ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ

Թեմայի արդիականությունը։ Ցանկացած կրթական համակարգի

հիմքում ընկած է որոշակի, քիչ թե շատ գիտակցված աշխարհայացքը: Դա
բխում է կրթության և դաստիարակության սոցիալական գործառույթներից։
Ժամանակակից հասարակության զարգացման կարևոր խնդիրներից է նոր
մարդու ձևավորումը, որի կյանքի հիմնական ուղեցույցը պետք է լինի
իսկապես գիտական աշխարհայացքը։ Երիտասարդների շրջանում
գիտական աշխարհայացքի ձևավորման խնդրի նկատմամբ խորը
ուշադրությունը բնորոշ է պետության ողջ գործունեությանը որպես
ամբողջություն։ Դիալեկտիկայի գաղափարական հիմնախնդիրները
կապված են անհատի հումանիստական կողմնորոշված ակտիվ կյանքի
դիրքորոշման հաստատման հետ՝ կոլեկտիվի, սոցիալական խմբի, ամբողջ
ժողովրդի, ներառյալ համալսարանականների և միջնակարգ դպրոցների
սովորողների նախաձեռնության զարգացումը։
Ժամանակակից պայմաններում հատկապես կարևոր է
երիտասարդների շրջանում գիտական աշխարհայացքի ձևավորման
մեխանիզմի հիմնավորումը. խոսքի ազատությունը, հրապարակայնությունը,
քաղաքական և ինտելեկտուալ բազմակարծությունը և կրոնի
ժողովրդականությունը, որոնք երբեմն չափազանցված ձևեր են ստանում:
Որպեսզի հասարակությունը կարողանա դիմակայել այդ բացասական
դրսևորումներին, անհրաժեշտ է բարձրացնել գիտության հեղինակությունը,
գիտական մտավորականությունը, բարելավել կրթական համակարգը։
Միևնույն ժամանակ, հասարակության հոգևոր թարմացման գործընթացը
անքակտելիորեն կապված է երիտասարդ սովորողների աշխարհայացքի
դիալեկտիկական-մատերիալիստական հայեցակարգի տեսական
զարգացումների հետ։ Կյանքն այսօր յուրաքանչյուր երիտասարդի ստիպում
է խորը պատկերացում կազմել ժամանակակից առաջադրանքների բնույթի
մասին, ամուր գիտական հայացք, սկզբունքներին հավատարիմ, բարձր
հոգևոր և բարոյական մշակույթ և պատասխանատու վերաբերմունք
բիզնեսի նկատմամբ: Այս առումով նոր կարիքներ են առաջանում կրթության
ժամանակակից բովանդակության և տեխնոլոգիաների, սեփական
ինտելեկտուալ ներուժի շարունակական կատարելագործման, գիտելիքի այն
ոլորտների արագ և արդյունավետ զարգացման համար, որոնք ոչ վաղ
անցյալում էական նշանակություն չունեին ուսումնական
հաստատությունների շրջանավարտների համար։
Երիտասարդ սովորողների շրջանում գիտական աշխարհայացքի
ձևավորման արդիականությունն այսօր որոշվում է առաջին հերթին մեր
հասարակության բոլոր մակարդակներում փոփոխությունների մասշտաբով,
ինչը պահանջում է գիտակցության վերակառուցում։ Եթե լայն զանգվածների
մեջ գիտական աշխարհայացքի ձևավորումը հասարակության նորացման
հրատապ անհրաժեշտություն է, ապա ընդհանրապես երիտասարդների և
մասնավորապես նրա ուսանողական մասի առնչությամբ այն
առանձնահատուկ նշանակություն ունի։ Այս խնդրի արդիականությունը
նշվում է Կրթության ազգային հայեցակարգի, «Կրթության մասին» օրենքի
փաստաթղթերում և որոշվում է մի շարք գործոններով, որոնցից
ամենաէականը կարելի է անվանել երիտասարդների համամասնության
կայուն աճը:
Ուսումնասիրության նպատակն է ուսումնասիրել սովորողների
գիտական հայացքի ձևավորման գործընթացը և որոշել դրա
նշանակությունը կրթական համակարգի հետագա կատարելագործման
համար:
Այս նպատակին հասնելն իրականացվում է հետևյալ հետազոտական
խնդիրների լուծման միջոցով.
- դիտարկել «գիտական», «աշխարհայացք», «գիտական
աշխարհայացք» հասկացությունները մանկավարժության պատմության
մեջ.
- որոշել ուսումնական հաստատությունների սովորողների
գաղափարական պատրաստության էությունը և հիմնական բաղադրիչները.
- ուսումնասիրել ժամանակակից պայմաններում սովորողների
գիտական աշխարհայացքի ձևավորման բնույթի շարունակականությունը,
հետևողականությունը և բարդությունը.
- վերլուծել ընդհանուրի և մասնավորի դիալեկտիկան սովորողների
անհատականության աշխարհայացքային պատրաստման մեջ.
- բացահայտել լրացուցիչ կրթության համակարգի դերն ու
նշանակությունը անհատի գիտական աշխարհայացքի ձևավորման գործում.
- որոշել լրացուցիչ կրթական հաստատություններում սովորողների
գիտական հայացքների ձևավորման գործընթացի հիմնական
ուղղությունները։

ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆ ՀԱՅԱՑՔԻ ԿԱԶՄԱՎՈՐՄԱՆ ՊԱՏՄԱԿԱՆ

ՄԱՆԿԱՎԱՐԺԱԿԱՆ ԱՍՊԵԿՏՆԵՐԸ
Մարդը ռացիոնալ սոցիալական էակ է: Բարդ իրական աշխարհում
նպատակահարմար գործելու համար նա պետք է ոչ միայն շատ բան իմանա,
այլև կարողանա։ Կարողանալ ընտրել նպատակներ, կարողանալ կայացնել
այս կամ այն որոշումը։ Դա անելու համար նրան առաջին հերթին
անհրաժեշտ է աշխարհի խորը և ճիշտ ըմբռնում՝ աշխարհայացք։
Աշխարհայացքը օբյեկտիվ աշխարհի և դրանում մարդու տեղի մասին
տեսակետների համակարգ է, շրջապատող իրականության և իր նկատմամբ
անձի վերաբերմունքի, ինչպես նաև համոզմունքների, իդեալների,
ճանաչողության և գործունեության սկզբունքների, արժեքային
կողմնորոշումների վերաբերյալ, որոնք ձևավորվել են: Եվ իսկապես, մարդ
գոյություն չունի այլ կերպ, քան այլ մարդկանց, ընտանիքի, կոլեկտիվի,
ազգի, բնության, ընդհանրապես աշխարհի նկատմամբ որոշակի
հարաբերության մեջ։
Այս վերաբերմունքը հիմնված է ամենաէական հարցի վրա՝ «Ի՞նչ է
աշխարհը»։
Մարդը միշտ կարիք է ունեցել զարգացնելու ընդհանուր
պատկերացում աշխարհի՝ որպես ամբողջության և նրանում մարդու տեղի
մասին: Նման ներկայացումը սովորաբար կոչվում է աշխարհի
համընդհանուր պատկեր:
Աշխարհի համընդհանուր պատկերը գիտության և մարդկանց
պատմական փորձի կուտակած գիտելիքների որոշակի քանակն է: Մարդը
միշտ մտածում է, թե որն է իր տեղը աշխարհում, ինչու է ապրում, որն է իր
կյանքի իմաստը, ինչու կա կյանք և մահ, ինչպես պետք է վարվել այլ
մարդկանց և բնության հետ և այլն:
Յուրաքանչյուր դարաշրջան, յուրաքանչյուր սոցիալական խումբ և,
հետևաբար, յուրաքանչյուր մարդ մարդկությանը հուզող հարցերի լուծման
մասին քիչ թե շատ հստակ կամ աղոտ պատկերացում ունի։ Այս
որոշումների և պատասխանների համակարգը ձևավորում է ամբողջ
դարաշրջանի և անհատի աշխարհայացքը: Պատասխանելով աշխարհում
մարդու տեղի, աշխարհի հետ մարդու հարաբերության մասին հարցին,
մարդիկ, ելնելով իրենց տրամադրության տակ գտնվող աշխարհայացքից,
մշակում են աշխարհի պատկերը, որը տալիս է կառուցվածքի մասին
ընդհանրացված գիտելիքներ, ընդհանուր կառուցվածքը, այն ամենի
առաջացման և զարգացման օրինաչափությունները, որոնք այս կամ այն
կերպ շրջապատում են մարդուն:
Մարդը, ունենալով աշխարհում իր տեղի մասին ընդհանուր
գիտելիքներ, կառուցում է իր ընդհանուր գործունեությունը, որոշակի
աշխարհայացքին համապատասխան սահմանում իր ընդհանուր և
մասնավոր նպատակները։ Այս գործունեությունը և այդ նպատակները,
որպես կանոն, ամբողջ խմբերի կամ անհատների որոշակի շահերի
արտահայտումն են։
Ուրեմն աշխարհայացքը հայացքների, գնահատականների,
սկզբունքների, աշխարհի որոշակի տեսլականի ու ըմբռնման, ինչպես նաև
մարդու վարքի ու գործողությունների ծրագիր է։
Աշխարհայացքի պատմական տեսակները՝ դիցաբանություն, կրոն,
փիլիսոփայություն։
Առասպելաբանական աշխարհայացք - անկախ նրանից՝ դա
վերաբերում է հեռավոր անցյալին, թե այսօր, մենք կանվանենք այնպիսի
աշխարհայացք, որը հիմնված չէ տեսական փաստարկների և
պատճառաբանությունների վրա, կամ աշխարհի գեղարվեստական և
զգացմունքային փորձառության կամ ոչ ադեկվատ ընկալումից ծնված
հանրային պատրանքների վրա։ Առասպելի առանձնահատկություններից
մեկը, որն անվրեպ տարբերում է նրան գիտությունից, այն է, որ առասպելը
բացատրում է «ամեն ինչ», քանի որ նրա համար անհայտ չկա։ Դա
ամենավաղ, իսկ ժամանակակից գիտակցության համար՝ արխայիկ,
աշխարհայացքի ձևն է։
 Պատմականորեն աշխարհայացքի առաջին ձևը դիցաբանությունն է։
Այն առաջանում է սոցիալական զարգացման ամենավաղ փուլում:
Այնուհետև մարդկությունը առասպելների, այսինքն՝ լեգենդների տեսքով,
փորձեց պատասխանել այնպիսի գլոբալ հարցերի, ինչպիսիք են ամբողջ
տիեզերքի ծագումն ու կառուցվածքը, բնական ամենակարևոր երևույթների,
կենդանիների և մարդկանց առաջացումը:
Դիցաբանության զգալի մասը կազմում էին բնության կառուցվածքին
նվիրված տիեզերաբանական առասպելները։ Միևնույն ժամանակ,
առասպելներում մեծ ուշադրություն է դարձվել մարդկանց կյանքի տարբեր
փուլերին, ծննդյան և մահվան գաղտնիքներին, բոլոր տեսակի
փորձություններին, որոնք դարանակալում են մարդուն իր կյանքի
ճանապարհին: Առանձնահատուկ տեղ են գրավում մարդկանց
ձեռքբերումների մասին առասպելները՝ կրակ պատրաստելը, արհեստների
գյուտը, գյուղատնտեսության զարգացումը, վայրի կենդանիների
ընտելացումը։
Հայտնի անգլիացի ազգագրագետ Բ.Մալինովսկին նշել է, որ
առասպելը, ինչպես այն եղել է պարզունակ համայնքում, այսինքն՝ իր
կենդանի սկզբնական ձևով, ոչ թե պատմվող պատմություն է, այլ
իրականություն, որն ապրում է։ Սա ինտելեկտուալ վարժություն կամ
գեղարվեստական ստեղծագործություն չէ, այլ պարզունակ կոլեկտիվի
գործողությունների գործնական ուղեցույց: Առասպելի նպատակը մարդուն
որևէ գիտելիք կամ բացատրություն տալը չէ։ Առասպելը ծառայում է
որոշակի սոցիալական վերաբերմունքի արդարացմանը, որոշակի տեսակի
համոզմունքների և վարքագծին պատժելուն: Առասպելաբանական
մտածողության գերիշխանության շրջանում հատուկ գիտելիքներ ձեռք
բերելու կարիք չկար։
Այսպիսով, առասպելը գիտելիքի բնօրինակ ձև չէ, այլ աշխարհայացքի
հատուկ տեսակ, բնական երևույթների և կոլեկտիվ կյանքի կոնկրետ
փոխաբերական սինկրետիկ գաղափար: Առասպելում, որպես մարդկային
մշակույթի ամենավաղ ձև, համակցվել են գիտելիքների, կրոնական
համոզմունքների, իրավիճակի բարոյական, գեղագիտական և հուզական
գնահատականի հիմքերը։ Եթե առասպելի առնչությամբ կարելի է խոսել
գիտելիքի մասին, ապա «գիտելիք» բառն այստեղ ունի ոչ թե ավանդական
գիտելիքների ձեռքբերման, այլ աշխարհայացքի, զգայական կարեկցանքի
իմաստ (այսպես ենք մենք օգտագործում այս տերմինը «սիրտ»
արտահայտություններում. իրեն զգում է», «կին ճանաչել» և այլն): դ.):
Հայտնի անգլիացի ազգագրագետ Բ.Մալինովսկին նշել է, որ
առասպելը, ինչպես այն եղել է պարզունակ համայնքում, այսինքն՝ իր
կենդանի սկզբնական ձևով, ոչ թե պատմվող պատմություն է, այլ
իրականություն, որն ապրում է։ Սա ինտելեկտուալ վարժություն կամ
գեղարվեստական ստեղծագործություն չէ, այլ պարզունակ կոլեկտիվի
գործողությունների գործնական ուղեցույց: Առասպելի նպատակը մարդուն
որևէ գիտելիք կամ բացատրություն տալը չէ։ Առասպելը ծառայում է
որոշակի սոցիալական վերաբերմունքի արդարացմանը, որոշակի տեսակի
համոզմունքների և վարքագծին պատժելուն: Առասպելաբանական
մտածողության գերիշխանության շրջանում հատուկ գիտելիքներ ձեռք
բերելու կարիք չկար։
 Առասպելը սովորաբար միավորում է երկու ասպեկտ՝ դիախրոնիկ
(պատմություն անցյալի մասին) և սինխրոնիկ (ներկայի և ապագայի
բացատրություն): Այսպիսով, առասպելի օգնությամբ անցյալը կապվեց
ապագայի հետ, և դա ապահովեց սերունդների հոգևոր կապը։ Առասպելի
բովանդակությունը պարզունակ մարդուն թվում էր չափազանց իրական,
բացարձակ վստահության արժանի։
Առասպելաբանությունը հսկայական դեր է խաղացել մարդկանց
կյանքում նրանց զարգացման վաղ փուլերում: Առասպելները, ինչպես նշվեց
ավելի վաղ, հաստատում էին տվյալ հասարակության մեջ ընդունված
արժեհամակարգը, սատարում և հաստատում էին վարքի որոշակի նորմեր:
Եվ այս առումով նրանք հասարակական կյանքի կարևոր կայունացուցիչներ
էին։ Սա չի սպառում առասպելաբանության կայունացնող դերը։
Առասպելների հիմնական նշանակությունն այն է, որ նրանք
ներդաշնակություն են հաստատել աշխարհի և մարդու, բնության և
հասարակության, հասարակության և անհատի միջև և դրանով իսկ
ապահովել մարդկային կյանքի ներքին ներդաշնակությունը։
Մարդկության պատմության վաղ փուլում դիցաբանությունը միակ
գաղափարախոսական ձևը չէր: Այս ժամանակաշրջանում գոյություն է
ունեցել նաև կրոն։ Իսկ ինչպիսի՞ն են եղել առասպելաբանության ու կրոնի
հարաբերությունները, և ո՞րն է դրանց յուրահատկությունը
աշխարհայացքային խնդիրների լուծման գործում։
Առասպելաբանականին, թեև նրանից տարբեր, մոտ էր կրոնական
աշխարհայացքը, որը զարգացավ դեռևս չհատված, չտարբերակված
հասարակական գիտակցության խորքերից։ Ինչպես
առասպելաբանությունը, այնպես էլ կրոնը դիմում է երևակայությանը և
զգացմունքներին: Սակայն, ի տարբերություն առասպելի, կրոնը չի
«խառնում» երկրայինն ու սուրբը, այլ ամենախորը և անշրջելի կերպով
բաժանում է երկու հակադիր բևեռների։ Ստեղծագործող ամենակարող ուժը՝
Աստված, կանգնած է բնությունից և բնությունից դուրս: Աստծո գոյությունը
մարդն ապրում է որպես հայտնություն: Որպես հայտնություն՝ մարդուն
տրվում է իմանալու, որ իր հոգին անմահ է, գերեզմանից այն կողմ նրան
սպասում է հավիտենական կյանքը և հանդիպում Աստծո հետ:
Կենսական չմնացին կրոնը, կրոնական գիտակցությունը, կրոնական
վերաբերմունքը աշխարհին։ Մարդկության պատմության ընթացքում
նրանք, ինչպես մյուս մշակութային կազմավորումները, զարգացել են,
բազմազան ձևեր են ձեռք բերել Արևելքում և Արևմուտքում, պատմական
տարբեր դարաշրջաններում։ Բայց նրանց բոլորին միավորում էր այն
փաստը, որ ցանկացած կրոնական աշխարհայացքի կենտրոնում
բարձրագույն արժեքների որոնումն է, կյանքի ճշմարիտ ուղին, և այն, որ և՛
այդ արժեքները, և՛ դրանց տանող կյանքի ուղին փոխանցվում են դեպի
տրանսցենդենտալ, այլաշխարհիկ տարածք, ոչ թե երկրային, այլ դեպի
«հավերժական» կյանք: Մարդու բոլոր արարքներն և նույնիսկ նրա մտքերը
գնահատվում, հաստատվում կամ դատապարտվում են այս բարձրագույն,
բացարձակ չափանիշով։
Նախ, պետք է նշել, որ առասպելներում մարմնավորված
ներկայացումները սերտորեն միահյուսվել են ծեսերի հետ և ծառայել որպես
հավատքի առարկա։ Նախնադարյան հասարակության մեջ
դիցաբանությունը սերտ փոխազդեցության մեջ էր կրոնի հետ: Սակայն
միանշանակ ասել, որ դրանք անբաժան են, սխալ կլինի։
Դիցաբանությունը գոյություն ունի կրոնից առանձին՝ որպես
սոցիալական գիտակցության անկախ, համեմատաբար անկախ ձև: Բայց
հասարակության զարգացման ամենավաղ փուլերում դիցաբանությունն ու
կրոնը կազմում էին մեկ ամբողջություն։ Բովանդակային, այսինքն՝
աշխարհայացքային կոնստրուկցիաների տեսակետից, դիցաբանությունն ու
կրոնն անբաժանելի են։ Չի կարելի ասել, որ որոշ առասպելներ «կրոնական»
են, իսկ մյուսները՝ «առասպելաբանական»: Այնուամենայնիվ, կրոնն ունի իր
առանձնահատկությունները: Եվ այս յուրահատկությունը չի կայանում
աշխարհայացքային կառուցումների հատուկ տեսակի մեջ (օրինակ,
որոնցում գերիշխում է աշխարհի բաժանումը բնականի և գերբնականի), և
ոչ էլ այս աշխարհայացքային կառույցների հետ հատուկ հարաբերության
մեջ (հավատքի վերաբերմունք): Աշխարհի բաժանումը երկու մակարդակի
բնորոշ է դիցաբանությանը զարգացման բավականին բարձր փուլում, և
հավատքի վերաբերմունքը նույնպես դիցաբանական գիտակցության
անբաժան մասն է: Կրոնի առանձնահատկությունը պայմանավորված է
նրանով, որ կրոնի հիմնական տարրը պաշտամունքային համակարգն է,
այսինքն՝ գերբնականի հետ որոշակի հարաբերություններ հաստատելուն
ուղղված ծիսական գործողությունների համակարգը։ Եվ հետևաբար,
յուրաքանչյուր առասպել դառնում է կրոնական այնքանով, որքանով
ընդգրկված է պաշտամունքային համակարգում, հանդես է գալիս որպես
դրա բովանդակային կողմ։
Աշխարհայացքային կոնստրուկցիաները, ընդգրկվելով
պաշտամունքային համակարգում, ձեռք են բերում դոգմայի բնույթ։ Իսկ դա
աշխարհայացքին տալիս է առանձնահատուկ հոգեւոր ու գործնական
բնույթ։ Աշխարհայացքային կոնստրուկցիաները հիմք են դառնում ֆորմալ
կարգավորման և կանոնակարգման, սովորույթների և ավանդույթների
պարզեցման և պահպանման համար: Կրոնը ծեսերի օգնությամբ
զարգացնում է մարդկանց սիրո, բարության, հանդուրժողականության,
կարեկցանքի, գթասրտության, պարտքի, արդարության և այլնի
զգացումները՝ նրանց տալով առանձնահատուկ արժեք՝ նրանց
ներկայությունը կապելով սուրբի, գերբնականի հետ։
Կրոնի հիմնական գործառույթն է օգնել մարդուն հաղթահարել իր
էության պատմականորեն փոփոխական, անցողիկ, հարաբերական
կողմերը և բարձրացնել մարդուն դեպի բացարձակ, հավերժական բան:
Փիլիսոփայական լեզվով կրոնը կոչված է մարդուն «արմատավորելու»
տրանսցենդենտի մեջ: Հոգևոր և բարոյական հարթությունում դա
դրսևորվում է նորմերին, արժեքներին և իդեալներին բացարձակ, անփոփոխ
բնույթ տալով, անկախ մարդկային գոյության տարածական-ժամանակային
կոորդինատների, սոցիալական ինստիտուտների և այլնի կոնյունկտուրայից:
Այսպիսով, կրոնը տալիս է իմաստ և գիտելիքը և, հետևաբար, մարդկային
գոյության կայունությունը օգնում է նրան հաղթահարել աշխարհիկ
դժվարությունները:
 Մարդկության գոյության պատմության ընթացքում փիլիսոփայությունը
զարգանում է որպես սոցիալական գիտակցության կայուն ձև՝ դիտարկելով
աշխարհայացքային հարցեր։
Այն կազմում է աշխարհայացքի տեսական հիմքը կամ նրա տեսական
միջուկը, որի շուրջ ձևավորվել է աշխարհիկ իմաստության ընդհանրացված
առօրյա հայացքների մի տեսակ հոգևոր ամպ, որը կազմում է
աշխարհայացքի կենսական մակարդակ։
Փիլիսոփայության և աշխարհայացքի հարաբերությունները կարելի է
բնութագրել նաև այսպես՝ «աշխարհայացք» հասկացությունն ավելի լայն է,
քան «փիլիսոփայություն» հասկացությունը։ Փիլիսոփայությունը
սոցիալական և անհատական գիտակցության ձև է, որը մշտապես
տեսականորեն հիմնավորված է, ունի գիտականության ավելի մեծ
աստիճան, քան պարզապես աշխարհայացքը, ասենք, առողջ դատողության
առօրյա մակարդակում, որն առկա է մարդու մոտ, ով երբեմն նույնիսկ
չգիտի, թե ինչպես դա անել: գրել կամ կարդալ:
Փիլիսոփայությունը գիտակցության աշխարհայացքային ձև է: Սակայն
ամեն աշխարհայացք չէ, որ կարելի է փիլիսոփայական անվանել։ Մարդը
կարող է ունենալ բավականին համահունչ, բայց ֆանտաստիկ
պատկերացումներ շրջապատող աշխարհի և իր մասին:
Բոլորը, ովքեր ծանոթ են Հին Հունաստանի առասպելներին, գիտեն, որ
հարյուրավոր և հազարավոր տարիներ մարդիկ ապրել են, ասես, երազների
և երևակայությունների հատուկ աշխարհում: Այս համոզմունքներն ու
գաղափարները շատ կարևոր դեր են խաղացել նրանց կյանքում՝ դրանք եղել
են պատմական հիշողության մի տեսակ արտահայտություն և պահապան։
Զանգվածային գիտակցության մեջ փիլիսոփայությունը հաճախ
ներկայացվում է որպես իրական կյանքից շատ հեռու մի բան:
Փիլիսոփաների մասին խոսվում է որպես մարդկանց «ոչ այս աշխարհից»:
Այս իմաստով փիլիսոփայելը երկարատև, անորոշ պատճառաբանություն է,
որի ճշմարտացիությունը չի կարելի ոչ ապացուցել, ոչ հերքել:
Նման կարծիքին, սակայն, հակասում է այն, որ կուլտուրական,
քաղաքակիրթ հասարակության մեջ յուրաքանչյուր մտածող մարդ, թեկուզ
«մի քիչ» փիլիսոփա է, նույնիսկ եթե չի կասկածում դրան։
Փիլիսոփայական միտքը հավիտենականի միտքն է։ Բայց դա չի
նշանակում, որ փիլիսոփայությունն ինքնին անպատմական է։ Ինչպես
ցանկացած տեսական գիտելիք, այնպես էլ փիլիսոփայական գիտելիքը
զարգանում է՝ հարստանալով նոր ու նոր բովանդակությամբ, նոր
բացահայտումներով։ Միաժամանակ պահպանվում է հայտնիի
շարունակականությունը. Այնուամենայնիվ, փիլիսոփայական ոգին,
փիլիսոփայական գիտակցությունը միայն տեսություն չէ, հատկապես
վերացական, անկիրք սպեկուլյատիվ տեսություն: Գիտական տեսական
գիտելիքները փիլիսոփայության գաղափարական բովանդակության միայն
մի կողմն են։ Նրա մեկ այլ, անկասկած գերիշխող, առաջատար կողմը
ձևավորվում է գիտակցության բոլորովին այլ բաղադրիչով՝ հոգևոր և
գործնական։ Հենց նա է արտահայտում փիլիսոփայական գիտակցության
կենսաիմաստ, արժեքային, այսինքն՝ աշխարհայացքի տեսակը որպես
ամբողջություն։ Կար ժամանակ, երբ գիտություն չկար, բայց
փիլիսոփայությունը իր ստեղծագործական զարգացման ամենաբարձր
մակարդակի վրա էր։
Աշխարհի հետ մարդու հարաբերությունը փիլիսոփայության
հավերժական առարկա է: Միևնույն ժամանակ, փիլիսոփայության թեման
պատմականորեն շարժական է, կոնկրետ, աշխարհի «մարդկային»
հարթությունը փոխվում է հենց մարդու էական ուժերի փոփոխությամբ։
Փիլիսոփայության ամենաներքին նպատակն է մարդուն հանել
կենցաղի ոլորտից, գերել նրան բարձրագույն իդեալներով, կյանքին
իսկական իմաստ հաղորդել, ճանապարհ բացել դեպի ամենակատարյալ
արժեքները։
Երկու սկզբունքների` գիտական-տեսական և գործնական-
հոգևորական, փիլիսոփայության օրգանական համադրությունը որոշում է
դրա առանձնահատկությունները որպես գիտակցության միանգամայն
եզակի ձև, որը հատկապես նկատելի է իր պատմության մեջ`
հետազոտության իրական գործընթացում, գաղափարական
բովանդակության մշակման մեջ: փիլիսոփայական ուսմունքների, որոնք
պատմականորեն, ժամանակի ընթացքում միմյանց հետ կապված են ոչ թե
պատահական, այլ անհրաժեշտության պատճառով։ Դրանք բոլորն
ընդամենը երեսակներ են, մեկ ամբողջության պահեր։ Ինչպես գիտության
մեջ և ռացիոնալության այլ բնագավառներում, այնպես էլ փիլիսոփայության
մեջ նոր գիտելիքը ոչ թե մերժվում է, այլ դիալեկտիկական «հեռացնում է»,
հաղթահարում է իր նախկին մակարդակը, այսինքն՝ ներառում է որպես իր
հատուկ դեպք։ Մտքի պատմության մեջ, ընդգծել է Հեգելը, մենք նկատում
ենք առաջընթաց՝ մշտական վերելք վերացական գիտելիքից դեպի ավելի ու
ավելի կոնկրետ գիտելիք։
Փիլիսոփայական ուսմունքների հաջորդականությունը, հիմնականում
և ամենակարևորը, նույնն է, ինչ հաջորդականությունը բուն նպատակի
տրամաբանական սահմանումների մեջ, այսինքն՝ գիտելիքի պատմությունը
համապատասխանում է ճանաչվող օբյեկտի օբյեկտիվ տրամաբանությանը:
Մարդկային ոգեղենության ամբողջականությունն իր
ամբողջականությունն է գտնում աշխարհայացքի մեջ։ Փիլիսոփայությունը՝
որպես մեկ ամբողջական աշխարհայացք, ոչ միայն յուրաքանչյուր մտածող
մարդու, այլ ողջ մարդկության գործն է, որը որպես անհատ երբեք չի ապրել
և չի կարող ապրել միայն զուտ տրամաբանական դատողություններով, այլ
իրականացնում է իր հոգևոր կյանքը ողջ գունեղ լիությամբ։ և դրա
բազմազան պահերի ամբողջականությունը: Աշխարհայացքը գոյություն ունի
արժեքային կողմնորոշումների, իդեալների, համոզմունքների և
համոզմունքների համակարգի, ինչպես նաև մարդու և հասարակության
կենսակերպի տեսքով։
Փիլիսոփայությունը սոցիալական գիտակցության հիմնական ձևերից
մեկն է, աշխարհի և նրանում մարդու տեղի մասին ամենաընդհանուր
հասկացությունների համակարգ:
Փիլիսոփայության՝ որպես աշխարհայացքի առաջացումը վերաբերում
է Հին Արևելքի երկրներում ստրկատիրական հասարակության զարգացման
և ձևավորման շրջանին և Հին Հունաստանում զարգացած փիլիսոփայական
աշխարհայացքի դասական ձևին։
 Սկզբում նյութապաշտությունը առաջացել է որպես փիլիսոփայական
աշխարհայացքի մի տեսակ, որպես գիտական արձագանք աշխարհայացքի
կրոնական ձևին։
Թալեսն առաջինն էր Հին Հունաստանում, ով հասավ աշխարհի
նյութական միասնության ըմբռնմանը և առաջադեմ գաղափար հայտնեց
նյութի փոխակերպման մասին, որն իր էությամբ իր վիճակներից մեկից
մյուսն է: Թալեսն ուներ համախոհներ, ուսանողներ և իր հայացքների
հետևորդներ։ Ի տարբերություն Թալեսի, ով ջուրը համարում էր ամեն ինչի
նյութական հիմքը, նրանք գտան այլ նյութական հիմքեր.
Անաքսիմենեսը օդ է, Հերակլիտոսը կրակ է:
Զարգացնելով գիտական աշխարհայացքի հիմքերը՝ Թալեսը
նշանակալի ներդրում ունեցավ մաթեմատիկայի, ֆիզիկայի և
աստղագիտության հիմքում։ Հիմնական բանը դասավանդման մեջ
Թալեսը որպես գիտնական, ով հաստատում է աշխարհայացքի
զարգացման նոր, մասնավորապես փիլիսոփայական դարաշրջանը, մարդու
ուսմունքն էր որպես ցանկացած գիտության հիմնական առարկա:
Պյութագորասը կանգնած է հինների փիլիսոփայության մեջ գիտական
աշխարհայացքի ձևավորման ակունքներում: Պյութագորիզմը առաջին հին
հունական փիլիսոփայական իդեալիզմն էր՝ որպես գաղափարական
արձագանք հին հունական առաջին մատերիալիզմին։ Թալեսը և
Պյութագորասը սկզբնական փիլիսոփայական աշխարհայացքների
հիմնադիրներն էին, քանի որ Թալեսի «ջուրը» և Պյութագորասի «թիվը»
հիմքում ընկած էին նրանց փիլիսոփայական աշխարհայացքային դիրքերը։
Այս գաղափարական ուղղությունների հետագա զարգացումը կապված է
Դեմոկրիտոսի և Պլատոնի անունների հետ։ Դեմոկրիտոսի և Պլատոնի
ուսմունքներում աշխարհայացքային դիրքերն արդեն կառուցված են
հիմնարար միջնորդավորված հիմքի վրա։ Այսպիսով, ըստ Դեմոկրիտոսի,
«ատոմները» համարվում են բոլոր հիմքերի հիմքը՝ որպես նյութական
աշխարհի ամենափոքր և, սկզբունքորեն, այլևս չբաժանվող մասնիկներ։
Պլատոնը նույնպես ուներ իր «ատոմները», միայն ոչ նյութական, այլ
հոգեւոր, այն է՝ «գաղափարները»։ Դրանք նաև սկզբունքորեն անբաժանելի
են։
Դեմոկրիտը ճանաչեց նյութականն ու հոգևորը, մշակեց այսպես
կոչված «արտահոսքի տեսությունը», արտացոլման տեսության մի տեսակ
«սաղմնային» նախատիպ։
Նյութական աշխարհը, ըստ Դեմոկրիտոսի, դատարկության մեջ
շարժվող ատոմներն են: Այստեղից Դեմոկրիտը հավատում էր երկու տեսակի
օբյեկտիվ իրականության՝ ատոմներին և դատարկությանը: Պլատոնը,
որպես Դեմոկրիտոսի աշխարհայացքային հակապոդ, ելնում էր
գաղափարների աշխարհի գերակայությունից և նյութական աշխարհի
երկրորդականությունից։ Ինչ վերաբերում է ճանաչողության
գործընթացներին, ապա, ըստ Պլատոնի, դրանք իրականացվում են որպես
անմահ հոգու «հիշողություններ», որը բնակվել է մարդու մարմնում նրա
ծննդյան պահին։ Հույն մեծ փիլիսոփա Արիստոտելը հասկանում էր, որ
աշխարհայացքների հակադրությունը որոշվում է քաղաքական
նպատակների և շահերի հակադրությամբ։ Ուստի Արիստոտելի՝ որպես
գիտնականի բոլոր մտքերն ուղղված էին աշխարհայացքային տարբեր
մոտեցումներ համակցող համապարփակ փիլիսոփայության կառուցմանը։
Իտալիայում հին մշակույթի վերածնունդը պայմանավորված է
հիմնականում քաղաքային կյանքի ինտենսիվ զարգացմամբ։ Իտալական
քաղաքի հասարակական գործունեությունը սկսեց կտրուկ հակադրվել
եվրոպական երկրների ճնշող մեծամասնության ֆեոդալ-գյուղական
կյանքին։ Վերածննդի հումանիստական շարժման հիմնական կենտրոնը
Ֆլորենցիան էր, որը նշանակում է «ծաղկում», որը կարելի է նույնիսկ
անվանել իտալական վերածննդի մայրաքաղաք։ Այստեղ է ծնվել և երկար
տարիներ անցկացրել մեծ բանաստեղծ և մտածող Դանթե Ալիգիերին (1265-
1321), Վերածննդի նախակարապետը։
Այսպես առաջացավ և սկսեց զարգացնել մարդու աստվածացման
գաղափարը, Աստծո հետ նրա առավելագույն մերձեցման գաղափարը
մարդու ստեղծագործական գործունեության, հատկապես նրա
բանաստեղծական ստեղծագործության ուղիների վրա: Մարդկային
գործունեության հայեցակարգը սկսեց կենտրոնական դեր խաղալ այս նոր
աշխարհայացքում:

Աշխարհայացքի ձևավորման ուղիներն ու միջոցները

Սովորողների աշխարհայացքի ձևավորման համար մեծ է կրթության

բովանդակության դերը: Որպես միջոցներ կարևոր նշանակություն ունեն
ուսումնական առարկաները:
Սովորողների գիտական աշխարհայացքի ձևավորման համար,
բացի դասերից, կարևոր դեր կարող են խաղալ արտադասարանային ու
արտադպրոցական միջոցառումները, դպրոցում գործող խմբակները,
պարապմունքները, լրատվական միջոցներով հաղորդվող
տեղեկությունները, առօրյա կյանքը, իրականությունը, աշակերտների
հաղորդակցումները, փոխհարաբերությունները շրջապատի և ուրիշ
մարդկանց հետ, կյանքի բոլոր ոլորտներում ակտիվություն դրսևորելու
ընդունակությունները:
Դպրոցականների գիտական աշխարհայացքի ձևավորման
գործում մեծ դեր են խաղում ապացույցը, տրամաբանական
համոզվածությունը, տեսական եզրահանգումները և այն
փաստարկումներն ու մտահանգումները, որոնք կրում են
աշխարհայացքային բնույթ: Ուստի ուսուցիչը պետք է առաջնորդվի
մանկավարժական հետևյալ պայմաններով.

1. Ուսումնական նյութը շարադրել փայլուն օրինակների ու փաստերի

վրա: Ապացուցել, հիմնավորել բացատրածը:Ավելին ասել, քան
ասված է դասագրքերում: Նոր նյութի հաղորդմանը մասնակից
դարձնել աշակերտներին:
2. Ուսումնական նյութը մեկնաբանելիս ցուցաբերել դիալեկտիկական
մոտեցում, հենվել նրա օրենքների ու կատեգորիաների վրա:
3. Ուսումնական նյութի բացատրությանը, պարզաբանմանը տալ
մեթոդաբանական, գաղափարական ուղղվածություն:
4. Ուսումնական նյութի մեջ բացահայտել պատմականության դերը,
այդ նպատակով բերել համապատասխան համոզիչ օրինակներ ու
փաստարկումներ:
5. Սովորողների մեջ արթնացնել բոլոր հարցերն ինքնուրույնաբար
պարզաբանելու, բացատրելու, հասկանալու, իմաստավորելու,
ընդհանրացնելու ձգտում։
6. Ուսումնասիրվող նյութի նկատմամբ ցուցաբերել հուզական
մոտեցում:
7. Ուսումնասիրության ենթակա նյութի շարադրանքը կապել
կյանքի, աշխատանքի և պրակտիկայի հետ: Այդ նպատակով
ձեռքի տակ ունենալ համապատասխան նյութեր:
8. Դասի ընթացքում ամեն կերպ ապահովել աշակերտների
ակտիվությունը,լսել նրանց կարծիքները, տեսակետները, իմանալ
այս կամ այն հարցի վերաբերյալ նրանց համոզմունքները,
մտահանգումներն ու եզրահանգումները:
Աշխարհայացքը անձնավորության բնութագիրը որոշող կարևոր որակ
է: Աշխարհայացքը լինելով մարդու ընդհանրացված գիտելիքների,
իդեալների, համոզմունքների, արժեքային գնահատման և մոտիվացիայի
օրգանական միասնություն, հանդես է գա- լիս որպես անձնավորության
ամենաբարձր ուղղվածության ենթակառույցի միջուկ, բնութագրում է
մարդու գիտակցության և ամբողջ հոգեկան բովանդակության
զարգացման մակարդակը, կատարում է գործունեությունն ու վարքը
որոշող ֆունկցիա, մոտիվացնում, դետերմինացնում և ուղղորդում է
մարդու գործունեությունը, կաւյունություն և ուժ է հաղորդում նրան:
Մի շարք մանկավարժական և հոգեբանական՝
ուսումնասիրություններում առաջ է քաշվում աշխարհայացքից զուրկ
մարդու գոյության հնարավորությունը:
Ա. Պ. Չեխովի հայտնի հերոսն ունի ամուր համոզմունք, ուժեղին
քծնել, թույլին՝ խփել:
Դաստիարակության խնդիրը անձնավորության աշխարհայացքի
դրական որակների ձևավորումն է:
Անձնավորության աշխարհայացքի ձևավորումը սկսվում է նրա
օնտոգենեզի բավական վաղ շրջանում, նրա կողմից գիտակցության,
խոսքի, փորձի, գիտելիքների ձեռքբերմանը զուգընթաց և
անձնավորության աշխարհայացքի ձևավորումը պետք է համարել
հասարակական մշակույթի և հասարակական աշխարհայացքի
յուրացման արդյունք:
Հասարակական աշխարհայացքի սուբյեկտը՝ կրողը, մարդկային
իրական հանրությունն է / ազգ, ժողովուրդ, դասակարգ, սերունդ և այլն/:
Որպես հասարակական աշխարհայացքի որոշիչ դերի ապացույց կարելի
է բերել պատմական տարբեր ժամանակաշրջաններում մարդկանց
աշխարհայացքին բնորոշ՝ ընդհանուր, գծերի գոյության փաստը:
Հասարակական աշխարհայացքը ինքնին միատար չէ: Նրանում առկա
են խոր դիալեկտիկական հակասություններ:
Հասարակական աշխարհայացքը ավելի ծավալուն և հարուստ է,
սակայն չի բացառվում, որ անհատի աշխարհայացքը հակադրվի տիրող
հասարակական աշխար- հայացքւն, առաջ անցնի նրանից, արտացոլի
նորն ու խթանի մարդու գիտակցության և հասարակական
աշխարհայացքի հետագա զարգացումը:
Դաստիարակչական ներգործությունների կազմակերպվածությունն ու
բովանդակությունն են որոշում անձնավորության աշխարհայացքի
տիպական բնութագիրը:
Հոգեբանական և մանկավարժական գրականության մեջ
տարբերակված են աշխարհայացքի երեք հիմնական տիպեր.
ա/ Առօրեական աշխարհայացք, որը ձևավորվում է առօրյա նեղ, հաճախ
միայն անձնական փորձի և ընդհանրացումների հիման վրա:
բ/ Գիտական աշխարհայացքի ձևավորումը պահանջում է հատուկ
մանկավարժական աշխատանք: Փաստական գիտելիքների մեծ պաշարը
դեռևս ինքնին չի ապահովում գիտական աշխարհայացքի ձևավորումը:
Գիտական աշխարհայացքի ձևավորման հիմնական ուղին ուսուցումն է:
Գիտական աշխարհայացքը բնորոշվում է հետևյալ հիմնական
առանձնահատթյուններով.
Գիտական աշխարհայացքի հիմքը կազմող դրույթները
ապացուցական են / ապացուցված են, հնարավոր է ապացուցել, ձգտում
են ապացուցման/:
Գիտական վարկածների մասին գիտելիքները գիտական
աշխարհայացքի կարևոր բաղադրիչներ են:
. Գիտական աշխարհայացքին բնորոշ է իրականությունը բարեփոխելու,
մարդու կյանքը երկրի վրա ավելի երջանիկ դարձնելու բարոյական
պահանջը:
. Գիտական աշխարհայացքին բնորոշ է կատարելագործվելու, լրացվելու,
իր և ուրիշների հայացքները քննադատորեն վերանայելու միտումը:
Գիտական աշխարհայացքի ձևավորման պահանջը յուր. աշխարհի
ժողովրդավարական պետության կողմից ստանում է օրենսդրական
հիմնավորում:
գ/ Կեղծ կամ հակագիտական աշխարհայացքը նույնպես կարող է
ձևավորվել հատուկ կրթության և դաստիարակության միջոցով: Հաճախ
կեղծ աշխարհայացքի ձևավոր- ման մեթոդը լինում է գիտական:
Գիտական աշխարհայացքի հիմնական բաղադրիչները
ընդհանրացված գիտելիք- ները, համոզմունքներն ու իդեալներն են:
Գիտելիքների ընդհանրացումը յուր. ուսում- նական առարկայի հատուկ
դաստիարակչական խնդիրն է, բխում է դաստիարակող ուսուցման
սկզբունքից և առաջին հերթին իրականացվում է սովորողների գիտական
աշխարհայացքի ձևավորմամբ:
Համոզմունքը մարդու գիտակցության, արժեքային դիրքորոշման և
իդեալների մի- ասնությունն է, որը վերածվում է գործունեության կայուն
սկզբունքի: Համոզմունքների ձևավորումն անցնում է չորս հիմնական
փուլերով.
ա/ Համոզմունքների հիպոթեզային գոյության վիճակ: Գաղափարի
կատեգորիկ մեր- ժումը սանի /ունկնդրի/ կողմից բացառում է
համոզմունքի ձևավորման հնարավորու- թյունը: Այն կարող է սկսվել, երբ
գաղափարը դրվում և ընդունվում է որպես հնարա- վոր ենթադրություն՝
հիպոթեզ:
բ/ Երկրորդ փուլը կարելի է անվանել կարծիքի գոյացման փուլ: Այս փուլի
բնորոշ հատկանիշն այն է, որ սանը հակվում է դեպի գաղափարը:
<<Կարծում է, որ ճիշտ է, սակայն դեռևս լիովին համոզված չէ>>,
այսինքն՝ գաղափարը նրա գիտակցության մեջ դեռևս հստակված,
հիմնավորված, ապացուցված և փորձարկված չէ: Հետևա- բար
շարունակվում է այդ գաղափարի ստուգման, խորացման և
հիմնավորման ուղի- ների ակտիվ որոնումը:
/ Երրորդ փուլը հայացքների ձևավորման փուլն է, երբ տեսականորեն
սանի համար ամեն ինչ պարզ է, և նա ինքը կարող է ցույց տալ
գաղափարի ճշմարտացիությունը, ընդունում է գաղափարը, սակայն այն
դեռևս նրա գործունեության մոտիվ և ուղե-
ցույց չի դարձել, կյանքում չի փորձարկվել: Այս փուլի արդյունքն անվանում
են <<հա- մոզմունք մտքի ոլորտում>>:
դ/ Չորրորդ փուլը համոզմունքի դրսևորման և ամրապնդման փուլն է: Ի. Մ.
Կրասնո- բաևը առաջարկում է համոզմունքների ձևավորման երեք փուլեր.
1. Համոզմունքները առկա են, բայց լիովին կայուն չեն:
2. Համոզմունքները ավելի կայուն են, սակայն լիովին չեն հասունացել:
3. Համոզմունքները լիովին կայուն են:
Համոզմունքների վերջին փուլի բնութագիրը կարելի է դիտել որպես
համոզմունք- ների ձևավորվածության չափանիշներ, որոնք հետևյալներն
են.
1. Համոզմունքի բովանդակության հստակ իմացություն:
2. Համոզմունքն արտահայտվում է հատուկ բանաձևով/սահմանում,
բնութագիր/:
3. Առկա է խոր վստահություն տվյալ գաղափարի ճշմարտացիության
վերաբեր- յալ, որը հիմնված է տրամաբանական ապացույցների
վրա:
4. Համոզմունքի հիմքում առկա է անձնավորության սեփական
կենսափորձը: Այն անցել է փորձարկման ճանապարհ:
5. Առկա է իր համոզմունքները պաշտպանելու
պատրաստակամություն: Համոզ- մունքը անձնավորության
գործունեության կայուն սկզբունք է:
6. Իսկական գիտական համոզմունքները նախապաշարմունքներ չեն:
Մարդը միշտ պատրաստ է քննադատորեն վերանայել իր
համոզմունքները և հրա- ժարվել դրանցից:
7. Համոզմունքները կազմում են միասնական, տրամաբանական
համակարգ, այսինքն՝ աշխարհայացք:
Աշխարհայացքի տիրապետման տարիքային հնարավորությունները :
Աշխարհա- յացքային ընդհանրացումների վերլուծության խորությունն ու
աստիճանը չեն կարող նույնը լինել ուսուցման տարբեր փուլերում:
Գոյություն ունի տեսակետ, որի համաձայն ուսուցման սկզբնական
փուլում իբր կարելի է սահմանափակել փաստերի հասարակ
կուտակումով: Տարրական դասա- րաններում գոյություն ունի
սկզբունքային հնարավորություն բացահայտելու այն , ինչ տալիս է
ընդհանուր օրենքների իմացություն, որոնց ենթակա է ամեն մի շարժում ու
զարգացում: Կրտսեր դպրոցականների հասկացողությանը լրիվ մատչելի
են աշխարհայացքային բնույթ կրող բնության ու հասարակության
երևույթների մեջ ո
կապեր ու կախումներ: Դրանց վերաբերում են բնության սեզոնային
փոփոխություն- ների, աշխարհի նյութական միասնության և նրա
մշտական զարգացման, սոցիալա- կան հակասությունների ու
դասակարգային պայքարի, սոցիալիստական հեղափոխո- խության մեջ
կոմունիստական կուսակցության դերի, գիտության ու կրոնի անհամա -
տեղելիության և այլնի մասին տարրական պատկերացումները:
Ուսումնասիրելով գիտությունների հիմունքների համակարգված
դասընթացը, դեռահասները կատարում են ռեալ իրականության
առարկաների ու երևույթների ավելի խոր վերլուծություն, նրանց մեջ
գտնում նմանություն ու տարբերություն, փոխադարձ կապի ու
պատճառակցական պայմանավորվածության գծեր, սահմանում
հասարակական-պատմական պրոցեսի օրինաչափություններն ու շարժիչ
ուժերը, հանգում ինքնուրույն աշխարհայացքային եզրակացությունների:
Դեռահասության տարիքի հրատապ պահանջմունքը ինքնահաստատման
ձգտումն է: Այդ պահանջմունքի բավարարումն ընդարձակում է դեռահասի
հաղորդակցման շրջանը, խթանում հասարակական-քաղաքական,
բարոյական ու գեղագիտական իդեալների ձևավորումը:
Պատանեկության տարիքում դպրոցականները հասնում են
ֆիզիկական ու հոգևոր հասունության, որը որոշում է նրանց
պատրաստակամությունը գիտական աշխարհայացքի՝ իր ամբողջ
ծավալով ու խորությամբ յուրացմանը: Մտածողության փիլիսոփայական
ուղղվածությունը, իրականությամբ նկատմամբ իմացական
պահանջմունքը բարձր դասարանցիների մեջ ամուր հիմք են ստեղծում
բարձր մակարդակի ընդհանրացվածության ֆունդամետալ
մեթոդաբանական գաղափարների, կայուն հայացքների ու
համոզմունքների ձևավորման համար, որոնք ապահովում են աշխարհում
կողմնորոշվելու ընդարձակությունը, գործունեության ու վարքի
սկզբունքները:
Է. Ի. Մոնոսզոնի կարծիքով աշխարհայացքի ձևավորվածության
մակարդակի գնահատումը պետք է ներառի հետևյալ հիմնական
բնութագրերը.1.այն կարևորագույն հասկացությունների, օրենքների,
գիտության տեսությունների օպտիմալ յուրացումը , որոնք վճռորոշ
նշանակություն ունեն բնության, հասարակության ու մտածողության
զարգացման պրոցեսների էությունը հասկանալու համար,
2.ուսումնասիրվող նյութի, նրա աշխարհայացքային բովանդակության
նկատմամբ կայուն, գիտակցված անձ- նային վերաբերմունք,
ժամանակակից միջազգային և ներքին հասարակական-քաղաքական
կյանքի երևույթների նկատմամբ կուսակցական, դասակարգային
մոտեցում,
3.դպրոցականների պատրաստակամությունը պայքարելու հանուն
կոմունիզմի իդեալների,
4.ամենօրյա գործունեության ու վարքի մեջ կոմունիստական համոզվա -
ծության դրսևորում
5.կոմունիստական աշխարհայացքին ոչ համապատասխան
արտահայտությունների դեպքերի հաշվառում ու վերլուծություն :
Աշխարհայացքի ձևավորման պրոցեսը պայմանավորված է մի շարք
հատուկ կազմակերպված մանկավարժական պայմանների
իրականացմամբ:
Միջառարկայական կապերի աշխարհայացքային ֆունկցիաները:
Աշակերտների մեջ գիտական աշխարհայացքի ձևավորման պրոցեսն
ապահովող միջոցների ու պայմանների ամբողջության մեջ կարևոր դեր է
պատկանում ուսուցման պրոցեսում ուսումնական առարկանների միջև
փոխադարձ կապերի հաստատմանը: Արտացոլելով գիտական
գիտելիքների ու իմացության դիալեկտիկական բնույթը,
միջառարկայական կապերն ապահովում են նրա կազմակերպման այս
կամ այն տարրերի կամ առանձին կողմերի պահպանումը ամբողջի,
որպես համակարգի փոփոխության, այսինքն, նրա մի վիճակից մյուսին
անցման դեպքում: Միջառարկայական կապերի իրագործումը
հնարավորություն է տալիս միևնույն երևույթը տեսնել տարբեր
տեսակետներից, նրա մասին ստանալ ամբողջական պատկերացում,
<<կապակցում է բոլոր գիտությունները միասին մի ընդհանուր
նպատակով, նրանց միջև ստեղծում վիթխարի ուժի ներքին կապ>>:
Գիտակցության, զգացմունքի և գործունեության միասնությունը:
<<Ամեն մի հարաբերություն,- գրել է Ս. Լ. Ռուբինշտեյնը,- հոգեբանորեն
հանդես է գալիս զգացմունքի կամ ձգտման, կամ գաղափարախոսապես
ձևավորված գնահատման դատողության ձևով: Միևնույն
հարաբերությունը արտահայտություն է գտնում, թե՜ զգացմունքի, թե՜
կամքի և թե՜ մտածողության ոլորտում՝ դա ոչ թե <<ֆունկցիոնալ>>, այլ
<<անձնա- յին>> գոյացում է:
Վերլուծական- համադրական գործունեության ցանկացած արդյունքի
մեջ պարունակվում են թե՜ գիտելիքը և թե՜ գործունեության եղանակը :
Դրանք իմացության միասնական պրոցեսի տարբերկողմեր են, բայց այդ
 պրոցեսում առաջատար դերը պատկանում է գիտելիքներին: Գիտական
գիտելիքի կառուցվածքում առանձնացվում է երկու մակարդակ՝ էմպիրիկ
և տեսական:
Տեսական գիտելիքը իրականության իմացության բարձրա- գույն արդյունքն
է:
Աշխարհայացքային հայացքներն ու համոզմունքները <<իմացած>> ու
<<հասկաց- ված>>, ինչ որ բան չեն , այլ անձի ներքին դիրքորոշմանն
անցած գիտելիքներ են:
Ինտելեկտուալի և հուզական-կամայինի հետ միասին աշխարհայացքի
կազմի մեջ մտնում է գործուն-պրակտիկ բաղադրիչը:
Մանկավարժի սոցիալական ու մասնագիտական դիրքորոշում:
Դաստիարակի անձ շատ բան է նշանակում դաստիարակության գործում:
Այն ամբողջապես հենվում է ու- սուցչի նկատմամբ աշակերտների վրա:
<<Այդ իդեալական պատանեկան հավատը, - ընդգծել ԷՆ. Ա.
Դոբրոլյուրովը,հեշտացնում է ուսուցչի գործողութ- յունները և նրա
օրինակը դարձնում բավարար: Բայց վայ այն ուսուցչին, որն իր անզգույշ
վարքով, աշակերտների առջև իր կրքերի դրսևորմամբ վերացնում է այն
հմայքը, որով նա երևում էր նրանց աչքում: Հենց որ բարոյական
վստահությունը կորցված է կամ սասանված թեկուզ և փոքրիշատե,
իսկունևեթ ուսուցչի խոսքը կորցնում է իր ուժը>>:
 ԳԼՈՒԽ 3. ՍՈՎՈՐՈՂՆԵՐԻ ԱՇԽԱՐՀԱՅԱՑՔՆ ԸՍՏ ՏԱՐԻՔԱՅԻՆ
ՓՈՒԼԵՐԻ

Սովորողների գիտական աշխարհայացի ձևավորումը կարելի է

իրագործել` ըստ կրտսեր , դեռահասության և պատանեկության
տարիքների:
Տարրական դասարաններում հիմք ընդունելով ուսումնական
առարկաների ընձե- ռած հնարավորությունները, կրտսեր
դպրոցականներին կարելի է գաղափար տալ բնության և
հասարակության մեջ գործող օրենքների մասին, որոնց ենթակա են
ամեն մի շարժում ու զարգացում:
Դեռահասության տարիքում աշխարհայացքի մասշտաբները
լայնանում են: Դրա համար նպատակավոր պայմաններ են ստեղծում
ուսումնական ծրագրերը, գիտութ- յունների հիմունքների
համակարգված դասընթացները, որոնք իրագործվում են բո- լոր
ուսումնական առարկաների համար շարադրված դասագրքերի
միջոցով:
Սովորողների աշխարհայացքի ձևավորման համար կարևոր դեր
կարող են խա- ղալ միջառարկայական, միջգիտական կապերը:
Բնական, հասարակական երևույթ- ներն իրենց արտացոլումն են
գտնում ուսումնական առարկաներում և գիտություննե- րում: Սակայն
միևնույն երևույթը մեկ գիտության մեջ արտացոլված է մեկ այլ կողմով ,
մյուսի մեջ՝ այլ, տվյալ ուսումնական առրկային և գիտությանը
համապատասխան: Իսկ որպեսզի ուսումնասիրվող նյութը դիտվի,
ընկալվի, հասկացվի իր բոլոր կողմե- րով, այսինքն՝ ամբողջության մեջ,
հարկավոր է հայտնաբերել նրա բոլոր կապերը:
Այստեղից կարելի է եզրակացնել, որ մեթոդաբանական հիմնարար
գաղափարնե- րըն ապացուցվում, հաստատվում են
միջառարկայական, միջգիտական կապերի մի- ջոցով:
Աշխարհայացքի ձևավորումը յուր. աշակերտի համար պարտադիր
անհրաժեշ- տություն է: Այն գիտելիքների, հայացքների,
համոզմունքների համակարգ է, որը պետք է ամեն օր, ամեն ժամ,
<<Աշխարհայացքը նույնն է, ինչ կողմնացույցը ճանա- պարհորդի,
հեռադիտակը՝ աստղագետի, մանրադիտակը՝ մանրէաբանի համար>>:
Աշխարհայացքի ձևաավորումը հատուկ խնդիր է դառնում դպրոցի
առաջին դա- սարաններից: Այս տարիքում աշխարհայացքի
բովանդակությունը կապվում է բնութ- յան, մարդկային
հարաբերությունների մասին պարզ, սակայն լիովին ճշմարիտ ընդ -
հանրացումների հետ: Կրտսեր դպրոցականի համար լիովին մատչելի
են այն բարո- յական, քաղաքական, պատմական, բնագիտական
ընդհանրացումներն ու օրինաչփությունները, որոնք ոչ հազվադեպ
կրտսեր դպրոցականի մոտ հասնում են փիլիսո- փայական
ընդհանրացման մակարդակի:
Միջին դպրոցական տարիքում սովորողների աշխարհայացքի
ձևավորումը ստանում է ավելի ու ավելի խորացող և ընդարձակվող
բնույթ: Այն պայմանավորված է տարբեր ուսումնական առարկաների
համակարգված յուրացման և դեռահասի խորացող հասարակական
փորձի ու հարաբերությունների բնույթով:
Դեռահասի՝ հասկացություններով մտածելու կարողությունների
զարգացումը աշ- խարհայացքի ձևավորման նոր որակական փուլ է:
Պատանեկան տարիքը կարելի է անվանել աշխարհայացքային
զարգացման տարիք: Աշխարհայացքը դառնում է այդ տարիքի
հիմնական նորագոյացություննե- րից մեկը:
Տարիքային մանկավարժությունը մանկավարժական գիտության
կարևոր ճյուղե- րից մեկն է և ուսումնասիրում է դաստիարակության և
ուսուցման առանձնահատկու- թյունները, երեխաների դինամիկ
զարգացման մի փուլից հաջորդին անցնելու օրինա- չափությունները:
Տարիքային մոտեցման սկզբունքը կարևոր է նաև զինվորական
մանկավարժութ- յան տեսանկյունից, քանի որ պարտադիր
զինվորական ծառայությունը սկսվում է 18 տարեկանից, որը
սոցիալական հասունացման իրավականորեն ճանաչված սահ- մանն է
հանդիսանում, սակայն իրականում անձնավորության զարգացման
գործըն- թացը դեռևս շարունակվում է:
Տարիքային զարգացման սկզբունքը առաջարկում է կարևոր
մեթոդոլոգիական պահանջ:
Երեխայի զարգացումը քանակական փոփոխություններից տանում
է որակական հատկանիշների ձևավորմանը: Մանկավարժից և
դպրոցից պահանջվում է.
1. ՈՒշադիր հետևել երեխաների տարիքային զարգացմանը և
համապատասխան փոփոխություններ կատարել
դաստիարակության խնդիրների բովանդակութ- յան մեթոդների,
ձևերի, մանկավարժի վերաբերմունքի, հարաբերությունների և
տակտի դրսևորումների մեջ:
2. Նախապես որոշելով երեխայի զարգացման վաղվա պահանջներն
ու նրա ներ- քի պահանջմունքների դինամիկան՝ ստեղծել այդ
պահանջմունքների դրսևոր- ման համար պայմաններ և
ուղղություն տալ դրանց: Երեխայի հասունացմանը
համապատասխան փոփոխություններ կատարել դաստիարակի
աշ
կատարել դաստիարակի վերաբեր- մունքում:
3. Երեխայի արարքները գնահատելիս տարիքային մոտեցումը
հնարավորություն է տալիս տեսնել նոր ձևով դրսևորվող դրական
հատկանիշներ և աջակցել դրանց, խրախուսել երեխայի ներքին
դիրքորոշման այն դրսևորումները, որոնք նպաստում են նրա
հասունացմանը:
4. Երեխայի տարիքային զարգացման յուր. առանձնահատկություն,
սկսած նորածնի՝ նոր տպավորություններ ստանալու
պահանջմունքի անընդհատ ընդ- լայնվելու միտումից մինչև
պատանեկան տարիքի ռոմանտիզմը, ապագային
ուղղվածությունը, պետք է ուշադիր ուսումնասիրվի և հաշվի
առնվի ոչ միայն տվյալ պահին, այլև երեխայի հետագա կյանքը
կազմակերպելու հեռանկարի իմաստով:
5. Տարիքային զարգացման բնութագիրն արտացոլում է տիպային
 առանձնահատկությունները: Յուր. երեխայի զարգացումը
բավական հեռու է գիտության տված մոտավոր բնութագրից /
տարիքային զարգացման ամեն մի բնութագիր անպայման
մոտավոր է/:
6. Դաստիարակը՝ որպես երեխային ճանաչելու գործիք, պետք է
կիրառի նրա տարիքային զարգացման մասին գիտական
մոտեցումները, սակայն չզլանա ուշադիր ուսումնասիրել նրա
զարգացման ընթացքը, պարզել տիպային բնութագրից սանի
զարգացման տարբերությունները և նրա հասունացման
ընթացքի հնարավոր արգելակվածությունն ու
խաթարվածությունը:
7. Տարիքային զարգացման առանձնահատկությունների
հաշվառման կարևոր մեխանիզմ է երեխայի զարգացման
սոցիալական իրադրության ուսումնասիրությունը և դրանում
կատարված փոփոխությունների գնահատումը:
Տարիքային զարգացման սոցիալական իրադրության հիմնական
բաղադրիչները հետևյալներն են՝
 զարգացման ներքին հնարավորությունները,
 երեխայի գործունեության բնույթը,
 ներքին դիրքորոշումը,
 երեխայի ապրումների բնույթը,
 սոցիալական այն կոնկրետ դերը, որ հատկացվում է տվյալ
երեխայի
զարգացման առանձնահատկությունների հաշվառումը պահան- ջում է
ժամանակին փոխել երեխայի առաջատար գործունեության բնույթը,
սոցիալականորեն ճանաչել նրա հասունացման փաստը, ընդարձակել
նրա գործունեության և ինքնուրույնության սահմանները:

8. Տարիքային զարգացման սկզբունքի տրամաբանությունը

պահանջում է երե- խային ճանաչելու գործընթաց. Ուսումնասիրել
և բացահայտել նրա անհատա- կան առանձնահատկությունները,
դաստիարակության համակարգը կառուցել այդ պահանջներին
 համապատասխան:
9. Տարիքային մոտեցման պահանջը բխում է նաև
անձնավորության մոտեցման սկզբունքից և ավելի մեծ չափով
իրականացվում է այդ սկզբունքի կիրառման մեխանիզմների
շնորհիվ: