِؼزش حُظ‪٢‬‬
‫أ‪ٛ‬يٍط‪ٚ‬‬

‫ٍحرؼخ‪ :‬طيٍ‪٣‬ذ حُطلَ ػِ‪ ٠‬طٔ‪ ِ٤٤‬ح‪ٞٛ٧‬حص حٌُ‪٤ٓ٬‬ش‬


‫‪ ٌٖٔ٣‬حُزيء رظيٍ‪٣‬ز‪٤‬ش ػِ‪ ٠‬طٔ‪ ِ٤٤‬أٓٔخء ح‪ٗ٧‬وخ‪ ٙ‬ر‪( ٚ‬رخرخ – ٓخٓخ – أٓٔخء أه‪ٞ‬حط‪ )ٚ‬ػْ‬
‫طٔ‪ ِ٤٤‬ح‪٤ٗ٧‬خء حُ٘خثؼش ك‪ ٢‬ر‪٤‬جظ‪ٓ ٚ‬ؼَ أؿِحء حُـْٔ ‪ٝ‬ح‪٧‬ػخع ‪ٝ‬ح‪٧‬ى‪ٝ‬حص ‪ٝ‬حُٔ‪٬‬رْ ‪ٝ‬حُل‪ٞ‬حً‪ٚ‬‬
‫‪ٝ‬حُو‪ٝ َ٠‬حُل‪ٞ٤‬حٗخص ‪ٝ‬حُٔ‪ٞ‬ح‪٬ٛ‬ص حُ٘خثؼش ػْ رؼ‪ ٞ‬حُٔلخ‪ ْ٤ٛ‬حٌُٔخٗ‪٤‬ش ‪ٝ‬حُِٓ٘‪٤‬ش‬
‫أٓؼِش‪:‬‬

‫‪054‬‬
‫‪ٗ٩ -‬خٍس اُ‪ٍٞٛ ٠‬س ح‪٧‬د ‪ٗٝ‬و‪( ٍٞ‬رخرخ) ػْ ٗٔؤٍ أ‪ ٖ٣‬رخرخ ؟ ًٌُي رخم أكَحى ح‪َٓ٧‬س‬
‫‪ -‬حُِؼذ روطخٍ ‪ ٝ‬طوِ‪٤‬ي ‪ٞٛ‬ط‪( ٚ‬ط‪ٝٝٝٝٝٞ‬ص ) ػْ ٗٔؤٍ أ‪ ٖ٣‬ط‪ٝٝٞ‬ص ؟‬
‫‪ -‬طٔ‪ ِ٤٤‬كخ‪٫‬ص حُ‪ٜٞ‬ص حُؼ‪٬‬ع ‪ٞٛ .‬ص َٓطلغ – ‪ٞٛ‬ص ٓ٘ول‪ٝ – ٞ‬ػيّ ‪ٝ‬ؿ‪ٞ‬ى‬
‫‪ٞٛ‬ص رخٓظويحّ حُطزَ ٓؼ‪ ٬‬رَكغ حُ‪ٍٜٞ‬س حُٔ٘خٓزش‬
‫‪ -‬طٔ‪ ِ٤٤‬حُٔوخ‪١‬غ حُ‪ٜٞ‬ط‪٤‬ش حُط‪ِ٣ٞ‬ش ‪ٝ‬حُو‪َ٤ٜ‬س ‪.‬‬
‫ٓ٘خ‪ٛ‬ؾ حُظيٍ‪٣‬ذ حُٔٔؼ‪:٢‬‬
‫‪ -‬أِٓ‪ٞ‬د حُٔلخىػش حُطز‪natural conversational approach ٢‬‬
‫‪ٌٛٝ‬ح ‪ٔٔ٣‬ق ُِطلَ ر٘خء ػوظ‪ ٚ‬ر٘لٔ‪ ٚ‬ك‪ ٢‬ر‪٤‬جش ‪ٛ‬خىثش ‪١ٝ‬ز‪٤‬ؼ‪٤‬ش ‪ٝ‬ؿ‪ٟ َ٤‬خؿطش‪٣ٝ .‬ؼط‪ ٢‬حُلَى‬
‫كَ‪ٛ‬خ ً ًؼ‪َ٤‬س ك‪ٌٛ ٢‬ح حُ٘ٔ‪ًٞ‬ؽ ‪٘٣ٝ‬ـغ ػِ‪ ٠‬ػَٔ طؤ‪٘٤‬خص ‪ٓ ٖٟٔ‬لظ‪ ٟٞ‬حُٔ‪ٟٞٞ‬ع‬
‫حُٔليى‪.‬‬

‫‪ -‬أِٓ‪ٞ‬د حُٔ٘ظْ حُٔظ‪moderately structured ٢ٓٞ‬‬


‫‪٣‬ؼظٔي ‪ٌٛ‬ح ح‪ِٞٓ٧‬د ػِ‪ ٠‬هزَحص ‪ ٖٟٔ‬أِٓ‪ٞ‬د ه‪.٢ٜٜ‬‬
‫‪ٛٞ٣ٝ‬ق حُ٘٘خ‪٘ٛ ١‬خ ٖٓ ه‪ ٍ٬‬أٗ٘طش ٓوططش ‪ًِٔٝ‬خص ‪ٝ‬ؿَٔ ‪٘ٓٝ‬خه٘ش‪ ٌٙٛٝ .‬حٌُِٔخص‬
‫‪ٝ‬حُـَٔ طوظِق ٓٔؼ‪٤‬خً‪ٝ ،‬رخُظخُ‪ ٢‬حُؼَف ػِ‪ ٠‬ح‪ٞٛ٧‬حص ٖٓ ه‪ ٍ٬‬حُٔٔغ أَٓ ‪ٌٖٔ٣‬‬
‫كي‪ٝ‬ػ‪.ٚ‬‬
‫‪ -‬أِٓ‪ٞ‬د ٓٔخٍٓش حُٔ‪ٜٔ‬ش حُٔليىس ‪specific task practice‬‬
‫‪ٌٛٝ‬ح ح‪ِٞٓ٧‬د ‪٣‬ظؤُق ٖٓ أٗ٘طش ٓؼ‪َ٤‬س ‪ٝ‬حٓظـخرش ٗخِٓش ُٔ‪ٜ‬خٍحص حُظوخ‪ ١‬ح‪ٞٛ٧‬حص أ‪ٝ‬‬
‫ٓٔخػ‪ٜ‬خ ‪ٝ‬حُظٔ‪ ِ٤٤‬حُٔٔؼ‪ٝ ٢‬حُظؼَف اُ‪ ٠‬ح‪ٞٛ٧‬حص ‪ٝ‬اىٍحى ٓؼ٘‪ ٠‬ح‪ٞٛ٧‬حص ٗو‪.ً٬‬‬

‫‪055‬‬
‫اٌخبرّخ‬
‫‪٣‬ؼظزَ حُلن ك‪ ٢‬حُظؼِ‪ ٖٓ ْ٤‬أرَُ حُلو‪ٞ‬م ح‪ٓ٧‬خٓ‪٤‬ش حُظ‪٣ ٢‬ـذ ‪ٟٔ‬خٕ ط‪ٞ‬ك‪َٛ٤‬خ‬
‫ُ‪ٗ٨‬وخ‪ ًٝٝ ٙ‬ح‪٩‬ػخهش‪ ،‬ك‪ُ٣ ٜٞ‬ؼ ّي رٔؼخرش ٍحكؼش أ‪ِ٤ًٍ ٝ‬س ُزو‪ّ٤‬ش حُلو‪ٞ‬م ح‪٧‬هَ‪ٟ‬‬
‫حَُٔطزطش رخ‪ٗ٧‬وخ‪ ١ًٝ ٙ‬ح‪٫‬ػخهش رٌَ٘ هخ‪ًُ ،ٙ‬ي ‪َ٣ ٚٗ٧‬طز‪ٓ ٢‬زخَٗس رظؤ‪َ٤ٛ‬‬
‫ح‪ٗ٫‬وخ‪ ١ًٝ ٙ‬ح‪٫‬ػخهش ‪ٝ‬حُويٍس ػِ‪ ٠‬ىٓـ‪ ْٜ‬ك‪ ٢‬حُٔـظٔغ ‪ٝ‬ؿؼِ‪ ْٜ‬كجش ٓ٘ظـش ك‪٢‬‬
‫حُٔـظٔغ‪ٝ ،‬ط‪ٞ‬ك‪ٌٛ َ٤‬ح حُلن ُ‪ٗ٨‬وخ‪ ١ًٝ ٙ‬ح‪٫‬ػخهش ‪٣‬ظطِذ ط‪ٞ‬ك‪ َ٤‬حُؼي‪٣‬ي ٖٓ ح‪٩‬ؿَحءحص‬
‫ح‪ٓ٫‬ظزخه‪٤‬ش حُظ‪ ٢‬طٔ‪ٜ‬ي ‪ٜ٣٩‬خٍ حُظؼِ‪ ْ٤‬حُٔ٘خٓذ ُِ٘و‪ ًٝ ٚ‬ح‪٫‬ػخهش كٔذ ٗ‪ٞ‬ع ‪ٝ‬كـْ‬
‫ح‪٩‬ػخهش‪.‬‬

‫‪ٝ‬طظ‪ُٞ‬ع حُٔٔئ‪٤ُٝ‬ش ػٖ ط‪ٞ‬ك‪ َ٤‬حُظؼِ‪ٗ٨ُ ْ٤‬وخ‪ ١ًٝ ٙ‬ح‪٫‬ػخهش ػِ‪ ٠‬حُوطخع حُلٌ‪٢ٓٞ‬‬
‫‪ٓٝ‬ئٓٔخص حُٔـظٔغ حُٔيٗ‪٣ٞٓ ٢‬خً‪ ،‬كيٓؾ ح‪ٗ٫‬وخ‪ ١ًٝ ٙ‬ح‪٫‬ػخهش ك‪ ٢‬حُٔيحٍّ حُلٌ‪٤ٓٞ‬ش‬
‫‪ٝ‬ط‪ٞ‬ك‪ َ٤‬أى‪ٝ‬حص حُظؼِ‪ ْ٤‬حُٔٔخٗيس ُ‪ٜٔٓ ْٜ‬ش حُوطخع حُلٌ‪ ،٢ٓٞ‬ا‪ٟ‬خكش اُ‪ٔٓ ٠‬ئ‪٤ُٝ‬ش ًُي‬
‫حُوطخع رخُظؼخ‪ٓ ٕٝ‬غ حُٔئٓٔخص حُٔؼ٘‪٤‬ش رلو‪ٞ‬م ً‪ ١ٝ‬ح‪٫‬ػخهش ػٖ هِن حُز‪٤‬جش حُٔ٘خٓزش‬
‫‪ٝ‬حُ‪ٞ‬ػ‪ ٢‬حُٔـظٔؼ‪ُ ٢‬يٓؾ ً‪ ١ٝ‬ح‪٫‬ػخهش ك‪ ٢‬حُظؼِ‪.ْ٤‬‬

‫‪ٝ‬ظ‪َٜ‬ص كٌَس طؤُ‪٤‬ق ‪ٌٛ‬ح حٌُظخد " ‪َ١‬م طيٍ‪ ْ٣‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ٌُ‪ ١ٝ‬ح‪٫‬كظ‪٤‬خؿخص‬
‫حُوخ‪ٛ‬ش " ا‪٣‬لخ ًء ُلن ً‪ ١ٝ‬ح‪٫‬ػخهش ‪ٔٓٝ‬خ‪ٝ‬حط‪ ْٜ‬رـٔ‪٤‬غ ‪ٞ١‬حثق حُٔـظٔغ‪ ،‬فبٌش‪٠‬بػ‪١‬بد ‪...‬‬
‫ٌٍدّ‪١‬غ‬

‫‪057‬‬
‫اٌّشاخغ‬
‫ٔ‪ .‬ارَح‪ٓ ،ْ٤ٛ‬ـي‪ ،)ٔ997( ١‬أٓخُ‪٤‬ذ كي‪٣‬ؼش ك‪ ٢‬طؼِ‪ ْ٤‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص‪ ،‬حُوخ‪َٛ‬س‪ٌٓ :‬ظزش‬
‫ح‪ٗ٧‬ـِ‪.ٞ‬‬
‫ٕ‪ .‬أر‪ ،ٚ٘٣ُ ٞ‬كَ‪٣‬ي (ٕ‪ ،)ٔ98‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ٓ٘خ‪ٛ‬ـ‪ٜ‬خ ‪ٝ‬أ‪ ٍٞٛ‬طيٍ‪ٜٔ٣‬خ‪ ،‬ػٔخٕ‪ :‬ىحٍ‬
‫حُلَهخٕ‪.‬‬
‫ٖ‪ .‬حٓظَحط‪٤‬ـ‪٤‬خص حُظو‪ٝ ْ٣ٞ‬أى‪ٝ‬حط‪( ٚ‬ح‪١٩‬خٍ حُ٘ظَ‪ ٖٓ )١‬اػيحى حُلَ‪٣‬ن حُ‪ُِ ٢٘١ٞ‬ظو‪،ْ٣ٞ‬‬
‫ٖٓ ا‪ٛ‬يحٍ اىحٍس ح‪ٓ٫‬ظلخٗخص ‪ٝ‬ح‪٫‬هظزخٍحص ٓي‪٣َ٣‬ش ح‪٫‬هظزخٍحص‪ُٝ ،‬حٍس حُظَر‪٤‬ش‬
‫‪ٝ‬حُظؼِ‪ ْ٤‬رخٌُِٔٔش ح‪ٍ٧‬ىٗ‪٤‬ش حُ‪ٜ‬خٗٔ‪٤‬ش‪ً ،‬خٗ‪ ٕٞ‬أ‪ ٔٔ ٙ ٖٓ ،ٕٓٓٗ ٍٝ‬اُ‪ٔ٘ ٠‬‬
‫ٗ‪ .‬ريٍ رؼ‪٘٤‬ش ٓلٔي(‪َ١ .)ّٕٓٓٙ‬حثن طيٍ‪ ْ٣‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ك‪ٓ ٢‬يحٍّ حُز٘خص رٌٔش‬
‫حٌَُٔٓش ‪ٓٝ‬ي‪ٞٓ ٟ‬حًزظ‪ٜ‬خ ُِؼ‪ َٜ‬حُلي‪٣‬غ‪ٓ .‬ـِش ٍٓخُش حُظَر‪٤‬ش ‪ٝ‬ػِْ حُ٘لْ‪،‬‬
‫(‪.)ٕٙ‬‬
‫٘‪ .‬ري‪٠ٍٓ ،١ٝ‬خٕ (ٖٕٓٓ)‪ ،‬ط٘ٔ‪٤‬ش حُٔلخ‪ٝ ْ٤ٛ‬حُٔ‪ٜ‬خٍحص حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش‪ ،‬ػٔخٕ‪ :‬ىحٍ‬
‫حُلٌَ‪.‬‬
‫‪ .ٙ‬رَ‪ ،‬كَ‪٣‬يٍ‪٣‬ي‪َ١ .)ّٔ989( .‬م طيٍ‪ ْ٣‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص‪( .‬طَؿٔش ٓلٔي حُٔلظ‪٢‬‬
‫‪ٔٓٝ‬ي‪ٝ‬ف ِٓٔخٕ)‪ :َٜٓ ،ٕ ١ .‬حُيحٍ حُؼَر‪٤‬ش َُِ٘٘ ‪ٝ‬حُظ‪٣ُٞ‬غ‪.‬‬
‫‪ .7‬ؿخٕ‪ ،‬هي‪٣‬ـش ٓلٔي ٓؼ‪٤‬ي‪ٓ .)ّٕٓٓ8( .‬ي‪ ٟ‬حٓظويحّ ٓؼِٔخص حُؼِ‪ٜٓ ّٞ‬خٍحص‬
‫حُظلٌ‪ َ٤‬حُٔ٘ظ‪ ٢ٓٞ‬ك‪ ٢‬طيٍ‪ُٔ ٖٜٔ٣‬وٍَحص حُؼِ‪ ّٞ‬رٔلخكظخص ٌٓش حٌَُٔٓش‪ٓ .‬ـِش‬
‫حُيٍحٓخص ك‪ ٢‬حُظؼِ‪ ْ٤‬حُـخٓؼ‪ .٢‬حُؼيى ‪.ٔ7‬‬
‫‪ .8‬حُوِ‪٤‬لش‪ ،‬كٖٔ ؿؼلَ‪ٓٝ ،‬طخ‪ٝ‬ع‪٤ٟ ،‬خء حُي‪ٓ ٖ٣‬لٔي (‪ )ٖٙٔٗٙ‬حٓظَحط‪٤‬ـ‪٤‬خص‬
‫حُظيٍ‪ ْ٣‬حُلؼخٍ‪ .‬حُيٓخّ‪ٌٓ :‬ظزش حُٔظ٘ز‪.٢‬‬
‫‪٣ُ .9‬ظ‪ ،ٕٞ‬كٖٔ كٔ‪ .)ّٕٖٓٓ( .ٖ٤‬حٓظَحط‪٤‬ـ‪٤‬خص حُظيٍ‪ٍ ْ٣‬إ‪٣‬ش ٓؼخ‪َٛ‬س ُطَم‬
‫حُظؼِ‪ٝ ْ٤‬حُظؼِْ‪ .‬حُوخ‪َٛ‬س‪ :‬ػخُْ حٌُظذ‪.‬‬
‫ٓٔ‪َ١ .‬هخٕ‪ٓ ،‬لٔي (ٕٔٓٓ)‪ٓ ،‬ؼـْ ُٔ‪ٜ‬طِلخص ٓوظخٍس ك‪ ٢‬حُظَر‪٤‬ش‪ ،‬ػٔخٕ‪ٓ :‬ؼ‪ٜ‬ي‬
‫حُظَر‪٤‬ش – ح‪َٝٗٝ٧‬ح‪.‬‬
‫‪058‬‬
‫ٔٔ‪ .‬حُؼزي حٌَُ‪ٍ ،ْ٣‬حٗي كٔ‪ٓ .)ٖٕٙٔٗ( .ٖ٤‬ؼ‪٤‬وخص حٓظويحّ ‪َ١‬م حُظيٍ‪ ْ٣‬حُلي‪٣‬ؼش‬
‫ٖٓ ‪ٝ‬ؿ‪ٜ‬ش ٗظَ ٓؼِٔ‪ ٢‬حَُٔكِش حُٔظ‪ٓٞ‬طش رٔي‪٘٣‬ش حَُ‪٣‬خ‪ . .ٝ‬ؿخٓؼش حُِٔي ٓؼ‪ٞ‬ى‪..‬‬
‫حُٔـِيٖٕٕ‪.ٗٔٓ-ٖ9ٔٙ ،‬‬
‫ٕٔ‪ .‬حُؼز‪ٞ‬ى‪ ،١‬أكٔي كِٔس‪ٓ .)ّٕٕٓٔ( .‬ي‪ ٟ‬حٓظويحّ ٓؼِٔ‪ ٢‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ك‪ ٢‬حَُٔكِش‬
‫ح‪٫‬رظيحث‪٤‬ش ُِلٔخد حٌُ‪ٝ ٢٘ٛ‬حٓظَحط‪٤‬ـ‪٤‬خط‪ ٚ‬حُٔظؼيىس أػ٘خء حُظيٍ‪ .ْ٣‬ؿخٓؼش حُٔ‪:َٛٞ‬‬
‫ٓـِش حُؼِ‪ ّٞ‬ح‪ٔٗ٩‬خٗ‪٤‬ش‪ .‬حُؼيى‪.ٕ٘:‬‬
‫ٖٔ‪ .‬حُؼظ‪٤‬ز‪ ْ٣ٍ ،٢‬ر٘ض ‪ .)ّٕٕٓٔ( .ٍ٬١‬طو‪ ْ٣ٞ‬أىحء ٓؼِٔخص حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ك‪ ٢‬حَُٔكِش‬
‫حُٔظ‪ٓٞ‬طش رٔي‪٘٣‬ش حَُ‪٣‬خ‪ ٝ‬ك‪ٟٞ ٢‬ء ٓؼخ‪ َ٤٣‬حُٔـِْ حُو‪ُٔ ٢ٓٞ‬ؼِٔ‪ ٢‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص‬
‫‪ٍٓ ،NCTM‬خُش ٓخؿٔظ‪ َ٤‬ؿ‪ٍٞ٘٘ٓ َ٤‬س‪ .‬هْٔ حُٔ٘خ‪ٛ‬ؾ ‪َ١ٝ‬م حُظيٍ‪٤ًِ ،ْ٣‬ش‬
‫حُؼِ‪ ّٞ‬ح‪٫‬ؿظٔخػ‪٤‬ش‪ ،‬ؿخٓؼش ح‪ٓ٩‬خّ ٓلٔي رٖ ٓؼ‪ٞ‬ى ح‪٤ٓ٬ٓ٩‬ش‪ ،‬حَُ‪٣‬خ‪.ٝ‬‬
‫ٗٔ‪ .‬ػلخٗش ػِ‪ٝ ،ُٝ‬آهَ‪ .)ّٕٕٓٔ( ٕٝ‬حٓظَحط‪٤‬ـ‪٤‬خص طيٍ‪ ْ٣‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص‪ .‬ح‪ٍ٫‬ىٕ‪:‬‬
‫ىحٍ حُؼوخكش‪.‬‬
‫٘ٔ‪ .‬ػو‪ ،ٕ٬٤‬ارَح‪٘ٓ ،)ٕٓٓٓ( ْ٤ٛ‬خ‪ٛ‬ؾ حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ‪ٝ‬أٓخُ‪٤‬ذ طيٍ‪ٜٔ٣‬خ‪ ،‬ػٔخٕ‪ :‬ىحٍ‬
‫حُٔٔ‪َ٤‬س‪.‬‬
‫‪ .ٔٙ‬حُؼِ‪٤‬خٕ‪ ،‬ك‪ٜ‬ي ػزي حَُكٖٔ‪ٕٛٔٗٙ( .‬ـ)‪ .‬طو‪ ْ٣ٞ‬أىحء ٓؼِٔ‪ ٢‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ك‪ ٢‬حَُٔكِش‬
‫ح‪٫‬رظيحث‪٤‬ش حُؼِ‪٤‬خ رٔي‪٘٣‬ش حَُ‪٣‬خ‪ ٝ‬ك‪ٟٞ ٢‬ء حُٔ‪ٜ‬خٍحص حُظيٍ‪٤ٔ٣‬ش حُ‪ُٓ٬‬ش‪ٍٓ .‬خُش‬
‫ٓخؿٔظ‪ َ٤‬ؿ‪ٍٞ٘٘ٓ َ٤‬س‪ ،‬هْٔ حُظَر‪٤‬ش‪٤ًِ ،‬ش حُؼِ‪ ّٞ‬ح‪٫‬ؿظٔخػ‪٤‬ش‪ ،‬ؿخٓؼش ح‪ٓ٩‬خّ ٓلٔي‬
‫رٖ ٓؼ‪ٞ‬ى ح‪٤ٓ٬ٓ٩‬ش‪ ،‬حَُ‪٣‬خ‪.ٝ‬‬
‫‪ .ٔ7‬كظل‪٣ً ٢‬خد ٓز‪٤‬ظخٕ‪ ،‬أٓخُ‪٤‬ذ ‪َ١ٝ‬حثن طيٍ‪ ْ٣‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص َُِٔكِش ح‪ٓ٧‬خٓ‪٤‬ش‪،‬‬
‫‪ٛ‬للش ٖٕ٘‪ .‬رظ‪َّٜ‬ف‪.‬‬
‫‪ .ٔ8‬كي‪ ٟٝ‬حُل٘خٕ‪ ،‬أٓ‪ ٖ٤‬حُٔٔظَ‪٣‬ل‪ٓ ،ٖ٤‬لٔي ػَر‪٤‬خص (‪ ،)ٕٓٓ7‬ىُ‪ َ٤‬حُٔؼِْ‬
‫حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص حُ‪ٜ‬ق حُٔخىّ (حُطزؼش ح‪ ،)٠ُٝ٧‬ح‪ٍ٧‬ىٕ‪-‬ػٔخٕ‪ُٝ :‬حٍس حُظَر‪٤‬ش‬
‫‪ٝ‬حُظؼِ‪ ْ٤‬اىحٍس حُٔ٘خ‪ٛ‬ؾ ‪ٝ‬حٌُظذ حُٔيٍٓ‪٤‬ش‪ ،‬حُ‪ٞ‬كيس حُؼخٗ‪٤‬ش حُيٍّ حُؼخٖٓ هٔٔش‬
‫ح‪٧‬ػيحى حُؼَ٘‪٣‬ش‪ِٓ ،‬ق (٘٘‪ٛ )9ٓ-‬للش (‪ ،)8ٖ-79‬ؿِء حُؼخٗ‪ .٢‬رظ‪َّٜ‬ف‪.‬‬

‫‪059‬‬
‫‪ .ٔ9‬هخ‪ ،٢ٗٞ١‬ػزي هللا (‪١ ،)ٔ99ٙ‬ز‪٤‬ؼش حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ‪ ،Math ٔ/9ٙ‬ػٔخٕ‪ٓ :‬ؼ‪ٜ‬ي‬
‫حُظَر‪٤‬ش – ح‪َٝٗٝ٧‬ح‪.‬‬
‫ٕٓ‪ً .‬ظخد أٓخُ‪٤‬ذ حُو‪٤‬خّ ‪ٝ‬حُظ٘و‪ ٚ٤‬ك‪ ٢‬حُظَر‪٤‬ش حُوخ‪ٛ‬ش ى‪ .‬كخٍ‪ٝ‬م حَُ‪ٓٝ‬خٕ ٕٕٔٓ‪-‬‬
‫ٖٖٗٔ ىحٍ حُلٌَ‪.‬‬
‫ٕٔ‪ً .‬ظخد ح‪ٟ٫‬طَحرخص حُِٔ‪٤ًٞ‬ش ‪ٝ‬ح‪ٗ٫‬لؼخُ‪٤‬ش ى‪ .‬ه‪ُٞ‬ش ‪٣‬ل‪ ٖٔٗ٘-ٕٓٔٗ ٠٤‬ىحٍ حُلٌَ‪.‬‬
‫ٕٕ‪ً .‬ظخد ح‪٫‬ػخهخص حُـٔٔ‪٤‬ش ‪ٝ‬حُ‪ٜ‬ل‪٤‬ش ى‪ .‬ػزي حُؼِ‪ ِ٣‬حَُٔ‪١‬خ‪ٝ ١ٝ‬ى‪ .‬ؿٔ‪ َ٤‬حُ‪ٜٔ‬خى‪١‬‬
‫ٕٓٔٓ‪ ٖٔٗٓ-‬ىحٍ حُلٌَ‪.‬‬
‫ٖٕ‪ً .‬ظخد حُٔيهَ حُ‪ ٠‬ح‪ٟ‬طَحد حُظ‪ٞ‬كي حُٔلخ‪ ْ٤ٛ‬ح‪ٓ٫‬خٓ‪٤‬ش ‪َ١ٝ‬م حُظيهَ ى‪ٗ .‬خ‪٣‬ق‬
‫حُِحٍع ٕٕٔٓ‪ ٖٖٔٗ-‬ىحٍ حُلٌَ‪.‬‬
‫ٕٗ‪ً .‬ظخد حُٔ‪ٛٞ‬زش ‪ٝ‬حُظل‪ٞ‬م ‪ٝ‬ح‪٫‬ريحع ى‪ .‬كظل‪ ٢‬ؿَ‪ٝ‬حٕ ٕٕٔٓ‪ ٖٖٔٗ-‬ىحٍ حُلٌَ‪.‬‬
‫ٕ٘‪ً .‬ظخد ‪ٛ‬ؼ‪ٞ‬رخص حُظؼِْ ى‪ .‬حٓخٓش حُزطخٗ‪٤‬ش ٓخُي حَُٗيحٕ ػز‪٤‬ي حُٔزخ‪ِ٣‬ش ػزي حُٔـ‪٤‬ي‬
‫حُوطخ‪١‬ز‪ ٖٖٔٗ-ٕٕٓٔ ٚ‬ىحٍ حُٔٔ‪َ٤‬س‪.‬‬
‫‪ً .ٕٙ‬ظخد ٓويٓش ك‪ ٢‬ح‪ٟ‬طَحرخص حُظ‪ٞ‬ح‪ َٛ‬ى‪ ٠ٓٞٓ .‬ػٔخ‪َ٣‬س ى‪٣ .‬خَٓ حُ٘خ‪-ٕٕٓٔ ٍٞ١‬‬
‫ٖٖٗٔ ىحٍ حُلٌَ‪.‬‬
‫‪ً .ٕ7‬ظخد ٓويٓش ك‪ ٢‬ح‪٩‬ػخهش حُز‪٣َٜ‬ش ى‪ ٠٘ٓ .‬حُلي‪٣‬ي‪ ٖٔٗٗ-ٕٖٓٔ ١‬ىحٍ حُلٌَ‪.‬‬
‫‪ً .ٕ8‬ظخد ٓويٓش ك‪ ٢‬ح‪٩‬ػخهش حُؼوِ‪٤‬ش ى‪ .‬كخٍ‪ٝ‬م حَُ‪ٓٝ‬خٕ ٕٓٔٓ‪ ٖٔٗٓ-‬ىحٍ حُلٌَ‪.‬‬
‫‪ٓ .ٕ9‬لٔي‪َ٤ٓ ،‬كض ٓلٔ‪ٞ‬ى‪ٜٓ .)ّٕٓٔ٘( .‬خىٍ طط‪ َ٣ٞ‬طؼِ‪ ْ٤‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص‪ .‬ػٔخٕ‪:‬‬
‫ًَِٓ ى‪٣‬ز‪ُ ٞٗٞ‬ظؼِ‪ ْ٤‬حُظلٌ‪.َ٤‬‬
‫ٖٓ‪ .‬ح‪٫‬طـخ‪ٛ‬خص حُلي‪٣‬ؼش ك‪ ٢‬طيٍ‪ ْ٣‬حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬خص ُِلجخص ً‪ ١ٝ‬ح‪٫‬كظ‪٤‬خؿخص حُوخ‪ٛ‬ش‪،‬‬
‫ٓلٔ‪ٞ‬ى ريٍ‬

‫‪071‬‬
‫الفهرس‬
‫‪6‬‬ ‫املكدمة‬
‫‪7‬‬ ‫الفصل األول‪ :‬مفاهيه حول الرتبية اخلاصة‬
‫‪8‬‬ ‫مفهوو الرتبية اخلاصة‬
‫‪8‬‬ ‫أهداف الرتبية اخلاصة‬
‫‪10‬‬ ‫مبادئ الرتبية اخلاصة‪:‬‬
‫‪12‬‬ ‫فئات الرتبية اخلاصة‬
‫‪13‬‬ ‫خصائص طالب الرتبية اخلاصة وأساليب زعايتهه‬
‫‪14‬‬ ‫السعاية الرتبوية لروي االحتياجات اخلاصة‪:‬‬
‫‪21‬‬ ‫الفصل الثاىي‪ :‬اسرتاتيجيات تدزيص ذوي االحتياجات اخلاصة‬
‫‪22‬‬ ‫السياضيات وصعوبات التعله‬
‫‪25‬‬ ‫طسم تعليه وتدزيص ذوي اإلعاقة الشّنعيّة‬
‫‪26‬‬ ‫اسرتاتيجيات تدزيص ذوي االحتياجات اخلاصة‬
‫‪27‬‬ ‫طسم تدزيص املهازات املختلفة‬
‫‪28‬‬ ‫ىظسيات التعله الشلونية واملعسفية‬
‫‪30‬‬ ‫أهه ىظسيات التعله‬
‫‪35‬‬ ‫طسم وأساليب تدزيص ذوي صعوبات التعله‬
‫‪40‬‬ ‫الفصل الثالث‪ :‬السياضيات ‪ ...‬واسرتاتيجيات تدزيشها‬
‫‪41‬‬ ‫مفهوو السياضيات‬
‫‪42‬‬ ‫أهنية السياضيات‬
‫‪43‬‬ ‫مساحل تطوز السياضيات‬
‫‪46‬‬ ‫مــً اخرتع الصفس؟‬
‫‪48‬‬ ‫دوز العسب يف تطويس السياضيات‬
‫‪51‬‬ ‫املشاهنات العسبية يف السياضيات‬
‫‪54‬‬ ‫مياهج السياضيات واملعسفة السياضية‬
‫‪070‬‬
‫‪80‬‬ ‫االجتاهات احلديثة لتدزيص السياضيات لروي اإلعاقة الشنعية‬
‫‪89‬‬ ‫الفصل السابع‪ :‬مهازات ما قبل تعله السياضيات‬
‫‪90‬‬ ‫مهازات ما قبل تعله السياضيات‬
‫‪90‬‬ ‫مهازة التصييف‬
‫‪92‬‬ ‫ما الفسم بني التصييف والتطابل‪:‬‬
‫‪92‬‬ ‫مهازة املكازىة‬
‫‪93‬‬ ‫التياظس االحادي (املكابلة)‬
‫‪96‬‬ ‫الفصل اخلامص‪ :‬األعداد والعنليات عليها‬
‫‪97‬‬ ‫األعداد احلكيكية والعنليات عليها‬
‫‪98‬‬ ‫خصائص األعداد احلكيكة واألعداد الهلية‬
‫‪98‬‬ ‫مميزات األعداد احلكيكية‪:‬‬
‫‪99‬‬ ‫األعداد الصخيخة‬
‫‪105‬‬ ‫الهشوز العادية والعنليات عليها‬
‫‪112‬‬ ‫الهشوز العظسية والعنليات عليها‬
‫‪115‬‬ ‫العنليات احلشابية األزبعة‬
‫‪119‬‬ ‫الفصل الشادض‪ :‬اهليدسة والكياض‬
‫‪120‬‬ ‫اهليدسة‬
‫‪121‬‬ ‫أهه األطهال اهليدسية‬
‫‪125‬‬ ‫الكياض‪:‬‬
‫‪126‬‬ ‫الكياض يف السياضيات‬
‫‪129‬‬ ‫الفصل الشابع‪ :‬أساليب وطسم تكويه ذوي االحتياجات اخلاصة‬
‫‪130‬‬ ‫مفهوو التكويه‬
‫‪130‬‬ ‫أىواع التكويه‬
‫‪134‬‬ ‫أغساض التكويه واستخداماته‬
‫‪135‬‬ ‫أساليب التكويه وأدواته‬
‫‪071‬‬
‫‪140‬‬ ‫التكويه الواقعي ‪Authentic Assessment‬‬
‫‪142‬‬ ‫أهداف التكويه‬
‫‪144‬‬ ‫خصائص التكويه الواقعي‬
‫‪144‬‬ ‫ميزات التكويه الواقعي‬
‫‪146‬‬ ‫الفصل الثامً‪ :‬مظهالت وصعوبات تعله السياضيات وطسم عالجها‬
‫‪147‬‬ ‫صعوبات التعله‬
‫‪147‬‬ ‫صعوبات تعله السياضيات‬
‫‪150‬‬ ‫طسم عالج صعوبات تعله السياضيات‬
‫‪152‬‬ ‫طسم االتصال والتواصل مع الطالب ذوي العوم الشنعي‬
‫‪167‬‬ ‫اخلامتة‬
‫‪168‬‬ ‫املساجع‬

‫‪072‬‬

You might also like