TẠP CHÍ KHOA HỌC PHĂTTRIẾN NHÂN Lực - số 06 (06) 2021

51

BẢN VÊ THỰC TRẠNG GIÁO DỤC Tư DUY PHẢN BIỆN CHO SINH VIÊN
TẠI THÀNH PHÔ Hồ CHÍ MINH
THS. LÊ THỊ XUÂN SANG'*1
TRẦN THỊ MINH TÚ - NGUYỄN NGỌC THIÊN KIM - NGUYỄN YẾN NHI - NGUYỄN THANH XUÂN <">

TÓM TẮT
Phát triển năng lực tư duy phản biện là một quá trình phức tạp, cần được liên tục trau dồi
ngay trong quá trình học đại học của sinh viên. Bài viết nghiên cứu về những tồn tại hạn chếvề
năng lực của sinh viên các trường đại học ở Thành phố Hồ Chí Minh với những mục tiêu, khát
vọng mong muốn đạt được của sinh viên trong giáo dục tư duy phản biện và một số phương
pháp rèn luyện năng lực tư duy phản biện cho sinh viên đại học tại Thành phố Hồ Chí Minh.
Từ khóa: năng lực tư duy phản biện; giáo dục tư duy phản biện; phương pháp rèn luyện
năng lực tư duy phản biện cho sinh viên.

ABSTRACT
Developing critical thinking ability is a complex process that needs to be continuously
cultivated over a university student’s academic years. The article researches on the limitations
of students’ capacity at universities in Ho Chi Minh City with the goals, aspirations they desire
to achieve in critical thinking education and proposes some methods of practicing critical
thinking ability for university students in Ho Chi Minh City.
Key words: critical thinking ability; critical thinking education; methods of practicing
critical thinking ability for students.

1. Đặt vấn đề
Kỹ năng mềm là một trong những yếu tố
không thể thiếu trong quá trình học tập và rèn
luyện, đặc biệt là đối với sinh viên, đối tượng
đang trong quá trình trau dồi kiến thức và kỹ
năng để phục vụ cho con đường sự nghiệp sau
này. Trong đó phải kể đến năng lực tư duy
phản biện - một kỹ năng quan trọng và cấp
thiết cần được trang bị cho sinh viên. Bên cạnh
[*> Giảng viên Bộ môn Khoa học cơ bản - Trường Đại học
Ngoại thương Cơ sở II Thành phố Hồ Chí Minh
P Nhóm sinh viên nghiên cứu K60 Trường Đại học
Ngoại thương Cơ sở II.
việc tự học của sinh viên thì công tác giáo dục
của các đơn vị đào tạo là một yếu tố không thể
thiếu. Vì vậy bài báo ra đời với mục đích đưa
ra những nhìn nhận về thực trạng giáo dục tư
duy phản biện cho sinh viên tại Thành phố Hồ
Chí Minh để đưa những giải pháp tối ưu hơn
góp phần cải thiện tình hình.
2. Khái niệm tư duy phản biện và năng
lực tư duy phản biện
Tư duy phản biện là mục tiêu giáo dục
được chấp nhận rộng rãi và là phương tiện
không thể thiếu trong việc truyền đạt và tiếp
thu kiến thức. Khái niệm tư duy phản biện
 THS. LÊ THỊ XUÂN SANG - BÀN VỂ THựC TRẠNG...
52
có thể đã bắt đầu hình thành từ cách đây hơn
2.400 năm, trong các tư tưởng của Socrates -
một triết gia vĩ đại người Hy Lạp cổ đại. Ông
đã đề xuất phương pháp truy vấn biện chứng,
hay phương pháp bác bỏ bằng tư duy logic.
Theo phương pháp này, để giải quyết một vấn
đề, cần phải chia nhỏ vấn đề đó thành một hệ
thống các câu hỏi liên tục, liền mạch và các
câu trả lời này sẽ dần dẫn đến lời giải cần tìm
kiếm. Kết luận nào dẫn tới mâu thuẫn sẽ bị
loại bỏ. Đến nay, đã có rất nhiều cách hiểu
khác nhau về tư duy phản biện.
Facione (1992) đã nhìn nhận tư duy phản
biện như là một hình thức tư duy tốt chứ không
phải tư duy thiếu logic, phi lý. Tuy nhiên, khi
đi sâu vào phân tích nội dung của tư duy phản
biện, Facione (1992) thường đặt ra những câu
hỏi: “Liệu tư duy phản biện có giống như tư
duy sáng tạo không, hay chúng khác nhau,
hay là một phần của nhau? Tư duy phản biện
và trí tuệ bẩm sinh hay năng lực học tập nội
tại có liên quan đến nhau như thế nào? Tư duy
phản biện tập trung vào vấn đề hay nội dung
mà bạn biết hay vào quá trình mà bạn sử dụng
khi bạn lập luận về nội dung đó?”
Tương tự Facione, Ennis (2002) đưa ra
định nghĩa khá ngắn gọn nhưng không trừu
tượng hay cực đoan về tư duy phản biện, rằng
“tư duy phản biện được hiểu như là sự suy
nghĩ phản hồi đúng đắn hướng đến việc xác
quyết những gì cần tin tưởng và cần làm”.
Elder and Paul (2020) giới thiệu tư duy
phản biện như là một quá trình thể hiện và
chịu trách nhiệm trong suy nghĩ của mỗi cá
nhân với thông điệp “tư duy phản biện là
phương thức suy nghĩ về bất kỳ chủ đề, nội
dung hay vấn đề nào, trong đó người suy nghĩ
cải thiện chất lượng suy nghĩ của mình bằng
cách khéo léo đảm nhận các cấu trúc vốn có
trong suy nghĩ và áp đặt các tiêu chuẩn trí tuệ
lên chúng”.
Watson (1980) quan niệm tư duy phản biện
là một tập hợp các yếu tố, bao gồm: “Thái
độ xem xét liên quan đến khả năng nhận ra
sự tồn tại của vấn đề và chấp nhận việc cần
bằng chứng chung hỗ trợ cho thứ được coi là
sự thật; kiến thức về bản chất của những suy
luận hợp lý, những quan điểm trừu tượng và
sự khái quát hóa khi mà độ nặng hay độ chính
xác của các bằng chứng khác nhau đã được
xác định về mặt logic; các kỹ năng trong việc
sử dụng và áp dụng những thái độ và kiến thức
trên”. Việc thực hiện nhuần nhuyễn tư duy
phản biện đòi hỏi sự nỗ lực bền bỉ để kiểm
định niềm tin hay giả thuyết bất kỳ, với sự
xem đến đến các bằng chứng nhằm có thể đưa
ra lời khẳng định hoặc những kết luận xa hơn.
Gần đây, Diễn đàn Kinh tế Thế giới (2018)
lại định nghĩa tư duy phản biện như sau: “Tư
duy phản biện là sử dụng logic và lập luận để
nhận ra điểm mạnh và điểm yếu của các giải
pháp, kết luận và cách tiếp cận khác nhau đối
với các vấn đề”.
Có thể nói, rất khó để đưa ra một định nghĩa
đầy đủ và chính xác nhất về tư duy phản biện.
Nhìn chung, tư duy phản biện có thể được
hiểu là tư duy có suy xét, phân tích, đánh giá
và tìm hiểu thông tin với thái độ hoài nghi tích
cực, sau đó lập luận và chứng minh lập luận
ấy bằng những thông tin đã được kiểm chứng
để đưa ra một kết luận cuối cùng mang tính
thuyết phục, phù hợp với thực tiễn và quy luật
logic nhằm giải quyết các vấn đề đặt ra.
Năng lực tư duy phản biện, hiểu đơn giản
THS. LÊ THỊ XUÂN SANG - BÀN VÉ THựC TRẠNG...
là khả năng tiếp nhận và xử lý thông tin, phân
tích và đánh giá tình huống có vấn đề dựa trên
các giả thuyết và minh chứng khoa học hoặc
phản khoa học nhằm cải thiện những vấn đề
của đời sống xã hội theo chiều hướng tích cực.
Khả năng đánh giá được thể hiện thông qua
những tiêu chuẩn trí tuệ như: sự rõ ràng, sự
đúng đắn, sự chính xác, tính liên quan, tính
logic, tính có ý nghĩa, chiều sâu, chiều rộng
và sự công bằng. Người có năng lực tư duy
phản biện sẽ áp dụng các tiêu chuẩn trí tuệ đó
khi thực hiện các thao tác của kỹ năng, bao
gồm: Xác định và phân tích vấn đề, suy luận
và đánh giá thông tin liên quan đến vấn đề,
giải quyết vấn đề (Nguyễn Thị Giang, Phạm
Xuân Quang & Dương Hồng Thắm, 2017).
3. Vai trò của năng lực tư duy phản biện
trong thời đại công nghệ số ngày nay
Trong bối cảnh hội nhập quốc tế và toàn cầu
hóa, đối với sự nghiệp giáo dục của Việt Nam
nói chung và giáo dục - đào tạo cao đẳng, đại
học nói riêng, ngoài việc trang bị những kiến
thức nền tảng cho người học thì việc trang
bị các kỹ năng sống, kỹ năng học tập cơ bản
cho người học là một yếu cần thiết giúp người
học có thể học tập trong tâm thế chủ động,
đồng thời làm việc một cách có hiệu quả và
tích cực hơn. Cụ thể như đổi mới phương
pháp theo hướng hiện đại, phát huy tính tích
cực, tinh thần chủ động, sáng tạo và tạo các
điệu kiện để người học vận dụng kiến thức,
kỹ năng vào thực tiễn; khắc phục lối truyền
thụ áp đặt một chiều, ghi nhớ máy móc. Hơn
thế nữa là tập trung dạy cách học, cách nghĩ,
khuyến khích tự học, tạo cơ sở để người học
tự cập nhật và đổi mới tri thức, kỹ năng,không
ngừng phát triển năng lực. Chuyển đổi một
53
số hoạt động học tập chủ yếu diễn ra trên lớp
sang hình thức học tập đa dạng, chú trọng
các hoạt động xã hội, ngoại khóa, nghiên cứu
khoa học và vẫn đảm bảo được sự cân bằng
được các hình thức trên. Nghị quyết số 29-
NQ/TW năm 2013: “Tiếp tục đổi mới mạnh
mẽ phương pháp dạy và học theo hướng phát
huy tích cực, chủ động, sáng tạo, và vận dụng
kiến thức, kỹ năng của người học; khắc phục
lối truyền thụ áp đặt một chiều,... Tập trung
dạy cách học cách nghĩ... tạo cơ sở để người
học tự cập nhật và đổi mới tri thức, kỹ năng,
phát triển năng lực ”. Đại hội XII của Đảng
tiếp tục khẳng định: “Chuyển mạnh quá trình
giáo dục chủ yếu từ trang bị kiến thức sang
phát triển toàn diện năng lực và phẩm chất
người học; học đi đôi với hành; lý luận gắn
với thực tiễn”. Với mục tiêu và nhiệm vụ đặt
ra, giáo dục cần tạo ra những cá nhân tích cực,
năng động, độc lập và có tư duy tốt, đặc biệt là
tư duy phản biện.
Tư duy phản biện rất quan trọng trong nền
kinh tế tri thức mới. Nền kinh tế tri thức toàn
cầu được thúc đẩy bởi thông tin và công nghệ.
Nhu cầu về các kỹ năng trí tuệ linh hoạt, phân
tích, tổng hợp thông tin ngày càng cao để giải
quyết các vấn đề và đáp ứng nền kinh tế đang
thay đổi nhanh chóng.
Tư duy phản biện tốt sẽ góp phần đảm bảo
chất lượng nguồn lao động trong thời đại kinh
tế tri thức. Đặc biệt, trong thời đại công nghệ
số 4.0 hiện nay, tư duy phản biện ngày càng
thể hiện rõ vai ưò to lớn của mình đối với
sự phát triển của một đất nước. Trong Diễn
đàn Tiếng nói trẻ 2018 (YouthSpeak) do Tổ
chức Sinh viên quốc tế AIESEC cùng Phòng
Thương mại và Công nghiệp Việt Nam tổ
 THS. LÊ THỊ XUẨN SANG - BÀN VÊTHựCTRẠNG...
54
chức tại Thành phố Hồ Chí Minh vào ngày
22/4, diễn giả Andree Mangels, Tổng Giám
đốc Adecco Vietnam cho rằng điểm số học
tập của sinh viên Việt Nam thường rất cao so
với sinh viên các nước, đặc biệt là toán học.
Tuy nhiên, sinh viên Việt Nam lại thiếu kỹ
năng mềm. Trong thời đại 4.0, trí tuệ nhân tạo
có thể thay thế những công việc mang tính lặp
đi lặp lại, nhưng máy móc sẽ không thay thế
được tư duy phản biện của con người. Máy
móc có thể tính toán ra được những con số,
nhưng đê hiểu được những con sô đó cần phải
cần những người giỏi. Ông khuyên các sinh
viên Việt Nam cần tham gia các hoạt động xã
hội và đi làm thêm để tăng năng lực tư duy
phản biện, khả năng giao tiếp cũng như các
kỹ năng mềm, thay vì chỉ đầu tư vào việc học.
Tương tự, nhà ngoại giao Tôn Nữ Thị
Ninh đặt câu hỏi với hàng trăm sinh viên
rằng: “Liệu robot có thể thay thế được một
nhà ngoại giao hay không?”. Theo bà, robot
chỉ là một công cụ hỗ trợ chứ không thể thay
thế các nhà ngoại giao. Có những ngành nghề
robot chỉ tác động gián tiếp chứ không phải
ngành nghề nào robot cũng là mối đe dọa trực
tiếp. Bà Ninh cho rằng khi ra môi trường quốc
tế, sinh viên Việt Nam có thể trình bày một
bài thuyết trình rất tốt nhưng khi tranh luận lại
rất rụt rè, trở thành người thua cuộc. Do đó, nữ
ngoại giao mong muốn sinh viên là phải nâng
cao năng lực tư duy phản biện, luôn luôn sẵn
sàng đặt câu hỏi để lật ngược một vấn đề để từ
đó nâng tầm sinh viên Việt Nam (Ngọc Hiển,
2018).
Tư duy phản biện tốt là nền tảng của khoa
học và xã hội dân chủ tự do. Khoa học đòi hỏi
việc sử dụng lý do quan trọng trong việc thử
nghiệm và xác nhận lý thuyết. Các hoạt động
đúng đắn của một nền dân chủ tự do đòi hỏi
những công dân có thể suy nghĩ nghiêm túc
về các vấn đề xã hội để thông báo phán đoán
của họ về quản trị đúng đắn và để vượt qua
những thành kiến và quan điểm lạc hậu.
4. Thực trạng trong giáo dục tư duy
phản biện cho sinh viên các trường đại học
ở Thành phô Hồ Chí Minh hiện nay
4.1. Bất cập giữa mục tiêu giáo dục năng
lực tư duy phản biện với những hạn chê còn
tồn tại từ tư duy truyền thống
Với mục tiêu phải đổi mơi giáo dục một
cách “căn bản, toàn diện”, Nghị quyết 29/
NQ-TW năm 2013 của Ban chấp hành Trung
ương Đảng đã nhấn mạnh cần “chuyển mạnh
quá trình giáo dục từ chủ yếu trang bị kiến
thức sang phát triển toàn diện năng lực và
phẩm chất người học”. Nhiệm vụ trọng tâm
trong Nghị quyết này là phải “Tiếp tục đổi
mới mạnh mẽ phương pháp dạy và học theo
hướng phát huy tích cực, chủ động, sáng tạo
và vận dụng kiến thức, kỹ năng của người học;
khắc phục lối truyền thụ áp đặt, một chiều;
tập trung dạy cách học cách nghĩ; tạo cơ sở để
người học tự cập nhật và đổi mới tri thức, kỹ
năng, phát triển năng lực”. Đặc biệt hơn, trong
bối cảnh toàn cầu hóa về mọi mặt của đời sống
kinh tế - xã hội, cùng vói sự phát triển khoa
học - công nghệ ở thời đại cách mạng công
nghiệp 4.0, thì mục tiêu của giáo dục đại học
càng hướng tới tính hiện đại, tổng quát và hội
nhập. Đó là việc đào tạo nguồn nhân lực cao
có tư duy phản biện và sáng tạo, có trí tưởng
tượng phong phú và phóng khoáng, là một vũ
trụ của tri thức, tạo môi trường tự do học thuật
để nhắm tới sự tự do theo đúng nghĩa, tạo ra
 THS. LÊ THỊ XUÂN SANG - BÀN VỂ THỰC TRẠNG
được những đội ngũ học giả biết đối xử với
kiến thức một cách đầy tưởng tượng, tạo ra
những con người có niềm đam mê lớn lao với
kinh doanh và khởi nghiệp, biết cách đặt và
giải quyết vấn đề một cách sáng tạo và hiệu
quả, biết truyền cảm hứng cho các thế hệ trẻ.
giao tiếp hiệu quả bằng lời nói và văn bản, có
trình độ ngoại ngữ tốt đế phục vụ công việc
và nghiên cứu khoa học, ham hiểu biết và có
khả năng tự học và học tập suốt đời, sống tử
tế và có trách nhiệm xã hội (Nguyễn Hồng
Nga, 2020). Theo đó, trong xu hướng toàn cầu
hóa, sinh viên không chỉ là một bộ phận của
tri thức, là công dân của một quốc gia, mà vai
trò của họ còn được mở rộng hơn ở mức công
dân toàn cầu, là mức có thể đáp ứng các yêu
câu nghề nghiệp, có khả năng tư duy độc lập,
sáng tạo trong xã hội.
Trên thực tế, sinh viên sau khi ra trường
thực sự khó khăn trong tìm kiếm việc làm.
Lý do chủ yếu là do thiếu hụt kỹ năng, trong
đó nhiều kỹ năng liên quan đến tư duy phản
biện (Nguyễn Thị Hòa, 2017). Đối lập với kỳ
vọng về việc đào tạo một thế hệ công dân toàn
cầu với đầy đủ năng lực tư duy phản biện, thì
sinh viên Việt Nam nói chung và sinh viên
các trường Đại học trên địa bàn Thành phố
Hồ Chí Minh nói riêng ở hiện tại còn chịu quá
nhiều rào cản của tư duy truyền thống vốn đã
tồn tại quá lâu trong văn hóa người dân Việt
Nam. Một trong những đặc trưng tiêu biểu
của tư duy truyền thống khiến quá trình giáo
dục tư duy phản biện khó được chấp nhận, đó
ì chính là tư tưởng Nho giáo.
Nho giáo là một trong những trường phái
triết học chính của Trung Quốc thời cổ đại.
Đó là những tư tưởng triết lý, luân lý đạo đức,
55
thể chê cai trị vốn đã có cơ sở ở Trung Quốc
từ thời Tây Chu, đến cuối thời Xuân Thu
(TKXI-TKV TCN) thì được Khổng Tử (551-
479TCN) và các môn đệ của Ông là Mạnh Tử
(372-289 TCN) và Tuân Tử ( 313 -238 TCN)
hệ thống hóa ổn định lại trong hai bộ kinh
điển là Tứ Thư và Ngũ Kinh.
Nho giáo rất coi trọng gia đình, thậm chí
hình dung cả xã hội, cả vũ trụ theo mẫu gia
đình. Từ điển tiếng Việt định nghĩa gia đình
là “tập hợp người cùng sống chung thành một
đơn vị nhỏ nhất trong xã hội, gắn bó với nhau
bằng quan hệ hôn nhân và dòng máu, thường
gồm có vỢ chồng, cha mẹ và con cái”. Theo
quan niệm của Nho giáo thì trong mỗi gia
đình luôn phải có một người đàn ông đứng
đầu và có quyền uy tối cao đối vói các thành
viên còn lại. Chữ “gia” còn được hiểu đồng
nghĩa với “gia tộc” cùng vổi các quan hệ họ
hàng hết sức phức tạp có thể gồm ba họ (tam
tộc) hay chín họ (cửu tộc) gắn bó ràng buộc
chặt chẽ.
Trong gia đình, Nho giáo xây dựng khái
niệm “tam cương” quy định ba mối quan hệ
chủ yếu và quy tắc đạo đức trong từng mối
quan hệ cha - con, vợ - chồng, anh - em. Trong
ba mối quan hệ ấy thì quan hệ cha con được
quy định bởi đức từ và hiếu, quan hệ vợ chồng
được quy định bởi đức hòa thuận, thủy chung
và sự phục tùng của vợ đối với chồng, quan
hệ anh em được quy định bởi đức đễ. Các mối
quan hệ này còn phải chịu chung nguyên tắc
chính danh: “cha nên cha, con nên con, anh
nên anh, em nên em, chồng nên chồng, vợ nên
vợ, thế là gia đạo chính”. Đây là ba mối quan
hệ được Nho giáo đặt vào một vị trí đặc biệt
quan trọng, trở thành cốt lõi của các quan hệ
56 THS. LÊ TH! XUÂN SANG - BÀN VÉ THựC TRẠNG...
ưong toàn xã hội (Trần Thị Tâm, 2019).
Trong mối quan hệ cha con, cha phải “từ”
với con và con phải có “hiếu” với cha theo
đúng chủ trương “cha từ, con hiếu”. Đây là
mối quan hệ quan trọng nhất của bất kỳ gia
đình nào trong xã hội. Cha phải “từ” với con
tức là cha mẹ phải thương yêu nuôi nấng và
chăm sóc con cái nên người. Bên cạnh việc
nuôi nấng về thể chất, cha mẹ phải có trách
nhiệm trong việc dạy bảo về tinh thần và học
tập: “Cần thiết phải dạy nó biết sử dụng tay
phải, con trai phải biết thưa dạ, con gái phải
biết nhu hòa. Khi con lên sáu tuổi, dạy về
số học và đếm số. Tám tuổi, dạy khi ra vào
hay ngồi vào bàn ăn phải theo sau bậc trưởng
thượng, bắt đầu dạy biết nhường nhịn. Mười
tuổi, cho ra ngoài học thêm sách vở, bắt đầu
hướng dẫn về lễ, sớm tối tuân theo nghi thức
của trẻ nhỏ. Hai mươi tuổi là làm lễ đội mũ,
bắt đầu học lễ, dạy tuần hậu về hiếu lễ” (Kinh
lễ, Chương XII, tiết 3). Khi đứa trẻ còn nhỏ
việc cha mẹ dạy đạo đức cho chúng. Cha mẹ
dạy con cái về đạo làm người mà những nội
dung chủ yếu của nó đó chính là Tam cương,
Ngũ thường và Chính danh. Trong cương vị là
một người cha, theo truyền thống, cha là “trụ
cột gia đình” nên cần phải có những phẩm
chất là mẫu mực, hiền từ, luôn rèn luyện đạo
đức và nhân cách để làm gương cho con cái
trong gia đình, về ưách nhiệm của người cha
đối với con, Nguyễn Trãi nêu: “Lòng hãy cho
bền đạo Khổng môn,Tích đức cho con hơn
tích đức của... Nhi tôn đã có phúc nhi tôn”.
Theo Nguyễn Bỉnh Khiêm, ông cho rằng phụ
- tử là tình thân tột độ và cha mẹ phải có trách
nhiệm “ttồng cây đức để con ăn”, cần “tích
đức cho con”.
Đối với Nho giáo, trách nhiệm, vai trò của
người cha là yêu thương, chăm sóc, dạy dỗ và
cả việc định hướng cho con cái.
Như vậy, nét đẹp trong tư tưởng Nho giáo là
coi trọng học thức, coi trọng cách làm người,
coi trọng tôn tri trật tự, hướng đến một xã hội
học tập để cùng phát triển thành đất nước văn
minh, ổn định. Tuy nhiên, việc coi trọng lễ
và cách giáo dục con người theo lễ một cách
cứng nhắc, bảo thủ là cơ sở cho tư tưởng tôn
ti, tư tưởng bè phái, cục bộ, đề cao địa vị, coi
thường lớp trẻ, trọng nam khinh nữ... hiện nay
vẫn còn tồn tại trong suy nghĩ và hành động
của không ít người. Trong gia đình là quyền
quyết định của người cha, người chồng: “cha
mẹ đặt đâu con ngồi đấy”; “phu xướng phụ
tòng” (chồng đề xướng, vợ phải theo).
Giáo dục Việt Nam vẫn còn hướng truyền
thống, bảo thủ và áp đặt từ người được coi là
biết nhiều (như cha mẹ, thầy cô) đối với con
cái, học trò. Các triết lý giáo dục hướng này
thường chú trọng nhiều đến kiến thức, chuẩn
mực và sự truyền đạt kiến thức từ người dạy
sang người học. Người dạy luôn muốn người
học phải nghe lời, không thỏa hiệp đối với các
mong muốn của người học. Với triết lý giáo
dục này thì mục tiêu trang bị kỹ năng tư duy
phản biện cho sinh viên là rất khó thực hiện.
4.2. Mâu thuẫn giữa lý luận và thực tiễn
giáo dục tư duy phản biện cho sinh viên các
trường đại học
Nhận thức rõ tầm quan trọng của giáo dục
tư duy phản biện đối với thế hệ trẻ của đất
nước, các cơ quan ban ngành thuộc Bộ Giáo
dục đã có nhiều chủ trương, biện pháp với
những hoạt động cụ thể, thiết thực để giáo
dục năng lực tư duy phản biện cho sinh viên.
THS. LÊ THỊ XUÂN SANG - BÀN VÉ THựC TRẠNG...
Đến nay, tất cả các trường đại học trên địa bàn
Thành phố Hồ Chí Minh đã chuyển đổi hình
thức đào tạo từ niên chế sang tín chỉ. Theo
mô hình đào tạo này, sinh viên là trung tâm
của quá trình dạy và học, lấy việc tự nghiên
cứu và học tập của sinh viên là yếu tố then
chốt, người học chủ động xây dựng toàn bộ
kế hoạch học tập và lựa chọn phương pháp
học tập phù hợp với mục đích học tập của bản
thân. Để thực hiện tốt nhiệm vụ này, một mặt,
sinh viên cần có năng lực quan sát, phân tích,
suy luận, đánh giá và tự đánh giá trong suốt
quá trình học. Điều này có nghĩa sinh viên
phải vận dụng thành thục kỹ năng tư duy phản
biện trong hoạt động học tập để lĩnh hội tri
thức một cách hiệu quả nhất. Mặt khác, đổi
mới giáo dục theo hướng nâng cao năng lực tư
duy phản biện cũng đòi hỏi mỗi giảng viên ở
các trường đại học phải liên tục đổi mới hình
thức, phương pháp giảng dạy. Không những
phát triển về phương pháp giảng, người giảng
viên còn phải nỗ lực rèn luyện và trau dồi
năng lực nghiên cứu khoa học để vừa đáp ứng
tốt nhiệm vụ giảng dạy, vừa cập nhật được tri
thức khoa học đang ngày càng thay đổi nhanh
chóng. Để làm được điều này, người giảng
viên phải tạo lập cho mình phương pháp và
phong cách tư duy phản biện. Đây là hình thức
tư duy nhận diện vấn đề đa chiều, dựa trên
kiến thức đã thu thập được để phân tích, đánh
giá, lập luận một cách khoa học; khẳng định,
thẩm định tính chân thực, chính xác, phổ quát,
khách quan của thông tin và đưa ra hướng giải
quyết vấn đề một cách thuyết phục, phù hợp
vđi thực tiễn và quy luật của tự nhiên và xã
hội (Bùi Ngọc Quân, 2021).
Tuy nhiên, thực tiễn triển khai cho thấy
57
hiệu quả của giáo dục tư duy phản biện chưa
đạt được như mong muốn. Mặc dù phần lớn
đội ngũ giảng viên tại các trường đại học
đã và đang phát huy tinh thần, trách nhiệm
trong nghiên cứu khoa học, tham gia nhiều
hình thức, hoạt động khoa học, nghiên cứu,
phát triển, bổ sung lý luận... song họ vẫn còn
những hạn chế như: tư duy có lúc thiên về
cảm tính, khả năng nhận diện, phản biện các
vấn đề lý luận, thực tiễn chưa cao; kỹ năng
nghiên cứu, sự trải nghiệm và tri thức khoa
học chưa nhiều, dẫn đến nhìn nhận, đánh giá
các vấn đề thực tiễn dễ phiến diện, chủ quan;
khả năng viết giáo trình, tài liệu, viết các bài
báo khoa học, viết bài tham gia hội thảo khoa
học, hướng dẫn sinh viên làm đề tài nghiên
cứu khoa học, khóa luận tốt nghiệp, khả năng
thẩm định, đánh giá phản biện đề tài khoa học
còn chưa cao (Bùi Ngọc Quân, 2021). Những
hạn chế này có thể xuất phát từ nhiều nguyên
nhân. Đối với các giảng viên trẻ, do đặc điểm
về tuổi đời, tuổi nghề và kinh nghiệm giảng
dạy chưa nhiều; công tác nghiên cứu và năng
lực tư duy phản biện còn yếu nên khả năng
nhận diện và giải quyết vấn đề chưa hiệu quả.
Còn đối với đa số giảng viên lớn tuổi, họ bị
ảnh hưởng quá lớn từ phương pháp giảng dạy
truyền thống cũng như cách giáo dục gia đình
theo tư tưởng Nho giáo, nên hình thức giảng
dạy của họ có tính áp đặt, nhồi nhét, nặng
về tri thức nhẹ về thực hành, yếu về kĩ năng,
không gợi mở tư duy, chưa khuyến khích, kích
thích tính tích cực, sáng tạo của người học, chỉ
thấy vai trò của “học” mà coi nhẹ vai trò của
nghiên cứu sáng tạo. Điều này khiến người
học thường thụ động, đối phó, thực dụng là
chủ yếu (Trần Việt Dũng, 2013). Đồng thời,
58 THS. LÊ THỊ XUÂN SANG - BÀN VỀ THựC TRẠNG...
những người lớn tuổi thường xem trọng tư duy
kinh nghiệm hơn là tư duy phản biện. Những
tri thức kinh nghiệm mà người Việt xưa đã
đúc kết qua hàng ngàn năm canh tác, đến nay
vẫn luôn có những giá trị nhân văn và kinh tế,
như kinh nghiệm dự báo thời tiết (Cơn đằng
đông vừa trông vừa chạy, cơn đằng tây vừa
làm vừa chơi; Bao giờ cho đến tháng ba - Hoa
gạo rụng xuống bà già cất chăn), kinh nghiệm
trồng trợt (Nhất nước, nhì phân, tam cần, tứ
giống; Ăn kỹ no lâu, cày sâu tốt lúa), kinh
nghiệm thời vụ (Bao giờ cho đến tháng ba -
Hoa gạo rụng xuống thì tra hạt vừng; Tháng
chạp là tháng trồng khoai, tháng giêng trồng
đậu tháng hai trồng cà). Mặc dù tư duy kinh
nghiệm có những ưu điểm, song hạn chế là khi
chạm đến những vấn đề có tính chiến lược hay
khoa học chuyên ngành, dễ sa vào chủ nghĩa
kinh nghiệm, đơn giản hóa lý luận và áp dụng
một cách máy móc kinh nghiệm của người
khác. “Tư duy ở trình độ kinh nghiệm và tiền
khoa học dễ dẫn đến phiến diện, chủ quan,
rập khuôn máy móc” (Vũ Thị Thu Hương,
2017). Tư duy kinh nghiệm dẫn đến sự chủ
quan ưong quá trình suy nghĩ của mỗi người,
dễ dàng bỏ qua các luận cứ, luận điểm. Tư
duy kinh nghiệm còn dẫn đến việc không sẵn
sàng tin vào các sự việc trái với sự việc mình
vốn đã tin hay đã được người khác áp đặt cho.
Vì đề cao tư duy kinh nghiệm, cộng với việc
“giữ thể diện”, sinh viên đại học lại dễ dàng bị
áp đặt bởi các kinh nghiệm của thầy cô. “Tư
duy kinh nghiệm truyền thống chỉ có thể giúp
người ta nhận thức được chân lý với đặc điểm
là những lẽ phải thông thường trong phạm
vi hiểu biết của những trải nghiệm. Vượt ra
ngoài giới hạn đó, tư duy kinh nghiệm không
thể giúp chúng ta nắm bắt được chân lý khoa
học. Đây là những hạn chế cần được khấc
phục, để nâng cao trình độ và năng lực tư
duy cho mọi người từ tầm tư duy kinh nghiệm
lên tầm cao lý luận khoa học”(Vũ Thị Thu
Hương, 2017).
4.3. Tồn tại hạn chê về năng lực của sinh
viên các trường đại học ở Thành phô Hồ Chí
Minh với những mục tiêu, khát vọng mong
muốn đạt được của sinh viên trong giáo dục
tư duy phản biện
Giáo dục tư duy phản biện cho sinh viên
các trường đại học ở Thành phố Hồ Chí Minh
là một quá trình thống nhất giữa định hướng,
sự giáo dục của gia đình, nhà trường và xã
hội, kết hợp với sự cố gắng nỗ lực học tập của
bản thân sinh viên. Để nâng cao hiệu quả giáo
dục tư duy phản biện cho sinh viên các trường
đại học trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh,
đòi hỏi sinh viên phải có ý thức tự giảng, ý
chí quyết tâm và năng lực tiếp nhận các kiến
thức một cách logic, khoa học, khách quan.
Tuy nhiên, trên thực tế vẫn tồn tại hạn chế về
năng lực, ý thức tự giác trong việc tiếp nhận
và chuyển hóa các kiến thức cơ bản cũng như
kiến thức chuyên môn ngoài xã hội thành tri
thức cho bản thân họ.
Một trong những hạn chế khiến năng lực
tư duy phản biện của sinh viên các trường đại
học chưa thể phát huy hết khả năng của họ
chính là bị ảnh hưởng bởi tư duy “an phận, thủ
thường”. Điều này tạo nên một kiểu tư duy
lối mòn, ngại thay đổi và làm mới suy nghĩ.
Sự lặp lại nhiều lần như vậy trong công việc
khiến con người trở nên thụ động. Họ cảm
thấy như vậy là đủ, tự thỏa mãn vơi mình mà
không cố gắng chủ động phân tích, tìm hiểu sự
THS. LÊ THỊ XUÂN SANG - BÀN VÉ THựC TRẠNG...
việc,sự vật xung quanh và dần quên đi những
khả năng của bản thân. Từ đó hình thành lối
tư duy thụ động, thiên về kinh nghiệm sẵn có
mà không phát huy thêm.
Tư duy này một mặt giúp “hội nhập với thế
giới một cách dễ dàng hơn, tự nhiên hơn, ít
trăn trở, giằng co, đấu tranh không cần thiết.
Với nhân sinh quan giản dị, hòa hợp cùng tự
nhiên, tư duy mộc mạc yêu chuộng hòa bình ”
(Vũ Thị Thu Hương, 2017). Tuy nhiên, tư duy
an phận thủ thường làm cho người Việt Nam
ngại tranh luận, ngại tìm hiểu, xem xét bản
chất của vấn đề và ngại đấu tranh chống lại
những cái xấu, cái ác của xã hội. Thay vì tập
trung vào các vấn đề thời sự nóng, về chính
trị, kinh tế, xã hội, mọi người tập trung vào
các trò chơi giải trí truyền hình và đề cao
quá mức khẩu hiệu sống “Quẳng gánh lo đi
và xem truyền hình thực tế” (Giang, 2015).
Thêm vào đó, người Việt cũng chịu nhiều ảnh
hưởng từ Đạo Nho. Đạo Nho coi trọng quan
hệ thứ bậc trên dưới, từ đó hình thành tâm lý
“thân phận” (không ở vị trí ấy thì không bàn
về công việc của vị trí ấy). Tâm lý này đã ăn
sâu bám rễ vào nếp nghĩ của người Việt Nam,
cản trở việc tiếp thu tư tưởng dân chủ, làm cho
con người không có tư tưởng phản biện. Tư
duy “an phận thủ thường” là cũng là nguyên
nhân khiến thế hệ trẻ không chịu đào sâu kiến
thức chuyên môn, ngại trao đổi, tranh luận với
giảng viên. Mặt khác, người Việt rất thông
minh nhạy bén với cái mới, song thiếu kiến
thức cơ bản, kém khả năng thực hành và sáng
tạo do lối học chay, học vẹt dẫn đến không
thể thích ứng với nền kinh tế mới, đầy tri thức
và biến đổi không ngừng. Từ đó dẫn đến việc
khi tốt nghiệp, các bạn không chuấn bị đầy đủ
59
về kiến thức chuyên môn và kỹ năng, đặc biệt
là kỹ năng tư duy phản biện để đáp ứng đúng
nhu cầu của các nhà tuyển dụng trong cuộc
cách mạng công nghiệp 4.0.
Bên cạnh tư duy “an phận, thủ thường”
thì không thể phủ nhận sự năng động, nhạy
bén của sinh viên thế kỷ 21 ngày nay, họ là
những người có tri thức, chủ động trong mọi
hoạt động học tập và hoạt động xã hội, có ý
thức trách nhiệm với việc mình làm và có ý
thức đấu tranh để bảo vệ cái đẹp. Tuy nhiên,
sự phát triển như vũ bão của cách mạng công
nghiệp 4.0 với việc kết nối thế giới ảo mạnh
mẽ hơn bao giờ hết, thì sinh viên ở các trường
đại học lại có nguy cơ mắc bẫy truyền thông
nếu họ có năng lực tư duy phản biện kém.
Trước tiên, phải khẳng định, trong việc
suy giảm ảnh hưởng các giá trị truyền thống
và sự phát triển của các tư duy phương Tây,
truyền thông và mạng xã hội đóng vai trò rất
quan trọng. “Báo chí, phát thanh, truyền hình,
đặc biệt Internet là con đuờng đem văn hóa
phương Tây đến với sinh viên. Sự bùng nổ
của truyền thông làm tăng khả năng cập nhật
những thông tin về văn hóa của phương Tây
đến sinh viên, định hướng theo những giá trị
văn hóa mới có tính chất toàn cầu” (Phạm
Thị Hằng, 2018).
Với dân số hơn 96 triệu người và tỉ lệ đô thị
hóa là 35%, lượng người sử dụng Internet ở
Việt Nam năm 2018 đạt 64 triệu người dùng,
chiếm 67%. Nếu chỉ xét riêng về mạng xã hội
Facebook, Việt Nam xếp thứ 7 trong số các
quốc gia có người dùng, với 59 triệu người
dùng vào tháng 7/2018. Bên cạnh đó, từ đầu
năm đến nay, tại Việt Nam đã xuất hiện thêm
nhiều mạng xã hội khác do chính các đơn vị
 THS. LÊ THỊ XUÂN SANG - BĂN VÉ THựC TRẠNG...
60
trong nước cung cấp... Trong đó, đáng chú ý
là lượng người trong độ tuổi đi học tham gia
mạng xã hội quá lớn, với hơn 22 triệu học sinh,
sinh viên cùng hàng triệu học viên ở nhiều hệ
đào tạo khác nhau (Quang Quý, 2019). Điều
này tạo ra một thử thách đó là việc sinh viên
phải có kỹ năng xử lý thông tin và không để bị
ảnh hưởng bởi khối lượng thông tin khổng lồ
đó. Tuy nhiên, hiện nay sinh viên chưa có kỹ
năng và kiến thức để tạo “đề kháng” trước sự
cám dỗ và những thông tin sai lệch, chưa được
kiểm chứng của mạng xã hội này. “Mạng xã
hội là ảo và diễn biến rất nhanh, thông tin đa
dạng nên đòi hỏi người sử dụng cần có những
kỹ năng xử lý thông tin và đánh giá những tác
động của mạng xã hội lên bản thân. Nhu câu
thể hiện bản sắc cá nhân của người trẻ rất lớn,
tuy nhiên khả năng của bản thân thì không
đáp ứng được” (Quang Quý, 2019).
Mạng xã hội và truyền thông thường được
dẫn dắt bởi các chiến dịch truyền thông nên
các thông tin đưa ra có thể không khách quan
và hoàn toàn có thể nhằm để phục vụ cho một
nhóm lợi ích nào đó. “Trên MXH có thể chia
ra ba nhóm người sử dụng; trong đó, nhóm có
ý thức tốt, nhóm cố tình hiểu sai, cố tình bóp
méo, bôi đen và nhóm ba là nhóm bị lôi theo,
hùa theo những ý kiến phản động” (Quang
Quý, 2019). về vấn đề này, một lần nữa, kỹ
năng nhận biết, phân tích và xử lý thông tin
lại càng quan trọng. Sinh viên với việc thiếu
kiến thức và kinh nghiệm sống rất dễ bị dẫn
dắt theo các thông tin nhằm mục đích vụ lợi
cho một cá nhân hay nhóm tổ chức nào đấy.
Không chỉ thiếu các kiến thức và kỹ năng
xử lý thông tin, sinh viên còn thiếu nhiều kỹ
năng ứng xử trên mạng xã hội. Khi nhìn thấy
người khác khoe khoang trên mạng thông qua
các bức ảnh thì đa số các bạn sinh viên thường
suy nghĩ so sánh mình với họ. Điều này gây
ảnh hưởng tiêu cực đến tinh thần của các bạn
sinh viên không nhiều nhưng cũng một phần
nào đó tác động đến các bạn sinh viên. Nó
có thể dẫn tới một số suy nghĩ và hành động
không tốt cho các bạn sinh viên. Hiện tượng
xúc phạm cá nhân trên mạng cũng khá phổ
biến, những xúc phạm này thường là về ngoại
hình, hành động hay quan điểm cá nhân. Đặc
biệt, trong đó có thể kể đến những phản ứng
đồng loạt chế giễu của người dùng mạng xã
hội khi một ai đó bị tung ảnh hay clip nóng.
Đã có nhiều trường hợp nữ sinh tự tử vì bị xúc
phạm trên mạng xã hội. Sinh viên khi tham
gia vào mạng xã hội cũng thiếu các kỹ năng
quản lý cảm xúc và bảo vệ chính bản thân
mình trong các trường hợp xúc phạm trên
mạng xã hội.
Như vậy, với hơn 22 triệu sinh viên, học
sinh sử dụng mạng xã hội như hiện nay, mạng
xã hội chi phối rất lớn việc học tập, công việc
và các vấn đề khác trong cuộc sống của sinh
viên. Mạng xã hội mang đến cơ hội tiếp xúc
với các tư duy mơi, các lối sống và giá trị mới.
Tuy nhiên, việc sinh viên thiếu kiến thức, kỹ
năng, kinh nghiệm và bản lĩnh cần thiết để đối
phó với lượng thông tin khổng lồ, đôi khi là
những thông tin có chủ đích và các vấn đề tiêu
cực khác có thể để lại các hậu quả xấu trong
lối tư duy và lối sống của sinh viên. Để hạn
chế điều này, sinh viên cần phải được học tập
và phát triển tư duy phản biện để có đủ khả
năng nhìn nhận, phân tích các thông tin và sử
dụng mạng xã hội đúng cách.
5. Một sô phương pháp rèn luyện năng
THS. LÊ THỊ XUÂN SANG - BÀN VÉ THựC TRẠNG...
lực tư duy phản biện cho sinh viên đại học
tại Thành phô Hồ Chí Minh
Thế kỷ 21 đã đi qua gần một phần tư đoạn
đường, con người của thế kỷ 21 hiện nay nếu
chỉ có hành trang là các kỹ năng cứng được thể
hiện ở bằng cấp hay trình độ chuyên môn, mà
thiếu đi các kỹ năng mềm cần thiết thì rất khó
để nắm bắt được cơ hội phát triển sự nghiệp
cũng như thành công trong cuộc sống. Năng
lực tư duy phản biện chính là kỹ năng mềm vô
cùng quan trọng đối với sinh viên, tạo cho họ
trở thành những con người toàn diện của thế
kỷ 21. Để sản sinh ra một thế hệ được trang
bị kỹ năng tư duy tốt, người dạy và người học
cần thực hiện một số giải pháp cơ bản sau:
Một là, tập trung rèn luyện và phát triển
năng lực tư duy phản biện cho học sinh trước
khi bắt đầu chương trình đại học. Một thực
tế quan trọng là trường đại học nào có điểm
đầu vào cao thì năng lực tư duy phản biện của
sinh viên trường đó thường cao hơn những
sinh viên ở các trường có điểm đầu vào thấp
(Sang, 2020). Như vậy, ở một mức độ nhất
định, chất lượng đầu vào (tạm đại diện bằng
điểm số) sẽ ảnh hưởng đến năng lực tư duy
phản biện của sinh viên đại học. Vì vậy, việc
rèn luyện để phát triển năng lực tư duy phản
biện cho sinh viên không cần đợi đến lúc lên
giảng đường đại học, mà phải được chú ý rèn
luyện từ các cấp nhỏ bằng các hình thức phù
hợp. Khi ấy, sinh viên bước vào cấp bậc đại
học sẽ được hình thành cơ bản các kỹ năng
tư duy phản biện để chuẩn bị tốt cho cả việc
học đại học và cả việc làm sau khi tốt nghiệp
tham gia vào lực lượng lao động. Bài nghiên
cứu của CMS Edu Việt Nam cho thấy việc
giáo dục tư duy phản biện giúp cho người học,
61
đặc biệt là trẻ con, có thể nâng cao kỹ năng
phản biện của mình, tăng tinh thân phản biện
khi gặp các vấn đề trong cuộc sống. Cụ thể,
những đứa trẻ được dạy tư duy phản biện sớm
sẽ có khả năng ghi nhớ tốt, chủ động trong
việc tìm cách giải quyết các vấn đề cũng như
rèn luyện thói quen đặt câu hỏi trước các sự
việc xảy ra. Điều này đòi hỏi hoạt động giảng
dạy của giáo viên cần phải năng động hơn,
đầu tư vào việc nêu và gợi ý những vấn đề
có tính mâu thuẫn để học sinh thắc mắc và
đề xuất hướng giải quyết. Bên cạnh đó, người
giáo viên cân rèn luyện tính kiên nhẫn, loại bỏ
tư tưởng thầy - trò theo đạo Nho giáo ở trong
lớp học để học sinh được thoải mái nói lên
chính kiến của mình.
Hai là, xây dựng chương trình học tập
chính quy với các hoạt động “động não” để
phát triển năng lực tư duy phản biện cho sinh
viên. Phương pháp động não được thể hiện
qua các hoạt động thảo luận, làm việc nhóm,
nêu và đặt vấn đề trong quá trình tham gia lớp
học. Phương pháp này sẽ giúp người dạy triệu
tập được nhiều ý kiến từ nhiều bộ não khác
nhau trong một thời gian ngắn để cùng nhau
giải quyết các vấn đề mà giáo viên. Riêng đối
với sinh viên, việc khuyến khích sinh viên
giao tiếp và tương tác với những người khác là
rất quan trọng để xây dựng các kỹ năng tư duy
phản biện (Abrami et al., 2008; Jacob, 2012).
Không những vậy, thông qua việc trình bày,
sinh viên có thể thực hành và làm quen với
việc nói trước công chúng với sự tự tin để
truyền đạt ý tưởng (Arends, 2007). Vì vậy,
sinh viên được cho rằng sẽ độc lập, tự kiểm
soát và đánh giá suy nghĩ của họ (Facione,
2011). Vì phát triển năng lực tư duy phản biện
62 THS. LÊ THỊ XUÂN SANG - BÀN VỂ THựC TRẠNG...
là một quá trình phức tạp và cần được liên tục
trau dồi, do đó trong cả 4 năm học đại học,
sinh viên phải được rèn luyện thường xuyên
kỹ năng này. Đối với sinh viên năm nhất, sinh
viên phải được học về khái niệm tư duy phản
biện, vai trò, cách rèn luyện tư duy phản biện.
Đối với sinh viên các năm 2, 3 và 4, chương
trình học các môn chuyên ngành và ngoài
chuyên ngành nên được lồng ghép với việc
phát triển tư duy phản biện.
Ba là, phát huy tính năng động, sáng tạo
của sinh viên trong việc tiếp cận thông tin.
Khả năng kết nối, lan tỏa thông tin nhanh
chóng trong thời đại cách mạng công nghiệp
4.0 không những chỉ có giá trị lợi ích, mà nó
còn xuất hiện rất nhiều tiêu cực xoay xung
quanh vấn đề đạo đức và văn hóa ứng xử
trong giới trẻ, trong đó có lực lượng sinh viên.
Vì vậy, sinh viên nên tạo cho mình một thói
quen quan sát kĩ lưỡng, suy nghĩ thấu đáo và
đặt câu hỏi cho mọi vấn đề trong cuộc sống.
Phương pháp hiệu quả trước, trong và sau quá
trình phản biện là dùng mô hình 5W1H (What
- When - Where - Why - Who - How) để bắt
đầu với những câu hỏi và tìm các câu trả lời
cho những câu hỏi đó. Việc đưa ra những chất
vấn như vậy sẽ giúp cho sinh viên nhìn nhận
vấn đề từ nhiều góc độ, giúp sinh viên nên rèn
luyện năng lực đánh giá khách quan, công tâm,
đồng thời tránh được sự cảm tính, sự phiến diện
trong quá trình nhìn nhận và giải quyết vấn đề.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Diễn đàn Kinh tế Thế giới (2018). Báo
cáo về tương lai nghề nghiệp năm 2018.
2. Bùi Ngọc Quân (2021). Phát triển tư duy
phản biện của giảng viên trẻ trong nghiên cứu
khoa học. Truy xuất từ https://tcnn.vn/news/
detail/49993/Phat-trien-tu-duy-phan-bien-
cua-giang-vien-tre-trong-nghien-cuu-khoa-
hoc.html, trích đọc ngày 20/10/2021.
3. Quang Quý (2019). ứng xử văn hóa trên
mạng xã hội. Truy xuất từ https://nhandan.
com.vn/thong-tin-so/ung-xu-van-hoa-
tren-mang-xa-hoi-376112, trích đọc ngày
20/10/2021.
4. Trần Việt Dũng (2013). Một số suy nghĩ
về năng lực sáng tạo và phương hướng phát
huy năng lực sáng tạo của con người Việt
Nam hiện nay. Tạp chí Khoa học (49), 160.
5. Nguyễn Thị Giang, Phạm Xuân Quang,
& Dương Hồng Thắm (2017). Thực trạng kỹ
năng tư duy phản biện trong hoạt động học
tập của sinh viên khóa 8, Khoa Giáo dục, Học
viện quản lý giáo dục. Journal of Education
Management, Vol. 9, No. 9,, 89-94
6. Đặng Hoàng Giang (2015). Tuyển tập
“Bức xúc không làm ta vô can". Hà Nội: Nhà
xuất bản Hội Nhà văn.
7. Phạm Thị Hằng (2018). Ảnh hưởng của
văn hóa phương Tây đến sinh viên Hà Nội
trong bối cảnh Hội nhập quốc tế. Luận án
Tiến sĩ ngành Văn hóa học, trường Đại học
Văn hóa, Hà Nội.
8. Nguyễn Thị Hòa (2017). Bàn về Tư duy
phản biện trong giáo dục Đại học. Tạp chí
Khoa học - Đại học Đồng Nai, số5, 23-30.
9. Ngọc Hiển (2018). Sinh viên Việt Nam cần
nâng cao tư duy phản biện. Truy xuất từ https://
tuoitre.vn/sinh-vien-viet-nam-can-nang-cao-
tu-duy-phan-bien-20180423083317036.htm,
trích đọc ngày 24/11/2021.
10. Vũ Thị Thu Hương (2017). Tư duy
truyền thống của người Việt Nam trong thời
THS. LÊ THỊ XUÂN SANG - BÀN VÉTHựCTRẠNG...
kỳ đổi mới. Tạp chí Văn hóa Nghệ thuật, số
399.
11. Nguyễn Hồng Nga (2020). Bàn về mục
tiêu của giáo dục đại học ở Việt Nam. Tạp chí
Khoa học Xã hội và Nhân văn, 17(2), 282.
12. Lê Thị Xuân Sang (2020). Phát triển
năng lực tư duy phản biện của sinh viên tại các
trường đại học trên địa bàn TP. Hồ Chí Minh.
Tạp chí Dạy và Học ngày nay - Trung ương
Hội khuyến học Việt Nam (Kỳ 2 -11/2021).
13. Trân Thị Tâm (2019). Ảnh hưởng quan
niệm của Nho giáo về gia đình đối với việc
xây dựng gia đình văn hóa ở nông thôn đồng
bằng sông Hồng hiện nay. Luận án tiến sĩ
ngành Chủ nghĩa duy vật lịch sử và chủ nghĩa
63
duy vật biện chứng, Học viện Chính trị quốc
gia Hồ Chí Minh.
14. Elder, L., & Paul, R. (2020). Critical
thinking: Tools for taking charge of your
professional and personal life. Foundation
for Critical Thinking.
15. Ennis, R. (2002). A super streamlined
conception of critical thinking. Illinois
university.
16. Facione, p. (1992). Critical thinking:
What it is and why it counts. Insight
Assessment. California Academic Press, 102.
17. Watson, G. (1980). Watson-Glaser
critical thinking appraisal. San Antonio, TX:
Psychological Corporation.