strona 2 5.6.

Lęk separacyjny u dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym

Lęk separacyjny Aby trafnie odróżnić zaburzenie w postaci lęku separacyjnego w dzieciństwie
w dzieciństwie od naturalnego lęku przed rozstaniem z opiekunem możemy wykorzystać po-
– różnicowanie
niższą tabelę.

Tabela 1. Kryteria różnicujące lęk separacyjny od naturalnego lęku przed rozłąką z opiekunem
Naturalny lęk przed rozłąką
Lęk przed separacją w dzieciństwie
z opiekunem

Nasilenie Lęk jest niezwykle nasilony – dziecko
przejawia silne reakcje fizjologiczne
(nudności, bóle brzucha, bóle głowy,
wymioty, jadłowstręt, biegunka,
problemy z wypróżnianiem)
Utrzymywanie się Nieprawidłowo długi czas utrzymywania
się – dziecko odczuwa silny lęk w sytuacji
rozstania z opiekunem, ale również długo
po jej zaistnieniu oraz długo przed spo-
dziewaną rozłąką (np. spodziewając się
rozstania z rodzicem w poniedziałek
z powodu konieczności jego pójścia
do pracy, dziecko już w niedzielę rano
zaczyna przejawiać nasilający się lęk
z objawami fizjologicznymi)
Napady paniki Mogą współwystępować (nie są jednak
koniecznym kryterium diagnostycznym)
Ognisko lęku Rozłąka z opiekunem jest silnym
i dominującym ogniskiem lęku
Uporczywe, nawracają- Pojawiają się często w postaci utrwalo-
ce obawy dotyczące roz- nego martwienia się/wyobrażeń doty-
stania z opiekunem czących: 1) opiekunów (opiekunowi
coś się stanie, umrze, nie wróci) i/lub 2)
własnej osoby (zgubię się, ktoś mnie
porwie, zginę, zabiorą mnie do szpitala)
Odmowa chodzenia do Występuje silna niechęć chodzenia
szkoły/przedszkola do szkoły/przedszkola spowodowana
pragnieniem pozostania w domu/
w pobliżu opiekuna
Trudności Występują często w różnorodnych posta-
z rozstawaniem na noc ciach – dziecko odmawia spania samemu
we własnym łóżku/pokoju, nalega na za-
sypianie w obecności opiekuna, nalega na
spanie w pokoju/łóżku opiekuna, długo
zasypia, w nocy często budzi się i spraw-
dza, czy opiekun jest obok/przenosi się do
Poziom lęku jest niski lub umiarkowany
– dziecko nie przejawia nadmiernych
reakcji fizjologicznych
Lęk utrzymuje się stosunkowo krótko,
jego występowanie ogranicza się do
sytuacji rozstania z opiekunem, szybko
mija (np. pod wpływem podjęcia zabawy)
Nie występują lub występują w sposób
niezwiązany z separacją
Rozstanie z opiekunem nie wybija się
znacząco na tle różnorodnych obaw
dziecka przejawianych w codziennym
funkcjonowaniu
Nie występują
Może występować sporadycznie,
zależnie od sytuacji, w umiarkowanym
nasileniu, nie jest związana konkretnie
z obawą przed separacją z opiekunem
Mogą występować sporadycznie, szcze-
gólnie u dzieci w wieku przedszkolnym,
nie utrzymują się długo, nie są nadmier-
nie nasilone, ich ogniskiem zazwyczaj nie
jest rozłąka z opiekunem – dziecko po
wieczornym rytuale daje się przekonać do
pozostania na noc w swoim pokoju/łóżku

© by Forum Media Polska Sp. z o.o.

 5.6. Lęk separacyjny u dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym strona 3

Naturalny lęk przed rozłąką

Lęk przed separacją w dzieciństwie
z opiekunem

pokoju/łóżka opiekuna, odmawia spania

poza domem (np. u kolegów, dziadków)
Koszmary senne Pojawiają się w sposób uporczywy Mogą pojawiać się sporadycznie,
dotyczące rozstania i nawracający, dotyczą rozstania z opie- nie mają tendencji do nawracania, nie są
z opiekunem kunem, np. dziecku śni się, że zostaje zogniskowane na separacji z opiekunem
porwane, zabite, zamknięte w szpitalu
lub rodzic zostaje zabity, opuszcza
dziecko i wyjeżdża
Objawy somatyczne Występują w różnorodnej postaci, często Nie występują lub występują w sposób
są nasilone, np. wymioty, biegunki, bóle niezwiązany z separacją
brzucha, bóle głowy, napięcia mięśniowe
Samopoczucie Zazwyczaj występuje obniżenie nastro- Samopoczucie jest zazwyczaj
na co dzień ju związane z realnym lub wyobrażonym umiarkowane, nie obserwuje się nad-
rozstaniem z opiekunem, drażliwość, miernych i przedłużających się reakcji
płaczliwość, apatia, wycofanie społeczne emocjonalnych
* Opracowanie własne na podstawie Pużyński S., Wciórka J., Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10.
Opisy kliniczne i wskazówki diagnostyczne, Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne „Vesalius” Instytut Psychiatrii i Neurologii,
Kraków-Warszawa 2000.

Tabela 2. Kwestionariusz diagnostyczny lęku separacyjnego w dzieciństwie Diagnostyka

03

I. Występują co najmniej trzy z następujących objawów:

Silne, utrzymujące się obawy, że opiekunowi stanie się krzywda, umrze lub opuści dziecko TAK NIE
Silne, utrzymujące się obawy, że z powodu nieoczekiwanego zdarzenia dziecko zostanie oddzielone TAK NIE
od opiekuna (np. zgubi się, zostanie porwane, zabrane do szpitala)
Silna niechęć chodzenia do szkoły/przedszkola spowodowana pragnieniem pozostania TAK NIE
w domu/w pobliżu opiekuna
Trudność w rozstaniu na noc występująca często w różnorodnych postaciach – dziecko odmawia spa- TAK NIE
nia samemu we własnym łóżku/pokoju, nalega na zasypianie w obecności opiekuna, nalega na spanie
w pokoju/łóżku opiekuna, długo zasypia, w nocy często budzi się i sprawdza, czy opiekun jest obok/
przenosi się do pokoju/łóżka opiekuna, odmawia spania poza domem (np. u kolegów, dziadków)
Powtarzające się silne obawy przed osamotnieniem (np. opiekunowi coś się stanie, umrze, nie wróci, TAK NIE
zgubię się, ktoś mnie porwie, zginę, zabiorą mnie do szpitala)
Powtarzające się koszmary senne dotyczące rozdzielenia z opiekunem TAK NIE
Powtarzające się, nasilone objawy somatyczne występujące w różnorodnej postaci, np. wymioty, bie- TAK NIE
gunki, bóle brzucha, bóle głowy, napięcia mięśniowe
Wyraźne pogorszenie samopoczucia w sytuacji spodziewanego rozdzielenia z opiekunem lub poja- TAK NIE
wiające się zaraz po nim, np. płacz, złość, opór, apatia, wycofanie się
II. Dodatkowe kryteria konieczne do postawienia diagnozy:
1. Zaburzenie wystąpiło przed 6 r.ż. TAK NIE

© by Forum Media Polska Sp. z o.o.

strona 4 5.6. Lęk separacyjny u dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym

2. Zaburzenie nie spełnia kryteriów uogólnionego zaburzenia lękowego w dzieciństwie TAK NIE
3. Zaburzenie trwa co najmniej 4 tygodnie TAK NIE
4. Zaburzenie nie jest częścią szerszego zaburzenia emocji, zachowania lub osobowości, albo cało- TAK NIE
ściowego zaburzenia rozwojowego, zaburzenia psychotycznego ani związanego z używaniem sub-
stancji psychoaktywnych
* Opracowanie własne na podstawie Pużyński S., Wciórka J., Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10.
Opisy kliniczne i wskazówki diagnostyczne, Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne „Vesalius” Instytut Psychiatrii i Neurologii,
Kraków-Warszawa 2000.

Obliczanie wyników:

Do postawienia diagnozy lęku separacyjnego w dzieciństwie w części I kwe-

stionariusza musi wystąpić co najmniej 3 x TAK, a w części II: 1 – TAK, 2 – NIE,
3 – TAK, 4 – NIE.

Opis przypadku

Karol ma 5 lat. Mieszka z rodzicami i młodszą siostrą. Chłopiec od zawsze

był spokojnym, ostrożnym dzieckiem. W wieku trzech lat trafił do szpitala
z powodu zapalenia płuc. W szpitalu spędził dwa tygodnie. Od tego mo-
mentu chłopiec nie chce rozstawać się z rodzicami. Od roku uczęszcza do
przedszkola, w którym w dalszym ciągu się nie zaadaptował. Podczas roz-
stania z rodzicem w szatni płacze, krzyczy, nie chce puścić ręki rodzica.
Nauczycielka musi brać chłopca na ręce i siłą zabierać do sali. W czasie za-
baw w przedszkolu chłopiec jest wycofany, ma trudności z nawiązywa-
niem kontaktów z rówieśnikami. Przez większość czasu siedzi przy stoli-
ku lub obserwuje inne dzieci. Przejawia bardzo niski poziom aktywności.
Często pyta nauczycielkę, kiedy przyjdą po niego rodzice. Po powrocie
do domu chłopiec zazwyczaj jest radosny, energiczny. Chętnie bawi się z sio-
strą i rodzicami. Dużo mówi, śmieje się. Nastrój obniża się wieczorem. Chło-
piec zadaje dużo pytań dotyczących śmierci. Pyta, co dzieje się z dziećmi,
którym umierają rodzice. U Karola od dwóch miesięcy pojawiają się częste
bóle brzucha, najczęściej wieczorami i wcześnie rano. Zdarzają się również
biegunki i mdłości oraz brak apetytu. Diagnoza pediatryczna wykluczy-
ła przyczyny chorobowe. Chłopiec ma również trudności z samodzielnym
zasypianiem. Wieczorny rytuał bardzo się przedłuża, Karol nalega, aby
rodzice byli przy nim, aż zaśnie. W nocy budzi się i przychodzi do pokoju
rodziców, gdzie przesypia resztę nocy. Objawy występują od około 2 lat,
a od ostatnich 6 miesięcy znacząco przybierają na sile.

© by Forum Media Polska Sp. z o.o.

 5.6. Lęk separacyjny u dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym strona 5

Diagnozę chłopca przeprowadzono na podstawie wywiadu z rodzicami,

obserwacji zachowania Karola w przedszkolu, nagrań zachowania Karola
w domu, opinii nauczyciela, analizy dokumentacji medycznej.

Jednoznacznie wykazano szereg objawów klasyfikujących występujące trudności Wykorzystanie

jako lęk separacyjny w dzieciństwie: kwestionariusza
diagnostycznego
w opisanym
przypadku

I. Występują co najmniej trzy z następujących objawów:

Silne, utrzymujące się obawy, że opiekunowi stanie się krzywda, umrze lub opuści dziecko. „Chło- TAK NIE
piec zadaje dużo pytań dotyczących śmierci. Pyta, co dzieje się z dziećmi, którym umierają rodzice”
Silne, utrzymujące się obawy, że z powodu nieoczekiwanego zdarzenia dziecko zostanie oddzielone TAK NIE
od opiekuna (np. zgubi się, zostanie porwane, zabrane do szpitala)
Silna niechęć chodzenia do szkoły/przedszkola spowodowana pragnieniem pozostania TAK NIE
w domu/w pobliżu opiekuna
Trudność w rozstaniu na noc występująca często w różnorodnych postaciach – dziecko odmawia TAK NIE
spania samemu we własnym łóżku/pokoju, nalega na zasypianie w obecności opiekuna, nalega na
spanie w pokoju/łóżku opiekuna, długo zasypia, w nocy często budzi się i sprawdza, czy opiekun jest
obok/przenosi się do pokoju/łóżka opiekuna, odmawia spania poza domem (np. u kolegów, dziad-
ków). „Chłopiec ma również trudności z samodzielnym zasypianiem. Wieczorny rytuał bardzo
się przedłuża. Karol nalega, aby rodzice byli przy nim, aż zaśnie. W nocy budzi się i przychodzi do
03

pokoju rodziców, gdzie przesypia resztę nocy”

Powtarzające się silne obawy przed osamotnieniem (np. opiekunowi coś się stanie, umrze, nie wróci, TAK NIE
zgubię się, ktoś mnie porwie, zginę, zabiorą mnie do szpitala). „Chłopiec zadaje dużo pytań
dotyczących śmierci. Pyta, co dzieje się z dziećmi, którym umierają rodzice”
Powtarzające się koszmary senne dotyczące rozdzielenia z opiekunem TAK NIE
Powtarzające się, nasilone objawy somatyczne występujące w różnorodnej postaci, np. wymioty, TAK NIE
biegunki, bóle brzucha, bóle głowy, napięcia mięśniowe. „U Karola od dwóch miesięcy pojawiają
się częste bólebrzucha, najczęściej wieczorami i wcześnie rano. Zdarzają się również biegunki
i mdłości oraz brak apetytu”
Wyraźne pogorszenie samopoczucia w sytuacji spodziewanego rozdzielenia z opiekunem lub TAK NIE
pojawiające się zaraz po nim, np. płacz, złość, opór, apatia, wycofanie się. „Podczas rozstania
z rodzicem w szatni płacze, krzyczy, nie chce puścić ręki rodzica. Nastrój obniża się wieczorem”
II. Dodatkowe kryteria konieczne do postawienia diagnozy:
1. Zaburzenie wystąpiło przed 6 r.ż. „W wieku trzech lat trafił do szpitala z powodu zapalenia płuc. TAK NIE
W szpitalu spędził dwa tygodnie. Od tego momentu chłopiec nie chce rozstawać się z rodzicami”
2. Zaburzenie nie spełnia kryteriów uogólnionego zaburzenia lękowego w dzieciństwie TAK NIE
3. Zaburzenie trwa co najmniej 4 tygodnie. „Karol ma 5 lat. (…) W wieku trzech lat trafił do szpitala TAK NIE
z powodu zapalenia płuc. W szpitalu spędził dwa tygodnie. Od tego momentu chłopiec nie chce
rozstawać się z rodzicami”
4. Zaburzenie nie jest częścią szerszego zaburzenia emocji, zachowania lub osobowości, albo całoś- TAK NIE
ciowego zaburzenia rozwojowego, zaburzenia psychotycznego ani związanego z używaniem
substancji psychoaktywnych

© by Forum Media Polska Sp. z o.o.

strona 6 5.6. Lęk separacyjny u dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym

Powyższy kwestionariusz może być jednym z narzędzi umożliwiających diag-

nozowanie lęku separacyjnego u dzieci, jednak należy pamiętać, że nie jest
to narzędzie standaryzowane, a jedynie jedna z form ułatwiających diagnozę.
Niezbędne do jednoznacznego zaklasyfikowania zaburzenia do kategorii lęku
separacyjnego w dzieciństwie będą m.in.: wywiad z opiekunami/rodzicami, ob-
serwacja dziecka, informacje pochodzące z przedszkola/szkoły, dokumentacja
medyczna.

Ważne
Terapia zaburzeń lękowych powinna całościowo obejmować: pracę indy-
widualną z dzieckiem, pracę terapeutyczną i psychoedukację rodziców/
opiekunów dziecka, współpracę z najbliższym środowiskiem (przedszkole/
szkoła).

Lęk separacyjny Istnieje kilka ważnych punktów w terapii, na które w sposób szczególny
w dzieciństwie powinno się zwrócić uwagę:
– terapia
1. Zrozumienie i zaakceptowanie lęku dziecka. Dziecko, które czuje się rozu-
miane i akceptowane takie, jakim jest, będzie z większym prawdopodobień-
stwem odczuwało poczucie bezpieczeństwa oraz rozwijało prawidłową
strukturę osobowości. Ponadto rodzic rozumiejący i akceptujący lęk dziecka
będzie w większym stopniu potrafił kontrolować własne reakcje emocjonalne
oraz unikał wydawania ocen w kierunku dziecka.
2. Praca w systemie „krok po kroku”. Dzieci oraz ich rodzice pragnący osiągnąć
dużą zmianę w obiektywnie krótkim czasie prawdopodobnie szybko zmierzą
się z porażką, poczują frustrację i zniechęcenie do dalszego uczestniczenia
w terapii.
3. Systematyczna praca każdego dnia. W terapii zaburzeń lękowych bardzo
istotna jest systematyczna praca każdego dnia prowadzona w relacji rodzic
– dziecko, środowisko – dziecko. Należy uzmysłowić rodzicom, że poprze-
stanie na indywidualnej pracy w gabinecie psychologicznym nie przynie-
sie oczekiwanych rezultatów, a jedynie spowoduje wzrost frustracji i zawód
odczuwany zarówno przez nich, jak i dziecko.
4. Prowadzenie działań terapeutycznych w formie zabawy. Zabawa powoduje
zmniejszenie napięcia psychicznego i odpowiednio poprowadzona zazwy-
czaj nie jest odbierana przez dzieci jako konkurencja, którą trzeba wygrać.
Ćwiczenia wprowadzane w formie zabawy będą dla dziecka atrakcyjne i chęt-
niej będzie się w nie angażowało.
5. Stanowcze unikanie zmuszania dziecka do wykonywania czynności, na któ-
re nie jest gotowe. Zachęcamy dziecko do próbowania oraz wykonywania

© by Forum Media Polska Sp. z o.o.

 5.6. Lęk separacyjny u dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym strona 7

różnorodnych ćwiczeń, jednak nigdy NIE ZMUSZAMY go, kiedy przejawia

widoczny lęk, niechęć, opór.
6. Dotrzymywanie złożonych obietnic. Dziecko, którego rodzic obiecuje ode-
brać je o konkretnej porze i trzyma się tego planu, będzie odczuwało mniejszy
niepokój związany z separacją i w łatwiejszy sposób oderwie się od nieprzy-
jemnych myśli o rozstaniu z rodzicem. Ponadto będzie darzyło rodzica więk-
szym zaufaniem i z mniejszym prawdopodobieństwem będzie odbierało
świat jako niebezpieczny i nieobliczalny.
7. Rozmawianie o emocjach. Rozwijanie sfery emocjonalnej, m.in. rozumienie
własnych i cudzych stanów emocjonalnych, rozpoznawanie ich, wiązanie
określonych emocji z sytuacjami oraz odczuciami z ciała będzie zwiększało
kontrolę własnych stanów emocjonalnych, w tym lęku.
8. Wprowadzenie w stałe funkcjonowanie dziecka/rodziny ćwiczeń relaksacyj-
nych (np. oddechowych, mindfulness, muzykoterapii, delikatnych masaży).
Dobroczynny wpływ relaksacji został wielokrotnie potwierdzony, a jej dzia-
łanie w przypadku pracy z lękiem znacząco wpływa na wyciszenie zarówno
reakcji fizjologicznych, jak i napięcia psychicznego (Greenland, 2017).
9. Zadbanie o prawidłową jakość sfery fizjologicznej (m.in. sen, aktywność
fizyczna, aktywność poznawcza, spożywanie posiłków, ilość bodźców, czas
na odpoczynek):
03

Sen – Dziecko powinno zasypiać o w miarę stałych porach oraz mieć opty-
malną ilość snu w ciągu nocy. Dobrym pomysłem jest wprowadzenie stałe-
go rytuału zasypiania i konsekwentne trzymanie się go. Przed zaśnięciem
pokój dziecka powinien być przewietrzony, temperatura nie powinna być
ani za wysoka, ani za niska. Powinno się unikać spożywania posiłków i du-
żych ilości płynów tuż przed snem. Na kilka godzin przed snem dobrze
jest wyeliminować z diety dziecka cukry proste (np. słodycze). Aktywność
przed snem nie powinna być zbyt żywiołowa, warto poświęcić ten czas na
spokojne przygotowanie się do snu i wprowadzenie aktywności o charak-
terze wyciszającym.
Aktywność fizyczna – Powinno się umożliwiać dziecku wykonywanie róż-
norodnych rodzajów aktywności fizycznej każdego dnia (np. spacery w par-
ku, bieganie, skakanie na trampolinie, gra w piłkę, jazda na rowerze itp.).
Aktywność poznawcza – Warto organizować dziecku czas na rozwijanie
funkcji poznawczych, nabywanie nowych umiejętności, uczenie się. Roz-
wijanie sfery poznawczej pozytywnie wpłynie na samoocenę dziecka
i jego poczucie własnej wartości.
Spożywanie posiłków – Powinno się dbać o zróżnicowaną dietę dziecka,
dostarczanie mu niezbędnych witamin, mikro- i makroelementów, a także
pilnować spożywania posiłków o w miarę stałych porach.

© by Forum Media Polska Sp. z o.o.

strona 8 5.6. Lęk separacyjny u dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym

Ilość bodźców – Powinno się dostarczać dziecku optymalną ilość bodź-

ców, dbając jednocześnie, aby dziecko nie doświadczało ich w nadmia-
rze. Przebodźcowany układ nerwowy ma mniejszą kontrolę nad reakcjami
emocjonalnymi, dziecko jest podenerwowane, płaczliwe, skłonne do od-
czuwania nieproporcjonalnie silnych negatywnych emocji.
Czas na odpoczynek – Warto zagospodarować każdego dnia czas na od-
poczynek (np. wprowadzenie ćwiczeń relaksacyjnych, wspólna spokojna
zabawa, słuchanie bajki).

Praca terapeutyczna w przypadku lęku przed separacją w dużej mierze może

i powinna opierać się na powyższych zasadach, należy jednak pamiętać o ko-
nieczności zindywidualizowania procesu terapeutycznego. Działania oraz me-
tody pracy powinny być w znacznym stopniu dostosowane do potrzeb i możli-
wości dziecka oraz jego rodziny.

BIBLIOGRAFIA:
1. Rapee R.M., Wignall A., Spence S.H., Cobham V., Lyneham H., Lęk u dzieci.
Poradnik z ćwiczeniami, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego,
Kraków 2017.
2. Namysłowska I., Psychiatria dzieci i młodzieży, Wydawnictwo Lekarskie
PZWL, Warszawa 2012.
3. Greenland S.K., Zabawa w uważność. Mindfulness i medytacja dla dzieci,
młodzieży i rodzin, Wydawnictwo Galaktyka, Łódź 2017.
4. Ilg F.L., Ames L.B., Baker S.M., Rozwój psychiczny dziecka od 0 do 10 lat.
Poradnik dla rodziców, psychologów i lekarzy, Gdańskie Wydawnictwo
Psychologiczne, Sopot 2015.
5. Pużyński S., Wciórka J., Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń za-
chowania w ICD-10. Opisy kliniczne i wskazówki diagnostyczne, Uniwersy-
teckie Wydawnictwo Medyczne „Vesalius” Instytut Psychiatrii i Neuro-
logii, Kraków-Warszawa 2000.
6. Kiejna A., Piotrowski P., Adamowski T., Moskalewicz J., Wciórka J., Sto-
kwiszewski J., Rabczenko D., Kessler R.C., Rozpowszechnienie wybranych
zaburzeń psychicznych w populacji dorosłych Polaków z odniesieniem do
płci i struktury wieku – badanie EZOP Polska, „Psychiatria Polska” 49(1),
2015, 15–27.

© by Forum Media Polska Sp. z o.o.