Metodiki Za Razsledvane Na Prestyplenia

ÌÅÒÎÄÈÊÈ
ÇÀ ÐÀÇÑËÅÄÂÀÍÅ ÍÀ
ÏÐÅÑÒÚÏËÅÍÈß
ÑËÅÄÑÒÂÅÍÀ ÏÐÀÊÒÈÊÀ
ÑÁÎÐÍÈÊ
ÒÎÌ II
ÑÎÔÈß
2005
ÍÀÖÈÎÍÀËÍÀ ÑËÅÄÑÒÂÅÍÀ ÑËÓÆÁÀ
ÌÅÒÎÄÈÊÈ
ÇÀ ÐÀÇÑËÅÄÂÀÍÅ ÍÀ
ÑËÅÄÑÒÂÅÍÀ ÏÐÀÊÒÈÊÀ
ÑÁÎÐÍÈÊ
ÒÎÌ II
ÑÎÔÈß
2005
Ìåòîäèêèòå â òîçè ñáîðíèê ñà ñúñòàâåíè
îò ñëåäîâàòåëè â ÍÑëÑ, ÑòÑëÑ, ÎÑëÑ
è âúíøíè åêñïåðòè.
„ÌÅÒÎÄÈÊÈ ÇÀ ÐÀÇÑËÅÄÂÀÍÅ ÍÀ ÏÐÅÑÒÚÏËÅÍÈß“

Ñáîðíèê íà ÍÑëÑ â 2 òîìà
Òîì I âêëþ÷âà:
 Ðàçñëåäâàíå íà ïðåñòúïëåíèåòî òåðîðèçúì
 Ðàçñëåäâàíå íà óáèéñòâà
 Ðàçñëåäâàíå íà ïðåñòúïëåíèåòî òðàôèê íà õîðà
 Ðàçñëåäâàíå íà ïðåñòúïëåíèÿ, ñâúðçàíè ñ èçãîòâÿíåòî, ïîäïðàâÿíåòî,
äúðæàíåòî, óïîòðåáàòà è ðàçïðîñòðàíåíèåòî íà ïàðè÷íè çíàöè
 Ðàçñëåäâàíå íà ïðåñòúïëåíèÿ ïðîòèâ ôèíàíñîâàòà è äàíú÷íàòà
ñèñòåìà
 Ïîäêóï, áåçñòîïàíñòâåíîñò, äëúæíîñòíî ïðèñâîÿâàíå, ïðåñòúïëåíèÿ
ïî ñëóæáà, äîêóìåíòíè ïðåñòúïëåíèÿ, äîêóìåíòíà èçìàìà, ïðåñòúïëåíèÿ
ïðîòèâ êðåäèòîðèòå – îñíîâíè ïîëîæåíèÿ è òåîðåòè÷íè îáîñíîâêè
 Ïðèâàòèçàöèÿ. Ïðåñòúïëåíèÿ ïðè ïðèâàòèçàöèÿòà
Òîì II âêëþ÷âà:
 Ðàçñëåäâàíå íà ïðåñòúïëåíèÿ, ñâúðçàíè ñ êîìïþòúð, è êîìïþòúðíè
ïðåñòúïëåíèÿ
 Åëåêòðîííèòå ïîäïèñè – ñúùíîñò è ïðàâíè ïðîáëåìè
 Ðàçñëåäâàíå íà ïúòíîòðàíñïîðòíè ïðîèçøåñòâèÿ
 Ðàçñëåäâàíå íà ïðîèçøåñòâèÿ â æåëåçîïúòíèÿ òðàíñïîðò
 Ðàçñëåäâàíå íà ïðåñòúïëåíèÿ ïðîòèâ ìèòíè÷åñêèÿ ðåæèì.
Ðàçñëåäâàíå íà ïðåñòúïëåíèÿ, ñâúðçàíè ñ íàðêîòè÷íè âåùåñòâà è òåõíèòå
àíàëîçè
 Ìàëîëåòíèòå è íåïúëíîëåòíèòå â êà÷åñòâîòî èì íà ñóáåêò è îáåêò
íà ïðåñòúïíè ïîñåãàòåëñòâà – ñïåöèôèêà â ðàçñëåäâàíåòî
 Íàçíà÷àâàíå íà åêñïåðòèçè â äîñúäåáíîòî ïðîèçâîäñòâî – îñîáåíîñòè
àêòî â ïúðâèÿ, òàêà è âúâ âòîðèÿ òîì îò ñáîðíèêà íà Íàöèîíàëíà
ñëåäñòâåíà ñëóæáà „Ìåòîäèêè çà ðàçñëåäâàíå íà ïðåñòúïëåíèÿ“ å
îòðàçåíà áîãàòàòà ñëåäñòâåíà ïðàêòèêà íà áúëãàðñêèòå ñëåäîâàòåëè,
íàòðóïàíà ïðåç ïîñëåäíèòå ãîäèíè íà ïðåõîä. Ñëåäñòâåíèÿò îïèò, êîéòî å
âëîæåí â îñíîâàòà íà òåçè ðàçðàáîòêè, å ïðåäíàçíà÷åí äà ïîñëóæè íå ñàìî â
ðàáîòàòà íà îðãàíèòå îò äîñúäåáíîòî ïðîèçâîäñòâî – ïðîêóðàòóðà, ñëåäñòâèå
è äîçíàíèå – íî è â òàçè íà ìàãèñòðàòèòå â ñúäà, íà íàó÷íèòå ðàáîòíèöè è
ñòóäåíòèòå, êîèòî òåïúðâà ñå ïîäãîòâÿò çà áúäåùàòà ñè äåéíîñò êàòî þðèñòè.
Â òîì II íà ñáîðíèêà ñà ïóáëèêóâàíè êàêòî ìåòîäèêè çà ðàçñëåäâàíå íà
òåæêè ïðåñòúïëåíèÿ ñ îñîáåíî âèñîê îòçâóê â îáùåñòâîòî, êàêâèòî ñà òåçè ïðè
ïðîèçøåñòâèÿòà â æåëåçîïúòíèÿ òðàíñïîðò è ïðè ïúòíîòðàíñïîðòíèòå
ïðîèçøåñòâèÿ, íî è íÿêîè àêòóàëíè ðàçðàáîòêè çà ðàçñëåäâàíå íà ïðåñòúïëåíèÿ,
ïîðîäåíè îò ïðîìÿíàòà íà ñîöèàëíàòà îáñòàíîâêà â ñòðàíàòà, íà
èêîíîìè÷åñêàòà ñèñòåìà è íàó÷íî-òåõíè÷åñêèÿ ïðîãðåñ. Òàêèâà ñà
ïðåñòúïëåíèÿòà, ñâúðçàíè ñ èçïîëçâàíåòî íà êîìïþòúð, è êîìïþòúðíèòå
ïðåñòúïëåíèÿ, òåçè ñ íàðêîòè÷íè âåùåñòâà è òåõíèòå àíàëîçè, êîíòðàáàíäíèÿò
òðàôèê, ìàëîëåòíèòå è íåïúëíîëåòíèòå â êà÷åñòâîòî èì íà îáåêò è ñóáåêò íà
ïðåñòúïíè ïîñåãàòåëñòâà è äð. Ïðåâàíòèâíàòà ïîäãîòîâêà íà ñëåäñòâåíèÿ
àïàðàò çà ðàáîòà íàä íîâè, ìîäåðíè ôîðìè íà ïðåñòúïíà äåéíîñò â åëåêòðîííèòå
êîìóíèêàöèè, íàìèðà èçðàç â ìàòåðèàëà çà ñúùíîñòòà è ïðàâíèòå ïðîáëåìè,
ñâúðçàíè ñ íàâëèçàíåòî íà åëåêòðîííèÿ ïîäïèñ â äîêóìåíòîîáîðîòà ó íàñ.
Ñáîðíèêúò çàâúðøâà ñ åäíî ïîñîáèå ñ âèñîêà ïðàêòè÷åñêà íàñî÷åíîñò, êîåòî
ðàçãëåæäà âàæåí åëåìåíò îò ðàçñëåäâàíåòî – íàçíà÷àâàíåòî íà åêñïåðòèçè â
äîñúäåáíîòî ïðîèçâîäñòâî.
Íàäÿâàìå ñå, ÷å çíà÷èìîñòòà íà ðåàëèçèðàíèòå â ñáîðíèêà òåìè ùå áúäå
îöåíåíà ïî äîñòîéíñòâî îò øèðîê êðúã ìàãèñòðàòè, êîåòî ùå ãî ïðåâúðíå â
ïîëåçåí íàðú÷íèê â ðàáîòàòà íà âñè÷êè äëúæíîñòíè ëèöà, àíãàæèðàíè â áîðáàòà
ñ ïðåñòúïíîñòòà â Ðåïóáëèêà Áúëãàðèÿ.
ÍÀÖÈÎÍÀËÍÀ ÑËÅÄÑÒÂÅÍÀ ÑËÓÆÁÀ
ÐÀÇÑËÅÄÂÀÍÅ
ÍÀ ÏÐÅÑÒÚÏËÅÍÈß,
ÑÂÚÐÇÀÍÈ
Ñ ÊÎÌÏÞÒÚÐ,
È ÊÎÌÏÞÒÚÐÍÈ
Ñúñòàâèòåëè:
ñëåäîâàòåë ÒÀÒßÍÀ ÑÓÈ×ÌÅÇÎÂÀ
ñëåäîâàòåë ÊÎÉ×Î ÒÐÓÕ×ÅÂ
èíæåíåð ÊÈÐÈË ÃÀÂÐÈËÎÂ
ÌÀÐÈß ÊÀÐ×ÅÂÀ
ÓÂÎÄ
Àêî 80-òå ãîäèíè áÿõà ãîäèíè íà êà÷åñòâîòî, à 90-òå – íà èíæåíåðèíãà,
òî àêöåíòúò íà XXI ñòîëåòèå ùå å âúðõó ñêîðîñòòà. Ïðîìåíèòå â ðàçâèòèåòî íà
îáùåñòâîòî íàñòúïâàò âñëåäñòâèå íà åäíà îáåçîðúæàâàùà ïðîñòà èäåÿ: ïîòîêà
íà äèãèòàëíàòà èíôîðìàöèÿ. È òóê, âå÷e â XXI âåê, ñðåäñòâàòà è
êîìóíèêàòèâíîñòòà íà èíôîðìàöèîííàòà åïîõà íè ïðåäîñòàâÿò âúçìîæíîñò çà
ëåñåí äîñòúï, ðàçïðåäåëåíèå è îáðàáîòêà íà èíôîðìàöèÿòà ïî íîâè è
çàáåëåæèòåëíè íà÷èíè.
Èìàéêè ïðåäâèä ãëàâîëîìíîòî ðàçâèòèå íà èíôîðìàöèîííèòå è
êîìóíèêàöèîííèòå òåõíîëîãèè, íå å ÷óæäî ïîäîáðÿâàíåòî íà ñðåäñòâàòà çà
èçâëè÷àíå íà èíôîðìàöèÿ, çà ñúõðàíÿâàíåòî £ âúðõó ñúâðåìåííè íîñèòåëè,
ïîâèøàâàíåòî íà ñêîðîñòòà çà ïðåäàâàíå íà èíôîðìàöèÿ, êàêòî è íàäåæäíîñòòà
è ñèãóðíîñòòà íà èíôîðìàöèîííèòå ñèñòåìè. Â íèêàêúâ ñëó÷àé íå òðÿáâà äà
èçêëþ÷âàìå âúçìîæíîñòòà îò ïîäâîäíè êàìúíè â Èíôîðìàöèîííèÿ îêåàí.
Èíôîðìàöèîííèòå è êîìïþòúðíèòå ñèñòåìè, ìðåæèòå è êîìóíèêàöèîííèòå
óñòðîéñòâà âñå ïî-áúðçî ñå ðàçâèâàò è ñòàâàò âñå ïî-âçàèìîñâúðçàíè. Òúé êàòî
îáùåñòâîòî ñòàâà âñå ïî-äîâåð÷èâî è çàâèñèìî îò òåçè ìðåæè è
èíôîðìàöèîííèÿ ïîòîê, äâèæåù ñå ïî òÿõ, è îò íåèçáåæíàòà íóæäà îò
àâòîìàòèçèðàíåòî íà ìíîãî äåéíîñòè, òî òîâà âîäè ñëåä ñåáå ñè óâåëè÷àâàíå
íà âúçìîæíîñòòà çà íàðóøàâàíå, ìàíèïóëèðàíå, ðàçðóøàâàíå, óíèùîæàâàíå è
êðàæáà íà äàííè, íàìèðàùè ñå è ðàçïðîñòðàíÿâàùè ñå â òåçè ñèñòåìè. Îò òàì
ÿâëåíèåòî äàâà è ãîëÿì áðîé òåðìèíè: êèáåðïðåñòúïëåíèå; êîìïþòúðíî
ïðåñòúïëåíèå; ïðåñòúïëåíèå, ñâúðçàíî ñ êîìïþòðè è èíôîðìàöèîííè
òåõíîëîãèè; ïðåñòúïëåíèå â ñôåðàòà íà âèñîêèòå òåõíîëîãèè.
Ãëîáàëíàòà óÿçâèìîñò íà ñâåòîâíàòà ìðåæà ñå ïîòâúðæäàâà ïîñðåäñòâîì
óâåëè÷àâàùèÿ ñå áðîé àêòîâå íà êðàæáè, èçìàìè, ïîâðåäè, ïðîìÿíà íà äàííè è
ïðîãðàìè, âëå÷àùè ñëåä ñåáå ñè ïàðàëèçèðàíå äåéíîñòòà è ïðè÷èíÿâàùè çàãóáè
çà ìèëèîíè. Êîìïþòðèòå è Èíòåðíåò äîáàâÿò íîâ èíñòðóìåíò êúì àðñåíàëà,
êîéòî èçâúðøèòåëèòå èìàò, çà äà èçâúðøàò ïðåñòúïëåíèå. Èíòåðíåò ïðåäîñòàâÿ
âúçìîæíîñò çà äîñòèãàíå äî êîÿòî è äà å òî÷êà ïî ñâåòà, àíîíèìíî, ïîñðåäñòâîì
íåçàáàâíà è ñèãóðíà êîìóíèêàöèÿ, äîñòúï äî ðàçíîîáðàçíà èíôîðìàöèÿ, ñ
óâåëè÷àâàùè ñå öåëè è âúçìîæíîñòè çà ïðåñòúïëåíèÿ. Êîìïþòúðíèòå
ïðåñòúïëåíèÿ ñà äîáðå ïîçíàòè ïðåñòúïëåíèÿ, èçâúðøâàíè ñ íîâèòå ñðåäñòâà
íà êîìïþòúðíèòå è èíôîðìàöèîííèòå òåõíîëîãèè. Ñëåäâà äà ñå ñìÿòà, ÷å ñàìî
ïî ñåáå ñè êîìïþòúðíîòî ïðåñòúïëåíèå íå å ïðåñòúïëåíèå â èçîëàöèÿ, à
ôîðìèðàíî êàòî ÷àñò îò ïðåñòúïëåíèå, êîåòî ïî åäèí èëè äðóã íà÷èí å ñâúðçàíî
ñ èçïîëçâàíåòî íà êîìïþòúðíè è èíôîðìàöèîííè òåõíîëîãèè.
Ñ ðàçâèòèåòî è ðàçøèðÿâàíåòî íà îáõâàòà íà êîìïþòúðíèòå ñèñòåìè è
Èíòåðíåò è ïðèåìàíåòî èì â åæåäíåâèåòî íà îáùåñòâîòî, ñå óâåëè÷àâà è áðîÿò
10 ÍÀÖÈÎÍÀËÍÀ ÑËÅÄÑÒÂÅÍÀ ÑËÓÆÁÀ
íà íåïðàâîìåðíè äîñòúïè è äåéíîñòè. Îáåêòèòå íà åâåíòóàëíè àòàêè ïî öåëèÿ
ñâÿò ñà îò íàöèîíàëíè è ìåæäóíàðîäíè èíôðàñòðóêòóðè, âîåííè, ïðàâèòåëñòâåíè
è îáðàçîâàòåëíè îðãàíèçàöèè, ãîëåìè êîðïîðàöèè, ìàëêè è ñðåäíè ïðåäïðèÿòèÿ
äî êîìïàíèè, ïðåäëàãàùè Èíòåðíåò ïðîäóêòè è óñëóãè, è òåõíèòå ïîòðåáèòåëè.
Åäíî îò íàé-ãîëåìèòå ïðåäèçâèêàòåëñòâà, ñ êîèòî ñå ñáëúñêâàò
ïðàâîðàçäàâàòåëíèòå îðãàíè â áîðáàòà ñ ìåæäóíàðîäíèòå êîìïþòúðíè
ïðåñòúïëåíèÿ, å òÿõíàòà åôåêòèâíà êîîðäèíàöèÿ â ðàçñëåäâàíåòî, ïðåäâèä
ðàçëè÷íèòå ïðàâîðàçäàâàòåëíè è ñúäåáíè ñèñòåìè. Åëåêòðîííèòå äàííè ñà
èçòî÷íèê íà äîêàçàòåëñòâà, êîèòî ñà îáåêò èëè ñðåäñòâî íà ïðåñòúïëåíèåòî.
Òîâà äîïðèíàñÿ äî íîâè ïðåäèçâèêàòåëñòâà â ïðàâîðàçäàâàòåëíèòå îðãàíè ïðè
çàëàâÿíåòî, èçâëè÷àíåòî è ðàçãëåæäàíåòî íà òàêèâà äàííè. Çàäúëáî÷åíè çíàíèÿ
â ðàçíîîáðàçèåòî íà òåõíîëîãèèòå è íåïðåêúñíàòî óâåëè÷àâàùèÿò ñå ðàçìåð íà
èíôîðìàöèîííèòå íîñèòåëè íà äàííè, èçâëè÷àíåòî, èçñëåäâàíåòî è àíàëèçúò
íà äàííèòå âîäÿò äî åôåêòèâåí èçõîä ïðè ðàçñëåäâàíåòî.
Áúäåùåòî å äèãèòàëíî, ñúùíîñòòà íà êîåòî å ñêîðîñòòà, êàòî
ïðàâîðàçäàâàíåòî òðÿáâà äà e â ñúñòîÿíèå äà êîíòðîëèðà ñèòóàöèÿòà,
ïðåäîòâðàòÿâàéêè íåùàòà äà ñå ñëó÷âàò, çà äà îòãîâîðè íà ïðåäèçâèêàòåëñòâàòà
íà íîâîòî âðåìå.
ÎÁÙÈ ÏÎËÎÆÅÍÈß – ÏÐÀÂÍÈ
ÑÒÀÍÄÀÐÒÈ
Íà ñâîåòî 50-î çàñåäàíèå ïðåç ìåñåö þíè 2001 ã. Åâðîïåéñêèÿò êîìèòåò ïî
ïðîáëåìèòå íà ïðåñòúïíîñòòà – ìåæäóïðàâèòåëñòâåí îðãàí îò åêñïåðòè êúì
Êîìèòåòà íà ìèíèñòðèòå íà Ñúâåòà íà Åâðîïà – ïðèå îêîí÷àòåëíèÿ ïðîåêò íà
êîíâåíöèÿ çà ïðåñòúïëåíèÿ â êèáåðíåòè÷íîòî ïðîñòðàíñòâî. Íà 23.11.2001 ã. â
Áóäàïåùà ñå ñúñòîÿ öåðåìîíèÿòà ïî ïîäïèñâàíåòî íà Êîíâåíöèÿòà, íà êîÿòî
ïðèñúñòâà è ìèíèñòúðúò íà ïðàâîñúäèåòî íà Ðåïóáëèêà Áúëãàðèÿ. Íà 01.04.2005 ã.
òÿ å ðàòèôèöèðàíà ñúñ çàêîí îò 39-îòî íàðîäíî ñúáðàíèå (ÄÂ, áð. 29/05.04.2005 ã.).
Òàçè Êîíâåíöèÿ å ïúðâèÿò ìåæäóíàðîäåí äîãîâîð çà ïðåñòúïëåíèÿ,
èçâúðøåíè ïî Èíòåðíåò è äðóãè êîìïþòúðíè ìðåæè. Òÿ ðåãëàìåíòèðà ãëàâíî
ïðàâîíàðóøåíèÿòà, ñâúðçàíè ñ àâòîðñêèòå ïðàâà, êîìïþòúðíàòà èçìàìà,
äåòñêàòà ïîðíîãðàôèÿ, êàêòî è ïðàâîíàðóøåíèÿòà, ñâúðçàíè ñúñ ñèãóðíîñòòà
íà ìðåæèòå. Êîíâåíöèÿòà ñúäúðæà ïðàâíà óðåäáà è íà ðåäèöà ïðîöåäóðíè
ïðàâîìîùèÿ, êàòî ïðåòúðñâàíå íà êîìïþòúðíè ìðåæè è ïðèõâàùàíå íà
èíôîðìàöèÿ. Îñíîâíàòà öåë íà Êîíâåíöèÿòà çà ïðåñòúïëåíèÿòà â
êèáåðíåòè÷íîòî ïðîñòðàíñòâî å ïîñòèãàíåòî íà „îáùà íàêàçàòåëíà ïîëèòèêà,
íàñî÷åíà êúì çàêðèëà íà îáùåñòâîòî ñðåùó êèáåðíåòè÷íèòå ïðåñòúïëåíèÿ,
âêëþ÷èòåëíî è ÷ðåç ïðèëàãàíå íà ñúîòâåòíîòî çàêîíîäàòåëñòâî è
ïîîùðÿâàíå íà ìåæäóíàðîäíîòî ñúòðóäíè÷åñòâî“.
Òúðñåíåòî íà íàêàçàòåëíà îòãîâîðíîñò çà ïðåäâèäåíèòå â Êîíâåíöèÿòà
ïðàâîíàðóøåíèÿ e îáóñëîâåíî îò äâå êóìóëàòèâíî äàäåíè îáùè óñëîâèÿ –
èíêðèìèíèðàíîòî ïîâåäåíèå òðÿáâà äà å èçâúðøåíî ñ óìèñúë è áåç çàêîííî
îñíîâàíèå. Ïðàâîíàðóøåíèÿòà, êîèòî ñà ïðåäâèäåíè â Êîíâåíöèÿòà çà
êèáåðíåòè÷íèòå ïðåñòúïëåíèÿ, ñà îáîñîáåíè â ÷åòèðè êàòåãîðèè:
 ïðàâîíàðóøåíèÿ, ñâúðçàíè ñ òàéíàòà, íåïðèêîñíîâåíîñòòà è
îñèãóðÿâàíåòî íà äîñòúï äî äàííèòå è ñèñòåìèòå – íåçàêîíåí äîñòúï, íåçàêîííî
ïðèõâàùàíå, ïîñåãàòåëñòâî ñðåùó íåïðèêîñíîâåíîñòòà íà äàííè, ïîñåãàòåëñòâî
ñðåùó íåïðèêîñíîâåíîñòòà íà ñèñòåìàòà, çëîóïîòðåáà ñ óñòðîéñòâà;
 êîìïþòúðíè ïðåñòúïëåíèÿ – êîìïþòúðíà ôàëøèôèêàöèÿ è èçìàìà;
 ïðàâîîòíîøåíèÿ, ñâúðçàíè ñúñ ñúäúðæàíèåòî – ïðîèçâîäñòâîòî,
ðàçïðîñòðàíåíèåòî è ïðèòåæàâàíåòî íà äåòñêà ïîðíîãðàôèÿ;
 ïðàâîîòíîøåíèÿ, ñâúðçàíè ñ àâòîðñêèòå è ñðîäíèòå èì ïðàâà – ìàñîâî
ðàçïðîñòðàíåíèå â ãîëåìè ìàùàáè íà íåçàêîííè êîïèÿ îò ïðîèçâåäåíèÿ,
çàêðèëÿíè îò àâòîðñêîòî ïðàâî.
Â Êîíâåíöèÿòà ñà ïîñî÷åíè îñíîâíèòå ïðàâèëà, êîèòî ùå óëåñíÿâàò
ðàçñëåäâàíåòî âúâ âèðòóàëíèÿ ñâÿò è êîèòî ïðåäñòàâëÿâàò íîâè ôîðìè íà ïðàâíà
ïîìîù. Ïðîöåñóàëíî-ïðàâíèòå ðàçïîðåäáè íà Êîíâåíöèÿòà âúâåæäàò ñòàíäàðòè
ïî îòíîøåíèå íà ðàçñëåäâàíåòî íà îïðåäåëåíèòå â íåÿ êèáåðíåòè÷íè
ïðåñòúïëåíèÿ è ïî-êîíêðåòíî:
 çàïàìåòÿâàíå íà ñúõðàíÿâàíèòå äàííè;
 çàïàçâàíå è áúðçî ðàçãëàñÿâàíå íà äàííèòå, ñâúðçàíè ñ òðàôèêà;
 ïðåòúðñâàíå íà ñèñòåìèòå è èççåìâàíå íà êîìïþòúðíè äàííè;
 ñúáèðàíå â ðåàëíî âðåìå íà äàííèòå îòíîñíî òðàôèêà;
 ïðèõâàùàíåòî íà äàííè, ñâúðçàíè ñúñ ñúäúðæàíèåòî.
Âúâåæäàíåòî íà ïðîöåñóàëíî-ïðàâíèòå ðàçïîðåäáè îò Êîíâåíöèÿòà âúâ
âúòðåøíîòî ïðàâî òðÿáâà äà å ïîä÷èíåíî íà óñëîâèÿòà, ïðåäâèäåíè â
çàêîíîäàòåëñòâîòî íà äúðæàâèòå – ñòðàíè ïî Êîíâåíöèÿòà, êàòî ñå ãàðàíòèðà
ñïàçâàíåòî íà ïðàâàòà íà ÷îâåêà è ïðèëàãàíåòî íà ïðèíöèïà íà
ïðîïîðöèîíàëíîñòòà. Â òîçè ñìèñúë ïðîöåäóðèòå ìîãàò äà ñå ïðèëàãàò ñàìî
ïðè îïðåäåëåíè óñëîâèÿ, êàòî íàïðèìåð íåîáõîäèìîñòòà îò ïðåäâàðèòåëíî
ðàçðåøåíèå îò ñúäåáåí èëè äðóã íåçàâèñèì îðãàí. Â ñúîòâåòñòâèå ñ âúòðåøíîòî
ñè ïðàâî, ñ Êîíñòèòóöèÿòà íà Ðåïóáëèêà Áúëãàðèÿ, ñ Íàêàçàòåëíî-ïðîöåñóàëíèÿ
êîäåêñ è ñúñ Çàêîíà çà ñïåöèàëíèòå ðàçóçíàâàòåëíè ñðåäñòâà, íàøàòà ñòðàíà å
íàïðàâèëà äîïóñòèìàòà îò ÷ë. 14, àë. 3 íà Êîíâåíöèÿòà ðåçåðâà, ÷å ùå ïðèëàãà
ðàçïîðåäáèòå, ïðåäâèäåíè â ÷ë. 20 íà Êîíâåíöèÿòà, à èìåííî ïðèõâàùàíå íà
äàííèòå çà òðàôèêà íà êîìïþòúðíèòå ñúîáùåíèÿ, ñàìî ïî îòíîøåíèå íà òåæêèòå
ïðåñòúïëåíèÿ, òàêà, êàêòî òå ñà îïðåäåëåíè â áúëãàðñêèÿ Íàêàçàòåëåí êîäåêñ.
Â Êîíâåíöèÿòà ñå ðåãëàìåíòèðàò íîâè ôîðìè íà ìåæäóíàðîäíî
ñúòðóäíè÷åñòâî â íàêàçàòåëíîïðàâíàòà îáëàñò, ñúîòâåòñòâàùè íà
ïðàâîìîùèÿòà, çàëåãíàëè â íåéíèòå ðàçïîðåäáè. Òàêà íàïðèìåð, ñúäåáíèòå
îðãàíè è ñëóæáèòå ïî èçäèðâàíå íà äîêàçàòåëñòâà â åëåêòðîííà ôîðìà ìîãàò
äà äåéñòâàò ïî ìîëáà íà äúðæàâà – ñòðàíà ïî Êîíâåíöèÿòà, áåç äà âîäÿò
ñàìîñòîÿòåëíî ðàçñëåäâàíå èëè òðàíñãðàíè÷íî ïðåòúðñâàíå. Ïîëó÷åíèòå äàííè
òðÿáâà äà áúäàò ïðåäàâàíè áúðçî.
Ðàòèôèöèðàíåòî íà Êîíâåíöèÿòà ñå îáóñëàâÿ, îò åäíà ñòðàíà, îò
óíèâåðñàëíèÿ £ õàðàêòåð, à îò äðóãà – îò íåéíîòî ãîëÿìî çíà÷åíèå çà
ïðåäîòâðàòÿâàíå íà òåðîðèçìà ÷ðåç Èíòåðíåò. Âàæíî çíà÷åíå èìà è ôàêòúò, ÷å
òîçè ìåæäóíàðîäåí äîãîâîð ïðåäîñòàâÿ àäåêâàòíè ñðåäñòâà çà çàùèòà è
ïðåäîòâðàòÿâàíå íà ïðåñòúïëåíèÿòà, èçâúðøâàíè ÷ðåç êîìïþòúðíèòå ñèñòåìè
è ïî êîìïþòúðåí ïúò. Ðàòèôèöèðàíåòî è îáâúðçâàíåòî ñ Êîíâåíöèÿòà å è â
ñúîòâåòñòâèå ñ Ðåçîëþöèÿòà, ïðèåòà íà 24-àòà ñðåùà íà ìèíèñòðèòå íà
ïðàâîñúäèåòî îò åâðîïåéñêèòå ñòðàíè (ïðîâåäåíà ïðåç ì. îêòîìâðè 2001 ã. â ãð.
Ìîñêâà), çà óêðåïâàíå íà ïðåâåíöèÿòà è íàêàçàíèåòî íà òåðîðèñòè÷íèòå àêòîâå,
èçâúðøåíè ñðåùó èëè ÷ðåç êîìïþòúðíè è òåëåêîìóíèêàöèîííè ñèñòåìè
(êèáåðòåðîðèçúì).
ÏÐÀÂÍÀ ÓÐÅÄÁÀ. ÄÅÔÈÍÈÐÀÍÅ ÍÀ
ÏÎÍßÒÈÅÒÎ „ÊÎÌÏÞÒÚÐÍÈ
ÏÐÅÑÒÚÏËÅÍÈß“. ÂÈÄÎÂÅ
ÊÎÌÏÞÒÚÐÍÈ ÏÐÅÑÒÚÏËÅÍÈß
À. Ìåæäóíàðîäíà íîðìàòèâíà óðåäáà
 Êîíâåíöèÿ çà ïðåñòúïëåíèÿ â êèáåðíåòè÷íîòî ïðîñòðàíñòâî,
îáíàðîäâàíà ÄÂ, áð. 29 îò 05.04.2005 ã.;
 Ïðåïîðúêà ¹ R /89/ 9 îòíîñíî ïðåñòúïíîñòòà, ñâúðçàíà ñ êîìïþòðèòå,
êîÿòî ïðåäëàãà íà íàöèîíàëíèòå çàêîíîäàòåëíè îðãàíè ðúêîâîäíèòå ïðèíöèïè
ïðè îïðåäåëÿíåòî íà íÿêîè ôîðìè íà êîìïþòúðíà ïðåñòúïíîñò;
 Ïðåïîðúêà ¹ R /95/ 13 îòíîñíî ïðîáëåìèòå íà íàêàçàòåëíîòî
ïðîèçâîäñòâî, ñâúðçàíè ñ êîìïþòúðíèòå òåõíîëîãèè;
 Åâðîïåéñêà êîíâåíöèÿ çà çàêîíîâà çàùèòà íà óñëóãè, áàçèðàíè íà èëè
ïðåäñòàâëÿâàùè óñëîâåí äîñòúï, ðàòèôèöèðàíà ñúñ çàêîí, ïðèåò îò 39-îòî ÍÑ
íà 05.06.2003 ã. (ÄÂ, áð. 55/ 17.06.2003 ã.), âëÿçëà â ñèëà îò 01.07.2003 ã.;
 Åâðîïåéñêà êîíâåíöèÿ çà âçàèìîïîìîù ïî íàêàçàòåëíîïðàâíè âúïðîñè
(â ñèëà çà Ðåïóáëèêà Áúëãàðèÿ îò 15.09.1994 ã.);
 Åâðîïåéñêà êîíâåíöèÿ çà åêñòðàäèöèÿ (â ñèëà çà Ðåïóáëèêà Áúëãàðèÿ
îò 01.10.1994 ã.).
Á. Áúëãàðñêî çàêîíîäàòåëñòâî
 Íàêàçàòåëåí êîäåêñ;
 Íàêàçàòåëíî-ïðîöåñóàëåí êîäåêñ;
 Çàêîí çà àâòîðñêîòî ïðàâî è ñðîäíèòå ìó ïðàâà, îáí. ÄÂ, áð. 56/93 ã.,
èçì. è äîï. â ÄÂ, áð. 77/2002 ã., â ñèëà îò 01.01.2003 ã.;
 Íàðåäáà çà ñåêðåòíèòå ïàòåíòè, ïðèåòà ñ ÏÌÑ ¹ 175/09.09.1993 ã.;
 Çàêîí çà åëåêòðîííèÿ äîêóìåíò è åëåêòðîííèÿ ïîäïèñ, îáí. ÄÂ, áð. 34/
2001 ã.;
 Çàêîí çà äàëåêîñúîáùåíèÿòà, îáí. ÄÂ, áð. 93/1998 ã.;
 Çàêîí çà çàùèòà íà êëàñèôèöèðàíàòà èíôîðìàöèÿ, îáí. ÄÂ, áð. 45/
30.04.2002 ã.;
 Çàêîí çà çàùèòà íà ëè÷íèòå äàííè, îáí. ÄÂ, áð. 1/2002 ã.;
 Çàêîí çà ñïåöèàëíèòå ðàçóçíàâàòåëíè ñðåäñòâà, îáí. ÄÂ, áð. 95/97 ã.,
èçì. è äîï. â ÄÂ, áð. 17/02.12.2003 ã.
Â. Îïðåäåëåíèå íà ïîíÿòèåòî „Êîìïþòúðíè ïðåñòúïëåíèÿ“

Ñ ïðîìåíèòå îò 13.09.2002 ã., ïóáëèêóâàíè â ÄÂ, áð. 92/2002 ã., â
Íàêàçàòåëíèÿ êîäåêñ áÿõà î÷åðòàíè îòäåëíèòå âèäîâå êîìïþòúðíè
ïðåñòúïëåíèÿ. Íîâèòå øåñò âèäà êîìïþòúðíè ïðåñòúïëåíèÿ ñå ñúäúðæàò â
Ãëàâà 9 „à“ îò ÍÊ. Îñâåí êîìïþòúðíèòå ïðåñòúïëåíèÿ, ÍÊ âèçèðà è ïðåñòúïëåíèÿ,
ñâúðçàíè ñ èçïîëçâàíåòî íà êîìïþòúð è äðóãè åëåêòðîííè óñòðîéñòâà.
ÎÏÐÅÄÅËÅÍÈÅ: Êîìïþòúðíî ïðåñòúïëåíèå, â íàé-øèðîê ñìèñúë, å
âñÿêî ïðåñòúïëåíèå, êîåòî ïî åäèí èëè äðóã íà÷èí å ñâúðçàíî ñ èçïîëçâàíåòî
íà êîìïþòðè è èíôîðìàöèîííè òåõíîëîãèè.
Â ñâåòà ñúùåñòâóâà ãîëÿìà òåðìèíîëîãè÷íà ðàçëèêà îòíîñíî òîâà, êîå
äåÿíèå ñúñòàâëÿâà êîìïþòúðíî ïðåñòúïëåíèå. Òåðìèíèòå „êîìïþòúðíî
ïðåñòúïëåíèå“, „ïðåñòúïëåíèå, ñâúðçàíî ñ êîìïþòðè“, „ïðåñòúïëåíèå â ñôåðàòà
íà âèñîêèòå òåõíîëîãèè“ è „êèáåðïðåñòúïëåíèå“ ÷åñòî ñå èçïîëçâàò êàòî
âçàèìîçàìåíÿåìè. Ñúùåñòâóâà ðàçëèêà ìåæäó êîìïþòúðíèòå ïðåñòúïëåíèÿ, â
òåñåí ñìèñúë íà äóìàòà, è òðàäèöèîííèòå ïðåñòúïëåíèÿ, èçâúðøâàíè ñ ïîìîùòà
íà êîìïþòúð.
Êîìïþòúðíèòå ïðåñòúïëåíèÿ, â ñòðîãèÿ ñìèñúë íà äóìàòà, èçèñêâàò íîâè
ñúñòàâè â íàöèîíàëíèòå íàêàçàòåëíè çàêîíè, äîêàòî êîíâåíöèîíàëíèòå
ïðåñòúïëåíèÿ, èçâúðøâàíè ñ ïîìîùòà íà êîìïþòðè, èçèñêâàò â ñúîòâåòíèòå
çàêîíè ñúçäàâàíå íà êâàëèôèöèðàíè ñúñòàâè çà óëåñíÿâàíå íà ïðàêòèêàòà è ñ
îãëåä ïðåâåíöèÿ. Òåçè ïðåñòúïëåíèÿ ñà óëåñíåíè îò ñúùåñòâóâàíåòî íà
èíôîðìàöèîííè è ñúîáùèòåëíè ìðåæè, êîèòî íå ïîçíàâàò ãðàíèöè, è îò
äâèæåíèåòî íà äàííè, êîèòî ñà îñåçàåìè è èçâúíðåäíî íåóñòîé÷èâè.
Ñúùèíñêèòå êîìïþòúðíè ïðåñòúïëåíèÿ ñà òåçè, ñ êîèòî ñå çàñÿãàò
îáùåñòâåíè îòíîøåíèÿ, îñèãóðÿâàùè íîðìàëíîòî ôóíêöèîíèðàíå íà êîìïþòðè,
êîìïþòúðíè ñèñòåìè, êîìïþòúðíè ðåñóðñè è êîìïþòúðíè ìðåæè, êàêòî è
ïðàâîìåðíîòî ñúçäàâàíå è èçïîëçâàíå íà èíôîðìàöèÿ.
Òå ñà ðåãëàìåíòèðàíè â ÷ë. 319à-÷ë. 319å, Ãëàâà 9 „à“ íà Îñîáåíàòà ÷àñò
îò ÍÊ. Êúì ñúùèíñêèòå êîìïþòúðíè ïðåñòúïëåíèÿ ñå âêëþ÷âàò
íåðåãëàìåíòèðàíèÿò äîñòúï, ïðîìÿíà, ïîâðåäà, óíèùîæàâàíå íà äàííè èëè
ïðîãðàìè, âúâåæäàíåòî íà „âèðóñ“ èëè ðàçïðîñòðàíåíèåòî íà ïàðîëè.
Íåñúùèíñêèòå êîìïþòúðíè ïðåñòúïëåíèÿ ñà òåçè, êîèòî ñå èçâúðøâàò
÷ðåç êîìïþòúð (ïðÿêî èëè êîñâåíî èçïîëçâàíå íà êîìïþòúðíà òåõíèêà èëè
êîìïþòúðíà òåõíîëîãèÿ) è çàñÿãàò ðàçëè÷íè îáùåñòâåíè îòíîøåíèÿ.
Óñëîâíî íåñúùèíñêèòå êîìïþòúðíè ïðåñòúïëåíèÿ ìîãàò äà ñå ðàçäåëÿò
íà äâà âèäà:
à) Íåñúùèíñêè êîìïþòúðíè ïðåñòúïëåíèÿ, çà êîèòî çàêîíîäàòåëÿò èçðè÷íî
å óïîìåíàë, ÷å ïðè òÿõíîòî îñúùåñòâÿâàíå å èçïîëçâàíà êîìïþòúðíà òåõíèêà
èëè êîìïþòúðíà òåõíîëîãèÿ. Êúì òÿõ ñïàäàò: êîìïþòúðíàòà èçìàìà ïî
ÐÀÇÑËÅÄÂÀÍÅ ÍÀ ÊÎÌÏÞÒÚÐÍÈ ÏÐÅÑÒÚÏËÅÍÈß 15
÷ë. 212à îò ÍÊ; îñîáåíàòà ôîðìà íà óíèùîæàâàíå è ïîâðåæäàíå ïî ÷ë. 216, àë.
3 îò ÍÊ; íàðóøàâàíå íà òàéíàòà íà êîðåñïîíäåíöèÿòà ïî ÷ë. 171, àë. 1, ò. 3 è àë.
3 îò ÍÊ è ÷ë. 172, àë. 2 îò ÍÊ; óíèùîæàâàíå è ïîâðåæäàíå ÷ðåç îñúùåñòâÿâàíå
íà íåðåãëàìåíòèðàí äîñòúï äî êîìïþòúð, ïî ñìèñúëà íà ÷ë. 216à, àë. 3 îò ÍÊ;
äîêóìåíòíè ïðåñòúïëåíèÿ ïî ñìèñúëà íà ÷ë. 313, àë. 1-3 îò ÍÊ è ïðåñòúïëåíèÿ
ïðîòèâ ïàðè÷íàòà è êðåäèòíàòà ñèñòåìà ïî ñìèñúëà íà ÷ë. 246, àë. 3 îò ÍÊ.
á) íåñúùèíñêè êîìïþòúðíè ïðåñòúïëåíèÿ, çà êîèòî çàêîíîäàòåëÿò íå å
èçðè÷íî óïîìåíàë, ÷å ïðè èçâúðøâàíåòî èì ñà áèëè èçïîëçâàíè êîìïþòúðíà
òåõíèêà èëè äðóãè åëåêòðîííè óñòðîéñòâà. Òàêèâà ñà ïðåñòúïëåíèÿòà: ïî ñìèñúëà
íà ÷ë. 104 – øïèîíñòâî; ÷ë. 106 – äèâåðñèÿ; ÷ë. 107 – âðåäèòåëñòâî; ÷ë. 145à –
èçïîëçâàíåòî íà èíôîðìàöèÿ, ñúáðàíà ÷ðåç ÑÐÑ; ïîðíîãðàôèÿòà – ÷ë. 159; ÷ë.
162 – ïðåñòúïëåíèÿ ïðîòèâ íàöèîíàëíîòî è ðàñîâîòî ðàâåíñòâî; ÷ë. 164 –
ïðåñòúïëåíèÿ ïðîòèâ âåðîèçïîâåäàíèÿòà; ïðåñòúïëåíèÿ ïðîòèâ ïàðè÷íàòà è
êðåäèòíàòà ñèñòåìà – ÷ë. 243-245, ÷ë. 247-252 îò ÍÊ; äàíú÷íàòà è
îñèãóðèòåëíàòà ñèñòåìà – ÷ë. 253-260 îò ÍÊ; ïîäïðàâêàòà íà îôèöèàëíè
ïàðè÷íè çíàöè ïî ÷ë. 276 îò ÍÊ; äîêóìåíòíèòå ïðåñòúïëåíèÿ è ïðåñòúïëåíèÿòà
ïðîòèâ òðàíñïîðòà è ñúîáùåíèÿòà ïî ÷ë. 348 îò ÍÊ. Òå ìîãàò ñàìî äà íè
îðèåíòèðàò ïî îòíîøåíèå íà òîâà, ÷å â õîäà íà ðàçñëåäâàíåòî òðÿáâà äà ñå
ñúáåðàò äîêàçàòåëñòâà íå ñàìî çà íàëè÷èåòî íà èçâúðøåíè êîìïþòúðíè
ïðåñòúïëåíèÿ, âèçèðàíè â Ãëàâà 9 „à“ îò Îñîáåíàòà ÷àñò íà ÍÊ, íî è
äîêàçàòåëñòâà, ñâúðçàíè ñ äðóãè òåêñòîâå îò Îñîáåíàòà ÷àñò íà Íàêàçàòåëíèÿ
êîäåêñ, ïðè îñúùåñòâÿâàíåòî íà êîèòî ñà èçïîëçâàíè åëåêòðîííè óñòðîéñòâà –
ò.å. òå ìîãàò äà äàäàò ïðåêè è êîñâåíè äîêàçàòåëñòâà.
Îñíîâíàòà öåë íà ðàçñëåäâàíåòî å äîêàçâàíåòî íà èçâúðøåíîòî
ïðåñòúïëåíèå è ðàçîáëè÷àâàíåòî íà íåãîâèòå èçâúðøèòåëè, êîëêîòî è óìåëî òå
äà ñà ñè ïîñëóæèëè ñ ïîñòèæåíèÿòà íà ñúâðåìåííàòà òåõíèêà. Èçâúðøèòåëèòå
íà òåçè ïðåñòúïëåíèÿ äåéñòâàò â ñâåòà íà ÎÍËÀÉÍ êîìïþòúðíèòå
êîìóíèêàöèè, íàðè÷àíè êèáåðïðîñòðàíñòâî.
1. Ñúùèíñêè êîìïþòúðíè ïðåñòúïëåíèÿ

1.1. ×ë. 319à, àë. 1 îò ÍÊ âèçèðà ïðåñòúïëåíèÿòà, ñâúðçàíè ñ êîïèðàíå
èëè èçïîëçâàíå íà êîìïþòúðíè äàííè áåç ðàçðåøåíèå, ÷ðåç îñúùåñòâÿâàíå íà
íåðåãëàìåíòèðàí äîñòúï äî ðåñóðñèòå íà êîìïþòúð.
Ñúãëàñíî ÷ë. 319à (1) „Êîéòî îñúùåñòâè íåðåãëàìåíòèðàí äîñòúï äî
ðåñóðñèòå íà êîìïþòúð, êîïèðà èëè èçïîëçâà êîìïþòúðíè äàííè áåç
ðàçðåøåíèå, êîãàòî ñå èçèñêâà òàêîâà, ñå íàêàçâà ñ ãëîáà äî òðè õèëÿäè
ëåâà“.
Ñóáåêò íà ïðåñòúïëåíèåòî ïî ÷ë. 319à, àë. 1 îò ÍÊ å âñÿêî
íàêàçàòåëíîîòãîâîðíî ëèöå. Ñïîðåä çàêîíîäàòåëÿ, çà äà áúäå åäíî ëèöå
íàêàçàòåëíîîòãîâîðíî, òî òðÿáâà äà îòãîâàðÿ íà äâå óñëîâèÿ:
à) äà å ïúëíîëåòíî – íàâúðøèëî 18-ãîäèøíà âúçðàñò;
á) äà å èçâúðøèëî ïðåñòúïëåíèåòî â ñúñòîÿíèå íà âìåíÿåìîñò, ò.å. äà å
ðàçáèðàëî ñâîéñòâîòî è çíà÷åíèåòî íà èçâúðøåíîòî è äà å ìîãëî äà ðúêîâîäè
ïîñòúïêèòå ñè.
Â ÷ë. 18, àë. 2 îò ÍÊ çàêîíîäàòåëÿò å îïðåäåëèë, ÷å íåïúëíîëåòíîòî ëèöå –
íàâúðøèëî 14 ãîäèíè, íî íå íàâúðøèëî 18 ãîäèíè – å íàêàçàòåëíîîòãîâîðíî
ñàìî â ñëó÷àèòå, êîãàòî å ìîãëî äà ðàçáèðà ñâîéñòâîòî è çíà÷åíèåòî íà
èçâúðøåíîòî è äà ðúêîâîäè ïîñòúïêèòå ñè. Ìàëîëåòíîòî ëèöå – íå íàâúðøèëî
14-ãîäèøíà âúçðàñò, íå å íàêàçàòåëíîîòãîâîðíî.
Íàêàçàòåëíàòà îòãîâîðíîñò ñå èçêëþ÷âà â ñëó÷àèòå, êîãàòî ñóáåêòúò íà
ïðåñòúïëåíèå äåéñòâà â ñúñòîÿíèå íà íåâìåíÿåìîñò – ò.å. êîãàòî ïîðàäè
óìñòâåíà íåäîðàçâèòîñò èëè ïðîäúëæèòåëíî, èëè êðàòêîòðàéíî ðàçñòðîéñòâî
íà ñúçíàíèåòî, ëèöåòî íå å ìîãëî äà ðàçáèðà ñâîéñòâîòî è çíà÷åíèåòî íà
èçâúðøåíîòî èëè äà ðúêîâîäè ïîñòúïêèòå ñè.
Èçïúëíèòåëíîòî äåÿíèå ñå èçðàçÿâà â äâå ôîðìè:
– êîïèðàíå íà êîìïþòúðíè äàííè (÷ë. 319à, àë. 1, ïðåäë. 1-âî îò ÍÊ);
– èçïîëçâàíå íà êîìïþòúðíè äàííè (÷ë. 319à, àë. 1, ïðåäë. 2-ðî îò ÍÊ).
Èçïúëíèòåëíîòî äåÿíèå å ñâúðçàíî ñ íà÷èíà íà íåãîâîòî îñúùåñòâÿâàíå –
÷ðåç íåðåãëàìåíòèðàí äîñòúï äî êîìïþòúð.
Îáåêò íà ïðåñòúïëåíèåòî, ïî ñìèñúëà íà ÷ë. 319à, àë. 1 îò ÍÊ, ñà ðåñóðñèòå
íà êîìïþòúð èëè êîìïþòúðíè äàííè.
Îò îáåêòèâíà ñòðàíà, å íåîáõîäèìî òàçè äåéíîñò äà ñå èçâúðøâà „áåç
ðàçðåøåíèå“. Ïîíÿòèåòî „áåç ðàçðåøåíèå“ îçíà÷àâà, ÷å òî ñå îòíàñÿ ñàìî çà
ñëó÷àèòå, ïðè êîèòî òîâà ðàçðåøåíèå å ïðåäâèäåíî êàòî óñëîâèå çà
îñúùåñòâÿâàíå íà äàäåíà äåéíîñò.
Áúëãàðñêèÿò çàêîíîäàòåë å äàë îïðåäåëåíèå íà ïîíÿòèåòî „êîìïþòúðíè
èíôîðìàöèîííè äàííè“ â ÷ë. 93, ò. 22 îò ÍÊ. „Êîìïþòúðíè èíôîðìàöèîííè
äàííè“ å âñÿêî ïðåäñòàâÿíå íà ôàêòè, èíôîðìàöèÿ èëè ïîíÿòèÿ âúâ ôîðìà,
ïîääàâàùà ñå íà àâòîìàòè÷íà îáðàáîòêà, âêëþ÷èòåëíî òàêàâà ïðîãðàìà, êîÿòî
å â ñúñòîÿíèå äà íàïðàâè òàêà, ÷å äàäåíà êîìïþòúðíà ñèñòåìà äà èçïúëíè
îïðåäåëåíà ôóíêöèÿ.
Ñóáåêòèâíàòà ñòðàíà íà äåÿíèåòî ïðè òîçè âèä ïðåñòúïëåíèå ñå
õàðàêòåðèçèðà ñ ïðÿê óìèñúë – äååöúò å ñúçíàâàë, ÷å êîïèðà èëè èçïîëçâà
êîìïþòúðíè äàííè, ÷ðåç îñúùåñòâÿâàíå íà íåðåãëàìåíòèðàí äîñòúï äî
ðåñóðñèòå íà êîìïþòúð, êàêòî è ÷å âúðøè òîâà áåç ðàçðåøåíèå. Çàêîíîäàòåëÿò
íå äîïóñêà òîçè âèä ïðåñòúïëåíèå äà å èçâúðøåíî ïî íåïðåäïàçëèâîñò.
Çà èçâúðøåíî ïðåñòúïëåíèå ïî ÷ë. 319à, àë. 1 îò ÍÊ áúëãàðñêèÿò
çàêîíîäàòåë å ïðåäâèäèë êàòî íàêàçàòåëíà ñàíêöèÿ ãëîáà â ðàçìåð äî òðè õèëÿäè
ëåâà. Çàêîíîäàòåëÿò íå å îïðåäåëèë ìèíèìàëíèÿ ðàçìåð íà ãëîáàòà, êàòî å
îñòàâèë ïðåöåíêàòà çà íåéíèÿ ðàçìåð íà ñúäà.
Ñïîðåä ÷ë. 2 îò Êîíâåíöèÿòà çà ïðåñòúïëåíèÿ â êèáåðíåòè÷íîòî
ïðîñòðàíñòâî, „íåçàêîíåí äîñòúï“ å íåïðàâîìåðåí äîñòúï äî öÿëàòà èëè äî
÷àñò îò äàäåíà êîìïþòúðíà ñèñòåìà, êîãàòî å èçâúðøåí óìèøëåíî. Êîíâåíöèÿòà
ïðåäâèæäà è äðóãè óñëîâèÿ – ïðåñòúïëåíèåòî äà å èçâúðøåíî â íàðóøåíèå íà
ìåðêèòå çà ñèãóðíîñò, ñ íàìåðåíèå äà ñå ïîëó÷àò êîìïþòúðíè äàííè èëè ñ äðóãî
íàìåðåíèå, êàêòî è â íàðóøåíèå íà ìåðêèòå çà ñèãóðíîñò âúâ âðúçêà ñ
êîìïþòúðíà ñèñòåìà, êîÿòî å ñâúðçàíà ñ äðóãà ñèñòåìà.
Â Çàêîíà çà çàùèòà íà êëàñèôèöèðàíàòà èíôîðìàöèÿ å äàäåíî îïðåäåëåíèå
íà ïîíÿòèåòî „íåðåãëàìåíòèðàí äîñòúï äî êëàñèôèöèðàíà èíôîðìàöèÿ“. Ïîä
„íåðåãëàìåíòèðàí äîñòúï äî êëàñèôèöèðàíà èíôîðìàöèÿ“ ñå ðàçáèðà
ðàçãëàñÿâàíå, çëîóïîòðåáà, ïðîìÿíà, óâðåæäàíå, ïðåäîñòàâÿíå è óíèùîæàâàíå
íà êëàñèôèöèðàíà èíôîðìàöèÿ, êàêòî è âñÿêàêâè äðóãè äåéñòâèÿ, âîäåùè äî
íàðóøàâàíå íà çàùèòàòà è/èëè äî çàãóáâàíå íà òàêàâà èíôîðìàöèÿ. Çà
íåðåãëàìåíòèðàí äîñòúï ñå ñìÿòà è âñåêè ïðîïóñê äà ñå êëàñèôèöèðà
èíôîðìàöèÿ ñ ïîñòàâÿíå íà ñúîòâåòåí ãðèô çà ñèãóðíîñò èëè íåïðàâèëíîòî ìó
îïðåäåëÿíå, êàêòî è âñÿêî äåéñòâèå èëè áåçäåéñòâèå, äîâåëî äî óçíàâàíå îò
ëèöå, êîåòî íÿìà ñúîòâåòíî ðàçðåøåíèå èëè ïîòâúðæäåíèå çà òîâà.
Êëàñèôèöèðàíà èíôîðìàöèÿ å òàçè, ïðåäñòàâëÿâàùà äúðæàâíà èëè
ñëóæåáíà òàéíà, êàêòî è ÷óæäåñòðàííàòà êëàñèôèöèðàíà èíôîðìàöèÿ
(äîêîëêîòî âëÿçúë â ñèëà ìåæäóíàðîäåí äîãîâîð, ïî êîéòî Ðåïóáëèêà Áúëãàðèÿ
å ñòðàíà, íå ïðåäâèæäà äðóãî).
Äîñòúï äî êëàñèôèöèðàíà èíôîðìàöèÿ ñå ïðåäîñòàâÿ ñàìî íà ëèöà,
ïîëó÷èëè ðàçðåøåíèå çà äîñòúï, è ñàìî çà ëèöà, ÷èèòî ñëóæåáíè çàäúëæåíèÿ
èëè êîíêðåòíî âúçëîæåíà çàäà÷à íàëàãàò òàêúâ äîñòúï.
Â ÷ë. 319à, àë. 2 îò ÍÊ å ïðåäâèäåí êâàëèôèöèðàí ñúñòàâ – êîãàòî
äåÿíèåòî å èçâúðøåíî îò ïîâå÷å îò äâå ëèöà, ñãîâîðèëè ñå ïðåäâàðèòåëíî äà
èçâúðøâàò òàêîâà äåÿíèå. Âàæíî å äà ñå îòáåëåæè, ÷å äåÿíèåòî å èçâúðøåíî îò
„äâå èëè ïîâå÷å ëèöà“, êîãàòî â ñàìîòî èçïúëíåíèå áåç ðàçðåøåíèå íà
íåðåãëàìåíòèðàíèÿ äîñòúï äî ðåñóðñèòå íà êîìïþòúð è êîïèðàíåòî èëè
èçïîëçâàíåòî íà êîìïþòúðíè äàííè, ñà ó÷àñòâàëè íàé-ìàëêî äâàìà
ñúèçâúðøèòåëè, ñãîâîðèëè ñå ïðåäâàðèòåëíî äà èçâúðøâàò òàêèâà ïðåñòúïëåíèÿ.
Ïðè òàçè õèïîòåçà çàêîíîäàòåëÿò å ïðåäâèäèë ïî-ñòðîãà ñàíêöèÿ – ëèøàâàíå îò
ñâîáîäà äî åäíà ãîäèíà èëè ãëîáà äî òðè õèëÿäè ëåâà. Äâåòå ñàíêöèè ñà äàäåíè
àëòåðíàòèâíî.
Â ñëó÷àèòå íà ÷ë. 319à, àë. 3 îò ÍÊ å ïðåäâèäåí âòîðè êâàëèôèöèðàí
ñúñòàâ – àêî äåÿíèåòî ïî àë. 1 å èçâúðøåíî ïîâòîðíî, íàêàçàíèåòî å ëèøàâàíå
îò ñâîáîäà äî òðè ãîäèíè èëè ãëîáà äî ïåò õèëÿäè ëåâà. Äåÿíèåòî å èçâúðøåíî
ïîâòîðíî, êîãàòî äååöúò å èçâúðøèë ïðåñòúïëåíèå, ñëåä êàòî å áèë îñúäåí ñ
âëÿçëà â ñèëà ïðèñúäà çà äðóãî òàêîâà ïðåñòúïëåíèå.
Ïî-òåæêî å êâàëèôèöèðàí ñëó÷àÿò, êîãàòî äåÿíèÿòà ïî àë. 1-3 (îñíîâíèÿò
ñúñòàâ è äâàòà êâàëèôèöèðàíè ñúñòàâà) ñà èçâúðøåíè ïî îòíîøåíèå íà ñâåäåíèÿ,
ñúñòàâëÿâàùè äúðæàâíà òàéíà. Íàêàçàíèåòî å ëèøàâàíå îò ñâîáîäà îò åäíà
ãîäèíà äî òðè ãîäèíè, àêî íå ïîäëåæè íà ïî-òåæêî íàêàçàíèå.
Â Äîïúëíèòåëíèòå ðàçïîðåäáè êúì Çàêîíà çà çàùèòà íà êëàñèôèöèðàíàòà
èíôîðìàöèÿ å äàäåíî îïðåäåëåíèå íà ïîíÿòèÿòà: „äúðæàâíà òàéíà“, „íàöèîíàëíà
ñèãóðíîñò“ è „èíòåðåñè íà Ðåïóáëèêà Áúëãàðèÿ, ñâúðçàíè ñ íàöèîíàëíàòà
ñèãóðíîñò“, êàêòî ñëåäâà:
„Äúðæàâíà òàéíà“ å èíôîðìàöèÿòà, îïðåäåëåíà â ñïèñúêà ïî ïðèëîæåíèå
¹1, íåðåãëàìåíòèðàíèÿ äîñòúï äî êîÿòî áè ñúçäàë îïàñíîñò çà èëè áè óâðåäèë
èíòåðåñèòå íà Ðåïóáëèêà Áúëãàðèÿ, ñâúðçàíè ñ íàöèîíàëíàòà ñèãóðíîñò,
îòáðàíàòà, âúíøíàòà ïîëèòèêà è çàùèòàòà íà êîíñòèòóöèîííî óñòàíîâåíèÿ ðåä.
„Íàöèîíàëíà ñèãóðíîñò“ å ñúñòîÿíèå íà îáùåñòâîòî è äúðæàâàòà, ïðè
êîåòî ñà çàùèòåíè îñíîâíèòå ïðàâà è ñâîáîäè íà ÷îâåêà è ãðàæäàíèíà,
òåðèòîðèàëíàòà öÿëîñò, íåçàâèñèìîñòòà è ñóâåðåíèòåòúò íà ñòðàíàòà è å
ãàðàíòèðàíî äåìîêðàòè÷íîòî ôóíêöèîíèðàíå íà äúðæàâàòà è ãðàæäàíñêèòå
èíñòèòóöèè, â ðåçóëòàò íà êîåòî íàöèÿòà çàïàçâà è óâåëè÷àâà ñâîåòî
áëàãîñúñòîÿíèå è ñå ðàçâèâà.
„Èíòåðåñè íà Ðåïóáëèêà Áúëãàðèÿ, ñâúðçàíè ñ íàöèîíàëíàòà ñèãóðíîñò“,
ñà ãàðàíòèðàíåòî íà ñóâåðåíèòåòà è òåðèòîðèàëíàòà öÿëîñò è çàùèòà íà
êîíñòèòóöèîííî îïðåäåëåíèÿ ðåä â Ðåïóáëèêà Áúëãàðèÿ, âêëþ÷èòåëíî:
à) ðàçêðèâàíå, ïðåäîòâðàòÿâàíå è ïðîòèâîäåéñòâèå íà ïîñåãàòåëñòâàòà
ñðåùó íåçàâèñèìîñòòà è òåðèòîðèàëíàòà öÿëîñò íà ñòðàíàòà;
á) ðàçêðèâàíå, ïðåäîòâðàòÿâàíå è ïðîòèâîäåéñòâèå íà òàéíè ïîñåãàòåëñòâà,
êîèòî íàêúðíÿâàò èëè çàñòðàøàâàò ïîëèòè÷åñêèòå, èêîíîìè÷åñêèòå è
îòáðàíèòåëíèòå èíòåðåñè íà ñòðàíàòà;
â) ïîëó÷àâàíå íà èíôîðìàöèÿ çà ÷óæäè ñòðàíè èëè îò ÷óæä ïðîèçõîä, íóæíà
çà âçåìàíå íà ðåøåíèÿ îò âèñøèòå îðãàíè íà äúðæàâíàòà âëàñò è äúðæàâíîòî
óïðàâëåíèå;
ã) ðàçêðèâàíå, ïðåäîñòàâÿíå è ïðîòèâîäåéñòâèå íà òàéíè ïîñåãàòåëñòâà,
íàñî÷åíè êúì íàñèëñòâåíà ïðîìÿíà íà êîíñòèòóöèîííî óñòàíîâåíèÿ ðåä â
ñòðàíàòà, êîéòî ãàðàíòèðà óïðàæíÿâàíå íà ïðàâàòà íà ÷îâåêà è ãðàæäàíèíà,
äåìîêðàòè÷íîòî ïðåäñòàâèòåëñòâî íà îñíîâíàòà ìíîãîïàðòèéíà ñèñòåìà è
äåéíîñòòà íà èíñòèòóöèèòå, óñòàíîâåíè îò Êîíñòèòóöèÿòà;
ä) ðàçêðèâàíå, ïðåäîòâðàòÿâàíå è ïðîòèâîäåéñòâèå íà òåðîðèñòè÷íè
äåéñòâèÿ, íà íåçàêîíåí òðàôèê íà õîðà, îðúæèå è íàðêîòèöè, êàêòî è íà íåçàêîíåí
òðàôèê íà ïðîäóêòè è òåõíîëîãèè, ïîñòàâåíè ïîä ìåæäóíàðîäåí êîíòðîë, ïðàíå
íà ïàðè è äðóãè ñïåöèôè÷íè ðèñêîâå è çàïëàõè.
„Âðåäà â îáëàñòòà íà íàöèîíàëíàòà ñèãóðíîñò, îòáðàíàòà, âúíøíàòà
ïîëèòèêà èëè çàùèòàòà íà êîíñòèòóöèîííî óñòàíîâåíèÿ ðåä“ å çàïëàõà èëè
óâðåæäàíå íà èíòåðåñèòå íà Ðåïóáëèêà Áúëãàðèÿ èëè íà òåçè èíòåðåñè, êîèòî òÿ
ñå å çàäúëæèëà äà çàùèòàâà, âðåäíèòå ïîñëåäèöè îò ÷èåòî óâðåæäàíå íå ìîãàò
äà áúäàò åëèìèíèðàíè, èëè âðåäíèòå ïîñëåäèöè, êîèòî ìîãàò äà áúäàò ñìåê÷åíè
ñàìî ñ ïîñëåäâàùè ìåðêè. Â çàâèñèìîñò îò çíà÷èìîñòòà íà èíòåðåñèòå è
ñåðèîçíîñòòà íà ïðè÷èíåíèòå âðåäíè ïîñëåäèöè âðåäèòå ñà íåïîïðàâèìè èëè
èçêëþ÷èòåëíî ãîëåìè, òðóäíî ïîïðàâèìè èëè ãîëåìè è îãðàíè÷åíè, êàòî:
à) íåïîïðàâèìè èëè èçêëþ÷èòåëíî ãîëåìè âðåäè ñà òåçè, ïðè êîèòî å
íàñòúïèëî èëè áè ìîãëî äà íàñòúïè öÿëîñòíî èëè ÷àñòè÷íî ðàçðóøàâàíå íà
íàöèîíàëíàòà ñèãóðíîñò èëè èíòåðåñèòå íà Ðåïóáëèêà Áúëãàðèÿ, ñâúðçàíè ñ
íåÿ, êàòî îñíîâíè çàùèòàâàíè èíòåðåñè;
á) òðóäíî ïîïðàâèìè èëè ãîëåìè âðåäè ñà òåçè, ïðè êîèòî å íàñòúïèëî
èëè áè ìîãëî äà íàñòúïè çíà÷èòåëíî íåãàòèâíî âúçäåéñòâèå âúðõó íàöèîíàëíàòà
ñèãóðíîñò èëè èíòåðåñèòå íà Ðåïóáëèêà Áúëãàðèÿ, ñâúðçàíè ñ íåÿ, êàòî îñíîâíè
çàùèòàâàíè èíòåðåñè, êîåòî íå ìîæå äà ñå êîìïåíñèðà áåç íàñòúïâàíå íà âðåäíè
ïîñëåäèöè èëè âðåäíèòå ïîñëåäèöè ìîãàò äà áúäàò ñìåê÷åíè ñàìî ñúñ
çíà÷èòåëíè ïîñëåäâàùè ìåðêè;
â) îãðàíè÷åíè âðåäè ñà òåçè, ïðè êîèòî å íàñòúïèëî èëè áè ìîãëî äà
íàñòúïè êðàòêîòðàéíî íåãàòèâíî âúçäåéñòâèå âúðõó íàöèîíàëíàòà ñèãóðíîñò
èëè èíòåðåñèòå íà Ðåïóáëèêà Áúëãàðèÿ, ñâúðçàíè ñ íåÿ, êàòî îñíîâíè çàùèòàâàíè
èíòåðåñè, êîåòî ìîæå äà ñå êîìïåíñèðà áåç íàñòúïâàíå íà âðåäíè ïîñëåäèöè
èëè âðåäíèòå ïîñëåäèöè ìîãàò äà áúäàò ñìåê÷åíè ñ íåçíà÷èòåëíè ïîñëåäâàùè
ìåðêè.
Íàé-òåæêà êâàëèôèêàöèÿ å ïðåäâèäåíà â ÷ë. 319à, àë. 5 îò ÍÊ, àêî îò
äåÿíèåòî ñà íàñòúïèëè òåæêè ïîñëåäèöè. Çàêîíîäàòåëÿò å îïðåäåëèë íàêàçàíèå
îò åäíà äî îñåì ãîäèíè, êàòî íå å ïîñî÷èë, ÷å òî å ëèøàâàíå îò ñâîáîäà.
Âñúùíîñò òîâà ñå ïîäðàçáèðà.
1.2. Ñëåäâàùèÿò âèä êîìïþòúðíî ïðåñòúïëåíèå å ôàëøèôèêàöèÿ èëè
óíèùîæàâàíå íà êîìïþòúðíà ïðîãðàìà èëè äàííè. ×ë. 319á, àë. 1 îò ÍÊ ãëàñè:
„Êîéòî áåç ðàçðåøåíèå íà ëèöåòî, êîåòî àäìèíèñòðèðà èëè ïîëçâà êîìïþòúð,
äîáàâè, ïðîìåíè, èçòðèå èëè óíèùîæè êîìïþòúðíà ïðîãðàìà èëè äàííè, â
íåìàëîâàæíè ñëó÷àè, ñå íàêàçâà ñ ëèøàâàíå îò ñâîáîäà äî åäíà ãîäèíà èëè
ãëîáà äî äâå õèëÿäè ëåâà“.
Ñóáåêò íà ïðåñòúïëåíèå ïî ÷ë. 319á, àë. 1 îò ÍÊ å âñÿêî
íàêàçàòåëíîîòãîâîðíî ëèöå. Ïðåäìåò íà ïðåñòúïëåíèåòî ñà êîìïþòúðíà
ïðîãðàìà èëè êîìïþòúðíè äàííè. Èçïúëíèòåëíîòî äåÿíèå ôàëøèôèêàöèÿ ñå
èçðàçÿâà â òðè ôîðìè:
– äîáàâÿíå íà êîìïþòúðíà ïðîãðàìà èëè äàííè;
– ïðîìÿíà íà êîìïþòúðíà ïðîãðàìà èëè äàííè;
– èçòðèâàíå íà êîìïþòúðíà ïðîãðàìà èëè äàííè.
×ðåç ôàëøèôèêàöèÿòà êîìïþòúðíàòà ïðîãðàìà è êîìïþòúðíèòå äàííè
ñå òðàíñôîðìèðàò â íåàâòåíòè÷íè èëè â íåñúîòâåòñòâàùè íà ïúðâîíà÷àëíèòå
è äåéñòâèòåëíèòå ïðîãðàìè è äàííè.
Èçïúëíèòåëíîòî äåÿíèå óíèùîæàâàíå ñå èçðàçÿâà â ëèêâèäèðàíå íà
ñúîòâåòíàòà êîìïþòúðíà ïðîãðàìà èëè äàííè.
Çà äà å îñúùåñòâåíî ïðåñòúïëåíèå ïî ñìèñúëà íà ÷ë. 319á, àë. 1 îò ÍÊ,
çàêîíîäàòåëÿò å ïîñòàâèë äâå óñëîâèÿ: à) äåÿíèåòî äà å èçâúðøåíî áåç
ðàçðåøåíèå íà ëèöåòî, êîåòî àäìèíèñòðèðà èëè ïîëçâà êîìïþòúð è á) äà ñå
êàñàå çà íåìàëîâàæåí ñëó÷àé.
Îò ñóáåêòèâíà ñòðàíà, äåÿíèåòî ñå õàðàêòåðèçèðà ñ óìèñúë – äååöúò
ñúçíàâà, ÷å äîáàâÿ, ïðîìåíÿ, èçòðèâà èëè óíèùîæàâà êîìïþòúðíà ïðîãðàìà
èëè äàííè áåç ðàçðåøåíèåòî íà ëèöåòî, êîåòî àäìèíèñòðèðà èëè ïîëçâà
êîìïþòúðà, êàêòî è ÷å ñëó÷àÿò íå å ìàëîâàæåí.
Ñúùåñòâóâà ïîíÿòèåòî „ìðåæîâ àäìèíèñòðàòîð“ („ñèñòåìåí
àäìèíèñòðàòîð“) – òîâà å ëèöå, îòãîâàðÿùî çà ïëàíèðàíåòî, êîíôèãóðèðàíåòî
è óïðàâëåíèåòî íà åæåäíåâíàòà ðàáîòà íà ìðåæàòà. Ñàìàòà ìðåæà ïðåäñòàâëÿâà
ãðóïà îò êîìïþòðè è äðóãè óñòðîéñòâà, êàòî ïðèíòåðè è ñêåíåðè, ñâúðçàíè êúì
êîìóíèêàöèîííà âðúçêà, ïîçâîëÿâàùà âñè÷êèòå óñòðîéñòâà äà âçàèìîäåéñòâàò
åäíî ñ äðóãî. Ìðåæèòå ìîãàò äà áúäàò ìàëêè è ãîëåìè, ïîñòîÿííî ñâúðçàíè ñ
êàáåëè èëè âðåìåííî ñâúðçàíè ïî òåëåôîííè ëèíèè èëè áåç êàáåëíè âðúçêè.
Íàé-ãîëÿìàòà ìðåæà å Èíòåðíåò, êîÿòî å ãðóïà îò ìðåæè, ðàçïîëîæåíè ïî öåëèÿ
ñâÿò.
Ñúãëàñíî ÷ë. 93, ò. 9 îò ÍÊ, „ìàëîâàæåí ñëó÷àé“ å òîçè, ïðè êîéòî
èçâúðøåíîòî ïðåñòúïëåíèå, ñ îãëåä íà ëèïñàòà èëè íåçíà÷èòåëíîñòòà íà
âðåäíèòå ïîñëåäèöè èëè ñ îãëåä íà äðóãè ñìåê÷àâàùè îáñòîÿòåëñòâà,
ïðåäñòàâëÿâà ïî-íèñêà ñòåïåí íà îáùåñòâåíà îïàñíîñò, â ñðàâíåíèå ñ
îáèêíîâåíèòå ñëó÷àè íà ïðåñòúïëåíèå îò ñúîòâåòíèÿ âèä.
Êàòî ñàíêöèÿ çà èçâúðøåíî ïðåñòúïëåíèå ïî ñìèñúëà íà ÷ë. 319á, àë. 1 îò
ÍÊ çàêîíîäàòåëÿò å ïðåäâèäèë àëòåðíàòèâíî äâå íàêàçàíèÿ – ëèøàâàíå îò
ñâîáîäà äî åäíà ãîäèíà èëè ãëîáà äî äâå õèëÿäè ëåâà. Ïðè õèïîòåçèòå íà ÷ë.
319á, àë. 1 è àë. 2 îò ÍÊ çàêîíîäàòåëÿò íå å îïðåäåëèë äîëíàòà ãðàíèöà íà
ïðåäâèäåíèòå íàêàçàòåëíè ñàíêöèè – ëèøàâàíå îò ñâîáîäà èëè ãëîáà.
Â ÷ë. 319á, àë. 2 îò ÍÊ ñà ïðåäâèäåíè äâà êâàëèôèöèðàíè ñëó÷àÿ, êîãàòî:
à) ñà ïðè÷èíåíè çíà÷èòåëíè âðåäè è á) ñà íàñòúïèëè äðóãè òåæêè ïîñëåäèöè.
Çàêîíîäàòåëÿò íå å îïðåäåëèë êàêâî ñå ðàçáèðà ïîä „òåæêè ïîñëåäèöè“.
Âåðîÿòíî å èìàë ïðåäâèä íåïðåêè èëè ñòðàíè÷íè ïîñëåäèöè. Ñúäåáíàòà
ïðàêòèêà å âúçïðèåëà ñõâàùàíåòî, ÷å âðåäèòå è ïîñëåäèöèòå ìîãàò äà èìàò
êàêòî èìóùåñòâåí, òàêà è íåèìóùåñòâåí èëè ìîðàëåí õàðàêòåð. Â òåçè ñëó÷àè
äååöúò ñå íàêàçâà ñ ëèøàâàíå îò ñâîáîäà äî äâå ãîäèíè è ãëîáà äî òðè õèëÿäè
ëåâà.
Ïðåñòúïëåíèåòî å êâàëèôèöèðàíî êàòî ïî-òåæêî, êîãàòî äåÿíèåòî ïî àë. 1
å îñúùåñòâåíî ñ öåë èìîòíà îáëàãà (÷ë. 319á, àë. 3 îò ÍÊ). Çàêîíîäàòåëÿò å
ïðåäâèäèë íàêàçàíèå ëèøàâàíå îò ñâîáîäà îò åäíà äî òðè ãîäèíè è ãëîáà äî
òðè õèëÿäè ëåâà. Òàçè ñàíêöèÿ íå ñå ïðèëàãà çà äåÿíèÿòà ïî àë. 2 íà ñúùèÿ ÷ëåí,
êîåòî ñïîðåä ïðîô. Äèìèòúð Ìèõàéëîâ (âèæ „Íîâè ïîëîæåíèÿ â Îñîáåíàòà
÷àñò íà Íàêàçàòåëíèÿ êîäåêñ“) å ïðàâåí àáñóðä – „...ïðåñòúïíî äåÿíèå íå
ìîæå äà ñå êâàëèôèöèðà ïî íàé-òåæêèÿ ñúñòàâ, àêî å èçâúðøåíî ñ öåë
èìîòíà îáëàãà, çàùîòî ñúäúðæà è äðóãè êâàëèôèöèðàùè îáñòîÿòåëñòâà,
ìàêàð çà òÿõ äà ñå ïðåäâèæäà ïî-ëåêî íàêàçàíèå“.
1.3. Ïðåç ïîñëåäíèòå ãîäèíè çàêîíîâî áå óðåäåíî èçïîëçâàíåòî íà
èíôîðìàöèîííè è êîìïþòúðíè òåõíîëîãèè çà ïðåíàñÿíå, ñúõðàíÿâàíå èëè
îáðàáîòêà íà äàííè. Òîâà íàëîæè äà áúäàò èíêðèìèíèðàíè ñ îáù, áëàíêåòåí
òåêñò ñëó÷àèòå, ïðè êîèòî ÷ðåç îòäåëíè ìàíèïóëàöèè íà äàííèòå ñå çàñÿãàò
îáùåñòâåíè îòíîøåíèÿ â îòäåëíè âàæíè ñôåðè – ñîöèàëíî îñèãóðÿâàíå, äàíú÷íî
îáëàãàíå, òúðãîâèÿ ñ öåííè êíèæà è äð. Çàêîíîäàòåëÿò å íàïðàâèë òîâà ñ
ïðèåìàíåòî íà ÷ë. 319â îò ÍÊ.
Ñúãëàñíî ÷ë. 319â, àë. 1 îò ÍÊ: „Êîéòî èçâúðøè äåÿíèå ïî ÷ë. 319á ïî
îòíîøåíèå íà äàííè, êîèòî ñå äàâàò ïî ñèëàòà íà çàêîí, ïî åëåêòðîíåí
ïúò èëè íà ìàãíèòåí íîñèòåë, ñå íàêàçâà ñ ëèøàâàíå îò ñâîáîäà äî äâå
ãîäèíè è ñ ãëîáà äî òðè õèëÿäè ëåâà“.
Îáåêò íà ïðåñòúïíî ïîñåãàòåëñòâî ïî ñìèñúëà íà ÷ë. 319â, àë. 1 ñà äàííè,
êîèòî ñå äàâàò ïî ñèëàòà íà çàêîí, ïî åëåêòðîíåí ïúò èëè íà ìàãíèòåí íîñèòåë.
Èçïúëíèòåëíîòî äåÿíèå ñå èçðàçÿâà âúâ ôàëøèôèöèðàíå èëè óíèùîæàâàíå íà
äàííè, êîèòî ñå äàâàò ïî ñèëàòà íà çàêîí, ïî åëåêòðîíåí ïúò èëè íà ìàãíèòåí
íîñèòåë. Íàêàçàíèåòî å ëèøàâàíå îò ñâîáîäà äî äâå ãîäèíè è ãëîáà äî òðè
õèëÿäè ëåâà.
Â ÷ë. 319â, àë. 2 îò ÍÊ çàêîíîäàòåëÿò å ïðåäâèäèë êâàëèôèöèðàí ñëó÷àé,
êîãàòî òîâà ïîñåãàòåëñòâî å ñ öåë äà ñå îñóåòè èçïúëíåíèå íà çàäúëæåíèå.
Íàêàçàíèåòî å ëèøàâàíå îò ñâîáîäà äî òðè ãîäèíè è ãëîáà äî ïåò õèëÿäè ëåâà.
È òóê çàêîíîäàòåëÿò íå å îïðåäåëèë äîëíàòà ãðàíèöà íà ïðåäâèäåíàòà
íàêàçàòåëíà ñàíêöèÿ. Çàêîíîäàòåëÿò íå å ïîñî÷èë ÷èå å çàäúëæåíèåòî è êàêúâ å
õàðàêòåðúò íà òîâà çàäúëæåíèå.
Â ÷ë. 22, ò. 1-8 îò Çàêîíà çà åëåêòðîííèÿ äîêóìåíò è åëåêòðîííèÿ ïîäïèñ
ñà ðåãëàìåíòèðàíè çàäúëæåíèÿòà íà äîñòàâ÷èêà íà óäîñòîâåðèòåëíè óñëóãè.
Äîñòàâ÷èê íà óäîñòîâåðèòåëíè óñëóãè å ëèöå, êîåòî:
– èçäàâà óäîñòîâåðåíèÿ çà óñúâúðøåíñòâàí åëåêòðîíåí ïîäïèñ;
– ïðåäîñòàâÿ íà âñÿêî òðåòî ëèöå äîñòúï äî ïóáëèêóâàíèòå óäîñòîâåðåíèÿ.
Íåîáõîäèìî å äà ñå îòáåëåæè, ÷å ïîíÿòèåòî „äîñòàâ÷èê íà êîìïþòúðíî-
èíôîðìàöèîííè óñëóãè“ å ïî-øèðîêî è âêëþ÷âà „âñÿêî þðèäè÷åñêî èëè
ôèçè÷åñêî ëèöå, êîåòî ïðåäëàãà âúçìîæíîñòòà çà êîìóíèêàöèÿ ÷ðåç
êîìïþòúðíà ñèñòåìà èëè êîåòî îáðàáîòâà èëè ñúõðàíÿâà êîìïþòúðíè
äàííè çà òàçè êîìóíèêàöèîííà óñëóãà èëè çà íåéíèòå ïîëçâàòåëè“ (÷ë. 93,
ò. 23 îò ÍÊ).
1.4. Â ÷ë. 319ã, àë. 1 îò ÍÊ å ïðåäâèäåíî íàêàçàíèå ãëîáà äî òðè õèëÿäè
ëåâà çà ëèöàòà, êîèòî âúâåæäàò âèðóñè â êîìïþòðè èëè èíôîðìàöèîííè
ñèñòåìè.
Ñóáåêò íà ïðåñòúïëåíèåòî å âñÿêî íàêàçàòåëíîîòãîâîðíî ëèöå. Äåÿíèåòî
å óìèøëåíî è å èçêëþ÷åíà äðóãàòà ôîðìà íà âèíà – èçâúðøâàíå ïî
íåïðåäïàçëèâîñò. Èçïúëíèòåëíîòî äåÿíèå ñå èçðàçÿâà âúâ „âúâåæäàíå íà
âèðóñè“. Îáåêò íà ïðåñòúïëåíèåòî ñà êîìïþòðè èëè èíôîðìàöèîííè ñèñòåìè.
Çà òàêîâà äåÿíèå ïðåäâèäåíîòî îò çàêîíîäàòåëÿ íàêàçàíèå å ñðàâíèòåëíî ëåêî –
ãëîáà äî òðè õèëÿäè ëåâà.
Â ÷ë. 93, ò. 21 îò ÍÊ å äàäåíî îïðåäåëåíèå íà ïîíÿòèåòî „êîìïþòúðíà
èíôîðìàöèîííà ñèñòåìà“. Òîâà å „âñÿêî îòäåëíî óñòðîéñòâî èëè ñúâêóïíîñò
îò âçàèìîñâúðçàíè èëè ñõîäíè óñòðîéñòâà, êîåòî â èçïúëíåíèå íà îïðåäåëåíà
ïðîãðàìà îñèãóðÿâà èëè åäèí îò åëåìåíòèòå íà êîåòî îñèãóðÿâà àâòîìàòè÷íà
îáðàáîòêà íà äàííè“.
Êîãàòî ãîâîðèì çà „âèðóñè“, å âàæíî äà çíàåì êàêâî îçíà÷àâà òîâà ïîíÿòèå.
Ïîä „âèðóñ“ ñå ðàçáèðà ïðîãðàìà, êîÿòî èíôåêòèðà êîìïþòúðíè ôàéëîâå èëè
äðóãè ïðîãðàìè, êàòî âìúêâà êîïèÿ íà ñàìàòà ñåáå ñè âúâ ôàéëîâåòå è ìîæå äà
èçïúëíÿâà íÿêàêâî âðåäíî èëè íåæåëàòåëíî äåéñòâèå. Âèðóñúò å ñîôòóåðíà
ïðîãðàìà, íàïèñàíà îò ïðîãðàìèñò, ñ öåë óìèøëåíî äà èçâúðøè âðåäà èëè äà
ïîâðåäè èíôîðìàöèÿ, êîÿòî ñå ñúõðàíÿâà â äàäåí êîìïþòúð. Îáèêíîâåíî
âèðóñèòå ñå ïðèêðåïâàò êúì ôàéëîâå è ãè çàðàçÿâàò. Êîãàòî ïîòðåáèòåëèòå, áåç
äà çíàÿò çà âèðóñà, ðàçìåíÿò çàðàçåíè ôàéëîâå, âèðóñúò ìîæå äà ñå ïðåõâúðëè
îò åäèí êîìïþòúð â äðóã. Òúé êàòî âèðóñúò å ïðîãðàìà, òîé òðÿáâà äà ñå íàìèðà
â RAM ïàìåòòà íà êîìïþòúðà, çà äà ìîæå äà ñå ñòàðòèðà. Îáèêíîâåíî âèðóñíèòå
ïðîãðàìè ñå ïðèêðåïâàò êúì äðóãè ïðîãðàìè, íàïðèìåð èãðè. Òå ìîãàò äà áúäàò
ïðèêðåïåíè êúì äîêóìåíòè, íàïðèìåð íà Word èëè Excel, êà÷åíè íà äèñêåòà
èëè íà äîêóìåíòè, êîèòî ïîòðåáèòåëÿò ïîëó÷àâà êàòî ïðèêðåïåíè ôàéëîâå ïî
åëåêòðîííàòà ïîùà.
Êîìïþòúðíèòå âèðóñè ñúùåñòâóâàò îùå îò 60-òå ãîäèíè íà äâàäåñåòè âåê.
Â êðàÿ íà 80-òå ãîäèíè íà ìèíàëèÿ âåê ñà îñúùåñòâåíè è ïúðâèòå „çàðàçÿâàíèÿ“
íà êîìïþòúðíè ñèñòåìè, êîèòî çàñÿãàò îñíîâíî óíèâåðñèòåòñêè ìàøèíè è
öåíòðîâå çà èçñëåäâàíèÿ, òúé êàòî âèðóñèòå ñå ïðåíàñÿò íàé-âå÷å ÷ðåç çàðàçåíè
äèñêåòè. Äíåñ îáà÷å Èíòåðíåò è åëåêòðîííàòà ïîùà ñúçäàâàò óäîáíà ñðåäà çà
áúðçî ðàçâèòèå è ðàçïðîñòðàíåíèå íà âèðóñèòå, êîèòî âå÷å ñà ñïîñîáíè äà
èíôåêòèðàò ñòîòèöè õèëÿäè ìàøèíè.
Âèðóñèòå ñòàâàò âñå ïî-ðàçðóøèòåëíè è âúâåæäàíåòî èì â ÷óæäà
èíôîðìàöèîííà ñèñòåìà ìîæå äà èìà èçêëþ÷èòåëíî òåæêè ïîñëåäèöè. Òå
„êðàäàò“ äàííè è ñè îñèãóðÿâàò äîñòúï äî ñåêðåòíà èíôîðìàöèÿ, êàòî áàíêîâè
ñìåòêè, êðåäèòíè êàðòè, ïàðîëè, ñ÷åòîâîäíè è ñòàòèñòè÷åñêè äàííè,
çàñòðàõîâêè. Òîâà äåÿíèå ñå îòëè÷àâà ñ âèñîêà ñòåïåí íà îáùåñòâåíà îïàñíîñò
è ëîãè÷íî å íàêàçóåìî ïî íàøåòî íàêàçàòåëíî ïðàâî.
Mail bombing å åäíà òðèâèàëíà, íî èçêëþ÷èòåëíî ÷åñòî ñðåùàíà àòàêà,
êîÿòî ïðåäñòàâëÿâà çàäðúñòâàíå íà ïîùåíñêèòå êóòèè íà îïðåäåëåí ïîòðåáèòåë,
÷ðåç èçïðàùàíå íà äúëãè èëè ìíîãîêðàòíî ïîâòàðÿíè ñúîáùåíèÿ. Ñðåùó íåÿ
íå ñà çàùèòåíè è ïîùåíñêèòå êóòèè íà GSM ìîáèëíèòå òåëåôîíè. Ìíîãî îò
e-mail êëèåíòèòå íå ìîãàò äà download-âàò èçáèðàòåëíî ñúîáùåíèÿòà. Òîçè òèï
àòàêà ìîæå äà ñå êëàñèôèöèðà êàòî ïðîáèâ êëàñ Ñ, ïðè êîéòî ïðîáëåìúò ÷åñòî
ñå ïðîÿâÿâà â ìíîæåñòâî ðàçëè÷íè îïåðàöèîííè ñèñòåìè. Ïðîáèâèòå îò òîçè
òèï ñà ïî-òåæêè çà çàòâàðÿíå è ñà ðåøèìè ñàìî ÷àñòè÷íî.
„Òðîÿíñêè êîí“ å ñêðèòà ïðîãðàìà, êîÿòî „ñïè“, äîêàòî íå áúäå èçâèêàíà
îïðåäåëåíà ïðîãðàìà èëè íå íàñòúïÿò îïðåäåëåíà äàòà èëè ÷àñ íà ÷àñîâíèêà
èëè êàëåíäàðà íà êîìïþòúðà. Òîãàâà ïðîãðàìàòà, âêàðàíà â êîìïþòúðà êàòî
òðîÿíñêè êîí, ñå ñúáóæäà. Ïîíÿêîãà „òðîÿíñêèòå êîíå“ ñúäúðæàò êîìïþòúðíè
âèðóñè. Äðóã ïúò òå çàäåéñòâàò äðóãè ïðîãðàìíè çàäà÷è èëè ïðîìåíÿò äàííè.
Îïàñíîñòòà îò „òðîÿíñêè êîí“ ìîæå äà ñå òðåòèðà êàòî ïðîáèâ íå òîëêîâà íà
ñàìàòà êîìïþòúðíà ñèñòåìà, êîëêîòî íà ãðåøêè ïðè ïðîåêòèðàíåòî íà îáùàòà
àðõèòåêòóðà íà ñèãóðíîñòòà.
Îñúùåñòâÿâàíåòî íà êîíêðåòåí ïðîáèâ ìîæå äà äîâåäå äî áåäñòâåíà
ñèòóàöèÿ çà îðãàíèçàöèÿòà, ïðåäïðèÿòèåòî, ó÷ðåæäåíèåòî èëè èíñòèòóöèÿòà, â
÷èÿòî êîìïþòúðíà ñèñòåìà å ðåàëèçèðàí, êàêòî è äî ãîëåìè ôèíàíñîâè çàãóáè.
Ñ öåë ïðåäîòâðàòÿâàíå âúçíèêâàíåòî íà òàêàâà áåäñòâåíà ñèòóàöèÿ, âñÿêà
îòäåëíà èíñòèòóöèÿ òðÿáâà äà ðàçïîëàãà ñúñ ñèñòåìà çà ñèãóðíîñò, êîÿòî
âêëþ÷âà: ïëàí çà äåéñòâèå ïðè áåäñòâåíà ñèòóàöèÿ, íåãîâîòî ñúõðàíÿâàíå è
ïîçíàâàíåòî íà ñúäúðæàíèåòî ìó ñàìî îò êëþ÷îâèòå ôèãóðè â èíñòèòóöèÿòà.
Îò îñîáåíî çíà÷åíèå å è âúçïðèåòàòà îò êîíêðåòíàòà èíñòèòóöèÿ ïîëèòèêà çà
ñèãóðíîñò. Òÿ å èíñòðóìåíòúò, êîéòî ïîñî÷âà íåîáõîäèìîñòòà îò âëàãàíå íà
ñðåäñòâà çà çàùèòà.
“Malware” – ñúêðàòåíî îò malicious software e ïðîãðàìà, êîÿòî ïîâðåæäà
èëè ðàçðóøàâà ñèñòåìàòà, ïîäîáíî íà „òðîÿíñêèÿ êîí“.
“Spyware” – òîâà å ñîôòóåð, êîéòî ñúáèðà èíôîðìàöèÿ îò ïîòðåáèòåëèòå,
âêëþ÷åíè â Èíòåðíåò, áåç òÿõíîòî ñúãëàñèå è çíàíèå, êàòî íàé-÷åñòî å èçïîëçâàíà
çà ðåêëàìíà öåë. Òîçè âèä ñîôòóåð îáèêíîâåíî ñå ïðèêà÷âà êàòî ñêðèò êîìïîíåíò
íà Freeware/Shareware ïðîãðàìè, êîèòî ìîãàò äà ñå ñâàëÿò îò Èíòåðíåò.
Íîðìàòà íà ÷ë. 319ã, àë. 2 îò ÍÊ å êâàëèôèöèðàí ñúñòàâ íà äåÿíèåòî ïî
àë. 1 íà ñúùèÿ ÷ëåí. Çàêîíîäàòåëÿò å ïðåäâèäèë ïî-òåæêà íàêàçàòåëíà ñàíêöèÿ –
ëèøàâàíå îò ñâîáîäà äî òðè ãîäèíè è ãëîáà äî õèëÿäà ëåâà â ñëó÷àèòå, êîãàòî â
ðåçóëòàò íà âúâåæäàíåòî íà âèðóñ â êîìïþòúð èëè èíôîðìàöèîííà ñèñòåìà ñà
íàñòúïèëè çíà÷èòåëíè âðåäè èëè äåÿíèåòî å èçâúðøåíî ïîâòîðíî.
1.5. Ñ èçìåíåíèåòî íà ÍÊ, ïóáëèêóâàíî â ÄÂ, áð. 92 îò 2002 ã., å ïðåäâèäåíà
ñàíêöèÿ çà ëèöàòà, êîèòî ðàçïðîñòðàíÿâàò êîìïþòúðíè èëè ñèñòåìíè ïàðîëè,
è â ðåçóëòàò íà òîâà å ïîñëåäâàëî ðàçêðèâàíå íà ëè÷íè äàííè èëè äúðæàâíà
òàéíà. Ñúãëàñíî ÷ë. 319ä, àë. 1 îò ÍÊ: „Êîéòî ðàçïðîñòðàíè êîìïþòúðíè
èëè ñèñòåìíè ïàðîëè è îò òîâà ïîñëåäâà ðàçêðèâàíå íà ëè÷íè äàííè èëè
äúðæàâíà òàéíà, ñå íàêàçâà ñ ëèøàâàíå îò ñâîáîäà äî åäíà ãîäèíà“.
Èçïúëíèòåëíîòî äåÿíèå ñå èçðàçÿâà â ðàçïðîñòðàíåíèå íà êîìïþòúðíè
èëè ñèñòåìíè ïàðîëè, ÷ðåç êîèòî ñå îñúùåñòâÿâà íåðåãëàìåíòèðàí äîñòúï äî
ëè÷íè äàííè èëè äúðæàâíè òàéíè. Äåÿíèåòî ïî ÷ë. 319ä, àë. 1 îò ÍÊ å óìèøëåíî.
Çàêîíîäàòåëÿò å èçêëþ÷èë âúçìîæíîñòòà òî äà å èçâúðøåíî ïî íåïðåäïàçëèâîñò.
Èçêëþ÷èòåëíî âàæíî èçèñêâàíå å ïðè ðàçïðîñòðàíåíèåòî íà êîìïþòúðíè èëè
ñèñòåìíè ïàðîëè äà å ïîñëåäâàëî ðàçêðèâàíå íà ëè÷íè äàííè èëè äúðæàâíà
òàéíà.
Ïàðîëàòà å ìÿðêà çà ñèãóðíîñò, èçïîëçâàíà çà îãðàíè÷àâàíå íà äîñòúïà
äî ïîòðåáèòåëñêè àêàóíòè (ïîòðåáèòåëñêî èìå è ïàðîëà), êîìïþòúðíè ñèñòåìè
è ðåñóðñè. Ïàðîëàòà å óíèêàëåí íèç îò çíàêîâå, êîéòî òðÿáâà äà áúäå çàäàäåí,
ïðåäè äà áúäå îòîðèçèðàí äîñòúï äî îïðåäåëåíà êîìïþòúðíà ñèñòåìà èëè
ðåñóðñ.
Çàêîíúò çà çàùèòà íà ëè÷íèòå äàííè óðåæäà çàùèòàòà íà ôèçè÷åñêèòå
ëèöà ïðè îáðàáîòâàíåòî íà ëè÷íèòå äàííè, êàêòî è äîñòúïà äî òåçè äàííè.
Çàêîíúò èìà çà öåë äà ñå ãàðàíòèðà íåïðèêîñíîâåíîñòòà íà ëè÷íîñòòà è ëè÷íèÿ
æèâîò, êàòî ñå çàùèòÿò ôèçè÷åñêèòå ëèöà ïðè íåïðàâîìåðíîòî îáðàáîòâàíå íà
ñâúðçàíèòå ñ òÿõ ëè÷íè äàííè è ñå ðåãëàìåíòèðà ïðàâîòî íà äîñòúï äî
ñúáèðàíèòå è îáðàáîòâàíèòå òàêèâà äàííè. Çàêîíîäàòåëÿò äîïóñêà âúçìîæíîñòòà
â ñïåöèàëíè çàêîíè äà ñå óðåäè îáðàáîòâàíåòî è äîñòúïúò íà ëè÷íè äàííè çà
öåëèòå íà îòáðàíàòà, íàöèîíàëíàòà ñèãóðíîñò è îáùåñòâåíèÿ ðåä è çà
ôóíêöèîíèðàíåòî íà îðãàíèòå íà èçïúëíèòåëíàòà è ñúäåáíàòà âëàñò ïðè
ïðèëàãàíåòî íà íàêàçàòåëíîòî ïðàâî.
Ëè÷íè äàííè ñà èíôîðìàöèÿ çà ôèçè÷åñêî ëèöå, êîÿòî ðàçêðèâà íåãîâàòà
ôèçè÷åñêà, ïñèõîëîãè÷åñêà, óìñòâåíà, ñåìåéíà, èêîíîìè÷åñêà, êóëòóðíà èëè
îáùåñòâåíà èäåíòè÷íîñò, êàêòî è äàííèòå çà ÷îâåøêèÿ ãåíîì.
×îâåøêèÿò ãåíîì å ñúâêóïíîñòòà îò âñè÷êè ãåíè â åäèíè÷åí (äèïëîèäåí)
íàáîð õðîìîçîìè íà äàäåíî ëèöå.
Äåéñòâèåòî íà Çàêîíà çà çàùèòà íà ëè÷íèòå äàííè ñå ðàçïðîñòèðà è ïî
îòíîøåíèå íà ëè÷íèòå äàííè çà ôèçè÷åñêèòå ëèöà, ñâúðçàíè ñ ó÷àñòèåòî èì â
ãðàæäàíñêè äðóæåñòâà èëè â îðãàíèòå íà óïðàâëåíèå, êîíòðîë è íàäçîð íà
þðèäè÷åñêèòå ëèöà, êàêòî è ïðè èçïúëíÿâàíåòî íà ôóíêöèè íà äúðæàâíè îðãàíè.
Îñúùåñòâÿâàíåòî íà ïðàâîòî íà äîñòúï äî ëè÷íè äàííè íå ìîæå äà áúäå
íàñî÷åíî ñðåùó ïðàâàòà è äîáðîòî èìå íà äðóãî ôèçè÷åñêî ëèöå, êàêòî è ñðåùó
íàöèîíàëíàòà ñèãóðíîñò, îáùåñòâåíèÿ ðåä, íàðîäíîòî çäðàâå è ìîðàëà.
Îïðåäåëåíèåòî íà ïîíÿòèåòî „äúðæàâíà òàéíà“ áåøå ïîñî÷åíî ïðè
ðàçãëåæäàíåòî íà ÷ë. 319à, àë. 4 îò ÍÊ.
Â ÷ë. 319ä, àë. 2 îò ÍÊ çàêîíîäàòåëÿò å îïðåäåëèë ïî-òåæêà íàêàçàòåëíà
ñàíêöèÿ – ëèøàâàíå îò ñâîáîäà äî òðè ãîäèíè – â ñëó÷àèòå, êîãàòî â ðåçóëòàò
íà äåÿíèåòî ïî àë. 1 íà ÷ë. 319ä ñà íàñòúïèëè çíà÷èòåëíè âðåäè èëè òî å áèëî
èçâúðøåíî ñ êîðèñòíà öåë.
1.6. Â ÷ë. 319å îò ÍÊ çàêîíîäàòåëÿò å ïðåäâèäèë íàêàçàòåëíà ñàíêöèÿ â
ñëó÷àèòå íà çëîóïîòðåáà â ïðàêòèêàòà ñ åëåêòðîííèÿ ïîäïèñ è åëåêòðîííèÿ
äîêóìåíò.
×ë. 319å îò ÍÊ ãëàñè: „Êîéòî ïðè äîñòàâÿíå íà èíôîðìàöèîííè óñëóãè
íàðóøè ðàçïîðåäáèòå íà ÷ë. 6, àë. 2, ò. 5 îò Çàêîíà çà åëåêòðîííèÿ
äîêóìåíò è åëåêòðîííèÿ ïîäïèñ, ñå íàêàçâà ñ ãëîáà äî ïåò õèëÿäè ëåâà,
àêî íå ïîäëåæè íà ïî-òåæêî íàêàçàíèå“.
Êàñàå ñå çà ñïåöèôè÷åí ñúñòàâ, êîãàòî ïðè äîñòàâÿíå íà èíôîðìàöèîííè
óñëóãè ñå íàðóøàâàò ðàçïîðåäáèòå íà ÷ë. 6, àë. 2, ò. 5 îò ÇÅÄÅÏ, à èìåííî: ïðè
ñúõðàíÿâàíåòî íà èíôîðìàöèÿòà â ñðîê îò øåñò ìåñåöà íå ñå îñèãóðÿâàò óñëîâèÿ
çà òî÷íî îïðåäåëÿíå íà âðåìåòî è èçòî÷íèêà íà ïîäàâàíèòå åëåêòðîííè
èçÿâëåíèÿ.
Ñóáåêò íà ïðåñòúïëåíèåòî å âñÿêî íàêàçàòåëíîîòãîâîðíî ëèöå, äîñòàâ÷èê
íà èíôîðìàöèîííè óñëóãè. Â ÷ë. 93, ò. 23 îò ÍÊ å ðåãëàìåíòèðàíî ïîíÿòèåòî
„Äîñòàâ÷èê íà êîìïþòúðíî-èíôîðìàöèîííè óñëóãè“. Òîâà å âñÿêî þðèäè÷åñêî
èëè ôèçè÷åñêî ëèöå, êîåòî ïðåäëàãà âúçìîæíîñòòà çà êîìóíèêàöèÿ ÷ðåç
êîìïþòúðíà ñèñòåìà, êîåòî îáðàáîòâà èëè êîåòî ñúõðàíÿâà êîìïþòúðíè äàííè
çà òàçè êîìóíèêàöèîííà óñëóãà èëè çà íåéíèòå ïîëçâàòåëè.
Çàêîíúò çà åëåêòðîííèÿ äîêóìåíò è åëåêòðîííèÿ ïîäïèñ óðåæäà
åëåêòðîííèÿ äîêóìåíò, åëåêòðîííèÿ ïîäïèñ è óñëîâèÿòà è ðåäà çà ïðåäîñòàâÿíå
íà óäîñòîâåðèòåëíè óñëóãè.
Åëåêòðîííî èçÿâëåíèå å ñëîâåñíî èçÿâëåíèå, ïðåäñòàâåíî â öèôðîâà ôîðìà
÷ðåç îáùîïðèåò ñòàíäàðò çà ïðåîáðàçóâàíå, ðàç÷èòàíå è âèçóàëíî ïðåäñòàâÿíå
íà èíôîðìàöèÿòà.
Åëåêòðîííèÿò äîêóìåíò å åëåêòðîííî èçÿâëåíèå, çàïèñàíî âúðõó ìàãíèòåí,
îïòè÷åí èëè äðóã íîñèòåë, êîéòî äàâà âúçìîæíîñò äà áúäå âúçïðîèçâåæäàíî.
Ïèñìåíàòà ôîðìà ñå ñìÿòà çà ñïàçåíà, àêî å ñúñòàâåí åëåêòðîíåí äîêóìåíò.
Àâòîð íà åëåêòðîííî èçÿâëåíèå å âñÿêî ôèçè÷åñêî ëèöå, êîåòî â èçÿâëåíèåòî
ñå ñî÷è çà íåãîâ èçâúðøèòåë. Òèòóëÿð íà åëåêòðîííîòî èçÿâëåíèå å ëèöåòî, îò
èìåòî íà êîåòî å èçâúðøåíî åëåêòðîííî èçÿâëåíèå.
Àäðåñàò íà åëåêòðîííî èçÿâëåíèå ìîæå äà áúäå ëèöå, êîåòî ïî ñèëàòà íà
çàêîí å äëúæíî äà ïîëó÷àâà åëåêòðîííè èçÿâëåíèÿ èëè çà êîåòî âúç îñíîâà íà
íåäâóñìèñëåíè îáñòîÿòåëñòâà ìîæå äà ñå ñìÿòà, ÷å ñå å ñúãëàñèëî äà ïîëó÷è
èçÿâëåíèåòî â åëåêòðîííà ôîðìà.
Ïîíÿòèåòî „Åëåêòðîíåí ïîäïèñ“ å îïðåäåëåíî â ÷ë. 13, àë. 1 îò ÇÅÄÅÏ.
Åëåêòðîíåí ïîäïèñ å:
1. âñÿêà èíôîðìàöèÿ, ñâúðçàíà ñ åëåêòðîííîòî èçÿâëåíèå, ïî íà÷èí,
ñúãëàñóâàí ìåæäó àâòîðà è àäðåñàòà, äîñòàòú÷íî ñèãóðåí, ñ îãëåä íóæäèòå íà
îáîðîòà, êîéòî:
– ðàçêðèâà ñàìîëè÷íîñòòà íà àâòîðà;
– ðàçêðèâà ñúãëàñèåòî íà àâòîðà ñ åëåêòðîííîòî èçÿâëåíèå;
– çàùèòàâà ñúäúðæàíèåòî íà åëåêòðîííîòî èçÿâëåíèå îò ïîñëåäâàùè
ïðîìåíè;
2. óñúâúðøåíñòâàíèÿò åëåêòðîíåí ïîäïèñ;
3. óíèâåðñàëíèÿò åëåêòðîíåí ïîäïèñ.
Åëåêòðîííèÿò ïîäïèñ ïî ò. 1 è ò. 2 íà ÷ë. 13 îò ÇÅÄÅÏ èìà çíà÷åíèå íà
ñàìîðú÷åí ïîäïèñ, îñâåí àêî òèòóëÿðÿò èëè àäðåñàòúò íà åëåêòðîííîòî èçÿâëåíèå
å äúðæàâåí îðãàí èëè îðãàí íà ìåñòíî ñàìîóïðàâëåíèå. Óíèâåðñàëíèÿò
åëåêòðîíåí ïîäïèñ èìà çíà÷åíèå íà ñàìîðú÷åí ïîäïèñ ïî îòíîøåíèå íà âñè÷êè.
Ìèíèñòåðñêèÿò ñúâåò îïðåäåëÿ äúðæàâíèòå îðãàíè, êîèòî ìîãàò äà ïîëçâàò â
îòíîøåíèÿòà ïîìåæäó èì äðóã âèä åëåêòðîíåí ïîäïèñ. Çàêîíîäàòåëÿò å
ïðåäâèäèë, ÷å íèêîé, îñâåí àâòîðà, íÿìà ïðàâî íà äîñòúï äî äàííèòå çà ñúçäàâàíå
íà åëåêòðîííèÿ ïîäïèñ.
2. Íåñúùèíñêè êîìïþòúðíè ïðåñòúïëåíèÿ

2.1. Íåñúùèíñêè êîìïþòúðíè ïðåñòúïëåíèÿ, ïðè êîèòî çàêîíîäàòåëÿò
èçðè÷íî å óïîìåíàë, ÷å ïðè òÿõíîòî îñúùåñòâÿâàíå å èçïîëçâàíà
êîìïþòúðíà òåõíèêà èëè êîìïþòúðíà òåõíîëîãèÿ
Îáåêòúò íà ïîñåãàòåëñòâî ïðè êîìïþòúðíèòå ïðåñòúïëåíèÿ å óñëîæíåí è
ñú÷åòàâà îáùåñòâåíè îòíîøåíèÿ, ñâúðçàíè ñ èíòåëåêòóàëíàòà è ìàòåðèàëíàòà
ñîáñòâåíîñò. Ñïîðåä áúëãàðñêèòå ñïåöèàëèñòè â îáëàñòòà íà íàêàçàòåëíîòî
ïðàâî, îáåêòúò íà ïîñåãàòåëñòâî ïðè êîìïþòúðíèòå ïðåñòúïëåíèÿ å ñú÷åòàíèå
èëè ñúâêóïíîñò îò îáùåñòâåíè îòíîøåíèÿ, êîèòî ñà ñâúðçàíè ñ ïðàâîòî íà
ñâîáîäíà, ñèãóðíà è òðàéíà èíôîðìàöèÿ, âêëþ÷èòåëíî è êîìïþòúðíàòà
èíôîðìàöèÿ è äîêóìåíòàöèÿ, êàêòî è ñ ïðàâîòî íà èíòåëåêòóàëíà ñîáñòâåíîñò.
Ïðîôåñîð Äèìèòúð Ìèõàéëîâ ñìÿòà, ÷å ñúîáðàçíî óñòàíîâåíèòå êðèòåðèè
çà èçãðàæäàíåòî íà Îñîáåíàòà ÷àñò íà Íàêàçàòåëíèÿ êîäåêñ, êîìïþòúðíèòå
ïðåñòúïëåíèÿ íå ìîãàò äà ñà ÷àñò îò ïðåñòúïëåíèÿòà ïðîòèâ ñîáñòâåíîñòòà,
çàùîòî â íîâèòå ñúñòàâè íå ñå óðåæäà ïðèñâîÿâàíåòî ÷ðåç êîìïþòðè íà ÷àñòíà
èëè ïóáëè÷íà ìàòåðèàëíà ñîáñòâåíîñò, ñ èçêëþ÷åíèå íà êîìïþòúðíàòà èçìàìà,
ïî ÷ë. 212à îò ÍÊ. Ñïîðåä íåãî, ïîñåãàòåëñòâàòà ÷ðåç êîìïþòðè ïðîòèâ
ñîáñòâåíîñòòà â îñòàíàëèòå ñëó÷àè ñëåäâà äà ñå ðàçãëåæäàò êàòî êðàæáà, ãðàáåæ,
äëúæíîñòíî ïðèñâîÿâàíå, îáñåáâàíå èëè âåùíî óêðèâàòåëñòâî. Ïðîô. Ìèõàéëîâ
ñ÷èòà, ÷å òîçè èçâîä ïðîèçòè÷à îò ñàìèÿ ïîäõîä â çàêîíà, ñ êîéòî íå ñå óðåæäàò
äðóãèòå ïðèñâîèòåëíè ïðåñòúïëåíèÿ ÷ðåç êîìïþòðè.
2.2. Â ñúâðåìåííèòå óñëîâèÿ íà ñòðåìèòåëíî è áóðíî ðàçâèòèå íà íàóêàòà
è òåõíèêàòà, è îñîáåíî â îáëàñòòà íà åëåêòðîííîèç÷èñëèòåëíàòà òåõíèêà, ñå
ñúçäàäîõà îáåêòèâíè ïðåäïîñòàâêè è ñå ïîðîäèõà íîâè ôîðìè íà ïîñåãàòåëñòâî
ïðîòèâ èíòåëåêòóàëíàòà ñîáñòâåíîñò. Òîâà íàëîæè äà áúäå çàïúëíåíà
ñúùåñòâóâàùàòà ïðàçíèíà â áúëãàðñêîòî çàêîíîäàòåëñòâî. Ñ èçìåíåíèåòî íà
÷ë. 172à îò ÍÊ, ïóáëèêóâàíî â ÄÂ, áð. 62/1997 ã., â àë. 2 çàêîíîäàòåëÿò å ïðåäâèäèë
íàêàçàòåëíà ñàíêöèÿ çà îíçè, êîéòî çàïèñâà, âúçïðîèçâåæäà, ðàçïðîñòðàíÿâà,
èçëú÷âà èëè ïðåäàâà ÷ðåç òåõíè÷åñêî ñðåäñòâî èëè èçïîëçâà ïî äðóã íà÷èí
çâóêîçàïèñ, âèäåîçàïèñ èëè ðàäèîïðîãðàìà, òåëåâèçèîííà ïðîãðàìà, ñîôòóåð
èëè êîìïþòúðíà ïðîãðàìà. Ïðåäâèäåíàòà îò çàêîíîäàòåëÿ íàêàçàòåëíà ñàíêöèÿ
å ëèøàâàíå îò ñâîáîäà äî òðè ãîäèíè è ãëîáà îò õèëÿäà äî òðè õèëÿäè ëåâà.
Ñóáåêò íà ïðåñòúïëåíèåòî å âñÿêî íàêàçàòåëíîîòãîâîðíî ëèöå.
Íåïîñðåäñòâåí îáåêò íà òîâà ïðåñòúïëåíèå ñà îáùåñòâåíèòå îòíîøåíèÿ,
ñâúðçàíè ñúñ ñúçäàâàíåòî, ïîëçâàíåòî è ðàçïðîñòðàíåíèåòî íå ñàìî íà
ïðîèçâåäåíèÿ íà èçêóñòâîòî, ëèòåðàòóðàòà, íàóêàòà, íî è íà äðóãè ñðîäíè ïðàâà.
Òåçè ïðàâà ñà ðåãëàìåíòèðàíè â Çàêîíà çà àâòîðñêîòî ïðàâî è ñðîäíèòå ìó
ïðàâà, êàòî â ÷ë. 3 ñà ïîñî÷åíè îáåêòèòå íà àâòîðñêîòî ïðàâî, êîèòî çàêîíúò
çàêðèëÿ. Ñðåä òÿõ ñà è êîìïþòúðíèòå ïðîãðàìè.
Îò ñóáåêòèâíà ñòðàíà, äåÿíèåòî å óìèøëåíî – çàïèñâàíåòî,
âúçïðîèçâåæäàíåòî, ðàçïðîñòðàíÿâàíåòî, èçëú÷âàíåòî, ïðåäàâàíåòî èëè
èçïîëçâàíåòî íà ñîôòóåðà èëè êîìïþòúðíàòà ïðîãðàìà å îñúùåñòâåíî áåç
íåîáõîäèìîòî ïî çàêîí ñúãëàñèå íà íîñèòåëÿ íà ñúîòâåòíîòî ïðàâî.
Èçïúëíèòåëíîòî äåÿíèå ìîæå äà ñå îñúùåñòâè ÷ðåç èçïîëçâàíåòî íà
òåõíè÷åñêî ñðåäñòâî èëè ïî äðóã íà÷èí. Çàêîíîäàòåëÿò íå å äàë îïðåäåëåíèå íà
íîâèòå ïîíÿòèÿ – „êîìïþòúðíà ïðîãðàìà“ è „ñîôòóåð“. Ïðèåìà ñå, ÷å ñîôòóåðúò
å ñúùî êîìïþòúðíà ïðîãðàìà, íî ñ ïî-øèðîê îáõâàò, çàùîòî âêëþ÷âà è ò.íàð.
îïåðàöèîííè ïðîãðàìè.
Ïðåäâèäåíè ñà äâà ïî-òåæêî êâàëèôèöèðàíè ñëó÷àÿ: à) êîãàòî äåÿíèåòî å
èçâúðøåíî ïîâòîðíî ïî ñìèñúëà íà ÷ë. 28 îò ÍÊ; è á) êîãàòî ñà ïðè÷èíåíè
çíà÷èòåëíè âðåäíè ïîñëåäèöè. Âàæíî å äà ñå îòáåëåæè, ÷å ïîíÿòèåòî „âðåäíè
ïîñëåäèöè“ îáõâàùà êàêòî èìóùåñòâåíèòå âðåäè, òàêà è äðóãè íåãàòèâíè
ïîñëåäèöè, êîèòî íÿìàò èìóùåñòâåí õàðàêòåð. Çíà÷èòåëíèòå âðåäíè ïîñëåäèöè
ñà î÷åðòàíè è ïðè äðóãè âèäîâå ïðåñòúïëåíèÿ, à òÿõíîòî ñúäúðæàíèå å èçÿñíåíî
â ïðàâíàòà òåîðèÿ è ñúäåáíàòà ïðàêòèêà (Âèæ Òúëêóâàòåëíî ðåøåíèå ¹ 6/73 ã.
íà ÎÑÍÊ è Ïîñòàíîâëåíèå ¹ 7/1987 ã. íà Ïëåíóìà íà Âúðõîâíèÿ ñúä).
Ïðè ïî-òåæêî êâàëèôèöèðàíèòå ñëó÷àè çàêîíîäàòåëÿò å ïðåäâèäèë
íàêàçàíèå ëèøàâàíå îò ñâîáîäà îò åäíà äî ïåò ãîäèíè è ãëîáà îò òðè äî ïåò
õèëÿäè ëåâà. Â ÷ë. 172à, àë. 5 îò ÍÊ å ïðåäâèäåíî, ÷å ïðåäìåòúò íà
ïðåñòúïëåíèåòî ñå îòíåìà â ïîëçà íà äúðæàâàòà, êîãàòî ïðèíàäëåæè íà
âèíîâíèÿ. Íàêàçàòåëíàòà îòãîâîðíîñò å èçêëþ÷åíà, êîãàòî äåÿíèåòî
ïðåäñòàâëÿâà ìàëîâàæåí ñëó÷àé, à äååöúò ñå íàêàçâà ïî àäìèíèñòðàòèâåí ðåä
ïî Çàêîíà çà àâòîðñêîòî ïðàâî è ñðîäíèòå ìó ïðàâà.
Õàðàêòåðíîòî çà òîçè âèä ïðåñòúïëåíèÿ å, ÷å îò ìîìåíòà íà ñúçäàâàíå íà
êîìïþòúðíàòà ïðîãðàìà, çà íåéíèÿ àâòîð âúçíèêâàò èçêëþ÷èòåëíè
íåèìóùåñòâåíè è èìóùåñòâåíè ïðàâà, íà îñíîâàíèå ÷ë. 15 è ÷ë. 18 îò Çàêîíà çà
àâòîðñêîòî ïðàâî è ñðîäíèòå ìó ïðàâà (ÇÀÏÑÏ). Ñ èçêëþ÷åíèå íà
íåèìóùåñòâåíèòå ïðàâà, âèçèðàíè â ò. 2 è ò. 4 íà ÷ë. 16, àë. 1 îò ÇÀÏÑÏ, àâòîðúò
ìîæå äà îòñòúïâà ñâîèòå ïðàâà â ïîëçà íà òðåòè ëèöà, ñ êîåòî èì äàâà ñâîåòî
ñúãëàñèå äà èçïîëçâàò êîìïþòúðíàòà ïðîãðàìà. Ïîä èçïîëçâàíå íà
êîìïþòúðíàòà ïðîãðàìà ñå èìàò ïðåäâèä äåéñòâèÿòà, îòðàçåíè â ÷ë. 18, àë. 2,
÷ë. 70 è ÷ë. 71 îò çàêîíà. Ñúãëàñèåòî íà àâòîðà çà èçïîëçâàíå íà êîìïþòúðíàòà
ïðîãðàìà ñå äàâà ÷ðåç ñêëþ÷âàíåòî íà ëèöåíçèîíåí äîãîâîð. Îò òîâà ñëåäâà,
÷å äàäåíà êîìïþòúðíà ïðîãðàìà ñå èçïîëçâà ñúñ ñúãëàñèåòî íà àâòîðà, êîãàòî
òîâà ñòàâà âúç îñíîâà íà ñêëþ÷åí è äåéñòâàù ëèöåíçèîíåí äîãîâîð è ïðè
ñïàçâàíå íà ñúäúðæàùèòå ñå â íåãî êëàóçè. Áåç èçðè÷íîòî ñúãëàñèå íà ïîëçâàòåëÿ
íà ïðîãðàìàòà, òåçè êëàóçè íå ìîãàò äà ñå ïðîìåíÿò ñëåä ñêëþ÷âàíåòî íà
äîãîâîðà íèòî îò àâòîðà, íèòî îò òðåòè ëèöà.
Ïðè ïðèäîáèâàíåòî íà êîìïþòúðíà ïðîãðàìà ñå ïîëó÷àâàò ïðàâà âúðõó
òàçè ïðîãðàìà, à íå ñòîêà. Òåçè ïðàâà ìîãàò äà ñå ïðèäîáèÿò ñ èëè áåç ñúîòâåòíèÿ
ìàòåðèàëåí íîñèòåë – äèñêåòà, òâúðä äèñê, CD è äð. Êîãàòî ñå êàñàå çà òúðãîâèÿ
ñ ïàêåòèðàíè êîìïþòúðíè ïðîãðàìè (ñ âêëþ÷åí â îïàêîâêàòà íîñèòåë è
ëèöåíçèîíåí äîãîâîð), ñå å íàëîæèëà ïðàêòèêàòà, ÷å ëèöåíçèîííèÿò äîãîâîð ñå
ñ÷èòà çà ñêëþ÷åí ñúñ ñàìèÿ àêò íà èíñòàëèðàíå è èçïîëçâàíå íà ïðîäóêòà, ñ
êîåòî äåéñòâèå ïîòðåáèòåëÿò îáÿâÿâà, ÷å å ñúãëàñåí ñ óñëîâèÿòà ïî äîãîâîðà. Â
äðóãè ñëó÷àè, ñàìîòî ðàçêúñâàíå íà öåëîôàíåíàòà îïàêîâêà íà ïàêåòèðàíàòà
êîìïþòúðíà ïðîãðàìà ñå ïðèåìà çà ñêëþ÷âàíå íà äîãîâîð. Ñúùåñòâóâàò è
ïîèìåííè ëèöåíçèîííè äîãîâîðè (èëè ëèöåíçèîíåí äîãîâîð íà ïðèíîñèòåë).
Èçïîëçâàíåòî íà êîìïþòúðíà ïðîãðàìà áåç íàëè÷èåòî íà ñêëþ÷åí
ëèöåíçèîíåí äîãîâîð ñå ñ÷èòà çà ïðåñòúïëåíèå ïî ñìèñúëà íà ÷ë. 172à, àë. 2 îò
ÍÊ. Âàæíî å äà ñå îòáåëåæè, ÷å ëèïñàòà íà ôàêòóðà, íà îðèãèíàëíà îïàêîâêà, íà
ñåðòèôèêàò çà àâòåíòè÷íîñò èëè íà îðèãèíàëåí íîñèòåë ñàìà ïî ñåáå ñè íå
ïðåäñòàâëÿâà ïðåñòúïëåíèå ïî ñìèñúëà íà ÷ë. 172à, àë. 2 îò ÍÊ, àêî íå å â
íàðóøåíèå íà êëàóçèòå íà ëèöåíçèîííèÿ äîãîâîð. Ëèïñàòà íà îò÷åòíè÷åñêè
äîêóìåíò, íåçàïðèõîäÿâàíåòî íà êîìïþòúðíàòà ïðîãðàìà êàòî äúëãîòðàåí
ìàòåðèàëåí àêòèâ â äàäåíà ôèðìà, ó÷ðåæäåíèå èëè îðãàíèçàöèÿ, ìîãàò äà
ïðåäñòàâëÿâàò íàðóøåíèå íà ðàçïîðåäáèòå íà äðóãè íîðìàòèâíè àêòîâå – Çàêîí
çà ñ÷åòîâîäñòâîòî, Òúðãîâñêè çàêîí è äð.
Ñúùåñòâóâàò ñëåäíèòå âèäîâå íàðóøåíèÿ íà àâòîðñêèòå ïðàâà ïðè
íåðåãëàìåíòèðàíî èçïîëçâàíå íà êîìïþòúðíèòå ïðîãðàìè è ñîôòóåð:
1) Êîïèðàíå íà êîìïþòúðíè ïðîãðàìè îò êðàéíè ïîòðåáèòåëè.
Ïðè òîâà íàðóøåíèå îò ëåãàëíî ïðèäîáèò ñîôòóåð ñå èçãîòâÿò ïîâå÷å
êîïèÿ (åêçåìïëÿðè), îòêîëêîòî å ïðåäâèäåíî â ñúîòâåòíàòà êëàóçà ïî
ëèöåíçèîííèÿ äîãîâîð. Òåçè êîïèÿ ñå èçïîëçâàò â ðàìêèòå íà äàäåíàòà ôèðìà,
îðãàíèçàöèÿ èëè âåäîìñòâî, çà íóæäèòå íà êîèòî å áèë çàêóïåí ñîôòóåðúò, îáåêò
íà ëèöåíçèîííèÿ äîãîâîð. Â íÿêîè ñëó÷àè òåçè êîïèÿ ñå èçïîëçâàò çà
ðàçïðîñòðàíåíèå ìåæäó ïðèÿòåëè èëè ïîçíàòè áåç çàïëàùàíå.
2) Èíñòàëèðàíå íà òâúðä äèñê.
Â òåçè ñëó÷àè ôèðìè, ïðîäàâàùè êîìïþòðè, èíñòàëèðàò íà äèñêà ñîôòóåð,
çà êîéòî íÿìàò èçèñêóåìîòî ïî çàêîí ñúãëàñèå íà àâòîðà, ò.å. áåç íàëè÷èåòî íà
ñêëþ÷åí ëèöåíçèîíåí äîãîâîð. Òîâà íàðóøåíèå ñå ïðàâè ñ öåë ïðèâëè÷àíå íà
êëèåíòè, êîèòî íå æåëàÿò äà çàêóïÿò ëåãàëåí ñîôòóåð.
3) Êîïèðàíå ñ öåë ïðîäàæáà.
Òîâà íàðóøåíèå ñå îñúùåñòâÿâà, êîãàòî ñå èçãîòâÿò êîïèÿ íà äàäåí ñîôòóåð
èëè êîìïþòúðíà ïðîãðàìà ñ öåë òÿõíàòà ïðîäàæáà. Òåçè êîïèÿ ìîãàò äà áúäàò
èìèòàöèÿ íà îðèãèíàëíèòå ïðîãðàìè (ïî ñìèñúëà íà ÷ë. 33 îò Çàêîíà çà çàùèòà
íà êîíêóðåíöèÿòà è â íàðóøåíèå íà ÷ë. 73 îò Çàêîíà çà ìàðêèòå è ãåîãðàôñêèòå
îçíà÷åíèÿ) èëè äà èìàò ðàçëè÷íî îò îðèãèíàëíîòî îôîðìëåíèå íà îïàêîâêàòà,
ñúäúðæàíèå íà íîñèòåëÿ è äð. Íàé-÷åñòî â òåçè ñëó÷àè å íàëèöå ïðåñòúïíà
ãðóïà, êîÿòî èçâúðøâà âñè÷êè äåéñòâèÿ ïî ïðîèçâîäñòâîòî, òðàíñïîðòèðàíåòî,
êîíòðàáàíäàòà è ïðîäàæáàòà íà íåçàêîííèòå êîïèÿ.
4) Êîïèðàíå íà ñîôòóåð îò ðàçñòîÿíèå – íàïðèìåð ÷ðåç ãëîáàëíàòà
ìðåæà Èíòåðíåò ñå ïðåäîñòàâÿ âúçìîæíîñò îò ðàçñòîÿíèå äà ñå èçãîòâÿò êîïèÿ
îò ñîôòóåðà, áåç èçèñêóåìîòî ïî çàêîí ñúãëàñèå íà àâòîðà.
Â íàêàçàòåëíîòî ïðîèçâîäñòâî íàðóøåíèÿòà â îáëàñòòà íà àâòîðñêîòî
ïðàâî ïî ñìèñúëà íà ÷ë. 172à, àë. 2 îò ÍÊ, è â ÷àñòíîñò â îáëàñòòà íà çàïèñâàíå,
âúçïðîèçâåæäàíå, ðàçïðîñòðàíÿâàíå, èçëú÷âàíå èëè ïðåäàâàíå ÷ðåç òåõíè÷åñêî
ñðåäñòâî èëè èçïîëçâàíå ïî äðóã íà÷èí íà ñîôòóåð èëè êîìïþòúðíà ïðîãðàìà,
ñå óñòàíîâÿâàò ñ îïðåäåëåíèòå ïî ÷ë. 116 îò ÍÏÊ ñïîñîáè çà ñúáèðàíå íà
äîêàçàòåëñòâà.
Ïðè ðàçñëåäâàíåòî íà ïîñî÷åíèòå ïî-ãîðå ïðåñòúïëåíèÿ å íåîáõîäèìî
äà ñå çíàå êàêâè âèäîâå ëèöåíçèîííè äîãîâîðè íà êîìïþòúðíè ïðîãðàìè è
ñîôòóåð ñúùåñòâóâàò â ïðàâíèÿ ìèð. Òå áèâàò:
ÎÅÌ äîãîâîð çà êðàåí ïîòðåáèòåë – ïðè íåãî ïðàâîòî ñå îòñòúïâà ñàìî
çàåäíî ñ ïðèäîáèâàíåòî íà êîìïþòúðíàòà ñèñòåìà èëè êîìïîíåíò è å âàëèäíî
ñàìî çàåäíî ñ íåãî. Òîâà ïðàâî ìîæå äà ñå ïðåõâúðëè íà òðåòî ëèöå ñàìî çàåäíî
ñ êîìïþòúðíàòà ñèñòåìà èëè êîìïîíåíò.
Äîãîâîð çà êðàåí ïîòðåáèòåë – äàâà ïðàâî çà ïîëçâàíå ÷ðåç èíñòàëèðàíå
è èçïúëíåíèå íà ñîôòóåðà íà åäíà êîìïþòúðíà ñèñòåìà. ×åñòî ñå ïðåäîñòàâÿ
ïðàâî çà èíñòàëèðàíå è èçïúëíåíèå íà ñîôòóåðà è íà âòîðà êîìïþòúðíà ñèñòåìà –
íà ïðåíîñèì èëè äîìàøåí êîìïþòúð, ïðè íàëîæåíî îãðàíè÷åíèå ñîôòóåðúò äà
íå ñå èçïúëíÿâà è íà äâåòå ñèñòåìè åäíîâðåìåííî.
Íÿêîè èçäàòåëè íà ñîôòóåð äàâàò âúçìîæíîñò íà ïîòðåáèòåëèòå äà
ñêëþ÷àò ëèöåíçèîíåí äîãîâîð çà ïîëçâàíå íà ñîôòóåðà íà ïîâå÷å êîìïþòúðíè
ñèñòåìè, áåç äà ñå èçèñêâà çàêóïóâàíåòî íà äîïúëíèòåëíè íîñèòåëè, íî ñå
âêëþ÷âà êëàóçà, çàáðàíÿâàùà äà ñå èçãîòâÿò è ðàçïðîñòðàíÿâàò êîïèÿ îò
ñîôòóåðà.
Äîãîâîð çà àêàäåìè÷íî ïîëçâàíå – â íåãî ñå ñúäúðæàò êëàóçèòå ïî
äîãîâîðà çà êðàåí ïîòðåáèòåë çà ñúùèÿ ñîôòóåð, íî ñå îãðàíè÷àâà êðúãúò íà
ïîòðåáèòåëèòå â ðàìêèòå íà ó÷åáíè çàâåäåíèÿ îò îïðåäåëåí òèï è íà ñòóäåíòè
è/èëè ó÷åíèöè îò òåçè ó÷åáíè çàâåäåíèÿ. Â òåçè ñëó÷àè ñîôòóåðúò å ñ ïúëíè
ôóíêöèè, íî ñå ïðîäàâà íà ìíîãî ïî-íèñêè îò îáè÷àéíèòå öåíè.
Äîãîâîð çà ïîëçâàíå áåç ïðàâî íà ïðîäàæáà – òîé ñúäúðæà êëàóçèòå íà
äîãîâîðà çà êðàåí ïîòðåáèòåë çà ñúùèÿ ñîôòóåð, íî çàáðàíÿâà âúçìåçäíîòî
èëè áåçâúçìåçäíîòî ïðåõâúðëÿíå íà ïðàâàòà ïî ëèöåíçèîííèÿ äîãîâîð íà òðåòè
ëèöà. Â òåçè ñëó÷àè îáèêíîâåíî ñîôòóåðúò å ïðåäíàçíà÷åí çà äåìîíñòðàöèîííè
è/èëè òåñòîâè öåëè.
Äîãîâîð çà âðåìåííî áåçïëàòíî ïîëçâàíå – Shareware – òîé ïðåäîñòàâÿ
íà ïîëçâàòåëÿ ïðàâîòî äà èçïîëçâà ñîôòóåðà áåçâúçìåçäíî çà îïðåäåëåí ïåðèîä
îò âðåìå. Ñëåä èçòè÷àíå íà ïîñî÷åíèÿ â äîãîâîðà ñðîê ïîëçâàòåëÿò èìà äâå
âúçìîæíîñòè – èëè òðÿáâà äà èçòðèå ñîôòóåðà îò ñâîÿ êîìïþòúð, èëè äà çàêóïè
ïðàâîòî çà ïî-íàòàòúøíîòî ìó ïîëçâàíå.
Â ïîâå÷åòî ñëó÷àè òåçè äîãîâîðè äàâàò ïðàâî íà ïîëçâàòåëÿ ïðàâîòî äà
ñúçäàâà íåîãðàíè÷åí áðîé åêçåìïëÿðè îò ñîôòóåðà è äà ãè ðàçïðîñòðàíÿâà ïðè
çàïàçâàíå öåëîñòòà è êîìïëåêòíîñòòà íà ñîôòóåðà, ïðè óñëîâèå ÷å íå èñêà
âúçíàãðàæäåíèå çà òîâà.
Äîãîâîð çà äåìîíñòðàöèîíåí ñîôòóåð – ñ íåãî ñå ïðåäîñòàâÿ ïðàâî äà ñå
èçïúëíÿâà ñîôòóåð è åâåíòóàëíî äà ñå ñúçäàâàò è ðàçïðîñòðàíÿâàò åêçåìïëÿðè
îò òîçè ñîôòóåð. ×åñòî ïðè òîçè òèï ñîôòóåð èìà íàëîæåíè ôóíêöèîíàëíè
îãðàíè÷åíèÿ, êîèòî íå ïîçâîëÿâàò íåãîâîòî ïúëíîöåííî èçïîëçâàíå.
Äîãîâîð çà ñîôòóåð ñ îòâîðåí êîä – Open Source, GPL – òîé äàâà ïðàâî
òîçè ïðîãðàìåí êîä äà ñå ïðåîáðàçóâà îò åäíà ôîðìà â äðóãà çà ðàáîòà íà
ðàçëè÷íèòå âèäîâå êîìïþòðè. Ñ òîçè äîãîâîð áåçâúçìåçäíî ñå ïðåäîñòàâÿ
ïðàâîòî äà ñå èçïúëíÿâà ñîôòóåðúò, ïðàâîòî äà ñå ñúçäàâàò è ðàçïðîñòðàíÿâàò
åêçåìïëÿðè, ïðàâîòî äà ñå èçìåíÿ ñîôòóåðúò è ïðàâîòî äà ñå ïðåäëàãà ñîôòóåðúò
ñúñ ñðåäñòâàòà íà òåëåêîìóíèêàöèÿòà (ñ åëåêòðîííè ñðåäñòâà). Òåçè ïðàâà ñå
ïðåäîñòàâÿò ïðè ñïàçâàíå íà ñëåäíèòå èçèñêâàíèÿ:
– ïîëçâàòåëÿò äà âêëþ÷è â ñîôòóåðà îïèñàíèå íà èçìåíåíèÿòà, àêî å
íàïðàâèë òàêèâà;
– äà ðàçïðîñòðàíÿâà ñîôòóåðà ñàìî ñ ëèöåíçèîííèÿ äîãîâîð;
– äà íå èçèñêâà è äà íå ïîëó÷àâà âúçíàãðàæäåíèå çà ñúçäàäåíèòå
åêçåìïëÿðè, îñâåí ñòîéíîñòòà íà íîñèòåëÿ è îáè÷àéíèòå ðàçíîñêè çà
ðàçïðîñòðàíåíèåòî èì.
Â ïðàêòèêàòà ñå íàáëþäàâàò ñëåäíèòå ÷åñòî ñðåùàíè íàðóøåíèÿ íà
êëàóçèòå, ñúäúðæàùè ñå â ïîñî÷åíèòå ïî-ãîðå ðàçëè÷íè âèäîâå ëèöåíçèîííè
äîãîâîðè:
à) ïîëçâàíå íà ÎÅÌ ñîôòóåð áåç êîìïþòúðíàòà ñèñòåìà, ðåñïåêòèâíî
êîìïîíåíòà, ñ êîéòî å çàêóïåí;
á) ïðåõâúðëÿíåòî íà ïðàâîòî íà ïîëçâàíå íà ñîôòóåðà íà òðåòè ëèöà áåç
çàåäíî ñ òîâà äà ñå ïðåõâúðëè ñîáñòâåíîñòòà âúðõó êîìïþòúðíàòà ñèñòåìà,
ðåñïåêòèâíî êîìïîíåíòà, ñ êîéòî ÎÅÌ ñîôòóåðúò å çàêóïåí;
â) ïîëçâàíåòî íà ñîôòóåðà íà ïîâå÷å êîìïþòúðíè ñèñòåìè, îòêîëêîòî å
ïðåäâèäåíî â ëèöåíçèîííèÿ äîãîâîð;
ã) ïðåõâúðëÿíåòî íà ñîôòóåðà íà òðåòè ëèöà ïðè çàïàçâàíå íà êîïèå îò
íåãî èëè îò íåãîâè ÷àñòè;
ä) ïîëçâàíå íà „àêàäåìè÷åí“ ñîôòóåð íà ìåñòà è îò ëèöà èçâúí îïèñàíèòå
â ëèöåíçèîííèÿ äîãîâîð;
å) ïðåõâúðëÿíå ïðàâîòî íà ïîëçâàíå íà ñîôòóåð áåç ïðàâî íà ïðåïðîäàæáà
íà òðåòè ëèöà;
æ) íàëè÷èåòî íà èíñòàëèðàí Shareware ñîôòóåð íà êîìïþòúðíà ñèñòåìà
ñëåä èçòè÷àíåòî ñðîêà çà îöåíêà;
ç) ôîðìèðàíå íà ïå÷àëáà çà ñúçäàâàíå íà åêçåìïëÿðè è ðàçïðîñòðàíåíèå
íà Shareware èëè Freeware ñîôòóåð;
è) ôîðìèðàíå íà ïå÷àëáà îò ðàçïðîñòðàíåíèå (ïðîäàæáà) íà ñîôòóåð,
ñúçäàäåí íà áàçàòà íà Open Source (GPL, LGPL è äð.) ïðîäóêò;
é) ïðîäàæáà íà ñîôòóåð èçâúí ðàçðåøåíàòà â ëèöåíçèîííèÿ äîãîâîð
òåðèòîðèÿ;
ê) äàâàíå ïîä íàåì èëè íà ëèçèíã íà êîìïþòðè ñ ïðåäâàðèòåëíî
èíñòàëèðàí ñîôòóåð, êîéòî çàáðàíÿâà òîâà.
2.3. Ñ ïîñëåäíèòå èçìåíåíèÿ íà ÍÊ, ïóáëèêóâàíè â ÄÂ, áð. 92/2002 ã.,
çàêîíîäàòåëÿò ïðåäâèäè äâà íîâè ñúñòàâà ïðè èçìàìàòà: ÷ë. 212à, àë. 1 –
êîìïþòúðíà èçìàìà, è ÷ë. 212à, àë. 2 – èçìàìà ÷ðåç êîìïþòúðíè
èíôîðìàöèîííè äàííè. Òå ñà î÷åðòàíè íåïîñðåäñòâåíî ñëåä îñíîâíèòå ñúñòàâè
è êâàëèôèöèðàíèòå ñëó÷àè íà äîêóìåíòíàòà èçìàìà ïî ñìèñúëà íà ÷ë. 212 îò
ÍÊ. Ïî òîçè íà÷èí çàêîíîäàòåëÿò å îïðåäåëèë ñâîÿòà ïîçèöèÿ, ÷å êîìïþòúðíàòà
èçìàìà è èçìàìàòà ÷ðåç êîìïþòúðíè èíôîðìàöèîííè äàííè ïðåäñòàâëÿâàò
ôîðìà íà äîêóìåíòíàòà èçìàìà èëè ñà ïðåñòúïëåíèÿ, áëèçêè äî íåÿ.
Ðàçïîðåäáàòà íà ÷ë. 212à, àë. 1 îò ÍÊ ãëàñè: „Êîéòî ñ öåë äà íàáàâè çà
ñåáå ñè èëè çà äðóãèãî èìîòíà îáëàãà âúçáóäè èëè ïîääúðæà çàáëóæäåíèå ó
íÿêîãî, êàòî âíåñå, èçìåíè, èçòðèå èëè çàëè÷è êîìïþòúðíè èíôîðìàöèîííè
äàííè èëè èçïîëçâà ÷óæä åëåêòðîíåí ïîäïèñ è ñ òîâà ïðè÷èíè íà íåãî èëè
íà äðóãèãî âðåäà, ñå íàêàçâà çà êîìïþòúðíà èçìàìà ñ ëèøàâàíå îò ñâîáîäà
îò åäíà äî øåñò ãîäèíè è ãëîáà äî øåñò õèëÿäè ëåâà“.
Ïðè êîìïþòúðíèòå èçìàìè íåïîñðåäñòâåí îáåêò íà ïîñåãàòåëñòâî ñà
îáùåñòâåíèòå îòíîøåíèÿ, ñâúðçàíè ñúñ ñîáñòâåíîñòòà. Èçïúëíèòåëíîòî äåÿíèå
ñå èçðàçÿâà â äâå ôîðìè – âúçáóæäàíå èëè ïîääúðæàíå íà çàáëóæäåíèå. Òî ñå
îñúùåñòâÿâà ÷ðåç ïåò êîíêðåòíî îïðåäåëåíè íà÷èíà èëè ìåòîäà íà ìîòèâèðàíå:
– âíàñÿíå íà êîìïþòúðíè èíôîðìàöèîííè äàííè;
– èçìåíÿíå íà êîìïþòúðíè èíôîðìàöèîííè äàííè;
– èçòðèâàíå íà êîìïþòúðíè èíôîðìàöèîííè äàííè;
– çàëè÷àâàíå íà êîìïþòúðíè èíôîðìàöèîííè äàííè;
– èçïîëçâàíå íà ÷óæä åëåêòðîíåí ïîäïèñ.
Îò îáåêòèâíà ñòðàíà, ñúñòàâúò íà êîìïþòúðíàòà èçìàìà å î÷åðòàí êàòî
ñúñòàâà íà îáèêíîâåíàòà èçìàìà. Ïîðàäè òîâà, çàáëóäåíîòî ôèçè÷åñêî ëèöå
òðÿáâà äà ñå ðàçïîðåäè ñ èìóùåñòâî è ñ òîâà äà ïðè÷èíè íà ñåáå ñè èëè íà
äðóãèãî èìîòíà âðåäà. Ïðè òàçè ðåäàêöèÿ íå ìîãàò äà ñå îáõâàíàò îò ñúñòàâà
ñëó÷àèòå, êîãàòî àêòúò íà èìóùåñòâåíî ðàçïîðåæäàíå ñå ðåàëèçèðà ìåõàíè÷íî
èëè àâòîìàòè÷íî îò êîìïþòúðà.
Îò ñóáåêòèâíà ñòðàíà, êîìïþòúðíàòà èçìàìà ñå õàðàêòåðèçèðà ñ ïðÿê
óìèñúë è ñïåöèàëíà öåë.
Íîâèÿò ñúñòàâ ñè ïðèëè÷à ñ îáèêíîâåíàòà èçìàìà ïî òîâà, ÷å ñå ìîòèâèðà
äðóãî ëèöå äà èçâúðøè àêò íà èìóùåñòâåíî ðàçïîðåæäàíå è ñ òîâà ñå ïðè÷èíÿâà
âðåäà íà ñîáñòâåíèêà, êàêòî è ïî öåëòà íà äååöà – äà íàáàâè çà ñåáå ñè èëè çà
äðóãèãî èìîòíà îáëàãà. Êîìïþòúðíàòà èçìàìà ñå ðàçëè÷àâà îò îáèêíîâåíàòà
èçìàìà ïî ñïåöèôè÷íèòå ìåòîäè èëè ñïîñîáè çà âúçáóæäàíå èëè ïîääúðæàíå
íà çàáëóæäåíèåòî, èçáðîåíè èç÷åðïàòåëíî â ñúñòàâà íà êîìïþòúðíàòà èçìàìà.
Ñúñòàâúò íà ÷ë. 212à, àë. 1 îò ÍÊ ñè ïðèëè÷à è ñ äîêóìåíòíàòà èçìàìà ïî
÷ë. 212, àë. 1 îò ÍÊ ïî íà÷èíà èëè ìåòîäà íà ìîòèâèðàíå íà çàáëóäåíîòî ëèöå
è ñúçäàâàíå íà ìíèìî èëè íåäåéñòâèòåëíî ïðàâíî îñíîâàíèå çà ðåàëèçèðàíå
íà èìóùåñòâåíî ðàçïîðåæäàíå. Ïðè êîìïþòúðíàòà èçìàìà îáà÷å ìåòîäúò íà
ìîòèâèðàíå å ñïåöèôè÷åí – ôàëøèôèöèðàíå èëè óíèùîæàâàíå íà êîìïþòúðíè
èíôîðìàöèîííè äàííè èëè èçïîëçâàíå íà ÷óæä åëåêòðîíåí ïîäïèñ, äîêàòî ïðè
äîêóìåíòíàòà èçìàìà ìîòèâàöèÿòà ñå îñúùåñòâÿâà ÷ðåç èçïîëçâàíå èëè
ñúçäàâàíå íà äîêóìåíò ñ íåâÿðíî ñúäúðæàíèå, íåèñòèíñêè èëè ïðåïðàâåí
äîêóìåíò. Ïðè êîìïþòúðíàòà èçìàìà ñå âíàñÿò ïðîìåíè â êîìïþòúðíè äàííè
èëè ñå èçïîëçâà ÷óæä åëåêòðîíåí ïîäïèñ, êàòî íå å ïðåäâèäåíî èçïîëçâàíåòî
íà åëåêòðîíåí äîêóìåíò êàòî ìåòîä íà çàáëóæäåíèå. Äâåòå èçìàìè ñè ïðèëè÷àò
ïî öåëòà è êðàéíèÿ ðåçóëòàò – íàñòúïâàíåòî íà âðåäè.
Òèïè÷íàòà è íàé-âàæíàòà õàðàêòåðèñòèêà íà êîìïþòúðíàòà èçìàìà íå ñå
ñâúðçâà ñ âúçáóæäàíåòî èëè ïîääúðæàíåòî íà çàáëóæäåíèå â îïðåäåëåíî
ôèçè÷åñêî ëèöå, êîåòî ãî ìîòèâèðà äà âçåìå ðåøåíèå è äà èçâúðøè àêò íà
èìóùåñòâåíî ðàçïîðåæäàíå, à ñ èçâúðøåíàòà áåç çàêîíîâî îñíîâàíèå óìèøëåíà
ïðîìÿíà â êîìïþòúðíè äàííè, ñ êîåòî ñå ïðè÷èíÿâà èìîòíà âðåäà äðóãèìó.
Âúçäåéñòâèåòî å âúðõó êîìïþòúðíèòå ñèñòåìè, ìðåæè èëè äàííè, ÷ðåç êîåòî
ïî ìåõàíè÷åí èëè àâòîìàòè÷åí ïúò ñå ïîñòèãà èçìàìàòà, à íå ñå âúçáóæäà è
ïîääúðæà çàáëóæäåíèå ó îïðåäåëåíî ôèçè÷åñêî ëèöå çà îñúùåñòâÿâàíå íà
èìóùåñòâåíî ðàçïîðåæäàíå.
Â ÷ë. 212à, àë. 2 îò ÍÊ å ðåãëàìåíòèðàíà èçìàìàòà ÷ðåç êîìïþòúðíè äàííè:
„Ñúùîòî íàêàçàíèå ñå íàëàãà è íà òîçè, êîéòî áåç äà èìà ïðàâî âíåñå,
èçìåíè, èçòðèå èëè çàëè÷è êîìïþòúðíè èíôîðìàöèîííè äàííè, çà äà ïîëó÷è
íåùî, êîåòî íå ìó ñå ñëåäâà“.
Îáåêò íà ïðåñòúïëåíèåòî ñà êîìïþòúðíè èíôîðìàöèîííè äàííè. Îò
ñóáåêòèâíà ñòðàíà, äåÿíèåòî ñå õàðàêòåðèçèðà ñ ïðÿê óìèñúë è ñïåöèàëíà öåë –
äà ïîëó÷è íåùî, êîåòî íå ñå ñëåäâà. Â ÍÊ íå å äàäåíî îïðåäåëåíèåòî íà
ïîíÿòèåòî „íåùî, êîåòî íå ñå ñëåäâà“ è äàëè òîâà „íåùî“ èìà ìàòåðèàëåí
(èìóùåñòâåí) èëè ìîðàëåí (íåèìóùåñòâåí) õàðàêòåð, èëè è äâåòå çàåäíî.
Èçïúëíèòåëíîòî äåÿíèå ñå èçðàçÿâà â óìèøëåíà ïðîìÿíà èëè óíèùîæàâàíå
íà êîìïþòúðíè èíôîðìàöèîííè äàííè. Ïðåäâèäåíîòî íàêàçàíèå å ëèøàâàíå
îò ñâîáîäà îò åäíà äî øåñò ãîäèíè è ãëîáà äî øåñò õèëÿäè ëåâà. Ïðè òîçè âèä
èçìàìà íå ñå âúçäåéñòâà âúðõó âîëÿòà íà îïðåäåëåíî ëèöå, êîåòî ñå çàáëóæäàâà,
çà äà èçâúðøè îïðåäåëåíî ðàçïîðåæäàíå ñ èìóùåñòâî, à ñå èçïîëçâà ñïåöèôè÷åí
èçìàìëèâ íà÷èí – òåõíè÷åñêè èëè ìåõàíè÷åñêè.
2.4. Íàðóøàâàíå íåïðèêîñíîâåíîñòòà íà êîðåñïîíäåíöèÿòà. ×ë. 171, àë. 1,
ò. 3 îò ÍÊ ãëàñè: „Êîéòî ïðîòèâîçàêîííî óçíàå íåàäðåñèðàíî äî íåãî
ñúîáùåíèå, èçïðàòåíî ïî åëåêòðîíåí ïúò, èëè îòêëîíè îò àäðåñàòà ìó
òàêîâà ñúîáùåíèå, ñå íàêàçâà ñ ëèøàâàíå îò ñâîáîäà äî åäíà ãîäèíà èëè ñ
ãëîáà îò ñòî äî òðèñòà ëåâà“.
Èçïúëíèòåëíîòî äåÿíèå èìà äâå ôîðìè:
– óçíàâàíå íà íåàäðåñèðàíî äî íåãî ñúîáùåíèå, èçïðàòåíî ïî åëåêòðîíåí
ïúò;
– îòêëîíÿâàíå íà ñúîáùåíèå, èçïðàòåíî ïî åëåêòðîíåí ïúò, îò àäðåñàòà ìó.
Îò ñóáåêòèâíà ñòðàíà, å íàëèöå ïðÿê óìèñúë – äååöúò ñúçíàâà, ÷å
èçïðàòåíîòî ïî åëåêòðîíåí ïúò ñúîáùåíèå íå å àäðåñèðàíî äî íåãî èëè ÷å
îòêëîíÿâà îò àäðåñàòà ìó òàêîâà ñúîáùåíèå.
Â ÷ë. 171, àë. 3, ïð. 3 îò ÍÊ å ïðåäâèäåíà íàêàçàòåëíà ñàíêöèÿ çà ëèöå,
êîåòî ïðîòèâîçàêîííî óçíàå íåàäðåñèðàíî äî íåãî ñúîáùåíèå, ïðåäàäåíî ÷ðåç
êîìïþòúðíà ìðåæà. ×ë. 171, àë. 3 ãëàñè: „Êîéòî ÷ðåç èçïîëçâàíå íà ñïåöèàëíè
òåõíè÷åñêè ñðåäñòâà ïðîòèâîçàêîííî óçíàå íåàäðåñèðàíî äî íåãî ñúîáùåíèå,
ïðåäàäåíî ïî òåëåôîí, òåëåãðàô, ÷ðåç êîìïþòúðíà ìðåæà èëè ïî äðóãî
äàëåêîñúîáùèòåëíî ñðåäñòâî, ñå íàêàçâà ñ ëèøàâàíå îò ñâîáîäà äî äâå
ãîäèíè“.
Èçïúëíèòåëíîòî äåÿíèå ñå èçðàçÿâà â óçíàâàíå íà ñúîáùåíèå.
Îò ñóáåêòèâíà ñòðàíà å íàëèöå óìèñúë – äååöúò ñúçíàâà, ÷å ñúîáùåíèåòî
íå å àäðåñèðàíî äî íåãî. Îò îáåêòèâíà ñòðàíà, å íåîáõîäèìî ñúîáùåíèåòî äà å
óçíàòî ÷ðåç èçïîëçâàíå íà ñïåöèàëíî òåõíè÷åñêî ñðåäñòâî è äà å ïðåäàäåíî
÷ðåç êîìïþòúðíà ìðåæà. Íàêàçàíèåòî å ëèøàâàíå îò ñâîáîäà äî äâå ãîäèíè,
êàòî íå å îïðåäåëåíà ìèíèìàëíàòà ãðàíèöà íà íàêàçàòåëíàòà ñàíêöèÿ.
2.5. Â ÷ë. 159, àë. 1, ïðåäë. ïîñëåäíî îò ÍÊ å èíêðèìèíèðàíî
ðàçïðîñòðàíÿâàíåòî íà ïðåäìåòè ñ ïîðíîãðàôñêî ñúäúðæàíèå ïî äðóã íà÷èí.
Äîïóñêà ñå, ÷å òîâà ðàçïðîñòðàíåíèå ìîæå äà å èçâúðøåíî è ÷ðåç èçïîëçâàíåòî
íà êîìïþòúð, íî íå å èçðè÷íî ñïîìåíàòî îò çàêîíîäàòåëÿ. Íàêàçàíèåòî å
ëèøàâàíå îò ñâîáîäà äî åäíà ãîäèíà è ãëîáà îò õèëÿäà äî òðè õèëÿäè ëåâà.
Ìàêàð è äà ñà èçâåñòíè ðåäèöà ïðîòèâîçàêîííè ñëó÷àè è äåéñòâèÿ ñïðÿìî
ïðåäìåòè ñ ïîðíîãðàôñêî ñúäúðæàíèå, íà ïðàêòèêà ðàçïîðåäáàòà íà ÷ë. 159 îò
ÍÊ íå ñå ïðèëàãà. Îñíîâíèòå ïðè÷èíè çà òîâà ñà ñâúðçàíè ñ íàðàñòâàùèòå
òåíäåíöèè â ñâåòà çà øèðîêî ðàçïðîñòðàíåíèå íà ïîðíîãðàôèÿòà è ëèïñàòà íà
ÿñíè êðèòåðèè çà ðàçãðàíè÷àâàíå íà ïîçâîëåíîòî îò íåïîçâîëåíîòî, íà ïîëåçíîòî
îò âðåäíîòî ïðè òîâà ñîöèàëíî ÿâëåíèå.
2.6. Óíèùîæàâàíå è ïîâðåæäàíå – ïî ñìèñúëà íà ÷ë. 216, àë. 3 îò ÍÊ,
÷ðåç îñúùåñòâÿâàíå íà íåðåãëàìåíòèðàí äîñòúï äî êîìïþòúð – „Êîéòî êàòî
îñúùåñòâè íåðåãëàìåíòèðàí äîñòúï äî êîìïþòúð îò çíà÷åíèå çà
ïðåäïðèÿòèå, ó÷ðåæäåíèå, þðèäè÷åñêî èëè ôèçè÷åñêî ëèöå, è ïî òîçè íà÷èí
óíèùîæè èëè ïîâðåäè ÷óæäî èìóùåñòâî, ñå íàêàçâà ñ ëèøàâàíå îò ñâîáîäà
îò åäíà äî øåñò ãîäèíè è ãëîáà äî äåñåò õèëÿäè ëåâà“.
Èçïúëíèòåëíîòî äåÿíèå èìà äâå ôîðìè: óíèùîæàâàíå íà ÷óæäî èìóùåñòâî
è ïîâðåæäàíå íà ÷óæäî èìóùåñòâî.
Èçïúëíèòåëíîòî äåÿíèå å ñâúðçàíî ñ íà÷èíà (ìåòîäà) íà íåãîâîòî
ðåàëèçèðàíå – ÷ðåç îñúùåñòâÿâàíå íà íåðåãëàìåíòèðàí äîñòúï äî êîìïþòúð.
Èçèñêâà ñå òîçè êîìïþòúð äà å îò çíà÷åíèå çà ïðåäïðèÿòèå, ó÷ðåæäåíèå,
þðèäè÷åñêî èëè ôèçè÷åñêî ëèöå. Îò ñóáåêòèâíà ñòðàíà, å íàëèöå óìèñúë. Ïî
ñèëàòà íà ÷ë. 2 îò Êîíâåíöèÿòà çà ïðåñòúïëåíèÿ â êèáåðíåòè÷íîòî ïðîñòðàíñòâî,
„íåçàêîíåí äîñòúï“ èìà, êîãàòî äååöúò óìèøëåíî è áåç çàêîííî îñíîâàíèå
èçïîëçâà öÿëàòà èëè ÷àñò îò êîìïþòúðíà ñèñòåìà, ñ íàìåðåíèå äà ïîëó÷è
êîìïþòúðíè äàííè èëè äà óñòàíîâè âðúçêà ñ äðóãè êîìïþòðè.
2.7. Äîêóìåíòíèòå ïðåñòúïëåíèÿ – ÷ë. 313, àë. 1-3 îò ÍÊ.
×ë. 313, àë. 1 îò ÍÊ ãëàñè: „Êîéòî ïîòâúðäè íåèñòèíà èëè çàòàè èñòèíà
â ïèñìåíà äåêëàðàöèÿ èëè ñúîáùåíèå, èçïðàòåíî ïî åëåêòðîíåí ïúò, êîèòî
ïî ñèëàòà íà çàêîí, óêàç èëè ïîñòàíîâëåíèå íà Ìèíèñòåðñêèÿ ñúâåò ñå
äàâàò ïðåä îðãàí íà âëàñòòà çà óäîñòîâåðÿâàíå èñòèííîñòòà íà íÿêîè
îáñòîÿòåëñòâà, ñå íàêàçâà ñ ëèøàâàíå îò ñâîáîäà äî òðè ãîäèíè èëè ñ
ãëîáà îò ñòî äî òðèñòà ëåâà“.
Â ÷ë. 313, àë. 1, ïð. 2 îò ÍÊ å íåîáõîäèìî äååöúò äà å ïîòâúðäèë íåèñòèíà
èëè äà å çàòàèë èñòèíà â ñúîáùåíèå, èçïðàòåíî ïî åëåêòðîíåí ïúò, è òîâà
ñúîáùåíèå, ïî ñèëàòà íà óêàç èëè ÏÌÑ, äà ñå äàâà ïðåä îðãàí íà âëàñòòà çà
óäîñòîâåðÿâàíå èñòèííîñòòà íà íÿêîè îáñòîÿòåëñòâà.
Îò ñóáåêòèâíà ñòðàíà, äåÿíèåòî å óìèøëåíî.
Èçïúëíèòåëíîòî äåÿíèå èìà äâå ôîðìè: à) ïîòâúðæäàâàíå íà íåèñòèíà;
á) çàòàÿâàíå íà èñòèíà. Èçïúëíèòåëíîòî äåÿíèå å ñâúðçàíî ñ íà÷èíà íà íåãîâîòî
îñúùåñòâÿâàíå – ñúîáùåíèåòî òðÿáâà äà å èçïðàòåíî ïî åëåêòðîíåí ïúò. Îò
îáåêòèâíà ñòðàíà, å âàæíî òîâà ñúîáùåíèå äà ñå äàâà ïî ñèëàòà íà óêàç èëè
ïîñòàíîâëåíèå íà Ìèíèñòåðñêèÿ ñúâåò ïðåä îðãàí íà âëàñòòà çà óäîñòîâåðÿâàíå
íà íÿêîè îáñòîÿòåëñòâà.
Ïðåäâèäåíà å àëòåðíàòèâíà íàêàçàòåëíà ñàíêöèÿ – ëèøàâàíå îò ñâîáîäà
äî òðè ãîäèíè èëè ãëîáà îò ñòî äî òðèñòà ëåâà.
Ïðåñòúïëåíèåòî å êâàëèôèöèðàíî ïî-òåæêî, êîãàòî äåÿíèåòî ïî àë. 1 å
èçâúðøåíî ñúñ ñïåöèàëíà öåë – äà ñå èçáåãíå ïëàùàíåòî íà äàíúöè. Êàñàå ñå
çà ïðåñòúïëåíèå ïðîòèâ äàíú÷íàòà ñèñòåìà. Äååöúò èìà åäíà öåë – äà èçáåãíå
ïëàùàíåòî íà äúëæèìè äàíúöè, áåç äà ñå å ñòèãíàëî äî îáåêòèâíî çàïëàùàíå
íà òåçè äàíúöè. Íàêàçàíèåòî å ëèøàâàíå îò ñâîáîäà îò åäíà äî øåñò ãîäèíè
èëè ãëîáà îò 100 äî 250 ëåâà.
Â ÷ë. 313, àë. 3 îò ÍÊ ñà âèçèðàíè ñëó÷àèòå íà äîêóìåíòíà èçìàìà, êîãàòî
îáåêò íà ïðåñòúïëåíèåòî å ÷àñòåí äîêóìåíò èëè ñúîáùåíèå, èçïðàòåíî ïî
åëåêòðîíåí ïúò. Õàðàêòåðíî å, ÷å ñúîáùåíèåòî, èçïðàòåíî ïî åëåêòðîíåí ïúò,
ñå èçèñêâà çàäúëæèòåëíî ïî ñèëàòà íà èçðè÷íà ðàçïîðåäáà íà çàêîí, óêàç èëè
ÏÌÑ
Â ÷ë. 313, àë. 3 îò ÍÊ å ðåãëàìåíòèðàíî, ÷å íàêàçàíèåòî ïî àë. 1 ñå íàëàãà
è íà îíçè, êîéòî ïîòâúðäè íåèñòèíà èëè çàòàè èñòèíà â ÷àñòåí äîêóìåíò èëè
ñúîáùåíèå, èçïðàòåíî ïî åëåêòðîíåí ïúò, â êîéòî ïî èçðè÷íà ðàçïîðåäáà íà
çàêîí, óêàç èëè ïîñòàíîâëåíèå íà Ìèíèñòåðñêèÿ ñúâåò å ñïåöèàëíî çàäúëæåí
äà óäîñòîâåðè èñòèíàòà, è óïîòðåáè òîçè äîêóìåíò êàòî äîêàçàòåëñòâî çà
íåâÿðíî óäîñòîâåðåíèòå îáñòîÿòåëñòâà èëè èçÿâëåíèÿ.
2.8. Ïðåñòúïëåíèÿ ïðîòèâ ïàðè÷íàòà è êðåäèòíàòà ñèñòåìà
Ñúñ Çàêîíà çà èçìåíåíèå è äîïúëíåíèå íà ÍÊ, ïóáëèêóâàí â ÄÂ, áð. 24/
2005 ã., çàêîíîäàòåëÿò âíåñå ïðîìåíè â àë. 3 íà ÷ë. 246 îò ÍÊ. Íîâàòà ðåäàêöèÿ
íà ïîñî÷åíèÿ òåêñò ãëàñè: „Êîéòî èçãîòâÿ, ïðèäîáèâà, ïàçè èëè óêðèâà
ïðåäìåòè, ìàòåðèàëè èëè îðúäèÿ, êîìïþòúðíè ïðîãðàìè èëè åëåìåíòè çà
çàùèòà íà ïàðè÷íèòå çíàöè, çà êîèòî çíàå, ÷å ñà ïðåäíàçíà÷åíè èëè ÷å ñà
ïîñëóæèëè çà ïîäïðàâêà íà ïàðè÷íè èëè äðóãè çíàöè ïî ÷ë. 243, ñå íàêàçâà ñ
ëèøàâàíå îò ñâîáîäà äî øåñò ãîäèíè“.
Èçïúëíèòåëíîòî äåÿíèå èìà òðè ôîðìè – à) ïðèäîáèâàíå; á) ïàçåíå è â)
óêðèâàíå íà êîìïþòúðíè ïðîãðàìè.
Ïðåäìåò íà ïðåñòúïëåíèåòî ñà êîìïþòúðíèòå ïðîãðàìè. Â ñëó÷àÿ òå ñå
ÿâÿâàò ñðåäñòâî çà îñúùåñòâÿâàíå íà ïðåñòúïëåíèå ïî ñìèñúëà íà ÷ë. 243 îò
ÍÊ.
Çàêîíîäàòåëÿò íå å äàë îïðåäåëåíèå íà ïîíÿòèåòî „êîìïþòúðíà
ïðîãðàìà“. Â ñôåðàòà íà êîìïþòúðíèòå èíôîðìàöèîííè ñèñòåìè è òåõíîëîãèè
å ïðèåòî, ÷å êîìïþòúðíàòà ïðîãðàìà å ñáîð îò ïîñëåäîâàòåëíè èçÿâëåíèÿ èëè
èíñòðóêöèè, íàïèñàíè íà ðàçáèðàåì êîìïþòúðåí åçèê, êîèòî ñà ïðåäíàçíà÷åíè
çà äèðåêòíî èëè êîñâåíî ïðèëîæåíèå îò íåãî çà ïîñòèãàíåòî íà ðåçóëòàò èëè
èçïúëíåíèå íà ôóíêöèÿ.
Îò ñóáåêòèâíà ñòðàíà, å íàëèöå óìèñúë. Äååöúò çíàå, ÷å ïðèäîáèâà, ïàçè
èëè óêðèâà êîìïþòúðíà ïðîãðàìà, êîÿòî å ïðåäíàçíà÷åíà èëè å ïîñëóæèëà çà
ïîäïðàâêà íà ïàðè÷íè èëè äðóãè çíàöè – òàêñîâè èëè ïîùåíñêè ìàðêè,
îáëèãàöèè, èçäàäåíè îò äúðæàâàòà, äðóãè äúðæàâíè öåííè êíèæà, êðåäèòíè èëè
ðàçïëàùàòåëíè êàðòè, êîèòî íå ñà öåííè êíèæà.
Ïðåäâèäåíîòî íàêàçàíèå å ëèøàâàíå îò ñâîáîäà äî øåñò ãîäèíè, êàòî
çàêîíîäàòåëÿò íå å îïðåäåëèë ìèíèìàëíàòà ãðàíèöà íà íàêàçàòåëíàòà ñàíêöèÿ.
Ã. Íà÷èíè çà èçâúðøâàíå íà ïðåñòúïëåíèÿ â Èíòåðíåò –

On-line ïðåñòúïëåíèÿ
Îñîáåíà ÷àñò ïðåäñòàâëÿâàò ïðåñòúïëåíèÿòà, èçâúðøåíè â ãëîáàëíàòà
êîìïþòúðíà ìðåæà – Èíòåðíåò. Ðàçñëåäâàíåòî íà òåçè ïðåñòúïëåíèÿ ñå
õàðàêòåðèçèðà ñúñ ñâîÿòà ñïåöèôèêà. Çà äà ñå âêëþ÷è åäèí êîìïþòúð â Èíòåðíåò
å íåîáõîäèìà ïðåíîñíà ñðåäà – òåëåôîííà ëèíèÿ, êàáåëíà ëèíèÿ, ìðåæà, îïòèêà,
ñàòåëèòíà âðúçêà. Íåîáõîäèìî å è óñòðîéñòâî, êàòî ìîäåì, ðóòåð, GSM èëè
íàçåìíà ñòàíöèÿ, çà äà ñå íàïðàâè âðúçêà ñ ïðåíîñíàòà ñðåäà. Íî íàé-âàæíîòî
å, ÷å å íåîáõîäèì Èíòåðíåò ïðîâàéäåð, ò.å. äîñòàâ÷èê íà Èíòåðíåò óñëóãè. Â
ñúðâúðèòå íà ISP (Èíòåðíåò äîñòàâ÷èêà) ìîæå äà ñå íàìåðè èíôîðìàöèÿ çà
ïîòðåáèòåëÿ, êîéòî ñå å ñâúðçâàë êúì Èíòåðíåò. Òúé êàòî îí-ëàéí
ïðåñòúïëåíèÿòà ñå èçâúðøâàò ÷ðåç êîìïþòúð, ìåñòîïðåñòúïëåíèÿòà ñà äâå:
êîìïþòúðúò íà æåðòâàòà è êîìïþòúðúò íà ïðåñòúïíèêà. Ñëåäîâàòåëíî, âúâ
âñåêè åäèí îò êîìïþòðèòå ìîæå äà èìà óëèêè. Îñâåí òîâà, èìà äèðÿ îò óëèêè
ìåæäó äâàòà êîìïþòúðà. Íÿêîè îò óëèêèòå ìîæå äà ñà â àðõèâèòå íà äîñòàâ÷èêà
íà æåðòâàòà, äîñòàâ÷èêà íà ïðåñòúïíèêà èëè è íà äâàìàòà.
1. Ïðåñòúïëåíèÿ ÷ðåç óåáñàéò – íàé-÷åñòî

èçâúðøâàíèòå èçìàìè
Ïðåñòúïíèöèòå èçãðàæäàò óåáñàéò, ñúáèðàò ïàðè èëè èíôîðìàöèÿ çà
ñàìîëè÷íîñòòà è ñëåä òîâà „èçòðèâàò“ óåáñàéòà. Òîé ìîæå äà èç÷åçíå è çà ìèã.
Åòî êàê áèâàò îãðàáâàíè ïîòðåáèòåëèòå:
 Èçïå÷åí èçìàìíèê èçãðàæäà óåáñàéò, çà äà ïðîäàâà ïðîäóêòè íà
ìíîãî íèñêè öåíè – òâúðäå èçãîäíè, çà äà ñà ðåàëíè. Ïîòðåáèòåëÿò ìîæå
äà ïëàòè 200 äîëàðà çà àðòèêóë, êîéòî îáèêíîâåíî ñå ïðîäàâà çà ìíîãî
ïîâå÷å. Îáà÷å òîâà, êîåòî ïîëó÷àâà ïîòðåáèòåëÿò, å àðòèêóë, êîéòî ñòðóâà
íå ïîâå÷å îò 20 äîëàðà. Äðóã âàðèàíò å èçïðàùàíå àâàíñîâî íà îïðåäåëåíà
ñóìà ïàðè, ïîðàäè „èçãîäíîñòòà“ íà ñäåëêàòà.
 Ïðåñòúïíèöèòå èçãðàæäàò óåáñàéòîâå è çà äà ñúáèðàò íîìåðà íà
êðåäèòíè êàðòè è äðóãà ëè÷íà èíôîðìàöèÿ îò ïîòðåáèòåëè, êîèòî âÿðâàò,
÷å ñè êóïóâàò ïðîäóêò èëè óñëóãà. Ðåàëíî òÿ íå ñå äîñòàâÿ. Âïîñëåäñòâèå
ïðåñòúïíèêúò ïðîäàâà îòêðàäíàòà èíôîðìàöèÿ íà äðóãè ïðåñòúïíèöè èëè
ÿ èçïîëçâà çà ñîáñòâåíè ïðîòèâîçàêîííè öåëè.
Âúïðîñè, êîèòî òðÿáâà äà áúäàò çàäàäåíè îò ðàçñëåäâàùèÿ îðãàí â òîçè
ñëó÷àé:
 Êàêúâ å àäðåñúò? – URL? Òîé ìîæå äà áúäå òåêñò www.izmama.com èëè
ïðîñòî ïîðåäèöà îò öèôðè – Èíòåðíåò ïðîòîêîë àäðåñà IP 222.111.222.111.
 Êîãà ñå å ñâúðçàë ïîòðåáèòåëÿò íà óåáñàéòà?
 Ïîñòðàäàëèÿò ðàçïå÷àòàë ëè å êîïèå íà åêðàííèÿ îáðàç èëè å çàïàìåòèë
êîïèå íà óåáñàéòà íà ñâîÿ êîìïþòúð? Àêî „äà“, òðÿáâà äà ñå ïîèñêà êîïèå îò
òàçè èíôîðìàöèÿ.
2. Ïðåñòúïëåíèÿ ÷ðåç íþçãðóïè â ïîòðåáèòåëñêàòà ìðåæà

Íþçãðóïàòà å òàáëî çà ñúîáùåíèÿ â Èíòåðíåò. Â êèáåðïðîñòðàíñòâîòî
èìà äåñåòêè õèëÿäè íþçãðóïè çà ïî÷òè âñÿêà äåéíîñò, êîÿòî áè ìîãëà äà õðóìíå
íà ÷îâåê, íÿêîè îò òÿõ è íåçàêîííè. Àêî òðÿáâà äà ñå çàïàçè êîïèå îò íåùî, òî
ìîæå äà áúäå ñâàëåíî íà ñúîòâåòíèÿ êîìïþòúð. Àêî èìà ñòàòèÿ èëè êîìåíòàð,
êîéòî å íåîáõîäèìî äà ñå ðàçïðîñòðàíè, òîé ñå ïîñòàâÿ íà íþçãðóïàòà.
 Èìà íþçãðóïè, êîèòî ñúáèðàò è ðàçïðîñòðàíÿâàò äåòñêà ïîðíîãðàôèÿ
è íàìèðàò äåöà çà ñåêñ.
 Êðàäöèòå èçïîëçâàò íþçãðóïèòå, çà äà ðåêëàìèðàò çà ïðîäàæáà
îòêðàäíàòè âåùè.
 Íÿêîè íþçãðóïè ñà êîëåêöèè îò òðàäèöèîííè èçìàìè íà
ïîòðåáèòåëèòå èëè âåðèæíè ïèñìà.
Âúïðîñè, êîèòî òðÿáâà äà áúäàò çàäàäåíè îò ðàçñëåäâàùèÿ îðãàí ïðè
ïðåñòúïëåíèÿ ÷ðåç íþçãðóïè:
 Êîé å äîñòàâ÷èêúò íà Èíòåðíåò óñëóãàòà íà ïîñòðàäàëèÿ?
 Êàêâî å èìåòî íà íþçãðóïàòà?
 Êàêâî å èìåòî íà ïîñòèíãà?
 Ïîñòðàäàëèÿò ðàçïîëàãà ëè ñ ðàçïå÷àòàíî èëè çàïàçåíî êîïèå íà
ïîñòèíãà, àêî îòãîâîðúò å „äà“, ïîèñêàéòå ãî.
3. Ïðåñòúïëåíèÿ ÷ðåç Èíòåðíåò ÷àò

×àòúò (IRC) å äðóãà îñíîâíà ÷àñò îò Èíòåðíåò. Òàì å ìÿñòîòî, êúäåòî
õîðàòà „÷àòÿò“ íå êàòî ãîâîðÿò, à êàòî ïèøàò äóìèòå ñ êëàâèàòóðàòà. Òåçè ÷àòîâå
ñå ïðîâåæäàò ïîñðåäñòâîì ñúðâúð. Ñúðâúðúò å êîìïþòúð, êîéòî „ñåðâèðà“ èëè
ðàçïðîñòðàíÿâà èíôîðìàöèÿòà, ïîäîáíî íà êåëíåðà, êîéòî ñåðâèðà èëè
ðàçïðîñòðàíÿâà õðàíàòà. Èìà äåñåòêè IRC ñúðâúðè, êîèòî ïðåäëàãàò õèëÿäè
êàíàëè çà ÷àò.
 Ïåäîôèëèòå ñå ñðåùàò â ÷àò ñòàè, çà äà òúðãóâàò ñ äåòñêè
ïîðíîãðàôñêè ñíèìêè èëè äà çàãîâàðÿò è ïðèìàìâàò äåöà èëè òèéíåéäæúðè.
 Èçìàìíèöèòå ðàáîòÿò â ÷àò ñòàè, êàòî âëèçàò â ðàçëè÷íè
âçàèìîîòíîøåíèÿ, òúðñåéêè íÿêîé, êîéòî ùå ñå „õâàíå“ íà òåõíèòå „ñòàíè
áîãàò çà åäèí ìèã“ ñõåìè è èçìèñëåíè áèçíåñ „âúçìîæíîñòè“.
 Ïîíÿêîãà ïðåñòúïíèöèòå ïðîâåæäàò „ñðåùè“ ñúñ ñúó÷àñòíèöèòå ñè
ïî Èíòåðíåò ÷àò êàíàë, êàòî ïî òîçè íà÷èí èçáÿãâàò ïîäñëóøâàíå.
Âúïðîñè íà ðàçñëåäâàùèÿ îðãàí:
 Êàêâî å èìåòî íà ÷àò êàíàëà èëè ÷àò ñòàÿòà?
 Êàêâî å èìåòî íà ñúðâúðà?
 Àêî îïëàêâàíåòî å çà êîíêðåòåí ÷îâåê, êàêúâ „íèê“ (ïðÿêîð) èëè „åêðàííî
èìå“ å èçïîëçâàë òîé?
 Äàëè ïîñòðàäàëèÿò å ðàçïå÷àòàë èëè å çàïàçèë êîïèå îò ïðîçîðåöà íà
÷àò êàíàëà? Àêî „äà“, ïîèñêàéòå ìó ãî.
4. Ïðåñòúïëåíèÿ ÷ðåç åëåêòðîííà ïîùà

Â åäíî åëåêòðîííî ïèñìî ìîæå äà ñå îòêðèå èíôîðìàöèÿ çà ïî÷òè âñÿêî
òðàäèöèîííî ïðåñòúïëåíèå.
Âúïðîñè íà ðàçñëåäâàùèÿ îðãàí:
 Êàêâî å èìåòî íà Èíòåðíåò äîñòàâ÷èêà íà ïîñòðàäàëèÿ?
 Ïîñòðàäàëèÿò èìà ëè ðàçïå÷àòàíî êîïèå, èëè çàïàìåòåíî íà äèñêåòà
èëè òâúðä äèñê e-mail, âêëþ÷èòåëíî è ïúëíà çàãëàâíà ÷àñò? Àêî îòãîâîðúò å
„äà“, âçåìåòå ãî.
 Àêî ïîñòðàäàëèÿò íÿìà êîïèå, ïðîâåðåòå äàëè íå ñå íàìèðà â ïîùåíñêàòà
êóòèÿ íà ñúðâúðà íà äîñòàâ÷èêà ìó.
 Àêî íå ìîæå äà îòêðèåòå êîïèå íà åëåêòðîííîòî ïèñìî, êàêâî å áèëî
åêðàííîòî èìå è e-mail àäðåñúò íà ïðåñòúïíèêà.
Ä. Íåñúùèíñêè êîìïþòúðíè ïðåñòúïëåíèÿ, çà êîèòî

çàêîíîäàòåëÿò íå å óïîìåíàë èçðè÷íî, ÷å ïðè òÿõíîòî
îñúùåñòâÿâàíå å èçïîëçâàíà êîìïþòúðíà òåõíèêà èëè
êîìïþòúðíà òåõíîëîãèÿ
Ïðè äðóãà ÷àñò îò íåñúùèíñêèòå êîìïþòúðíè ïðåñòúïëåíèÿ, çàêîíîäàòåëÿò
íå å óïîìåíàë èçðè÷íî, ÷å ïðè èçâúðøâàíåòî èì ñà áèëè èçïîëçâàíè êîìïþòðè
èëè äðóãè åëåêòðîííè óñòðîéñòâà. Òàêèâà ñà ïðåñòúïëåíèÿòà ïî ñìèñúëà íà:
÷ë. 104 – øïèîíñòâî, ÷ë. 106 – äèâåðñèÿ, ÷ë. 107 – âðåäèòåëñòâî, ÷ë. 145à –
èçïîëçâàíåòî íà èíôîðìàöèÿ, ñúáðàíà ÷ðåç ÑÐÑ; ïîðíîãðàôèÿòà – ÷ë. 159; ÷ë.
162 – ïðåñòúïëåíèÿ ïðîòèâ íàöèîíàëíîòî è ðàñîâîòî ðàâåíñòâî; ÷ë. 164 –
ïðåñòúïëåíèÿ ïðîòèâ âåðîèçïîâåäàíèÿòà; ïðåñòúïëåíèÿ ïðîòèâ ïàðè÷íàòà è
êðåäèòíàòà ñèñòåìà – ÷ë. 243-245, ÷ë. 247-252 îò ÍÊ, äàíú÷íàòà è îñèãóðèòåëíàòà
ñèñòåìà – ÷ë. 253-260 îò ÍÊ; ïîäïðàâêàòà íà îôèöèàëíè ïàðè÷íè çíàöè ïî
÷ë. 276 îò ÍÊ; äîêóìåíòíèòå ïðåñòúïëåíèÿ è ïðåñòúïëåíèÿòà ïðîòèâ òðàíñïîðòà
è ñúîáùåíèÿòà ïî ÷ë. 348 îò ÍÊ. Òå ìîãàò ñàìî äà íè îðèåíòèðàò ïî îòíîøåíèå
íà òîâà, ÷å â õîäà íà ðàçñëåäâàíåòî òðÿáâà äà ñå ñúáåðàò äîêàçàòåëñòâà íå ñàìî
çà íàëè÷èåòî íà èçâúðøåíè êîìïþòúðíè ïðåñòúïëåíèÿ, âèçèðàíè â Ãëàâà 9 „à“
íà Îñîáåíàòà ÷àñò îò ÍÊ, íî è äîêàçàòåëñòâà, ñâúðçàíè ñ äðóãè òåêñòîâå îò
Îñîáåíàòà ÷àñò íà ÍÊ, ïî êîèòî ñà èçïîëçâàíè êîìïþòúðíè ñèñòåìè è äðóãè
åëåêòðîííè óñòðîéñòâà – ò.å. òå ìîãàò äà íè äàäàò ïðåêè è êîñâåíè
äîêàçàòåëñòâà.
Íà òîçè ðîä ïðåñòúïëåíèÿ íÿìà äà ñå ñïèðàìå ïî-ïîäðîáíî â íàñòîÿùèÿ
àíàëèç.
Îñíîâíàòà öåë íà ðàçñëåäâàíåòî å äîêàçâàíåòî íà èçâúðøåíîòî
ïðåñòúïëåíèå è ðàçîáëè÷àâàíåòî íà íåãîâèòå èçâúðøèòåëè, êîëêîòî è óìåëî òå
äà ñà ñè ïîñëóæèëè ñ ïîñòèæåíèÿòà íà ñúâðåìåííàòà òåõíèêà. Èçâúðøèòåëèòå
íà òåçè ïðåñòúïëåíèÿ äåéñòâàò â ñâåòà íà ÎÍËÀÉÍ êîìïþòúðíèòå
êîìóíèêàöèè, íàðè÷àíè êèáåðïðîñòðàíñòâî.
ÎÁÐÀÇÓÂÀÍÅ ÍÀ ÏÐÅÄÂÀÐÈÒÅËÍÎ
ÏÐÎÈÇÂÎÄÑÒÂÎ
Â Çàêîíà çà èçìåíåíèå è äîïúëíåíèå íà ÍÏÊ, ïóáëèêóâàí â ÄÂ, áð. 89 îò
12.10.2004 ã., çà ðàçñëåäâàíå íà ñúùèíñêèòå êîìïþòúðíè ïðåñòúïëåíèÿ, âèçèðàíè
â ÷ë. 319à – ÷ë. 319å îò ÍÊ, íå ñå ïðîâåæäà ïðåäâàðèòåëíî ïðîèçâîäñòâî.
Èçìåíåíèåòî íà ÷ë. 171, àë. 1, ò. 1 îò ÍÏÊ îòíîñíî ñëó÷àèòå, ïðè êîèòî å
çàäúëæèòåëíî ïðåäâàðèòåëíîòî ïðîèçâîäñòâî, âëèçàò â ñèëà 6 ìåñåöà ñëåä
îáíàðîäâàíåòî ìó â „Äúðæàâåí âåñòíèê“. Ñëåä âëèçàíåòî íà ïîñî÷åíàòà
ðàçïîðåäáà â ñèëà, ïðåäâàðèòåëíîòî ïðîèçâîäñòâî âå÷å íå å çàäúëæèòåëíî è
ðàçñëåäâàíåòî íà òåçè äåÿíèÿ ñå èçâúðøâà îò äîçíàòåëè – ñëóæèòåëè íà
Ìèíèñòåðñòâîòî íà âúòðåøíèòå ðàáîòè, îïðåäåëåíè ñúñ çàïîâåä íà ìèíèñòúðà.
Ñúñ ñúùèòå èçìåíåíèÿ çàêîíîäàòåëÿò å îïðåäåëèë, ÷å ïðåäâàðèòåëíîòî
ïðîèçâîäñòâî íå å çàäúëæèòåëíî è çà íåñúùèíñêèòå ïðåñòúïëåíèÿ ïî ñìèñúëà
íà: ÷ë. 212à îò ÍÊ – êîìïþòúðíàòà èçìàìà; ÷ë. 171, àë. 1, ò. 3 è àë. 3, ïðåäë. 3
îò ÍÊ – íàðóøàâàíå íåïðèêîñíîâåíîñòòà íà êîðåñïîíäåíöèÿòà è ÷ë. 172à, àë.
2 è 3 îò ÍÊ – ïðåñòúïëåíèÿ ïðîòèâ èíòåëåêòóàëíàòà ñîáñòâåíîñò è ÷ë. 246, àë.
3 îò ÍÊ – ïðåñòúïëåíèÿ ïðîòèâ ïàðè÷íàòà è êðåäèòíàòà ñèñòåìà.
Ïðè äðóãà ÷àñò îò íåñúùèíñêèòå êîìïþòúðíè ïðåñòúïëåíèÿ, ïðè êîèòî
çàêîíîäàòåëÿò íå å óïîìåíàë èçðè÷íî, ÷å ïðè èçâúðøâàíåòî èì ñà áèëè
èçïîëçâàíè êîìïþòðè èëè äðóãè åëåêòðîííè óñòðîéñòâà, ïðåäâàðèòåëíîòî
ïðîèçâîäñòâî å çàäúëæèòåëíî ïðè ïðåñòúïëåíèÿòà ïî: ÷ë. 104 îò ÍÊ –
øïèîíñòâî; ÷ë. 106 îò ÍÊ – äèâåðñèÿ; ÷ë. 107 îò ÍÊ – âðåäèòåëñòâî, è çà
ïðåñòúïëåíèÿ ïðîòèâ äàíú÷íàòà è îñèãóðèòåëíàòà ñèñòåìà – ÷ë. 253-260 îò
ÍÊ. Çà ïðåñòúïëåíèÿòà ïî ÷ë. 145à îò ÍÊ – èçïîëçâàíåòî íà èíôîðìàöèÿ,
ñúáðàíà ÷ðåç ÑÐÑ, ïîðíîãðàôèÿòà – ÷ë. 159 îò ÍÊ, ïîäïðàâêàòà íà îôèöèàëíè
ïàðè÷íè çíàöè ïî ÷ë. 276 îò ÍÊ, ïðåñòúïëåíèÿòà ïðîòèâ òðàíñïîðòà è
ñúîáùåíèÿòà ïî ÷ë. 348 îò ÍÊ, ÷ë. 162 îò ÍÊ – ïðåñòúïëåíèÿòà ïðîòèâ
íàöèîíàëíîòî è ðàñîâîòî ðàâåíñòâî, ÷ë. 164 îò ÍÊ – ïðåñòúïëåíèÿòà ïðîòèâ
âåðîèçïîâåäàíèÿòà, ÷ë. 243-245, ÷ë. 247-250 îò ÍÊ è ÷ë. 252 îò ÍÊ –
ïðåñòúïëåíèÿòà ïðîòèâ ïàðè÷íàòà è êðåäèòíàòà ñèñòåìà, êàêòî è äîêóìåíòíèòå
ïðåñòúïëåíèÿ ïî ÷ë. 212 îò ÍÊ, ïðè îñúùåñòâÿâàíåòî íà êîèòî ìîæå äà ñà
èçïîëçâàíè êîìïþòúðíè ñðåäñòâà èëè äðóãè åëåêòðîííè óñòðîéñòâà,
ïðåäâàðèòåëíîòî ñëåäñòâèå íå å çàäúëæèòåëíî.
Ñúãëàñíî ðàçïîðåäáèòå íà §51 îò ÇÈÄÍÏÊ (îáíàðîäâàí â ÄÂ, áð. 89 îò
12.10.2004 ã.) íåïðèêëþ÷èëèòå ïðåäâàðèòåëíè ïðîèçâîäñòâà ñå ïðèêëþ÷âàò ïî
ðåäà, ïî êîéòî ñà çàïî÷íàëè.
Ïðåäâàðèòåëíîòî ïðîèçâîäñòâî å åäíà îò ôîðìèòå íà äîñúäåáíàòà ôàçà
íà íàêàçàòåëíèÿ ïðîöåñ ïî äåëà îò îáù õàðàêòåð. Òî èìà çà öåë äà óñòàíîâè
îáåêòèâíàòà èñòèíà îòíîñíî îáñòîÿòåëñòâàòà ïî äåëîòî, êàêòî è äà ñúáåðå è
îñèãóðè äîñòàòú÷íî äîêàçàòåëñòâåí ìàòåðèàë, íåîáõîäèì çà ðåøàâàíå íà äåëîòî
ïî ñúùåñòâî, à èìåííî – ïðåäàâàíå íà îáâèíÿåìèÿ íà ñúä, êîãàòî ñà íàëèöå
áåçñïîðíè è êàòåãîðè÷íè äîêàçàòåëñòâà, ïîäêðåïÿùè îáâèíåíèåòî.
Îðãàíèòå íà ïðåäâàðèòåëíîòî ïðîèçâîäñòâî ñà ñëåäîâàòåëèòå. Ñïîðåä ÷ë.
172à, àë. 1 îò ÍÏÊ, ñëåäîâàòåëèòå îò Íàöèîíàëíà ñëåäñòâåíà ñëóæáà èçâúðøâàò
ïðåäâàðèòåëíî ïðîèçâîäñòâî çà ïðåñòúïëåíèÿòà ïî ÷ë. 104, 106 è 107 îò ÍÊ. Â
îñòàíàëèòå ñëó÷àè, çà ïðåñòúïëåíèÿòà ïî ñìèñúëà íà ÷ë. 253-260 îò ÍÊ,
ïðåäâàðèòåëíîòî ïðîèçâîäñòâî ñå èçâúðøâà îò ñúîòâåòíèòå îêðúæíè ñëåäñòâåíè
ñëóæáè.
Ñúîáðàçíî ðàçïîðåäáèòå íà ÷ë. 172à, àë. 3 îò ÍÏÊ, êîãàòî äåëîòî
ïðåäñòàâëÿâà ôàêòè÷åñêà èëè ïðàâíà ñëîæíîñò, êàêòî è êîãàòî òîâà ñå íàëàãà
îò çíà÷èòåëåí îáùåñòâåí èíòåðåñ, Ãëàâíèÿò ïðîêóðîð íà Ðåïóáëèêà Áúëãàðèÿ
èëè Äèðåêòîðúò íà Íàöèîíàëíàòà ñëåäñòâåíà ñëóæáà ìîæå äà ðàçïîðåäè
ðàçñëåäâàíåòî íà äåëà ïî ÷ë. 172à, àë. 2 îò ÍÏÊ äà ñå èçâúðøè îò ñëåäîâàòåëè
ïðè Íàöèîíàëíà ñëåäñòâåíà ñëóæáà. Èçêëþ÷åíèå ñå äîïóñêà è ïðè
ïðåñòúïëåíèÿòà, èçâúðøåíè â ÷óæáèíà.
Ñëåäîâàòåëèòå èçâúðøâàò öÿëîñòíàòà äåéíîñò ïî ñúáèðàíå è ïðîâåðêà íà
äîêàçàòåëñòâàòà ïî äåëîòî. Â ðàìêèòå íà ñâîèòå ïðàâîìîùèÿ òå ñàìîñòîÿòåëíî
ðåøàâàò êàêâè ñëåäñòâåíè äåéñòâèÿ òðÿáâà äà èçâúðøàò è íîñÿò îòãîâîðíîñò
çà òÿõíîòî çàêîíîñúîáðàçíî è ñâîåâðåìåííî èçâúðøâàíå.
Ïðåäïîñòàâêè çà îáðàçóâàíå íà ïðåäâàðèòåëíîòî

ïðîèçâîäñòâî
Ïðåäâàðèòåëíîòî ïðîèçâîäñòâî ñå îáðàçóâà, êîãàòî ñà íàëèöå äâå
ïðåäïîñòàâêè:
À) Çàêîíåí ïîâîä – çàäúëæèòåëíî óñëîâèå å â íåãî äà ñå ñúäúðæà óêàçàíèå
çà èçâúðøåíî ïðåñòúïëåíèå îò îáù õàðàêòåð, à èìåííî:
1. Ñúîáùåíèå äî ïðîêóðîðà èëè ñëåäîâàòåëÿ çà èçâúðøåíî ïðåñòúïëåíèå.
Â ñúîáùåíèåòî òðÿáâà äà ñå ñúäúðæàò äàííè çà ëèöåòî, îò êîåòî òî ïîñòúïâà.
Òàêèâà ñúîáùåíèÿ ìîãàò äà ïîñòúïâàò îò ãðàæäàíè, äëúæíîñòíè ëèöà,
ó÷ðåæäåíèÿ, ïðåäïðèÿòèÿ è îáùåñòâåíè îðãàíèçàöèè. Òå ìîãàò äà áúäàò ïèñìåíè
è óñòíè. Êîãàòî ñúîáùåíèåòî å ïèñìåíî, â íåãî òðÿáâà äà ñå ñúäúðæàò äàííè çà
ëèöåòî, îò êîåòî òî ïîñòúïâà. Ïèñìåíèòå ñúîáùåíèÿ ìîãàò äà áúäàò çàêîíåí
ïîâîä çà îáðàçóâàíå íà ïðåäâàðèòåëíî ïðîèçâîäñòâî ñàìî àêî ñà ïîäïèñàíè.
Êîãàòî å íàïðàâåíî óñòíî ñúîáùåíèå, å íåîáõîäèìî äà áúäå ñúñòàâåí ïðîòîêîë,
ïîäïèñàí îò çàÿâèòåëÿ è îðãàíà, êîéòî ãî ïðèåìà. Â ïðîòîêîëà ñå îòðàçÿâàò:
ìÿñòîòî; âðåìåòî, êîãàòî å íàïðàâåíî çàÿâëåíèåòî; îðãàíúò, êîéòî ãî å ïðèåë;
òðèòå èìåíà íà çàÿâèòåëÿ è äàííè çà íåãîâàòà ñàìîëè÷íîñò (çàíÿòèå,
ìåñòîðàáîòà, ìåñòîæèòåëñòâî, îáðàçîâàíèå, äëúæíîñò, àäðåñ, ÅÃÍ); ïîäðîáíè
óêàçàíèÿ îòíîñíî ñúäúðæàíèåòî íà ñúîáùåíèåòî è äîêàçàòåëñòâàòà.
Àíîíèìíèòå ñúîáùåíèÿ íå ñà çàêîíåí ïîâîä çà îáðàçóâàíå íà
ïðåäâàðèòåëíî ïðîèçâîäñòâî (÷ë. 188, àë. 1 îò ÍÏÊ).
2. Ñòàòèè, áåëåæêè è ïèñìà çà èçâúðøåíî ïðåñòúïëåíèå, ïóáëèêóâàíè â
ïå÷àòà (÷ë. 187, ò. 2 îò ÍÏÊ) – òå ñà çàêîíåí ïîâîä çà îáðàçóâàíå íà
ïðåäâàðèòåëíî ïðîèçâîäñòâî ïîðàäè ñëåäíèòå ñúîáðàæåíèÿ:
à) øèðîêîòî ðàçãëàñÿâàíå íà ñúîáùåíèåòî çà èçâúðøåíî ïðåñòúïëåíèå â
ïðåñàòà ïðåäèçâèêâà îáùåñòâåíà ðåàêöèÿ, êîåòî èçèñêâà èçÿñíÿâàíå íà
îáñòîÿòåëñòâàòà, ïîñî÷åíè â ñúîáùåíèåòî;
á) ïå÷àòúò å èçòî÷íèê íà ñâåäåíèÿ, êîèòî ïîäëåæàò íà ïðîâåðêà îò îðãàíèòå,
óïúëíîìîùåíè äà îñúùåñòâÿâàò áîðáàòà ñ ïðåñòúïíîñòòà.
3. Ëè÷íî ÿâÿâàíå íà äååöà ïðåä ïðîêóðîðà èëè ñëåäîâàòåëÿ ñ ïðèçíàíèå
çà èçâúðøåíî ïðåñòúïëåíèå (÷ë. 187, ò. 3 îò ÍÏÊ). Ïðè ëè÷íîòî ÿâÿâàíå íà
äååöà ïðîêóðîðúò èëè ñëåäîâàòåëÿò óñòàíîâÿâà ñàìîëè÷íîñòòà ìó è ñúñòàâÿ
ïðîòîêîë, â êîéòî ñå èçëàãà ïîäðîáíî íàïðàâåíîòî ïðèçíàíèå. Ïðîòîêîëúò ñå
ïîäïèñâà îò ëèöåòî, íàïðàâèëî ñàìîïðèçíàíèåòî, è îò îðãàíà, ïðåä êîéòî å
íàïðàâåíî ïðèçíàíèåòî (÷ë. 189 îò ÍÏÊ).
4. Íåïîñðåäñòâåíî ðàçêðèâàíå îò ïðîêóðîðà èëè ñëåäîâàòåëÿ íà ïðèçíàöè
çà èçâúðøåíî ïðåñòúïëåíèå. Â òîçè ñëó÷àé ñå èìà ïðåäâèä êàêòî
íåïîñðåäñòâåíîòî âúçïðèåìàíå íà ïðåñòúïëåíèåòî, òàêà è äàííè, êîèòî ñî÷àò
íàëè÷èå íà èçâúðøåíî ïðåñòúïëåíèå.
5. Ìàòåðèàëè îò îäèòà èëè îäèòíèÿ äîêëàä ïî ÷ë. 52, àë. 1 îò Çàêîíà çà
ñìåòíàòà ïàëàòà (÷ë. 187, ò. 5 îò ÍÏÊ).
Á) Äîñòàòú÷íî äàííè – òîâà å âòîðàòà ïðåäïîñòàâêà çà îáðàçóâàíå íà
ïðåäâàðèòåëíî ïðîèçâîäñòâî.
Äîñòàòú÷íî äàííè çà îáðàçóâàíå íà ïðåäâàðèòåëíî ïðîèçâîäñòâî ñà íàëèöå,
êîãàòî ìîæå äà ñå íàïðàâè îñíîâàòåëíî ïðåäïîëîæåíèå, ÷å å èçâúðøåíî
ïðåñòúïëåíèå. Çà îáðàçóâàíå íà ïðåäâàðèòåëíî ïðîèçâîäñòâî íå ñà íóæíè äàííè,
îò êîèòî ìîãàò äà ñå íàïðàâÿò èçâîäè çà ëèöàòà, èçâúðøèëè ïðåñòúïëåíèåòî,
èëè îòíîñíî ïðèëîæèìèÿ ìàòåðèàëåí çàêîí.
Íà îñíîâàíèå ÷ë. 119, àë. 1, ò. 3 îò Çàêîíà çà ñúäåáíàòà âëàñò, „ïðè
èçïúëíåíèå íà ïðåäâèäåíèòå îò çàêîíà ôóíêöèè ïðîêóðîðúò ìîæå äà âúçëàãà
íà ñúîòâåòíèòå îðãàíè, ïðè äàííè çà ïðåñòúïëåíèÿ èëè çà íåçàêîíîñúîáðàçíè
àêòîâå è äåéñòâèÿ, äà èçâúðøàò ïðîâåðêè è ðåâèçèè â îïðåäåëåí îò íåãî
ñðîê, êàòî ìó ïðåäîñòàâÿò çàêëþ÷åíèÿ, à ïðè ïîèñêâàíå – è âñè÷êè
ìàòåðèàëè“. Ñúáðàíèòå ìàòåðèàëè â õîäà íà âúçëîæåíàòà ïðîâåðêà íÿìàò
äîêàçàòåëñòâåíà ñòîéíîñò.
Ïðåäâàðèòåëíîòî ïðîèçâîäñòâî ñå îáðàçóâà îò ïðîêóðîðà. Ïðè
ðàçñëåäâàíåòî íà êîìïþòúðíè ïðåñòúïëåíèÿ ñå ñïàçâàò âñè÷êè ïðàâèëà,
ïðåäâèäåíè â ÍÏÊ, îòíîñíî îáðàçóâàíåòî íà ïðåäâàðèòåëíîòî ïðîèçâîäñòâî è
ïðîâåæäàíåòî íà ðàçñëåäâàíåòî – çàïîçíàâàíå ñ ïðåäâàðèòåëíèòå ìàòåðèàëè,
ïëàíèðàíå, èçâúðøâàíå íà ïðîöåñóàëíî-ñëåäñòâåíè äåéñòâèÿ, ñâúðçàíè ñúñ
ñúáèðàíåòî íà äîêàçàòåëñòâà è îãëåä íà ìåñòîïðîèçøåñòâèåòî, ðàçïèòè íà
ñâèäåòåëè, ïîâäèãàíå íà îáâèíåíèå, ïðèêëþ÷âàíå íà ðàçñëåäâàíåòî. Âúïðåêè
òîâà îáà÷å ïðè òîçè âèä ïðåñòúïëåíèÿ ñëåäâà äà ñå ñïàçâàò íÿêîè ñïåöèôè÷íè
ïðàâèëà.
ÏÐÎÂÅÆÄÀÍÅ ÍÀ ÎÃËÅÄ, ÏÐÅÒÚÐÑÂÀÍÅ
È ÈÇÇÅÌÂÀÍÅ
Îò êðèìèíàëèñòè÷åñêàòà íàóêà å èçâåñòíî, ÷å ìåòîäèêàòà çà ðàçñëåäâàíå
íà îòäåëíè âèäîâå (ãðóïè) ïðåñòúïëåíèÿ å òúé íàðå÷åíàòà „÷àñòíà ìåòîäèêà“.
Ñèñòåìàòà îò „÷àñòíèòå ìåòîäèêè“ çà ðàçñëåäâàíå íà ïðåñòúïëåíèÿ è òåõíèòå
âèäîâå êðèìèíàëèñòè÷åñêè õàðàêòåðèñòèêè îáðàçóâà ÷àñòòà íà
êðèìèíàëèñòè÷åñêàòà „Ìåòîäèêà çà ðàçñëåäâàíå íà îòäåëíèòå âèäîâå
ïðåñòúïëåíèÿ“. Îò äðóãà ñòðàíà, êðèìèíàëèñòè÷åñêèòå ìåòîäè, ñðåäñòâà,
òàêòè÷åñêèòå íà÷èíè ñå ïðèëàãàò â ïðàâíàòà ñôåðà ïðåäèìíî â íàêàçàòåëíèÿ
ïðîöåñ, íåðàçðèâíî ñ íàêàçàòåëíîòî ïðàâî è êðèìèíîëîãèÿòà â áîðáàòà ñ
ïðåñòúïíîñòòà.
Êðèìèíàëèñòè÷åñêàòà ìåòîäèêà å íåðàçðèâíî ñâúðçàíà ñ
êðèìèíàëèñòè÷åñêàòà òàêòèêà, êîÿòî íàé-÷åñòî ñå ìàòåðèàëèçèðà â ïðàêòèêàòà
êàòî „ñëåäñòâåíà òàêòèêà“. Çíàåì, ÷å ïîä òåðìèíà „òàêòèêà“ ñå ðàçáèðà
ñïàçâàíåòî íà îïðåäåëåíî ïîâåäåíèå è èçáèðàíåòî íà íàé-öåëåñúîáðàçíèÿ è
åôåêòèâíèÿ ìåòîä, ïîäõîä, íà÷èí, ïúò çà îðãàíèçèðàíåòî è ïðîâåæäàíåòî íà
îïðåäåëåíà äåéíîñò ïðè äàäåíè êîíêðåòíè óñëîâèÿ è îáñòàíîâêà.
Îãëåäúò íà ìåñòîïðîèçøåñòâèåòî (âåùåñòâåíè äîêàçàòåëñòâà),
ïðåòúðñâàíåòî è èççåìâàíåòî ñïàäàò êúì ò.íàð. êðèìèíàëèñòè÷åñêà òàêòèêà.
Òÿ ïðåäñòàâëÿâà ñèñòåìà îò ðàçëè÷íè ïî âèä, ñúäúðæàíèå è åôåêòèâíîñò
ïðàâèëà, ïðåïîðúêè è ñïîñîáè îò òàêòè÷åñêè, òàêòèêî-òåõíè÷åñêè è òàêòèêî-
îðãàíèçàöèîíåí õàðàêòåð, íàðè÷àíè òàêòè÷åñêè ñïîñîáè, êîèòî ñå ïðèëàãàò âúâ
âðúçêà ñ ïîäãîòîâêàòà è èçâúðøâàíåòî íà ïðîöåñóàëíîñëåäñòâåíè äåéñòâèÿ,
ðåãëàìåíòèðàíè â ÍÏÊ (òàêòèêà íà îãëåä, ïðåòúðñâàíå è èççåìâàíå, ðàçïèò,
ñëåäñòâåí åêñïåðèìåíò è äð.). Ïðè òåçè ñëåäñòâåíè äåéñòâèÿ èìàò ìÿñòî îáùî
íàó÷íèòå ìåòîäè, èçïîëçâàíè â êðèìèíàëèñòèêàòà, êàòî: íàáëþäåíèåòî,
èçìåðâàíåòî, îïèñàíèåòî, ñðàâíåíèåòî, åêñïåðèìåíòà, ìîäåëèðàíåòî,
èäåíòèôèêàöèÿòà, ìàòåìàòè÷åñêèòå ìåòîäè è äð.
Òóê èìàò ïðèëîæåíèå è ñïåöèàëíèòå ìåòîäè îò êðèìèíàëèñòèêàòà, êîèòî
ñå ïîäðàçäåëÿò íà òèïè÷íî êðèìèíàëèñòè÷åñêè è ìåòîäè íà åñòåñòâåíèòå è
òåõíè÷åñêèòå íàóêè, êîèòî èçïîëçâàìå ãëàâíî ïðè ðàçñëåäâàíåòî íà êîìïþòúðíè
ïðåñòúïëåíèÿ è ïðè íàçíà÷àâàíèòå âúâ âðúçêà ñ òÿõ êðèìèíàëèñòè÷åñêè
åêñïåðòèçè.
Òèïè÷íèòå – ñïåöèàëíè ìåòîäè íà êðèìèíàëèñòèêàòà, êàòî ñúäåáíàòà
ôîòîãðàôèÿ, òðàñîëîãèÿòà, áàëèñòèêàòà, ñà ñúçäàäåíè è îáîñíîâàíè îò
êðèìèíàëèñòèêàòà èëè ñà çàèìñòâàíè è ïðèñïîñîáåíè îò íåÿ ñïåöèàëíî çà
èçñëåäâàíå íà êðèìèíàëèñòè÷åñêèòå îáåêòè. Ìåòîäèêàòà, êîÿòî èçïîëçâàìå ïðè
ïðîâåæäàíåòî íà îãëåä, ïðåòúðñâàíå è èççåìâàíå íà âåùåñòâåíè äîêàçàòåëñòâà
ïðè ðàçñëåäâàíå íà êîìïþòúðíè ïðåñòúïëåíèÿ, èçïîëçâà îáà÷å ñòðîãî
ñïåöèôè÷íè çà òÿõ ïîäõîäè è çàäúëæèòåëíè èçèñêâàíèÿ, êîèòî ñòðèêòíî òðÿáâà
äà ñå ñïàçâàò îò ñëåäñòâåíî-îïåðàòèâíèòå ãðóïè (ÑÎÃ), íåçàâèñèìî ÷å òå ñúùî
ñïàäàò êúì ñïåöèàëíèòå ìåòîäè.
Ñúãëàñíî ÷ë. 128, àë. 1 îò ÍÏÊ: „Ñúäúò è îðãàíèòå íà äîñúäåáíîòî
ïðîèçâîäñòâî èçâúðøâàò îãëåä íà ìåñòíîñòè, ïîìåùåíèÿ, ïðåäìåòè è ëèöà,
ñ öåë äà ðàçêðèÿò íåïîñðåäñòâåíî äà èçñëåäâàò è äà çàïàçÿò ïî ðåäà íà
òîçè êîäåêñ ñëåäè îò ïðåñòúïëåíèåòî è äðóãè äàííè, íåîáõîäèìè çà
èçÿñíÿâàíå íà îáñòîÿòåëñòâàòà ïî äåëîòî“. Îò àë. 2 íà ñúùèÿ ÷ëåí: „Äî
èçâúðøâàíå íà îãëåäà ñå âçåìàò ìåðêè äà íå ñå çàëè÷àò ñëåäèòå îò
ïðåñòúïëåíèåòî“ å âèäíî, ÷å îãëåäúò ñå ÿâÿâà êàòî åäíî îò ïúðâîíà÷àëíèòå
íåîòëîæíè ñëåäñòâåíè äåéñòâèÿ, öåëÿùè îòêðèâàíåòî, ôèêñèðàíåòî, èççåìâàíåòî
è çàïàçâàíåòî íà ìàòåðèàëíèòå ñëåäè îò ïðåñòúïëåíèåòî, êîèòî, àêî íå áúäàò
ñâîåâðåìåííî ñúáðàíè è ïðèëîæåíè êúì äåëîòî, ìîãàò äà áúäàò ïîâðåäåíè èëè
óíèùîæåíè è ïî òîçè íà÷èí ðàçñëåäâàíåòî ùå áúäå ëèøåíî îò âúçìîæíîñòòà
äà èçÿñíè âàæíè ôàêòè÷åñêè îáñòîÿòåëñòâà ïî äåëîòî. Îãëåäúò ñå ÿâÿâà è ñïîñîá
(ìåòîä, íà÷èí) çà ïðîâåðêà íà ïúðâîíà÷àëíèòå ñëåäñòâåíî-îïåðàòèâíè âåðñèè
è îñíîâà çà ïîñòðîÿâàíåòî íà íîâè òàêèâà. Îãëåäúò íà ìåñòîïðîèçøåñòâèåòî å
åäíî îò íàé-âàæíèòå è ÷åñòî äîñòà òðóäíî è ñëîæíî ïðîöåñóàëíî äåéñòâèå,
êîåòî òðÿáâà äà ñå èçâúðøè ïðè ñïàçâàíå íà ïðîöåñóàëíèòå ïðèíöèïè çà
íåïîñðåäñòâåíîñò, îáåêòèâíîñò è ïúëíîòà.
Îãëåäúò îáèêíîâåíî ñå ïðèëàãà êàòî ïúðâîíà÷àëíî è íåîòëîæíî ñëåäñòâåíî
äåéñòâèå, ïðè êîåòî ñå òúðñÿò è ÷åñòî ñå íàìèðàò è èççåìâàò âåùåñòâåíè
äîêàçàòåëñòâà. Òîåñò òîé ñå ñú÷åòàâà ñ ïðåòúðñâàíå è èççåìâàíå, à ïîíÿêîãà è ñ
ëè÷åí îáèñê. ×åñòî îáà÷å ùå ñå íàëîæè äà áúäå èçâúðøåíî ïðåòúðñâàíå è
ñâúðçàíîòî ñ íåãî èççåìâàíå, êàêòî è ëè÷åí îáèñê íà çàïîäîçðåíè ëèöà è
îáâèíÿåìè ïî âðåìå íà ñàìîòî ðàçñëåäâàíå.
Ïðåòúðñâàíå è èççåìâàíå íà ïðåäìåòè, êíèæà èëè

êîìïþòúðíè èíôîðìàöèîííè ñèñòåìè, ñúäúðæàùè
êîìïþòúðíè èíôîðìàöèîííè äàííè. Çàäúðæàíå è èççåìâàíå
íà êîðåñïîíäåíöèÿ
1. Öåë
Ïðåòúðñâàíåòî è èççåìâàíåòî ñå èçâúðøâà ñ öåë äà ñå îòêðèÿò â ëèöà è
ïîìåùåíèÿ ïðåäìåòè, êíèæà èëè êîìïþòúðíè èíôîðìàöèîííè ñèñòåìè, â êîèòî
ñå ñúäúðæàò êîìïþòúðíè èíôîðìàöèîííè äàííè, è äà ñå èççåìàò, êàêòî è äà ñå
èçäèðè ëèöå èëè òðóï (÷ë. 134, àë. 1 è 2 ÍÏÊ).
2. Ñúùíîñò
1. Ïðåòúðñâàíåòî å ñëåäñòâåíî è ñúäåáíî äåéñòâèå, êîåòî ñå ñúñòîè â
èçñëåäâàíå íà ïîìåùåíèÿ, ìåñòíîñòè è ëèöà ñ öåë äà ñå îòêðèÿò è èççåìàò
ïðåäìåòè, êíèæà, êîìïþòúðíè èíôîðìàöèîííè äàííè, íîñèòåëè íà òàêèâà
äàííè è äàííè çà àáîíàòà, êîèòî ìîãàò äà èìàò çíà÷åíèå çà äåëîòî, ïðåäìåòèòå
è êíèæàòà ìîãàò äà áúäàò ìàòåðèàëè, ôîòîñíèìêè è äðóãè èçòî÷íèöè, êîèòî
õàðàêòåðèçèðàò ëè÷íîñòòà íà èçâúðøèòåëÿ è óëåñíÿâàò íåãîâîòî çàëàâÿíå, èëè
ïðèòåæàâàíè áåç ðàçðåøåíèå èëè èçâàäåíè îò ãðàæäàíñêè îáîðîò ïðåäìåòè èëè
êíèæà, îãíåñòðåëíî îðúæèå è áîåïðèïàñè, âçðèâîîïàñíè âåùåñòâà, íàðêîòè÷íè
âåùåñòâà, òðóï èëè ÷àñòè îò òðóï, æèâè ëèöà (÷ë. 134, àë. 1 è 2 îò ÍÏÊ).
2. Ïðåòúðñâàíåòî å íåîòëîæíî ñëåäñòâåíî äåéñòâèå, êàòî îñíîâàíèÿòà çà
èçâúðøâàíåòî ìó ìîãàò äà âúçíèêíàò ïî âñÿêî âðåìå íà äîñúäåáíîòî
ïðîèçâîäñòâî.
3. Ïðåòúðñâàíåòî è èççåìâàíåòî ìîæå äà ñå èçâúðøè ñ ðàçðåøåíèå íà ñúäèÿ
îò ñúîòâåòíèÿ ïúðâîèíñòàíöèîíåí ñúä èëè ñúäèÿ îò íàé-áëèçêèÿ, åäíàêúâ ïî
ñòåïåí ñúä. Çà öåëòà âîäåùèÿò ðàçñëåäâàíåòî îðãàí èçãîòâÿ èñêàíå çà
ðàçðåøàâàíåòî íà ñëåäñòâåíè äåéñòâèÿ.
4. Â íåîòëîæíèòå ñëó÷àè îðãàíèòå íà ïðåäâàðèòåëíîòî ïðîèçâîäñòâî ìîãàò
äà èçâúðøàò ïðåòúðñâàíå áåç ðàçðåøåíèå íà ñúäèÿ.
Ïðîòîêîëúò çà èçâúðøåíîòî ñëåäñòâåíî äåéñòâèå çàåäíî ñ èñêàíåòî çà
îäîáðÿâàíå ñå ïðåäîñòàâÿò çà îäîáðÿâàíå îò ñúäèÿ îò ñúîòâåòíèÿ
ïúðâîèíñòàíöèîíåí ñúä èëè ñúäèÿ îò íàé-áëèçêèÿ, åäíàêúâ ïî ñòåïåí, ñúä.
Ðàçëè÷àâàò ñå ÷åòèðè âèäà ïðåòúðñâàíå: íà ïîìåùåíèÿ; íà ìåñòíîñòè; íà
ëèöà; íà ïðåâîçíè ñðåäñòâà.
3. Ïëàíèðàíå è ïîäãîòîâêà íà ïðåòúðñâàíåòî

3.1. Ñúãëàñíî ÷ë. 134, àë.1 îò ÍÏÊ ïðåòúðñâàíåòî ñå èçâúðøâà, êîãàòî
èìà äîñòàòú÷íî îñíîâàíèÿ äà ñå ïðåäïîëàãà, ÷å â íÿêîå ïîìåùåíèå èëè ëèöå
ñå íàìèðàò ïðåäìåòè, êíèæà èëè êîìïþòúðíè èíôîðìàöèîííè ñèñòåìè, â êîèòî
ñå ñúäúðæàò êîìïþòúðíè èíôîðìàöèîííè äàííè, êîèòî ìîãàò äà èìàò çíà÷åíèå
çà äåëîòî.
Ïðåäè äà áúäå èçâúðøåíî ïðåòúðñâàíåòî å íåîáõîäèìî äà áúäàò ïðîó÷åíè
âñè÷êè ìàòåðèàëè, ñúäúðæàùè äàííè îòíîñíî: èçâúðøåíîòî ïðåñòúïëåíèå,
åâåíòóàëíèòå èçâúðøèòåëè è òåõíèòå ñúó÷àñòíèöè, íà÷èíà ïî êîéòî
ñúèçâúðøèòåëèòå êîìóíèêèðàò ïîìåæäó ñè, èíôîðìàöèÿ çà íàëè÷èåòî íà
êîìïþòúðíà òåõíèêà, äàëè ñúùàòà å ñâúðçàíà êúì êîìïþòúðíà ìðåæà è èìà
ëè äîñòúï äî äðóãè ìðåæè è Èíòåðíåò.
Êîãàòî òîâà å âúçìîæíî, å íåîáõîäèìî äà ñå èçâúðøè ïðåäâàðèòåëåí îãëåä
íà ìÿñòîòî è ïîìåùåíèÿòà, îáåêò íà ïðåòúðñâàíåòî, ñ öåë óñòàíîâÿâàíå íà
âúçìîæíè êîìóíèêàöèè (àíòåíè, êîìóíèêàöèîííè êàáåëè è êàáåëíà òåëåâèçèÿ,
òåëåôîíè, ôàêñ óñòðîéñòâà, òåðìèíàëíè âðúçêè è äðóãè) è ñúáèðàíå íà öÿëàòà
âúçìîæíà èíôîðìàöèÿ, êàñàåùà èçâúðøåíîòî ïðåñòúïëåíèå.
3.2. Çàäúëæèòåëíî èçèñêâàíå âúâ âðúçêà ñ ïðåòúðñâàíåòî å äà èìà èçãðàäåíà
âåðñèÿ çà ìåñòîíàõîæäåíèåòî íà ïðåäìåòè, êíèæà èëè êîìïþòúðíè
èíôîðìàöèîííè ñèñòåìè îò çíà÷åíèå çà äåëîòî. Çà äà ñå èçãðàäè åäíà âåðñèÿ,
å íåîáõîäèìî äà ñà íàëèöå äîñòàòú÷íî îñíîâàíèÿ, ò.å. äàííè, ñúáðàíè ïî
ïðîöåñóàëåí ðåä.
Êîãàòî ãîâîðèì çà ïðåñòúïëåíèÿ, ïðè êîèòî å èçïîëçâàí êîìïþòúð è
êîìïþòúðíà ìðåæà (âêëþ÷èòåëíî è Èíòåðíåò), å âúçìîæíî äà íàìåðèì òåçè
äîêàçàòåëñòâà íà íÿêîëêî è/èëè ðàçëè÷íè ìåñòà â òàçè ìðåæà. Òàêà íàïðèìåð
ïðåñòúïëåíèÿòà â Èíòåðíåò, èçâåñòíè îùå êàòî ÎÍËÀÉÍ ïðåñòúïëåíèÿ, îáùî
èçãëåæäàò ïî ñëåäíèÿ íà÷èí:
ÎÍËÀÉÍ ïðåñòúïëåíèÿòà ñå èçâúðøâàò ÷ðåç êîìïþòúðíà ìðåæà è
ìåñòîïðåñòúïëåíèÿòà ñà äâå: êîìïþòúðúò íà æåðòâàòà è êîìïþòúðúò íà
èçâúðøèòåëÿ. Ñëåäîâàòåëíî âúâ âñåêè åäèí îò ïîñî÷åíèòå êîìïþòðè ìîæå äà
ñå ñúäúðæàò äîêàçàòåëñòâà, êàñàåùè èçâúðøåíîòî ïðåñòúïëåíèå. Äðóãà
õàðàêòåðíà ÷åðòà íà òîçè âèä ïðåñòúïëåíèÿ å, ÷å èìà ñëåäè îò óëèêè è ìåæäó
äâàòà êîìïþòúðà (Ñúùåñòâóâàò ìåæäèííè çâåíà ïðè êîìóíèêàöèÿòà íà
ïîòðåáèòåëèòå íà Èíòåðíåò). Íÿêîè îò äîêàçàòåëñòâàòà ìîãàò äà ñå ñúäúðæàò â
àðõèâèòå íà äîñòàâ÷èöèòå íà Èíòåðíåò óñëóãè – â äîñòàâ÷èêà íà æåðòâàòà èëè
â äîñòàâ÷èêà íà èçâúðøèòåëÿ.
Äîêàçàòåëñòâàòà, êîèòî ñà îáåêò íà òúðñåíå, ìîãàò äà ñå ñúõðàíÿâàò â
ïåðñîíàëíèÿ êîìïþòúð, êîìïþòúðíà èíôîðìàöèîííà ñèñòåìà èëè äðóãî
óñòðîéñòâî, íîñèòåë íà åëåêòðîííà èíôîðìàöèÿ.
Êàêòî áåøå ïîñî÷åíî ïî-ãîðå, íàé-÷åñòî îãëåäúò íà êîìïþòúðà ñòàâà ïðè
óñëîâèÿòà íà íåîòëîæíè ïðîöåñóàëíîñëåäñòâåíè äåéñòâèÿ. Ñúùåñòâóâà è
èçâåñòíî ðàçëè÷èå ïðè èçâúðøâàíå íà ïðåòúðñâàíåòî è èççåìâàíåòî ïðè
ðàçñëåäâàíåòî íà êîìïþòúðíè ïðåñòúïëåíèÿ è ïðåñòúïëåíèÿ, ñâúðçàíè ñ
êîìïþòðè, â ñðàâíåíèå ñ èçâúðøâàíåòî íà ïðåòúðñâàíåòî è èççåìâàíåòî ïðè
ðàçñëåäâàíåòî íà îñòàíàëèòå âèäîâå ïðåñòúïëåíèÿ. Ïî óêàçàíèå íà ó÷àñòâàùèÿ
ïðè ïðåòúðñâàíåòî êîìïþòúðåí ñïåöèàëèñò – òåõíè÷åñêè ïîìîùíèê, ìîãàò äà
áúäàò èççåòè ðúêîâîäñòâà çà åêñïëîàòàöèÿ, êîãàòî ñå êàñàå çà íåïîçíàò ñîôòóåð
èëè õàðäóåð. Â ñëó÷àèòå, êîãàòî íå å âúçìîæíî äà áúäå èççåòî ñàìîòî óñòðîéñòâî,
íîñèòåë íà èíôîðìàöèÿòà (íàïðèìåð êîãàòî óñòðîéñòâîòî, íîñåùî
èíôîðìàöèÿòà, ìåõàíè÷íî íå ìîæå äà áúäå ðàçãëîáåíî áåç äà áúäå ïîâðåäåíî)
ñå èççåìâàò âñè÷êè ñâúðçàíè ñ íåãî óñòðîéñòâà.
Äðóãè äîêàçàòåëñòâà, êîèòî òðÿáâà äà ñå òúðñÿò, ñà âñè÷êè åëåêòðîííè
óñòðîéñòâà, íîñèòåëè íà êîìïþòúðíî-èíôîðìàöèîííè äàííè; ðú÷íî íàïèñàíè
áåëåæêè, òåòðàäêè, ñúäúðæàùè èìåíà, ïàðîëè, èìåéë àäðåñè è àäðåñè íà óåá
ñòðàíèöè â Èíòåðíåò. Òåçè áåëåæêè ìîãàò äà áúäàò çàëåïåíè íà åêðàíà,
êëàâèàòóðàòà èëè ïîä íåÿ, äîðè â êîø÷åòî çà áîêëóê.
3.3. Ïëàíèðàíåòî íà ïðåòúðñâàíåòî òðÿáâà äà ñå ïàçè â òàéíà, â ïðîòèâåí
ñëó÷àé áè ñå çàòðóäíèëî èëè îáåçñìèñëèëî èçâúðøâàíåòî ìó.
Ðúêîâîäèòåëÿò íà ñëåäñòâåíî-îïåðàòèâíà ãðóïà (ÑÎÃ) å äëúæåí äà
ïîäãîòâè ïðåäâàðèòåëíî ñëåäñòâåíî-îïåðàòèâåí ïëàí çà èçâúðøâàíå íà
êîíêðåòíîòî ïðîöåñóàëíî-ñëåäñòâåíî äåéñòâèå – îãëåä íà ìåñòîïðîèçøåñòâèå,
îáèñê, ïðåòúðñâàíå èëè èççåìâàíå, â êîéòî äà ñå âêëþ÷âàò ñëåäíèòå
çàäúëæèòåëíè ðåêâèçèòè:
– âðåìåòî íà èçâúðøâàíå;
– íà÷èí íà äåéñòâèå;
– ñúñòàâ íà ñëåäñòâåíî-îïåðàòèâíàòà ãðóïà;
– íà÷èí íà îñúùåñòâÿâàíå íà êîìóíèêàöèÿ ìåæäó ó÷àñòâàùèòå â ñúñòàâà
íà ÑÎÃ;
– ïðåäîõðàíèòåëíè ìåðêè ïî îòíîøåíèå íà áåçîïàñíîñòòà íà ñëóæèòåëèòå,
êîèòî ó÷àñòâàò;
– òåõíè÷åñêèòå ñðåäñòâà, êîèòî ùå áúäàò èçïîëçâàíè – ôîòîàïàðàòè,
âèäåîêàìåðè, îñâåòëåíèå, ìåòàëîòúðñà÷è, åëèìèíèðàíå íà îõðàíèòåëíè êàìåðè
è äðóãè àëàðìåíè ñèñòåìè â ïîäñòúïèòå íà îáåêòà, êîéòî ùå áúäå ïðåòúðñâàí;
– òåõíè÷åñêèòå ïðèéîìè;
– âèäîâåòå ïîìîùíè ñðåäñòâà, êîèòî ùå ñå èçïîëçâàò ïðè îñúùåñòâÿâàíå
íà ñúîòâåòíîòî ïðîöåñóàëíî-ñëåäñòâåíî äåéñòâèå: ïàëêè, áåëåçíèöè, êàøîíè,
÷óâàëè, ïëèêîâå, ïðåäâàðèòåëíî ïîäãîòâåíè ëåïåíêè çà çàïå÷àòâàíå.
Îò ñúùåñòâåíî çíà÷åíèå å è ïðåäâàðèòåëíèÿò èíñòðóêòàæ íà ëèöàòà,
ó÷àñòâàùè â ñúñòàâà íà ñëåäñòâåíî-îïåðàòèâíàòà ãðóïà, êàòî âñåêè åäèí ó÷àñòíèê
ñå èíñòðóêòèðà ñúîáðàçíî íåãîâàòà ôóíêöèÿ. Ó÷àñòâàùèòå â ïðåòúðñâàíåòî
ñëóæèòåëè òðÿáâà äà ñå èíñòðóêòèðàò íå ñàìî çà ñâåäåíèÿòà, èíôîðìàöèÿòà è
ëîãèñòèêàòà íà ïðåòúðñâàíåòî è ïðîó÷âàíåòî, íî è ïî ñïåöèôè÷íèòå êîìïþòúðíè
âúïðîñè. Ñëóæèòåëèòå ñëåäâà äà áúäàò íàñúð÷åíè äà ïàçÿò êîìïþòðèòå è
êîìïþòúðíèòå äîêàçàòåëñòâà ïî ñúùèÿ íà÷èí, êàêòî âñÿêî äðóãî âåùåñòâåíî
äîêàçàòåëñòâî. Â èíñòðóêòàæèòå ñïåöèàëíî òðÿáâà äà ñå óïîìåíàò
âúçìîæíîñòèòå çà ïîäêðåïëåíèÿ îò ñïåöèàëèñòè è êàê òå ìîãàò äà áúäàò
èçâèêàíè. Çà äåéñòâèÿ ïî êîìïþòúðíîòî îáîðóäâàíå îò ñòðàíà íà íåîáó÷åíè
ñëóæèòåëè ñå íàëàãà ñòðèêòíà çàáðàíà. Ìîæå äà ñå ïîìèñëè çà èçïîëçâàíå íà
ãðàôè÷íè èçîáðàæåíèÿ, çà äà ñå äåìîíñòðèðà ïðåä ïðåòúðñâàùèòå âèäà íà
õàðäóåðà è íîñèòåëèòå, êîèòî áèõà ìîãëè äà áúäàò îòêðèòè.
Ìíîãî âàæíî å äà èìà è ïðåäâàðèòåëíî îïðåäåëåí âàðèàíò íà äåéñòâèå, â
ñëó÷àé íà âíåçàïíî èçìåíåíèå íà ïúðâîíà÷àëíàòà îáñòàíîâêà. Âúçìîæíî å äà
ñå íàïðàâè ïðåäâàðèòåëíî ïðîèãðàâàíå íà ïðåäñòîÿùîòî ïðîöåñóàëíî-
ñëåäñòâåíî äåéñòâèå, êàòî òðåíèðîâêà çà âçàèìîäåéñòâèå ñ îðãàíèòå íà ÌÂÐ,
êîèòî ùå áúäàò ïðèâëå÷åíè çà ó÷àñòíèöè â ñúñòàâà íà ÑÎÃ. Íåîáõîäèìî å äà
áúäàò ïðèãîòâåíè ïðåäâàðèòåëíî áëàíêè, ïîïúëíåíè çà âñÿêî åäíî ëèöå, íà
êîåòî ùå ñå èçâúðøâà ëè÷åí îáèñê èëè ïðåòúðñâàíå íà îáèòàâàíî îò íåãî
ïîìåùåíèå. Çàäúëæèòåëíî òðÿáâà äà ñå ïðåäâèäè ïî êàêúâ íà÷èí ùå áúäàò
ïðåîäîëåíè âíåçàïíî âúçíèêíàëèòå ïðå÷êè è êàêâè áèõà ìîãëè äà áúäàò òå. Çà
ñúæàëåíèå íå âèíàãè ìîæå äà ñå ïðåäâèäè êàêâè ñòúïêè áè ïðåäïðèåë
ïðåñòúïíèêúò, çà äà îñóåòè çàìèñúëà íà âîäåùèÿ ðàçñëåäâàíåòî. Ïðè
ðàçñëåäâàíåòî íà êîìïþòúðíè ïðåñòúïëåíèÿ è ïðåñòúïëåíèÿ, ñâúðçàíè ñ
èçïîëçâàíåòî íà êîìïþòðè è äðóãè íîñèòåëè íà êîìïþòúðíî-èíôîðìàöèîííè
äàííè, å âàæíî äà íå ñå äîïóñêàò äîðè è íàé-ìàëêè ãðåøêè, çàùîòî òå ìîãàò äà
áúäàò ôàòàëíè çà êðàéíèÿ èçõîä îò ðàçñëåäâàíåòî. Îò èçêëþ÷èòåëíî âàæíî
çíà÷åíèå ïðè ðàçñëåäâàíåòî íà êîìïþòúðíè ïðåñòúïëåíèÿ å âêëþ÷åíèòå â
îïåðàöèÿòà ëèöà äà ðàáîòÿò â ñèíõðîí è ïîä åäèííî ðúêîâîäñòâî, òúé êàòî
íàé-÷åñòî ïðîöåñóàëíî-ñëåäñòâåíèòå äåéñòâèÿ, ñâúðçàíè ñ îãëåä, ïðåòúðñâàíå
è èççåìâàíå íà âåùåñòâåíè äîêàçàòåëñòâà, ñå èçâúðøâàò íà íÿêîëêî ðàçëè÷íè
ìåñòà. Òîâà å òàêà, çàùîòî ïðè ñúâðåìåííèòå êîìóíèêàöèè èçâúðøèòåëèòå ìîãàò
ìíîãî áúðçî äà êîíòàêòóâàò ïîìåæäó ñè, êàêòî è äà áúäàò ïðåäóïðåäåíè çà
ïðåäñòîÿùîòî ïðåòúðñâàíå, ñ êîåòî åôåêòúò îò òîâà ïðîöåñóàëíî-ñëåäñòâåíî
äåéñòâèå ùå áúäå íóëåâ.
3.4. Ïîäãîòîâêàòà ñå èçâúðøâà âåäíàãà ñëåä ïëàíèðàíåòî íà ïðåòúðñâàíåòî.
Â ïîäãîòîâêàòà ñå âêëþ÷âà ñúçäàâàíå íà ÑÎÃ èëè íÿêîëêî òàêèâà ãðóïè, â
çàâèñèìîñò îò áðîÿ íà îáåêòèòå íà îãëåäà, ïðåòúðñâàíåòî è èççåìâàíåòî è
ìåñòàòà, íà êîèòî òå ñå íàìèðàò. Ðúêîâîäèòåë íà òåçè ÑÎÃ èëè åêèïè å âîäåùèÿò
ðàçñëåäâàíåòî. Â íÿêîè ñëó÷àè îáùîòî ðúêîâîäñòâî ìîæå äà ñå ïîåìå îò
íàáëþäàâàù ïðîêóðîð, êîéòî äà ðåøàâà â äâèæåíèå íÿêîè íåîòëîæíî
âúçíèêíàëè âúïðîñè â ïðîöåñà íà îñúùåñòâÿâàíå íà îãëåäà, ïðåòúðñâàíåòî è
èççåìâàíåòî. Ïðè ðàçñëåäâàíåòî íà êîìïþòúðíè ïðåñòúïëåíèÿ âàæíî ìÿñòî
çàåìà êîìïþòúðíèÿò ñïåöèàëèñò – òåõíè÷åñêè ïîìîùíèê, êîéòî çàåäíî ñ
îñòàíàëèòå ñïåöèàëèñòè – òåõíè÷åñêè ïîìîùíèöè, ñå íàçíà÷àâà ïðåäâàðèòåëíî
ñ ïîñòàíîâëåíèå. Âèíàãè êîãàòî ñå êàñàå çà ïëàíèðàíà îïåðàöèÿ, ïðè êîÿòî ñå
î÷àêâà, ÷å íà ìÿñòîòî ùå áúäàò îòêðèòè êîìïþòðè, òðÿáâà äà ñå ïîìèñëè çà
îñèãóðÿâàíå ïðèñúñòâèåòî íà ñëóæèòåëèòå ñúñ ñúîòâåòíîòî îáó÷åíèå è ïîçíàíèÿ
äà ñå ñïðàâÿò ñ èççåìâàíå è ðàáîòà ñ êîìïþòúðíà àïàðàòóðà. Ïðè íÿêîè
îáñòîÿòåëñòâà âîäåùèÿò ðàçñëåäâàíåòî ìîæå äà óñòàíîâè íåîáõîäèìîñò îò
èçâèêâàíåòî íà íåçàâèñèì êîíñóëòàíò, êîéòî äà ïðèñúñòâà ïðè ïðåòúðñâàíåòî.
Â ñúñòàâà íà ñëåäñòâåíî-îïåðàòèâíàòà ãðóïà ñå âêëþ÷âàò îùå: åêñïåðò
äàêòèëîñêîïè, ôîòîãðàôè, âèäåîîïåðàòîðè, óíèôîðìåíè ïîëèöàè çà âúíøíà è
âúòðåøíà îõðàíà íà ìåñòîïðîèçøåñòâèåòî, îïåðàòèâíè ðàáîòíèöè –
ðàçóçíàâà÷è, êðèìèíàëèñòè è äðóãè ñïåöèàëèñòè. Ïðè èçâúðøâàíåòî íà ëè÷åí
îáèñê å íåîáõîäèìî ïîëúò íà îáèñêèðàùèÿ äà áúäå ñúîáðàçåí è åäíàêúâ ñ ïîëà
íà îáèñêèðàíî ëèöå, êàêòî è äà íå ñå íàìèðà â ðîäñòâåíè âðúçêè èëè äðóãè
áëèçêè îòíîøåíèÿ ñ ëèöåòî, îáåêò íà îáèñêà.
Ïðåäè ïðèñòúïâàíå êúì ïðåòúðñâàíåòî ñå âçåìà ðàçðåøåíèå îò ñúäèÿ îò
ñúîòâåòíèÿ ïúðâîèíñòàíöèîíåí ñúä èëè îò ñúäèÿ îò íàé-áëèçêèÿ, åäíàêúâ ïî
ñòåïåí ñúä. Èñêàíåòî òðÿáâà äà áúäå äîáðå ìîòèâèðàíî îò îðãàíèòå íà
äîñúäåáíîòî ïðîèçâîäñòâî. Â íåãî òðÿáâà äà ñå ïîñî÷è êàêâî ùå ñå òúðñè:
à) êîíêðåòíî – îáîðóäâàíå; ïðîãðàìíî îáåçïå÷àâàíå; äîêóìåíòàöèÿ;
çàïèñêè íà ïîëçâàòåëèòå íà îáîðóäâàíåòî, îáåêò íà îãëåä, ïðåòúðñâàíå è
èççåìâàíå; èíôîðìàöèîííè íîñèòåëè;
á) ñ öåë ñúáèðàíå íà èíôîðìàöèÿ çà ïðåñòúïëåíèåòî è íà íåãîâèòå
èçâúðøèòåëè – èçâúðøâàíå íà ëè÷åí îáèñê íà èçâúðøèòåëÿ è íàìèðàùèòå ñå
ñ íåãî ëèöà – áëèçêè, ïðèÿòåëè, åâåíòóàëíè ñúó÷àñòíèöè, ñ îãëåä íàìèðàíå íà
çàïèñêè, ìàëêè êîìïþòúðíè óñòðîéñòâà, áåëåæêè, ÷èïîâå, ïàðè è äðóãè.
Â íåîòëîæíè ñëó÷àè, êîãàòî òîâà å åäèíñòâåíàòà âúçìîæíîñò çà ñúáèðàíå
è çàïàçâàíå íà äîêàçàòåëñòâàòà, îðãàíèòå íà äîñúäåáíîòî ïðîèçâîäñòâî ìîãàò
äà èçâúðøâàò ïðåòúðñâàíå è èççåìâàíå áåç ðàçðåøåíèå íà ñúäèÿ îò ñúîòâåòíèÿ
ïúðâîèíñòàíöèîíåí ñúä èëè íàé-áëèçêèÿ, åäíàêúâ ïî ñòåïåí ñúä. Ïðîòîêîëúò
çà èçâúðøåíîòî ñëåäñòâåíî äåéñòâèå ñå ïðåäñòàâÿ çà îäîáðÿâàíå íà ñúäèÿòà
íåçàáàâíî, íî íå ïî-êúñíî îò 24 ÷àñà.
3.5. Èçáèðàò ñå ïîåìíè ëèöà (÷ë. 136 àë. 1 îò ÍÏÊ) è ñå îñèãóðÿâà
ïðèñúñòâèåòî íà ëèöåòî, êîåòî èçïîëçâà ïîìåùåíèåòî, ïúëíîëåòåí ÷ëåí íà
íåãîâîòî ñåìåéñòâî èëè äîìîóïðàâèòåë èëè ïðåäñåäàòåë íà îáùèíàòà èëè
êìåòñòâîòî.
Ïðåòúðñâàíåòî è èççåìâàíåòî â ïîìåùåíèÿ íà ÷óæäåñòðàííè
ïðåäñòàâèòåëñòâà è íà ïðåäñòàâèòåëñòâà íà ìåæäóíàðîäíè îðãàíèçàöèè è â
æèëèùàòà íà òåõíè ñëóæèòåëè, êîèòî ñå ïîëçâàò ñ èìóíèòåò ïî îòíîøåíèå íà
íàêàçàòåëíàòà þðèñäèêöèÿ íà Ðåïóáëèêà Áúëãàðèÿ, ñå èçâúðøâàò ñúñ ñúãëàñèåòî
íà ðúêîâîäèòåëÿ íà ïðåäñòàâèòåëñòâîòî è â ïðèñúñòâèåòî íà ïðîêóðîð è
ïðåäñòàâèòåë íà Ìèíèñòåðñòâîòî íà âúíøíèòå ðàáîòè.
Ïîåìíèòå ëèöà ñå èçáèðàò îò îðãàíà, èçâúðøâàù ïðåòúðñâàíåòî è
èççåìâàíåòî, ìåæäó ëèöàòà, êîèòî íÿìàò äðóãî ïðîöåñóàëíî êà÷åñòâî è íå ñà
çàèíòåðåñóâàíè îò èçõîäà íà äåëîòî. Çà íåÿâÿâàíå ïðè îãëåäà, ïðåòúðñâàíåòî è
èççåìâàíåòî, ïîåìíèòå ëèöà íîñÿò îòãîâîðíîñò êàòî ñâèäåòåëè. Ïîåìíèòå ëèöà
èìàò ñëåäíèòå ïðàâà: äà ïðàâÿò áåëåæêè è âúçðàæåíèÿ ïî äîïóñíàòèòå íåïúëíîòè
è çàêîíîíàðóøåíèÿ; äà èñêàò ïîïðàâêè, èçìåíåíèÿ è äîïúëíåíèÿ íà ïðîòîêîëà;
äà ïîäïèñâàò ïðîòîêîëà ñ îñîáåíî ìíåíèå, êàòî ïèñìåíî èçëîæàò ñúîáðàæåíèÿòà
ñè çà òîâà; äà èñêà îòìÿíà íà àêòîâåòå, êîèòî íàêúðíÿâàò òåõíèòå ïðàâà è çàêîííè
èíòåðåñè; äà ïîëó÷àâàò ñúîòâåòíî âúçíàãðàæäåíèå è äà èì ñå çàïëàòÿò
ðàçíîñêèòå, êîèòî ñà íàïðàâåíè (÷ë. 129, àë. 3 îò ÍÏÊ). Îðãàíúò, èçâúðøâàù
îãëåäà, ïðåòúðñâàíåòî è èççåìâàíåòî, çàïîçíàâà ïîåìíèòå ëèöà ñ ïðàâàòà, êîèòî
ïðèòåæàâàò.
3.6. Ïîñëåäîâàòåëíî ñå èíäèâèäóàëèçèðà îáùèÿò îáåêò íà ïðåòúðñâàíåòî
(ñãðàäà, ïîìåùåíèå, îòêðèòà ìåñòíîñò, àäðåñ) è ïðåäìåòè, êíèæà èëè
êîìïþòúðíè èíôîðìàöèîííè ñèñòåìè, ïîäëåæàùè íà èçäèðâàíå. Òðÿáâà äà ñå
îñèãóðÿò ïëàíîâå íà îáåêòà, ñêèöè, ÷åðòåæè – ò.å. äà ñå ðàçóçíàå èñòèíñêîòî
ïîëîæåíèå íà îáåêòà, êîéòî ùå ñå ïðåòúðñâà.
Âåðîÿòíîñòòà îò íàëè÷èå íà êîìïþòúð íà ìÿñòîòî, êîåòî ùå ñå ïðåòúðñâà,
ñå ïðåöåíÿâà ïðåäè ïðåòúðñâàíåòî, âèíàãè êîãàòî òîâà å âúçìîæíî è èçïúëíèìî.
Îò ñúùåñòâåíî çíà÷åíèå å äà ñå ñúáåðå âúçìîæíî íàé-ìíîãî ïðåäâàðèòåëíà
èíôîðìàöèÿ îòíîñíî òèïà, ìÿñòîòî è ñâúðçàíîñòòà íà êîìïþòúðíèòå ñèñòåìè.
Àêî ñòàâà âúïðîñ çà ñðåäíè èëè ãîëåìè êîìïþòúðíè ìðåæè è òå ñà âàæíà ÷àñò
îò îïåðàöèÿòà, òðÿáâà äà ñå ïîòúðñè ñúâåò îò åêñïåðò.
3.7. Ñúáèðàò ñå ñâåäåíèÿ çà ëèöåòî, â ïîìåùåíèåòî íà êîåòî ïðåäñòîè äà
ñå èçâúðøè ïðåòúðñâàíå – ïúëíè óñòàíîâú÷íè äàííè, íàñòîÿù è ïîñòîÿíåí
àäðåñ, ñúäèìîñò, ìåñòîðàáîòà, õîáè, ðîäíèíñêè âðúçêè, ïðèÿòåëè, íàâèöè, ñ êàêâà
òåõíèêà ðàçïîëàãà, êàêâè ñà êîìïþòúðíèòå ìó óìåíèÿ, ðàçïîëàãà ëè ñúñ ÑÎÒ è
äðóãè êîíôåðåíòíè âðúçêè â æèëèùåòî ñè èëè ìÿñòîòî, êîåòî ùå ñå ïðåòúðñâà,
ñ êàêâè áàíêîâè ñìåòêè è êðåäèòíè êàðòè ðàçïîëàãà, èìîòíî ñúñòîÿíèå è äðóãè,
â çàâèñèìîñò îò êîíêðåòíî èçâúðøåíîòî ïðåñòúïëåíèå.
3.8. Ïðåòúðñâàíåòî ñå èçâúðøâà ïðåç äåíÿ, îñâåí àêî íå òúðïè îòëàãàíå.
Öåëòà å äà ñå îñèãóðÿò ïî-äîáðè óñëîâèÿ çà íàáëþäåíèå. Êîãàòî ïðåòúðñâàíåòî
å íåîòëîæíî ñëåäñòâåíî äåéñòâèå, òî ñå èçâúðøâà ïî âñÿêî âðåìå. Âåðîÿòíîñòòà
äîêàçàòåëñòâàòà äà áúäàò óíèùîæåíè îò çàïîäîçðÿíîòî ëèöå, êîãàòî òî å
çàâàðåíî â ðåæèì ÎÍËÀÉÍ, å ãîëÿìà, ïîðàäè êîåòî ìíîãî âàæíî èçèñêâàíå å
ëèöåòî äà áúäå èçíåíàäàíî è äà íå ñå ñúçäàäå âúçìîæíîñò òî äà áúäå
ïðåäóïðåäåíî è äà óíèùîæè òúðñåíèòå äîêàçàòåëñòâà.
3.9. Ïîäãîòîâêàòà å ñúïðîâîäåíà îùå ñ îñèãóðÿâàíåòî íà òåõíè÷åñêè
ñðåäñòâà è ìàòåðèàëè, â çàâèñèìîñò îò õàðàêòåðà íà ïðåñòúïëåíèåòî è
ïðåäìåòèòå èëè êíèæàòà, êîèòî ìîãàò äà áúäàò èççåòè. Çà ïðåòúðñâàíåòî è
èççåìâàíåòî íà êîìïþòúðíè ñèñòåìè èëè ïðîãðàìíè ïðîäóêòè å íåîáõîäèìî
äà ñå ïîëçâà ñïåöèàëèñò – òåõíè÷åñêè ïîìîùíèê. Ñïîðåä âúçìîæíîñòèòå, íà
ðàçïîëîæåíèå íà ðàçñëåäâàùèòå ìîãàò äà áúäàò ëèöà, îáó÷åíè è ïðèòåæàâàùè
îïèò ïðè èççåìâàíåòî èì.
Ìíîãî âàæåí å âúïðîñúò „Êàêâî äà ñå âçåìå?“. Ïðèëîæåíèÿò
èíñòðóìåíòàðèóì ìîæå äà å îò ïîëçà ïðè ïëàíèðàíè ïðåòúðñâàíèÿ:
 îòâåðòêè (îáèêíîâåíè è êðúñòàòè), ìàëêè êëåùè, íîæèöè çà ðàçðÿçâàíå
íà çàõâàùà÷è òèï „ñâèíñêà îïàøêà“;
 îïèñíà êíèãà;
 åòèêåòè è ëåïåíêè çà ìàðêèðàíå è èäåíòèôèöèðàíå íà êîìïîíåíòèòå íà
ñèñòåìàòà, âêëþ÷èòåëíî êàáåëè è êîíòàêòè;
 åòèêåòè çà äîêàçàòåëñòâà çà ïðèêðåïâàíå è çàëåïâàíå;
 õàðòèåíè ÷óâàë÷åòà è òîðáè÷êè çà çàïàçâàíå íà èççåòîòî îáîðóäâàíå;
 ïîëèåòèëåíîâè òîðáè÷êè, êîèòî íå òðÿáâà äà ñå èçïîëçâàò çà ñúõðàíÿâàíå
íà îòäåëíè êîìïîíåíòè, íàïðèìåð ïëàòêè, çàùîòî ñúçäàâàò ñòàòè÷íî
íàïðåæåíèå;
 èçîëèðáàíä çà êàáåëè;
 êàøîíè – àêî å âúçìîæíî, äà ñå èçïîëçâàò îðèãèíàëíèòå;
 ìàðêåðè â ðàçëè÷íè öâåòîâå çà êîäèðàíå è èäåíòèôèöèðàíå íà
êîìïîíåíòèòå;
 ôîòîàïàðàò èëè âèäåîêàìåðà çà ñíèìàíå íà îáñòàíîâêàòà è èçîáðàæåíèÿòà
ïî åêðàíèòå;
 êóòèè çà äèñêîâå çà ïðèáèðàíå íà äèñêåòè;
 ôåíåð÷å;
 ìîáèëåí òåëåôîí â ñëó÷àé íà íóæäà îò ïîìîù – íå ãî èçïîëçâàéòå â
áëèçîñò äî êîìïþòúðíîòî îáîðóäâàíå.
3.10. Îñèãóðÿâà ñå îõðàíà è ñå âçåìàò ìåðêè çà áåçîïàñíîñò.
4. Èçâúðøâàíå íà ïðåòúðñâàíåòî
Â ÷ë. 137, àë. 2 îò ÍÏÊ çàêîíîäàòåëÿò å ïðåäâèäèë äâå îñíîâíè èçèñêâàíèÿ,
çà äà ìîæå äà áúäå èçâúðøåíî òîâà ïðîöåñóàëíî-ñëåäñòâåíî äåéñòâèå:
4.1. Ïðåäè äà ïðèñòúïè êúì ïðåòúðñâàíå è èççåìâàíå, ñúîòâåòíèÿò îðãàí
ïðåäñòàâÿ ðàçðåøåíèåòî çà òîâà íà ëèöåòî, êîåòî îáèòàâà ïîìåùåíèåòî.
4.2. Ïðåäëàãà íà ëèöåòî äà ïðåäîñòàâè äîáðîâîëíî òúðñåíèòå ïðåäìåòè,
êíèæà è êîìïþòúðíè èíôîðìàöèîííè ñèñòåìè, â êîèòî ñå ñúäúðæàò
êîìïþòúðíè èíôîðìàöèîííè äàííè.
Îðãàíúò, êîéòî èçâúðøâà ïðåòúðñâàíåòî, èìà ïðàâî äà çàáðàíè íà
ïðèñúñòâàùèòå äà âëèçàò âúâ âðúçêà ñ äðóãè ëèöà èëè ïîìåæäó ñè, êàêòî è äà
íàïóñêàò ïîìåùåíèåòî äîêàòî ñå èçâúðøè ïðåòúðñâàíåòî.
Ñúãëàñíî ÷ë. 133 àë. 1 îò ÍÏÊ, ïî èñêàíå íà ñúäà èëè íà îðãàíèòå íà
äîñúäåáíîòî ïðîèçâîäñòâî âñè÷êè ó÷ðåæäåíèÿ, þðèäè÷åñêè ëèöà, äëúæíîñòíè
ëèöà è ãðàæäàíè ñà äëúæíè äà çàïàçÿò è ïðåäàäàò íàìèðàùèòå ñå ó òÿõ ïðåäìåòè,
êíèæà, êîìïþòúðíè èíôîðìàöèîííè äàííè, íîñèòåëèòå íà òàêèâà äàííè è
äàííè çà àáîíàòà, êîèòî ìîãàò äà èìàò çíà÷åíèå çà äåëîòî.
Â àë. 2 íà ÷ë. 133 îò ÍÏÊ çàêîíîäàòåëÿò å çàäúëæèë äîñòàâ÷èöèòå íà
êîìïþòúðíî-èíôîðìàöèîííè óñëóãè äà îñèãóðÿò çàïàçâàíåòî íà äîñòàòú÷íî
äàííè çà òðàôèêà ñ öåë ïðîñëåäÿâàíå íà ïúòÿ, ïî êîéòî å ïðåäàäåíà
èíôîðìàöèÿòà, èìàùà çíà÷åíèå çà äåëîòî, êîÿòî ïðåìèíàâà ïðåç êîìïþòúðíà
èíôîðìàöèîííà ñèñòåìà.
Â ò. 2 îò Äîïúëíèòåëíèòå ðàçïîðåäáè íà ÍÏÊ å äàäåíî îïðåäåëåíèå íà
ïîíÿòèåòî „Äàííè çà òðàôèêà“. Ïî ñìèñúëà íà ÍÏÊ, „äàííè çà òðàôèêà“ ñà
âñè÷êè äàííè, ñâúðçàíè ñ âñÿêî ñúîáùåíèå, ïðåìèíàâàùî ïðåç êîìïþòúðíà
ñèñòåìà, ïðîèçâåäåíè îò íåÿ êàòî åëåìåíò îò êîìóíèêàöèîííà âåðèãà, ñ
ïîñî÷âàíå íà ñâåäåíèÿòà çà ïðîèçõîä, ìåñòîíàçíà÷åíèå, ìàðøðóò, ÷àñ, äàòà,
ðàçìåð è ïðîäúëæèòåëíîñò íà âðúçêàòà èëè îñíîâíàòà óñëóãà.
Ïðè ïðåòúðñâàíåòî è èççåìâàíåòî íå ìîãàò äà ñå èçâúðøâàò äåéñòâèÿ,
êîèòî íå ñå íàëàãàò îò òÿõíàòà öåë. Ïðè îòêàç äà áúäàò îòâîðåíè, ïîìåùåíèÿòà
è õðàíèëèùàòà ñå îòâàðÿò ïðèíóäèòåëíî (÷ë. 137, àë. 4 îò ÍÏÊ). Êîãàòî ïðè
ïðåòúðñâàíåòî è èççåìâàíåòî ñå ðàçêðèÿò îáñòîÿòåëñòâà îò èíòèìíèÿ æèâîò íà
ãðàæäàíèòå, ñå âçåìàò íåîáõîäèìèòå ìåðêè çà ïðåäîòâðàòÿâàíå ðàçãëàñÿâàíåòî
íà òåçè îáñòîÿòåëñòâà.
Âàæíî å äà ñå îòáåëåæè, ÷å ïðè ïðåòúðñâàíåòî ñå ñïàçâà ñëåäíàòà
ïîñëåäîâàòåëíîñò:
1. ïîñòàâÿ ñå îõðàíà;
2. ïúðâîíà÷àëíî ñå ïðåòúðñâàò íàé-òðóäíèòå ïîìåùåíèÿ (òàâàíè, ìàçåòà);
3. ïðîâåðÿâàò ñå âåðñèèòå çà óêðèâàíå íà òúðñåíèòå ïðåäìåòè, êíèæà è
êîìïþòúðíè èíôîðìàöèîííè ñèñòåìè (èçñëåäâàò ñå ñòåíè, êàðòèíè, òàïåòè,
ïîäîâå è äð.);
4. ñëåäè ñå ïîâåäåíèåòî íà ñîáñòâåíèêà â çàâèñèìîñò îò ìÿñòîòî, êúäåòî
ñå èçâúðøâà ïðåòúðñâàíåòî.
Èççåòèòå ïðåäìåòè, êíèæà è êîìïþòúðíè èíôîðìàöèîííè ñèñòåìè, â
êîèòî ñå ñúäúðæàò êîìïþòúðíè èíôîðìàöèîííè äàííè, ñå ïðåäÿâÿâàò íà
ïîåìíèòå ëèöà è äðóãèòå ïðèñúñòâàùè. Êîãàòî å íåîáõîäèìî, òå ñå îïàêîâàò è
çàïå÷àòâàò íà ìÿñòîòî íà èççåìâàíåòî èì. Àêî çàïèñúò å íà åëåêòðîíåí íîñèòåë
(äèñêåòà), òîé ñå çàïå÷àòâà â ïëèê, âúðõó êîéòî èëè íà îòäåëíà áåëåæêà ñå
ïîäïèñâàò ïîåìíèòå ëèöà, ëèöåòî íà êîåòî å èçâúðøåí îáèñêúò, äëúæíîñòíîòî
ëèöå, êîåòî å èçâúðøèëî îáèñêà, è ñïåöèàëèñòúò – òåõíè÷åñêè ïîìîùíèê.
Èççåìâàíåòî íà êîìïþòúðíè èíôîðìàöèîííè äàííè ñå èçâúðøâà ÷ðåç çàïèñ
âúðõó õàðòèåí è äðóã íîñèòåë. Êîãàòî íîñèòåëÿò å õàðòèåí, âñÿêà ñòðàíèöà ñå
ïîäïèñâà îò ëèöàòà ïî ÷ë. 136 îò ÍÏÊ. Ðàçïå÷àòâàíåòî íà íîñèòåëÿ çà íóæäèòå
íà ðàçñëåäâàíåòî ñå äîïóñêà ñàìî ñ ðàçðåøåíèå íà ïðîêóðîðà è ñå èçâúðøâà â
ïðèñúñòâèåòî íà ïîåìíè ëèöà è ñïåöèàëèñò – òåõíè÷åñêè ïîìîùíèê. Â
ñúäåáíîòî ïðîèçâîäñòâî ðàçïå÷àòâàíåòî ñå èçâúðøâà ïî ðåøåíèå íà ñúäà îò
ñïåöèàëèñò – òåõíè÷åñêè ïîìîùíèê.
5. Ñúñòàâÿíå íà ïðîòîêîë
Çà èçâúðøåíîòî ïðåòúðñâàíå è ðåçóëòàòèòå îò íåãî ñå ñúñòàâÿ ïðîòîêîë, â
êîéòî ñå îòðàçÿâà: âðåìåòî; ìÿñòîòî íà ïðåòúðñâàíåòî; ó÷àñòâàëèòå ëèöà;
ïîäðîáíî ñå îïèñâà âñè÷êî, êîåòî å íàìåðåíî, çàåäíî ñ èíäèâèäóàëèçèðàùèòå
ïðèçíàöè íà îòêðèòèòå ïðåäìåòè, êíèæà è íîñèòåëè íà êîìïþòúðíè
èíôîðìàöèîííè äàííè; çàïèñâà ñå ïîêàçâàíåòî èì íà ïîåìíèòå ëèöà è íà
ëèöåòî, â ÷èåòî ïîìåùåíèå ñå èçâúðøâà ïðåòúðñâàíåòî.
Â ïðîòîêîëà ñå äîêóìåíòèðàò âñè÷êè ñòúïêè ïðè ïðåòúðñâàíåòî, îñâåí
ïîñî÷åíèòå ïî-ãîðå çàäúëæèòåëíè ðåêâèçèòè, êàòî ñå îïèñâàò ïîäðîáíî:
 äàííè çà âñè÷êè ïðèñúñòâàùè îêîëî êîìïþòðèòå ëèöà;
 äàííè çà êîìïþòðèòå – ìàðêà, ìîäåë, ñåðèåí íîìåð, äàííè çà
äèñïëåÿ, ïåðèôåðíè óñòðîéñòâà;
 çàáåëåæêè (êîìåíòàðè è èíôîðìàöèè, ïîäàäåíè îò ïîòðåáèòåëÿ/
ïîòðåáèòåëèòå íà êîìïþòúðà/êîìïþòðèòå);
 äåéñòâèÿ íà ìÿñòî ñ òî÷åí ÷àñ.
Â ïðîòîêîëà ñå îòðàçÿâà äàëè ëèöåòî å ïðåäàëî äîáðîâîëíî ïðåäìåòèòå,
êíèæàòà èëè äàííèòå îò êîìïþòúðíèòå èíôîðìàöèîííè ñèñòåìè. Êîãàòî ëèöåòî
ïðåäàâà äîáðîâîëíî ïðåäìåòèòå, êíèæàòà èëè äàííèòå îò êîìïþòúðíèòå
èíôîðìàöèîííè ñèñòåìè, îáèêíîâåíî ñå ñúñòàâÿ ïðîòîêîë çà äîáðîâîëíî
ïðåäàâàíå.
Èççåìâàíåòî å ïðèíóäèòåëíî ïðîöåñóàëíî-ñëåäñòâåíî äåéñòâèå è ñå
èçâúðøâà â ñëó÷àèòå, êîãàòî ïðåäìåòèòå, êíèæàòà èëè äàííèòå îò êîìïþòúðíèòå
èíôîðìàöèîííè ñèñòåìè íå ñà ïðåäàäåíè äîáðîâîëíî îò ëèöåòî, íà êîåòî
ïðèíàäëåæàò, èëè êîåòî îáèòàâà ïîìåùåíèåòî, îáåêò íà ïðåòúðñâàíå. Íà
èççåìâàíå ïîäëåæàò âñè÷êè ïðåäìåòè, êíèæà è êîìïþòúðíè èíôîðìàöèîííè
ñèñòåìè, â êîèòî ñå ñúäúðæàò êîìïþòúðíè èíôîðìàöèîííè äàííè, èìàùè
çíà÷åíèå çà äåëîòî, êàêòî è çàáðàíåíèòå çà ïîëçâàíå. Èççåìâàíåòî å ïîñëåäèöà
îò îãëåäà íà ìåñòîïðîèçøåñòâèåòî è ïðåòúðñâàíåòî, êàòî çà öåëòà ñå ñúñòàâÿ
ïðîòîêîë ïðè ñïàçâàíå íà ïîñî÷åíèòå ïî-ãîðå èçèñêâàíèÿ. Êîãàòî òî å
ñàìîñòîÿòåëíî ïðîöåñóàëíî-ñëåäñòâåíî äåéñòâèå, ñå ñúñòàâÿ ñàìîñòîÿòåëåí
ïðîòîêîë çà èççåìâàíå, êàòî èççåòèòå âåùè ñå ïðåäÿâÿâàò ïîèìåííî íà ïîåìíèòå
ëèöà è íà äðóãèòå ëèöà, ïðèñúñòâàùè ïðè èçâúðøâàíåòî íà òîâà ïðîöåñóàëíî-
ñëåäñòâåíî äåéñòâèå. Ïðè íóæäà èççåòèòå âåùè ñå îïàêîâàò, çàïå÷àòâàò è
íàäïèñâàò íà ìÿñòîòî íà èççåìâàíåòî.
Òðÿáâà âèíàãè äà ñå ïîìíè, ÷å êîìïþòúð èëè ñâúðçàí íîñèòåë íå ñå
èççåìâàò ïðîñòî çàùîòî ñà íà äàäåíî ìÿñòî. Çà âîäåùèÿ ðàçñëåäâàíåòî å âàæíî
äà âçåìå ðåøåíèå äàëè äà èççåìå îòêðèòèÿ íà ìÿñòîòî íà ïðåòúðñâàíåòî
êîìïþòúð èëè äðóã íîñèòåë íà êîìïþòúðíî-èíôîðìàöèîííè äàííè è äàëè òå
ïðåäñòàâëÿâàò âåùåñòâåíè äîêàçàòåëñòâà ïî äåëîòî. Ñúãëàñíî ÍÏÊ,
äîêàçàòåëñòâà ïî äåëîòî ñà êàêòî êîìïþòðèòå, òàêà è ïåðèôåðíèòå óñòðîéñòâà.
6. Çàäúðæàíå è èççåìâàíå íà êîðåñïîíäåíöèÿ

Çàäúðæàíåòî è èççåìâàíåòî íà êîðåñïîíäåíöèÿ ñå äîïóñêà ñàìî ñ
ðàçðåøåíèå íà ñúäèÿ îò ñúîòâåòíèÿ ïúðâîèíñòàíöèîíåí ñúä èëè îò ñúäèÿ îò
íàé-áëèçêèÿ, åäíàêúâ ïî ñòåïåí ñúä, ñàìî êîãàòî òîâà ñå íàëàãà çà ðàçêðèâàíå
èëè ïðåäîòâðàòÿâàíå íà òåæêè ïðåñòúïëåíèÿ (÷ë. 139, àë. 1 è àë. 2 îò ÍÏÊ).
Èççåìâàíåòî íà êîðåñïîíäåíöèÿòà, êîÿòî ñå íàìèðà â ó÷ðåæäåíèå, ñå èçâúðøâà
â ïðèñúñòâèåòî íà ïîåìíè ëèöà, êîèòî ñå èçáèðàò ìåæäó ñëóæèòåëèòå íà
ó÷ðåæäåíèåòî. Òåçè ïðàâèëà âàæàò è ïðè çàäúðæàíåòî è èççåìâàíåòî íà
åëåêòðîííà ïîùà (÷ë. 139, àë. 5 îò ÍÏÊ). Çàêîíîäàòåëÿò èçêëþ÷âà âúçìîæíîñòòà
çà çàäúðæàíå è èççåìâàíå êîðåñïîíäåíöèÿòà íà çàùèòíèêà íà îáâèíÿåìèÿ (÷ë.
139, àë. 6 îò ÍÏÊ). Àäâîêàòñêèòå êíèæà, äîñèåòà, åëåêòðîííè äîêóìåíòè,
êîìïþòúðíà òåõíèêà è äðóãè íîñèòåëè íà èíôîðìàöèÿ ñà íåïðèêîñíîâåíè è íå
ïîäëåæàò íà ïðåãëåæäàíå, êîïèðàíå, ïðîâåðêà è èççåìâàíå. Êîðåñïîíäåíöèÿòà
ìåæäó àäâîêàòà è íåãîâèÿ êëèåíò, áåç îãëåä íà íà÷èíà, ïî êîéòî ñå îñúùåñòâÿâà
àêòúò, âêëþ÷èòåëíî è ïî åëåêòðîíåí ïúò, íå ïîäëåæè íà ïðåãëåæäàíå, êîïèðàíå,
ïðîâåðêà è èççåìâàíå è íå ìîæå äà áúäå èçïîëçâàíà êàòî äîêàçàòåëñòâåíî
ñðåäñòâî (âèæ ÷ë. 33, àë. 1 è àë. 2 îò Çàêîíà çà àäâîêàòóðàòà).
7. Ñúõðàíåíèå ñëåä èççåìâàíå

Êîìïþòúðíàòà àïàðàòóðà ñå ñúõðàíÿâà ïðè íîðìàëíà ñòàéíà òåìïåðàòóðà,
áåç äà å ïîäëîæåíà íà êðàéíà âëàæíîñò è íà ìàãíèòíè ëú÷åíèÿ êàòî íàïðèìåð
ðàäèîïðèåìíèöè. Íÿêîè êîìïþòðè ñúõðàíÿâàò âúòðåøíè äàííè ñ ïîìîùòà íà
áàòåðèè. Àêî áàòåðèÿòà ñå èçòîùè, âúòðåøíèòå äàííè ñå ãóáÿò.
ÏÐÈÍÖÈÏÈ ÏÐÈ ÈÇÑËÅÄÂÀÍÅ
ÍÀ ÅËÅÊÒÐÎÍÍÈ ÓÑÒÐÎÉÑÒÂÀ
Ñúõðàíÿâàíèòå â êîìïþòúðà äàííè íå ñå ðàçëè÷àâàò îò èíôîðìàöèÿòà è
òåêñòîâåòå â ïèñìåíèòå äîêóìåíòè. Ïîðàäè òîâà äîêàçàòåëñòâàòà îò êîìïþòúð
èëè êîìïþòúðåí íîñèòåë ñå ïîä÷èíÿâàò íà ñúùèòå ïðàâèëà è íîðìè, êàêòî è
äîêóìåíòàëíèòå äîêàçàòåëñòâà. Ïîðàäè òîâà ïðè ñúáèðàíå è ñúõðàíåíèå íà
äîêàçàòåëñòâà îò èíôîðìàöèîííè íîñèòåëè îò ñúùåñòâåíî çíà÷åíèå å äà áúäàò
ñïàçâàíè ñëåäíèòå îñíîâíè ïðèíöèïè:
ÏÐÈÍÖÈÏ 1: Ïî íèêàêúâ íà÷èí äà íå ñå ïðîìåíÿò äàííè, ñúõðàíÿâàíè â
êîìïþòúð èëè äðóã íîñèòåë, êîèòî âïîñëåäñòâèå áèõà ìîãëè äà áúäàò
ïðåäñòàâåíè â ñúäà êàòî âåùåñòâåíî äîêàçàòåëñòâî.
ÏÐÈÍÖÈÏ 2: Â èçêëþ÷èòåëíè ñëó÷àè, êîãàòî äàäåíî ëèöå íàìåðè çà
íåîáõîäèìî äà ïðî÷åòå èçõîäíèòå äàííè çà ðàçñëåäâàíå íà öåëåâèÿ êîìïþòúð,
òî òðÿáâà äà ïðèòåæàâà íåîáõîäèìèòå ïîçíàíèÿ çà äà ãî íàïðàâè è äà ñúçíàâà
îòãîâîðíîñòòà, êîÿòî íîñè çà ïîñëåäñòâèÿòà îò äåéñòâèÿòà ñè.
ÏÐÈÍÖÈÏ 3: Çà âñè÷êè ïðîöåäóðè, ïðèëîæåíè ñïðÿìî äîêàçàòåëñòâà îò
èíôîðìàöèîííè íîñèòåëè, òðÿáâà äà ñå ñúçäàäå è ïàçè êîíòðîëåí ïðîòîêîë
èëè äðóã âèä çàïèñ. Ñëåäâà äà ñå îñèãóðè âúçìîæíîñò çà íåçàâèñèìè òðåòè
ëèöà, êîèòî äà ïðîâåðÿò òåçè ïðîöåäóðè è äà ïîëó÷àò ñúùèòå ðåçóëòàòè.
ÏÐÈÍÖÈÏ 4: Ñëóæèòåëÿò, ðúêîâîäåù ðàáîòàòà ïî ñúîòâåòíèÿ ñëó÷àé,
íîñè îòãîâîðíîñò çà ñúîòâåòñòâèå ñúñ çàêîíà è ñ òåçè ïðèíöèïè. Òîâà ñå îòíàñÿ
äî ïðèòåæàâàíåòî è äîñòúïà äî èíôîðìàöèÿ, ñúõðàíÿâàíà â êîìïþòúð.
Ñëóæèòåëÿò òðÿáâà äà ñå óâåðè, ÷å âñåêè, êîéòî èìà äîñòúï äî êîìïþòúðà èëè
ñè ñëóæè ñ êîïèðàùè óñòðîéñòâà, ñå ñúîáðàçÿâà ñ ïðàâíèòå íîðìè è òåçè
ïðèíöèïè.
Ñúõðàíÿâàíèòå â êîìïþòúðà äàííè íå ñå ðàçëè÷àâàò îò èíôîðìàöèÿòà è
òåêñòîâåòå â äîêóìåíòèòå. Ïîðàäè òîâà äîêàçàòåëñòâàòà îò êîìïþòúð èëè
êîìïþòúðåí íîñèòåë ñå ïîä÷èíÿâàò íà ñúùèòå ïðàâèëà è íîðìè êàêòî è
äîêóìåíòàëíèòå äîêàçàòåëñòâà.
Îïåðàöèîííèòå ñèñòåìè è äðóãèòå ïðîãðàìè ÷åñòî ïðîìåíÿò è äîáàâÿò
ñúäúðæàíèå â êîìïþòúðíèòå óñòðîéñòâà çà ñúõðàíåíèå íà äàííè. Òîâà ñå ñëó÷âà
àâòîìàòè÷íî, áåç ïîòðåáèòåëÿò îáåçàòåëíî äà å íàÿñíî, ÷å äàííèòå ñà ïðîìåíåíè.
Çà äà ñå ïîñòèãíå ñúîòâåòñòâèå ñ ïðèíöèïèòå, çàñÿãàùè äîêàçàòåëñòâà îò
èíôîðìàöèîííè íîñèòåëè, ñëåäâà äà ñå íàïðàâè êîïèå íà öÿëîòî öåëåâî
óñòðîéñòâî. Íå å æåëàòåëíî âåäíàãà äà ñå ïðåìèíàâà êúì ÷àñòè÷íî èëè
èçáèðàòåëíî êîïèðàíå íà ôàéëîâå. Êîïèåòî èëè êîïèÿòà ñå ïðàâÿò íà íîñèòåëè,
êîèòî ñå çàïàçâàò çà èçñëåäâàíå è ïîñëåäâàùî ïðåäñòàâÿíå â ñúäà. Â ìàëêà ÷àñò
îò ñëó÷àèòå ìîæå äà íÿìà âúçìîæíîñò äà ñå íàïðàâè èìèäæ (îãëåäàëíî êîïèå
íà ñúäúðæàíèåòî íà äàäåí äèñê áåç íèêàêâà ïðîìÿíà íà ñúäúðæàíèåòî) ñ
ïîçíàòèòå êîïèðàùè óñòðîéñòâà. Ïðè òåçè îáñòîÿòåëñòâà å íåîáõîäèìî äà ñå
ïîëó÷è äîñòúï äî èççåòàòà ìàøèíà, çà äà ñå èçâëåêàò äîêàçàòåëñòâàòà. Â òîçè
ñìèñúë å îñîáåíî âàæíî ïîäîáåí äîñòúï äà ñå èçâúðøè îò ñâèäåòåë, êîéòî
ìîæå äà äàâà ïîêàçàíèÿ ïðåä ñúäà.
Îò êëþ÷îâî çíà÷åíèå å äà ñå ïîêàæå îáåêòèâíî íà ñúäà, ÷å
ïîñëåäîâàòåëíîñòòà è öåëîñòòà íà äîêàçàòåëñòâàòà å çàïàçåíà. Äåìîíñòðèðà ñå
êàê ñà èçâëå÷åíè äîêàçàòåëñòâàòà, êàòî ñå âúçïðîèçâåæäà âñÿêà ïðîöåäóðà çà
òÿõíîòî ïîëó÷àâàíå. Äîêàçàòåëñòâàòà òðÿáâà äà ñå çàïàçÿò äî òàêàâà ñòåïåí, ÷å
òðåòî ëèöå äà ìîæå äà ïîâòîðè ñúùàòà ïðîöåäóðà è äà ïîëó÷è ñúùèÿ ðåçóëòàò
êàòî ïðåäñòàâåíèÿ ïðåä ñúäà.
Ñúîáðàçÿâàíåòî ñ âñè÷êè òåçè ïðèíöèïè îñèãóðÿâà çàïàçâàíåòî íà
ïîñëåäîâàòåëíîñòòà è öåëîñòòà íà äîêàçàòåëñòâàòà!
Âñå ïî-øèðîêîòî èçïîëçâàíå íà êîìïþòðèòå è êîìïþòúðíèòå ñèñòåìè,
âúâ âñè÷êè ñôåðè íà îáùåñòâåíèÿ æèâîò, ñúçäàâà ïðåäïîñòàâêà çà óâåëè÷àâàíå
íà êîìïþòúðíèòå ïðåñòúïëåíèÿ è ïðåñòúïëåíèÿòà, ñâúðçàíè ñ êîìïþòúð,
íàïðèìåð â áàíêîâàòà äåéíîñò, êúäåòî ñå èçïîëçâàò åëåêòðîííè ñèñòåìè çà
àâòîìàòèçèðàíî ñúñòàâÿíå íà ïúðâè÷íèòå ñ÷åòîâîäíè äîêóìåíòè, ñúãëàñíî
Çàêîíà çà ñ÷åòîâîäñòâîòî (÷ë. 7, àë. 2), çà èçâúðøåíèòå ôèíàíñîâè îïåðàöèè.
Ïðè àâòîìàòèçèðàíîòî ñúñòàâÿíå íà ïúðâè÷íèòå äîêóìåíòè è ïðè
áåçäîêóìåíòàëíîòî îáõâàùàíå íà ïúðâè÷íàòà ñ÷åòîâîäíà èíôîðìàöèÿ,
ïîäïèñèòå, ñúãëàñíî ÷ë. 8 îò ÇÑ (íà ëèöàòà, îòãîâàðÿùè çà îñúùåñòâÿâàíåòî è
îôîðìÿíåòî íà ñòîïàíñêàòà îïåðàöèÿ), ñå çàìåíÿò ñ èäåíòèôèêàöèîííè øèôðè.
Ïðè ðàçñëåäâàíå â ÍÑëÑ å óñòàíîâåíî, ÷å ïî ñèñòåìàòà ÑÓÈÔÒ â

ñòîëè÷íà òúðãîâêà áàíêà å èçâúðøåí ïðåâîä â ðàçìåð íà 750 000 ÙÄ â ïîëçà
íà ÷óæäà ôèðìà, ïî áàíêîâàòà £ ñìåòêà â áóäàïåùåíñêà áàíêà ñ êëèåíò
íàðåäèòåë – áúëãàðñêî ïðåäïðèÿòèå. Îò ïðîâåðåíèòå äîêóìåíòè â
ñîôèéñêàòà áàíêà å óñòàíîâåíî, ÷å îò êëèåíòà íàðåäèòåë íå å äåïîçèðàíî
ïèñìî – íàðåæäàíå çà èçâúðøâàíå íà òîçè âàëóòåí ïðåâîä. Çàòîâà ÷å å
èçïúëíåí ïðåâîäúò ñå ðàçáèðà ñëåä íÿêîëêî äíè îò ñúîáùåíèå ïî ñèñòåìàòà
ÑÓÈÔÒ îò êîðåñïîíäåíòñêàòà áàíêà â Íþ Éîðê äî ñîôèéñêàòà áàíêà çà
èçïúëíåíè íàðåæäàíèÿ çà ïëàùàíå (ñúäúðæàùî äåáèòíîòî çàïèñâàíå).
Äåáèòíîòî çàïèñâàíå ñúäúðæà åäèíñòâåíî èíôîðìàöèÿ çà êîäà íà
ðåôåðåíöèÿòà è ïîðåäíèÿ £ íîìåð. Óñòàíîâåíî å, ÷å êîäúò îòãîâàðÿ íà
òîçè íà ñîôèéñêàòà áàíêà, íî ïîðåäíèÿò íîìåð å èçìèñëåí.
Ïî-ïîäðîáíè äàííè ñà ïîëó÷åíè îò êîðåñïîíäåíòñêàòà áàíêà ñëåä
çàïèòâàíå îò ñîôèéñêàòà áàíêà çà òèïà íà ñúîáùåíèåòî. Òîâà äàâà
âúçìîæíîñò êîìïþòúðíèÿò ñïåöèàëèñò îò áàíêàòà äà îòêðèå â ÑÓÈÔÒ
ñèñòåìàòà ñúîáùåíèåòî – ïëàòåæíî íàðåæäàíå è äà èçâàäè äîïúëíèòåëíà
ðàçïå÷àòêà íà ñúîáùåíèåòî, òúé êàòî îðèãèíàëíèÿò òðèïëàñòîâ äîêóìåíò
íå å îñòàâåí, ïî ðàçáèðàåìè ïðè÷èíè, îò èçâúðøèòåëÿ íà ïðåñòúïëåíèåòî.
Îò ðàçïå÷àòêàòà íà ÑÓÈÔÒ ñúîáùåíèåòî íå ëè÷è íà÷èíúò, ïî êîéòî å
èçãîòâåí è èäåíòèôèêàöèîííèÿò íîìåð íà èçëú÷èëèÿ ãî, íå ëè÷è ÷àñúò íà
èçãîòâÿíåòî, ÷àñúò íà èçëú÷âàíåòî è íà ïðèåìàíåòî ìó â îòâîðåíàòà
ëèíèÿ íà ãëîáàëíàòà ÑÓÈÔÒ ìðåæà, êàêòî è îò êîå ðàáîòíî ìÿñòî å
èçãîòâåíî ñúîáùåíèåòî. Äî òàçè èíôîðìàöèÿ ñå äîáèðà êîìïþòúðíèÿò
åêñïåðò íà áàíêàòà, â ïðèñúñòâèåòî íà ñëóæèòåëè îò ÍÑÁÎÏ, ÷ðåç
èçïîëçâàíåòî íà ñèñòåìíè ñðåäñòâà – äèñêîâ ðåäàêòîð ïî äèñêà è
ïðåòúðñâàíå îò êîé öèëèíäúð, ñòðàíà è ñåêòîð å ñúîáùåíèåòî. Òîâà äàâà
âúçìîæíîñò äà ñå óñòàíîâè îò êîé íîìåð ðàáîòíî ìÿñòî íà ëîêàëíàòà
êîìïþòúðíà ìðåæà â áàíêàòà å ñòàíàë òðàíñôåðúò è îò ñëóæèòåë ñ êîè
èíèöèàëè.
Ïðîâåðåíè ñà æóðíàëíèòå ôàéëîâå íà ðàáîòíîòî ìÿñòî, îò êîåòî å
ñòàíàëî âêëþ÷âàíåòî íà ïîòðåáèòåëÿ ñ âúïðîñíèòå èíèöèàëè è
ñúîòâåòíàòà ïàðîëà çà äîñòúï, ÷ðåç êîåòî å óñòàíîâåíà ðàáîòàòà íà
ñúðâúðà îò òîâà ðàáîòíî ìÿñòî, ò.å. â êîëêî ÷àñà å ñòàðòèðàëà ïî
ïîêàçàíèÿòà íà êîìïþòúðíèÿ ÷àñîâíèê è êîãà å ïðåêðàòåíà. Óñòàíîâÿâà
ñå, ÷å ÷àñîâíèêúò íà êîìïþòúðà íå îòãîâàðÿ íà ïîÿñíîòî âðåìå è êàêâà å
ðàçëèêàòà (ïîñëåäíîòî å ìíîãî âàæíî ñ îãëåä àëèáèòî íà èçâúðøèòåëÿ).
Óñòàíîâåíî å, ÷å â íàðóøåíèå íà ïðàâèëàòà áàíêàòà íå å âúâåëà
çàäúëæèòåëíî èçêëþ÷âàíå íà ïîòðåáèòåë îò ñèñòåìàòà, ïðè ëèïñà íà
àêòèâíîñò ïî-ãîëÿìà îò 1–2 ìèíóòè çà ðàáîòíèòå ìåñòà ñ ïðàâî íà ïúðâè
ïîäïèñ, êàêòî è ÷å ëèïñâà ôèçè÷åñêî îãðàíè÷àâàíå íà âúçìîæíîñòòà çà
ïîëçâàíå ïàðîëèòå íà ëèöà, ñ ïðàâî íà ïúðâè ïîäïèñ.
Îò ïðåäâàðèòåëíàòà ïðîâåðêà, èçâúðøåíà îò ñëóæèòåëèòå íà ÌÂÐ,
ñà ñúáðàíè äàííè, ÷å å âúçìîæíî òðàíñôåðúò íà ñóìàòà, ÷ðåç ÑÓÈÔÒ
ñúîáùåíèåòî, äà å èçâúðøåí íå îò ñëóæèòåëêàòà, ïðèòåæàòåë íà
óñòàíîâåíèòå èíèöèàëè çà äîñòúï, à îò ïîä÷èíåíàòà £ ñëóæèòåëêà, êîÿòî
åäèíñòâåíî ïî òîâà âðåìå å ðàáîòåëà îò ñúîòâåòíèÿ íîìåð ðàáîòíî ìÿñòî
â ëîêàëíàòà ÑÓÈÔÒ ìðåæà íà áàíêàòà. Â ñòàÿòà, ñúñ ñúîòâåòíèÿ íîìåð
êîìïþòúðíî ðàáîòíî ìÿñòî, ñà ðàáîòåëè ñàìî äâåòå ñëóæèòåëêè.
Èäåíòèôèöèðàíåòî íà èçâúðøèòåëÿ íà äåÿíèåòî çàïî÷âà ñ ðàçïèòè íà
âñè÷êè ñëóæèòåëè, àíãàæèðàíè ñ òàçè áàíêîâà îïåðàöèÿ, è íàçíà÷àâàíåòî íà
òåõíè÷åñêà åêñïåðòèçà â îáëàñòòà íà èíôîðìàòèêàòà. Íà âåùîòî ëèöå ñà
ïîñòàâåíè ñëåäíèòå çàäà÷è:
1. Èçãîòâÿíîòî ïðåç ... ã. ÑÓÈÔÒ ñúîáùåíèå ìò 100 (êëèåíòñêè ïðåâîä) ñ
ÌÅÐÂÀÄÎÌÎÎÎÎ7570, ðåôåðåíöèÿ 76/1638 çà ïðåâîä íà ñóìàòà: ... ÙÄ, ñïîðåä
äèñêà íà ñúðâúðà íà ëîêàëíàòà ìðåæà ÑÓÈÔÒ â ñãðàäàòà íà òúðãîâñêà áàíêà –
ãð. Ñîôèÿ, àäðåñèðàíî äî „Àìåðèêàí åêñïðåñ áàíê“ – Íþ Éîðê:
 îò êîå ðàáîòíî ìÿñòî íà ÑÓÈÔÒ å èçïúëíåíî;
 îò ñëóæèòåë ñ êîè èíèöèàëè.
2. Ïîîòäåëíî òåõíîëîãè÷íèòå äåéñòâèÿ, ïðåäïðèåòè îò ñèñòåìàòà
(èçáðîÿâàò ñå), ñ êàêâî ïðîãðàìíî âðåìå íà èçâúðøâàíå ñà íàíåñåíè ïî:
 êîìïþòúðíèÿ ÷àñîâíèê íà ñúðâúðà;
 æóðíàëíèòå ôàéëîâå íà ðàáîòíîòî ìÿñòî, îò êîåòî å ñòàíàëî âêëþ÷âàíåòî
íà ïîòðåáèòåëÿ, èçëú÷èë ñúîáùåíèåòî;
 ðàçïå÷àòêàòà íà ñúîáùåíèåòî.
Íàçíà÷åíàòà áàíêîâà ôèíàíñîâî-ñúäåáíî-ñ÷åòîâîäíà åêñïåðòèçà
îòãîâàðÿ íà ñëåäíèòå âúïðîñè: íàëèöå ëè ñà îñíîâàíèÿ çà èçâúðøåíèÿ áàíêîâ
ïðåâîä; êàêâè ñà çàêîíîâèòå èçèñêâàíèÿ, çà äà å ïåðôåêòåí òàêúâ ïðåâîä; èìà
ëè íàðóøåíèå íà íîðìàòèâíèòå äîêóìåíòè, ðåãëàìåíòèðàùè èçâúðøâàíåòî
íà òàêúâ ïðåâîä (àêî èìà, êàêâè êîíêðåòíî ñà òå); êàêúâ å ðàçìåðúò íà
ïðè÷èíåíàòà ùåòà íà Òúðãîâñêàòà áàíêà îò áàíêîâèÿ ïðåâîä, êàòî ñå óñòàíîâè
ëåâîâàòà ðàâíîñòîéíîñò íà ïðåâîäà êúì äàòàòà íà âàëüîðà.
Ñúáðàíè ñà áåçñïîðíè äîêàçàòåëñòâà, ÷å ñëóæèòåëêàòà, ñ ÷èèòî èíèöèàëè
è ïàðîëà å èçëú÷åíî ñúîáùåíèåòî – ïëàòåæíî íàðåæäàíå, å âëÿçëà â ÑÓÈÔÒ
ñèñòåìàòà íà òàçè äàòà è å èçêëþ÷èëà êîìïþòúðà â êðàÿ íà ðàáîòíèÿ äåí.
Îòñúñòâàëà å îò áàíêàòà åäèí ÷àñ è çà äâå ìèíóòè îò òîçè ÷àñ ñúîáùåíèåòî å
èçëú÷åíî, ò.å. òÿ íå å èìàëà âúçìîæíîñò äà ãî íàïðàâè. Îñòàâà îòêðèò âúïðîñúò,
êîé å èçâúðøèòåëÿò íà äåÿíèåòî – äàëè êîëåæêàòà £ îò ñúùàòà ñòàÿ èëè äðóã
ñëóæèòåë íà áàíêàòà, âúçïîëçâàë ñå îò îáñòîÿòåëñòâîòî, ÷å âðàòàòà íà ñòàÿòà å
áèëà îòêëþ÷åíà.
Äîêàçâà ñå ïî áåçñïîðåí íà÷èí, ÷å âòîðàòà ñëóæèòåëêà îò ñòàÿòà å
íàïóñíàëà ðàáîòíîòî ñè ìÿñòî ïðåç âúïðîñíèÿ ÷àñ, à ñëåä òðè äíè å çàìèíàëà
çà Áóäàïåùà, êúäåòî ñå íàìèðà áàíêàòà ñ îòêðèòàòà áàíêîâà ñìåòêà, â ïîëçà
íà êîÿòî å èçëú÷åíî ïî ÑÓÈÔÒ-à ïëàòåæíîòî ñúîáùåíèå. Ïðè èçâúðøåíèÿ
îãëåä íà ðàáîòíîòî £ ìÿñòî å íàìåðåí áåëåæíèê ñúñ çàïèñàíè íîìåðà íà
áàíêîâàòà ñìåòêà, íà êîÿòî å íàïðàâåí ïðåâîäúò, íàèìåíîâàíèåòî è êîäúò íà
áàíêàòà. Ãðàôè÷åñêàòà åêñïåðòèçà äîêàçâà, ÷å òîâà çàïèñâàíå å íàïðàâåíî îò
ñúùàòà ñëóæèòåëêà.
Êâàëèôèêàöèÿòà íà äåÿíèåòî å ïî ÷ë. 250 îò ÍÊ, çà òîâà, ÷å å ïðåâåäåíà
ñóìà èçâúí ñòðàíàòà ïî áàíêîâ ïúò ÷ðåç èçïîëçâàíå íà íåèñòèíñêè è ñ íåâÿðíî
ñúäúðæàíèå äîêóìåíò – ÑÓÈÔÒ ñúîáùåíèå – ïëàòåæíî íàðåæäàíå.
Ïðèìåð çà íåïðàâîìåðíî èçïîëçâàíå íà êîìïþòúðíàòà ñèñòåìà â áàíêîâàòà
äåéíîñò å äðóãî ñëåäñòâåíî äåëî â ÍÑëÑ çà ïðèñâîÿâàíå ÷ðåç ìàíèïóëèðàíå
íà êîìïþòúðíà ñèñòåìà, êàòî ñà èçïîëçâàíè ðàçëè÷íè áàíêîâè è âúòðåøíî-
áàíêîâè ñìåòêè, îïèñàíè â Íàðú÷íèêà íà áàíêîâèÿ ñëóæèòåë, èçä. íà ÁÍÁ,
1991 ã., êîèòî ñà çàëîæåíè â êîìïþòúðíàòà ñèñòåìà „ÄÀÊÎÌÑ“, ñ îãëåä
àâòîìàòèçèðàíå íà ñ÷åòîâîäíàòà äåéíîñò.
Âñÿêî åäíî „íàðåæäàíå – ðàçïèñêà“ è „âíîñíà áåëåæêà“ êàòî
ðåêâèçèòè, êîèòî ñëåäâà äà áúäàò ïîïúëâàíè, ñúùî ñà çàëîæåíè â
êîìïþòúðíàòà ñèñòåìà. Ïî ñúùèÿ íà÷èí â òàçè ñèñòåìà ñà çàëîæåíè
àâòîìàòè÷íî âñè÷êè èçâúðøåíè ñ÷åòîâîäíè îïåðàöèè çà äåíÿ, êàòî çà âñÿêà
ñ÷åòîâîäíà îïåðàöèÿ, êîÿòî ñå èçâúðøâà êîìïþòúðíî, ñèñòåìàòà
àâòîìàòè÷íî îòáåëÿçâà ÷àñ, ìèíóòà, ñåêóíäà, äàòà, ìåñåö, ãîäèíà.
Åäíîâðåìåííî ñ òîâà êîìïþòúðíàòà ñèñòåìà àâòîìàòè÷íî îòáåëÿçâà
„Ðåôåðåíöèÿòà“, ñ êîÿòî ñå èçâúðøâà ñ÷åòîâîäíàòà îïåðàöèÿ. Ïî òîçè
íà÷èí ìîæå äà ñå âèäè êàêâè ñ÷åòîâîäíè îïåðàöèè ñà èçâúðøåíè çà äåíÿ,
îò êîé ñëóæèòåë, ñ êîÿ „Ðåôåðåíöèÿ“, â êîëêî ÷àñà, ìèíóòà, ñåêóíäà,
äàòà, ìåñåö, ãîäèíà. Îò êîé ñëóæèòåë å èçâúðøåíà ñ÷åòîâîäíàòà îïåðàöèÿ
ñå óñòàíîâÿâà îò êîìïþòúðíàòà ðàçïå÷àòêà, â êîÿòî ñà îòðàçåíè âñè÷êè
ãîðåîïèñàíè îáñòîÿòåëñòâà, âêëþ÷èòåëíî è êîÿ ñìåòêà å „äåáèòèðàíà“
è êîÿ ñìåòêà å „êðåäèòèðàíà“.
Ïðè ðàçñëåäâàíåòî å óñòàíîâåíî, ÷å ìåõàíèçìúò íà äåéñòâèå íà
îáâèíÿåìèÿ „Õ“ å ñëåäíèÿò – ÷ðåç âëèçàíå â ïðîãðàìíèÿ ïðîäóêò è íàñî÷âàíå
êúì ñìåòêà, êîÿòî èìà „ãîëÿìî“ ñàëäî, êàêâàòî å „Àêðåäèòèâíàòà
ñìåòêà“, òîé âçåìà ñóìè îò íåÿ ÷ðåç ñ÷åòîâîäíè êîìïþòúðíè îïåðàöèè è
ãè ïðåíàñî÷âà ïðåç „ìåæäèííà ñìåòêà“, êàêâàòî å ñìåòêà ¹ 8888 „Ðàçëèêè
ïî áàëàíñîâè ñòîéíîñòè“. Ñëåä òîâà, ïàê ñúñ ñ÷åòîâîäíè êîìïþòúðíè
îïåðàöèè, ãè ïðåíàñî÷âà êúì „Ðàçïëàùàòåëíè ñìåòêè íà ôèçè÷åñêè èëè
þðèäè÷åñêè ëèöà“ è îòòàì – íà ñìåòêà „Êàñà“, îòêúäåòî ñå èçòåãëÿò è
ïðèñâîÿâàò.
Âñè÷êè òåçè äåéñòâèÿ íà îáâèíÿåìèÿ „Õ“ ñà çàïå÷àòàíè â ïðîãðàìíèÿ
ïðîäóêò, êúäåòî ñå âèæäà, ÷å ëèïñâàò „îñíîâàíèÿ“ çà èçâúðøâàíå íà òåçè
êîìïþòúðíè ñ÷åòîâîäíè îïåðàöèè, òúé êàòî õàðàêòåðèñòèêèòå íà
áàíêîâèòå ñìåòêè íå äîïóñêàò ïîäîáíè „òðàíñôîðìàöèè“ è êîðåñïîíäåíöèè
íà ñìåòêè. Â ñëó÷àÿ å èçâúðøåíà êîìïþòúðíî-ñ÷åòîâîäíà îïåðàöèÿ áåç
îñíîâàíèÿ è áåç ïúðâè÷åí ñ÷åòîâîäåí äîêóìåíò, òúé êàòî ëèïñâà êîíêðåòåí
àêðåäèòèâ, îòêðèò â îáùàòà ñìåòêà „Àêðåäèòèâè“.
Îáâèíÿåìèÿò „Õ“ íÿêîëêî äíè âçåìà ïàðè÷íè ñóìè îò äðóãà áàíêîâà
ñìåòêà ÷ðåç êîìïþòúðíè ñ÷åòîâîäíè îïåðàöèè è âúçñòàíîâÿâà ñóìàòà,
âçåòà îò „Àêðåäèòèâíà ñìåòêà“. Òàêà ëèïñàòà îñòàâà â ñìåòêàòà, îò
êîÿòî âçåìà ñóìàòà, çà äà ïîêðèå ñóìàòà, âçåòà îò „Àêðåäèòèâíà ñìåòêà“.
Òîâà âçåìàíå ñå èçâúðøâà áåç ðàçðåøåíèåòî è çíàíèåòî íà òèòóëÿðÿ íà
ñìåòêàòà è áåç äà èìà ïîäïèñàí îò íåãî ïúðâè÷åí ñ÷åòîâîäåí äîêóìåíò.
Íà ïî-êúñåí åòàï îáâèíÿåìèÿò „Õ“ âçåìà ïàðè÷íè ñðåäñòâà îò äðóãà
áàíêîâà ñìåòêà, ñìåòêà „Ñðåäñòâà íà ïúò“, è ñ òÿõ ïîêðèâà ðàçëèêàòà,
ÿâèëà ñå â ñìåòêà ¹ 8888 (÷åêîâà).
Íå áè ìîãëî äà ñå óñòàíîâè ëåñíî è äà ñå çàáåëåæè ëèïñàòà íà ïàðè÷íè
ñðåäñòâà â „Àêðåäèòèâíà ñìåòêà“, òúé êàòî òÿ å ñ îòíîñèòåëíî ãîëåìè
ñòîéíîñòè („êþïîâà ñìåòêà“) è å ðàçïðåäåëåíà íà ïîäãðóïè. Âñåêè äåí îò
òàçè ñìåòêà ñå óñâîÿâàò ðåäîâíè àêðåäèòèâè è ñúùåâðåìåííî ñå îòêðèâàò
äðóãè àêðåäèòèâè. Òàêà íàïðèìåð çà äåíÿ, àêî ñà èçòåãëåíè 1 ìëí. ëåâà,
ñúùåâðåìåííî ñà ïîñòúïèëè 1,5 ìëí. ëåâà, ñúñ ñðîê íà óñâîÿâàíå 30 èëè 60
ðàáîòíè äíè. Çà äà ñå óñòàíîâè ëèïñàòà ïî òàçè ñìåòêà, ñëåäâà òåçè,
êîèòî ñà îòêðèëè àêðåäèòèâè, äà ïðåäÿâÿò ñóìè çà òåãëåíå, à íîâè
àêðåäèòèâè äà íå ïîñòúïâàò.
Ðàçêðèâàíåòî íà äåéñòâèÿòà íà îáâèíÿåìèÿ „Õ“ ñòàâà ñëåä ïóñêàíå
íà âñè÷êè äâèæåíèÿ íà ïðîãðàìíèÿ ïðîäóêò, êàêòî è âñè÷êè ïëàùàíèÿ çà
ïåðèîäà ïî „Àêðåäèòèâíà ñìåòêà“. Òîâà ïðåäñòàâëÿâà ãîëÿì ñâèòúê
õàðòèÿ, íà êîÿòî ñà îòðàçåíè âñè÷êè ðàçïëàùàíèÿ ïî òàçè ñìåòêà,
çàïå÷àòàíè â ïàìåòòà íà òâúðäèÿ äèñê íà êîìïþòúðà, ñëåä êîåòî ñà
çàñå÷åíè íåäîïóñòèìè áàíêîâî-ñ÷åòîâîäíè êîðåñïîíäåíöèè íà ñìåòêè,
íàïðèìåð àêðåäèòèâ – êàñà, àêðåäèòèâ – ÷åê, àêðåäèòèâ – ñìåòêà ¹
8888 è äð.
À. Ïðèñúñòâàùè íà ìÿñòî ñëóæèòåëè

Èìà ìíîãî óñòðîéñòâà çà ñúõðàíÿâàíå íà äàííè, êîèòî ìîãàò äà ñå íàìåðÿò
ïðè ïðåòúðñâàíå â ðàìêèòå íà ðàçñëåäâàíåòî. Òå ÷åñòî ñà öåííè èçòî÷íèöè íà
äîêàçàòåëñòâà è, àêî ñå òðåòèðàò ïî çàêîíîñúîáðàçåí íà÷èí, ìîãàò äà óëåñíÿò
ðàçñëåäâàíåòî. Òàçè ãëàâà öåëè äà ïîäïîìîãíå ëèöàòà, ðàçñëåäâàùè ïîäîáíè
ïðåñòúïëåíèÿ, çà äà ìîãàò äåéñòâèÿòà èì ïî èççåìâàíå íà êîìïþòúðíè äàííè
äà ñà ïðàâèëíè. Òåðìèíî-
ëîãèÿòà â òàçè ãëàâà òðÿáâà
äà ìîæå äà ñå ðàçáåðå îò
âñåêè, àíãàæèðàí â ïðåòúðñ-
âàíåòî.
Êúì óñòðîéñòâàòà çà
ñúõðàíÿâàíå íà äàííè òðÿá-
âà äà ñå ïðîÿâÿâà ãðèæà,
êàêâàòî ñå ïðîÿâÿâà è êúì
âñåêè äðóã ïðåäìåò, ïîäëå-
æàù íà êðèìèíàëèñòè÷åñêî
èçñëåäâàíå. Ðàçãëåäàíèòå
ïî-äîëó íàñîêè ïîêðèâàò
áîëøèíñòâîòî îò ñöåíà-
Ïðèìåðíî ðàáîòíî ìÿñòî ñ èçêëþ÷åíà ðèèòå, êîèòî áèõà ìîãëè äà
êîìïþòúðíà êîíôèãóðàöèÿ – îáåêò ñå ðàçèãðàÿò.
íà ïðåòúðñâàíåòî (ñíèìêà îòïðåä)
Ïîä÷èíÿâàíåòî íà îáùèòå ïðèíöèïè ùå îñèãóðè âúçìîæíî íàé-âèñîêè øàíñîâå
äîêàçàòåëñòâàòà äà ñå ïîëó÷àò â ÷èñò è ñëåäîâàòåëíî äîïóñòèì âèä.
Ïîâå÷åòî êîìïþòðè, êîèòî ñå îòêðèâàò ïðè ïðåòúðñâàíèÿòà, ñà ñúâìåñòèìè
ñúñ ñòàíäàðòà íà IBM çà ïåðñîíàëåí êîìïþòúð. Òåçè ìàøèíè îáèêíîâåíî ñå
ñúñòîÿò îò åêðàí, êëàâèàòóðà è îñíîâåí áëîê (ñúñ ñëîòîâå â ïðåäíàòà ÷àñò çà
ôëîïèäèñêîâè, êîìïàêòäèñêîâè è äðóãè óñòðîéñòâà). Øèðîêî ðàçïðîñòðàíåíè
ñà è äðóãè ìàøèíè, îñîáåíî ïåðñîíàëíè îðãàíàéçåðè è ïàëì êîìïþòðè. Òå
ìîãàò äà ñúäúðæàò ãîëåìè êîëè÷åñòâà äàííè è òî íà ìåñòà, íà ïðúâ ïîãëåä
íåî÷åâèäíè çà ðàçñëåäâàùèÿ.
Á. Âèäîâå åëåêòðîííè óñòðîéñòâà – îáåêò çà

ïðåòúðñâàíå è èççåìâàíå
1. Íàñòîëíè è ïðåíîñèìè êîìïþòðè
1.1. Ïðè îòêðèâàíå íà êîìïþòúðíà àïàðàòóðà, êîÿòî

å èçêëþ÷åíà:
 Îáåçîïàñåòå è îñèãóðåòå êîíòðîë íàä ïðîñòðàíñòâîòî, â êîåòî å îòêðèòà
àïàðàòóðàòà;
 Îòâåäåòå õîðàòà îò
êîìïþòúðà è èçòî÷íèêà íà
çàõðàíâàíåòî;
 Â íèêàêúâ ñëó÷àé íå
âêëþ÷âàéòå êîìïþòúðà;
 Óâåðåòå ñå, ÷å
êîìïþòúðúò å èçêëþ÷åí.
Íÿêîè ñêðèéíñåéâúðè ñàìî
ñúçäàâàò òîâà âïå÷àòëåíèå.
Ñâåòåùèòå ëàìïè÷êè íà
õàðä äèñêà è ìîíèòîðà
ïîêàçâàò, ÷å ìàøèíàòà
âñúùíîñò å âêëþ÷åíà;
 Èìàéòå ïðåäâèä, ÷å
íÿêîè ëàïòîïè ñå âêëþ÷âàò
Ïðèìåðíî ðàáîòíî ìÿñòî ñ âäèãàíå íà êàïàêà;
ñ èçêëþ÷åíà êîìïþòúðíà êîíôèãóðàöèÿ –
 Èçêëþ÷åòå çàõðàí-
îáåêò íà ïðåòúðñâàíåòî (ñíèìêà îòçàä)
âàíåòî è äðóãèòå óñòðîéñòâà
îò êîíòàêòèòå. (Êîìïþòúð, êîéòî íà âèä å èçêëþ÷åí, áè ìîãúë äà å â „ñïÿù“
ðåæèì è äà ìîæå äà áúäå äîñòèãíàò äèñòàíöèîííî, êàòî ïðè òîâà ñå ïðîìåíÿò
èëè èçòðèâàò ôàéëîâå);
 Ñëîæåòå åòèêåòè è ñíèìàéòå/çàïèøåòå íà âèäåî âñè÷êè íàëè÷íè
êîìïîíåíòè. Àêî íå ðàçïîëàãàòå ñ ôîòîàïàðàò, íàïðàâåòå ñêèöà íà ñèñòåìàòà.
Ñëîæåòå åòèêåòè íà èçõîäèòå è êàáåëèòå, çà äà ìîæå ñèñòåìàòà äà áúäå ñãëîáåíà
ïî-íàòàòúê;
 Âíèìàòåëíî ïðèáåðåòå àïàðàòóðàòà è îòáåëåæåòå óíèêàëíèòå
èäåíòèôèêàòîðè. Îñíîâíèÿò áëîê, åêðàíúò, êëàâèàòóðàòà è äðóãîòî îáîðóäâàíå
ñëåäâà äà ñà ìàðêèðàíè ïîîòäåëíî;
 Óâåðåòå ñå, ÷å âñè÷êè êîìïîíåíòè èìàò ïðèêðåïåíè ïîïúëíåíè è
ïîäïèñàíè åòèêåòè (íåèçïúëíåíèåòî íà òîâà ïðàâèëî ìîæå äà çàòðóäíè
ñïàçâàíåòî íà ïîñëåäîâàòåëíîñòòà è àïàðàòóðàòà ìîæå äà áúäå îòõâúðëåíà îò
åêñïåðòèòå);
 Ïðåòúðñåòå ìÿñòîòî çà äíåâíèöè, òåòðàäêè èëè ëèñò÷åòà ñ íàäïèñàíè
ïàðîëè;
 Ìîæå äà ïîïèòàòå ïîòðåáèòåëÿ çà èçïîëçâàíèòå ïàðîëè. Àêî òîé äàäå
òàêèâà, çàïèøåòå ãè;
 Âîäåòå ïîäðîáåí ïðîòîêîë çà âñè÷êè äåéñòâèÿ, ïðåäïðèåòè ñïðÿìî
êîìïþòúðíàòà àïàðàòóðà.
1.2. Ïðè îòêðèâàíå íà êîìïþòúðíà àïàðàòóðà, êîÿ-

òî å âêëþ÷åíà:
 Îáåçîïàñåòå ïðîñòðàíñòâîòî, êúäåòî ñå íàìèðà àïàðàòóðàòà;
 Îòâåäåòå õîðàòà îò êîìïþòúðà è èçòî÷íèêà íà çàõðàíâàíåòî;
 Èçêëþ÷åòå ìîäåìà, àêî èìà òàêúâ;
 Àêî èìà îñíîâàíèÿ äà ñå ñìÿòà, ÷å êîìïþòúðúò å ñâúðçàí â ìðåæà,
ïîòúðñåòå ñúâåò îò ñúîòâåòíàòà ñëóæáà, êðèìèíàëèñò èëè âúíøåí ñïåöèàëèñò;
 Íå ïðèåìàéòå ñúâåòè îò ñîáñòâåíèêà/ïîòðåáèòåëÿ íà êîìïþòúðà;
 Íå äîêîñâàéòå êëàâèàòóðàòà, íå ùðàêàéòå ñ ìèøêàòà;
 Äîêóìåíòèðàéòå êàêâî èìà íà åêðàíà ÷ðåç ñíèìêà èëè áåëåæêè çà
ñúäúðæàíèåòî;
 Àêî åêðàíúò å ïðàçåí èëè ðàáîòè ñêðèéíñåéâúð, ðàçñëåäâàùèÿò ñëóæèòåë
òðÿáâà äà ðåøè äàëè èñêà åêðàíúò äà ñå âúðíå íà ðàáîòåí ðåæèì. Àêî å òàêà,
ñëåä ëåêî äâèæåíèå ñ ìèøêàòà ðàáîòíèÿò ðåæèì ñå âðúùà èëè ñå îêàçâà, ÷å
ñêðèéíñåéâúðúò å çàùèòåí ñ ïàðîëà. Àêî åêðàíúò ñå âúðíå â ðàáîòåí ðåæèì,
ñíèìàéòå èëè çàïèøåòå íà âèäåî è îòáåëåæåòå ñúäúðæàíèåòî ìó. Àêî å íàëèöå
çàùèòà ÷ðåç ïàðîëà, ïðîäúëæåòå ñúñ ñòúïêèòå ïî-äîëó, áåç äà äîêîñâàòå îòíîâî
ìèøêàòà. Îòáåëåæåòå âðåìåòî è ðåçóëòàòèòå îò èçïîëçâàíåòî íà ìèøêàòà;
 Àêî íÿìà âúçìîæíîñò çà ñúâåò îò ñïåöèàëèñò, èçâàäåòå êàáåëà íà
çàõðàíâàíåòî îò çàäíàòà ÷àñò íà êîìïþòúðà, áåç äà çàòâàðÿòå íèêàêâè
ïðîãðàìè. Êîãàòî èçâàæäàòå êàáåëà, âèíàãè èçâàæäàéòå êðàÿ, êîéòî âëèçà â
êîìïþòúðà, à íå òîçè, êîéòî âëèçà â êîíòàêòà. Òîâà ùå ïðåäïàçè õàðä äèñêà
îò çàïèñâàíå íà íîâà èíôîðìàöèÿ, àêî ñå âêëþ÷è UPS óñòðîéñòâî;
 Ñëîæåòå åòèêåòè è ñíèìàéòå èëè çàïèøåòå íà âèäåî âñè÷êè íàëè÷íè
êîìïîíåíòè, âêëþ÷èòåëíî êàáåëèòå. Àêî íÿìàòå òàêàâà âúçìîæíîñò, èçãîòâåòå
ñêèöà íà ñèñòåìàòà. Ñëîæåòå
åòèêåòè íà ïîðòîâåòå è êàáåëèòå,
çà äà ìîæå êîìïþòúðúò äà áúäå
ñãëîáåí ïî-êúñíî;
 Èçâàäåòå âñè÷êè îñòàíàëè
êàáåëè, êîèòî ñâúðçâàò êîìïþòúðà
ñ äðóãè èçòî÷íèöè íà çàõðàíâàíå
íà ïîäà èëè íà ñòåíàòà;
 Âíèìàòåëíî ïðèáåðåòå îáî-
ðóäâàíåòî è îòáåëåæåòå óíèêàëíèòå
ìó èäåíòèôèêàòîðè. Îñíîâíèÿò
áëîê, åêðàíúò, êëàâèàòóðàòà è äðó-
Ïîñòàâÿíå íà åòèêåòè íà èçõîäèòå ãîòî îáîðóäâàíå ñëåäâà äà èìàò
è êàáåëèòå çà ðàçëè÷íè íîìåðà;
ïîñëåäâàùî ñãëîáÿâàíå íà ñèñòåìàòà  Óâåðåòå ñå, ÷å âñè÷êè êîì-
ïîíåíòè èìàò ïðèêðåïåíè ïîäïèñàíè åòèêåòè. Íåèçïúëíåíèåòî íà òîâà ïðàâèëî
ìîæå äà çàòðóäíè ñïàçâàíåòî íà ïîñëåäîâàòåëíîñòòà è àïàðàòóðàòà ìîæå äà
áúäå îòõâúðëåíà îò åêñïåðòèòå;
 Ïðåäè äà ÿ ïðèáåðåòå, îñòàâåòå àïàðàòóðàòà äà èçñòèíå;
 Ïðåòúðñåòå ïðîñòðàíñòâîòî çà äíåâíèöè, òåòðàäêè èëè ëèñò÷åòà ñ
íàïèñàíè ïàðîëè. Òå ÷åñòî ñà ïðèêðåïåíè èëè ïîñòàâåíè áëèçî äî êîìïþòúðà;
 Àêî ñîáñòâåíèêúò/ïîòðåáèòåëÿò å ñêëîíåí äà ñúäåéñòâà, ïîïèòàéòå ãî
äàëè èìà íÿêàêâè ïàðîëè. Àêî òîé äàäå òàêèâà, îòáåëåæåòå ãè âíèìàòåëíî;
 Âîäåòå ïîäðîáåí ïðîòîêîë çà âñè÷êè äåéñòâèÿ, ïðåäïðèåòè ñïðÿìî
êîìïþòúðíîòî îáîðóäâàíå.
1.3 Êàêâî ñëåäâà äà ñå èççåìå

à) Çà ïîñëåäâàùî ñãëîáÿâàíå íà êîìïþòúðíàòà ñèñòåìà:
 îñíîâåí áëîê (íàé-÷åñòî êóòèÿòà, êúì êîÿòî ñà ïðèêà÷åíè ìîíèòîðúò
è êëàâèàòóðàòà);
 ìîíèòîð;
 êëàâèàòóðà è ìèøêà;
 âñè÷êè êàáåëè
(âêëþ÷èòåëíî òåçè çà çàõ-

ðàíâàíåòî);
 çàõðàíâàíèÿòà;
 âúíøíè õàðä äèñêîâå;
 âúíøíè õàðäóåðíè ïðèñïî-
ñîáëåíèÿ, áåç êîèòî îïðåäåëåíè

êîìïþòúðíè ïðîãðàìè íå ìîãàò äà
ðàáîòÿò, ìàëêè êîíåêòîðè, âêëþ-
÷åíè â çàäíàòà ÷àñò íà ìàøèíàòà, Çàñíèìàíå íà åêðàíà íà ðàáîòåù
îáèêíîâåíî â èçõîäà, ìàðêèðàí ñ êîìïþòúð ïðåäè èçêëþ÷âàíåòî ìó
PRINTER èëè LPT1;
 ìîäåìè (íÿêîè îò òÿõ ñúäúðæàò òåëåôîííè íîìåðà);
 âúíøíè äèñêîâè èëè äðóãè óñòðîéñòâà.
á) Çà èçâëè÷àíå íà äîêàçàòåëñòâà:
Îïèñàíè â ïðîòîêîëà Îïèñàí â ïðîòîêîëà

è ïîäãîòâåíè çà èççåìâàíå è ïîäãîòâåí çà èççåìâàíå
äèñêåòè è êîìïàêòäèñêîâå òâúðä äèñê
 ôëîïè äèñêîâå;
 ëåíòè çà backup êîïèÿ;
 Jaz/Zip ëåíòîâè óñòðîéñòâà çà àðõèâèðàíå;
 êîìïàêòäèñêîâå;
Îáùà ñíèìêà íà Äåòàéëíà ñíèìêà íà

âúòðåøíîñòòà íà êîìïþòúðà èççåìâàíèÿ õàðä äèñê
 õàðä äèñêîâå, íåñâúðçàíè ñ êîìïþòúðà;

 PCMCIA êàðòè.
â) Çà ïîäïîìàãàíå èçñëåäâàíåòî íà îáîðóäâàíåòî:

 íàðú÷íèöè ïî êîìïþòðè è ñîôòóåð;
 ëèñò÷åòà ñ íàïèñàíè ïàðîëè;
 âñÿêàêâè ïëàòêè;
 êëþ÷îâå.
Â ñëó÷àé íà èççåìâàíå íà õàðä äèñê îò êîìïþòúðà, êîéòî òðÿáâà äà å
èçêëþ÷åí è âñè÷êè êàáåëè èçâàäåíè, ñå ïðàâÿò îáùà ñíèìêà íà êîìïþòúðà,
äåòàéëíà ñíèìêà íà õàðä äèñêà, ñëåä êîåòî õàðä äèñêúò ñå ïîäãîòâÿ çà èççåìâàíå.
ã) Çà ñðàâíèòåëåí àíàëèç íà ïå÷àòíè êîïèÿ:
 ïðèíòåðè, ïå÷àòíè êîïèÿ è õàðòèÿ çà ïðèíòåðè çà ñðàâíèòåëåí àíàëèç,
àêî å íåîáõîäèì.
2. Åëåêòðîííè îðãàíàéçåðè
Åëåêòðîííèòå îðãàíàéçåðè âàðèðàò îò ìíîãî ìàëêè è åâòèíè óñòðîéñòâà ñ
ïàìåò çà íÿêîëêî äåñåòêè òåëåôîííè íîìåðà äî ãîëåìè, ñêúïè ìàøèíè ñ
ìîùíîñòòà íà íÿêîè íàñòîëíè ïåðñîíàëíè êîìïþòðè è ñ âúçìîæíîñò çà
ñúõðàíåíèå íà ãîëåìè êîëè÷åñòâà òåêñòîâè, çâóêîâè, ãðàôè÷íè è äðóãè ôàéëîâå.
Íàé-ìîùíèòå óñòðîéñòâà èçïîëçâàò îïåðàöèîííà ñèñòåìà Windows CE, êîÿòî
ãè ïðàâè íàïúëíî ñúâìåñòèìè ñ ïåðñîíàëíèòå êîìïþòðè ïîä Windows.
Åëåêòðîííèòå îðãàíàéçåðè ìîãàò äà áúäàò íàðå÷åíè Äèãèòàëåí äíåâíèê,
Ïàëì óñòðîéñòâî, Ìåìî Ìàñòúð, Äåéòàáàíê êàëêóëàòîð è äð. Âñè÷êè
îðãàíàéçåðè ñå ðàçëè÷àâàò âúâ ôóíêöèèòå ñè, íî êàòî öÿëî ñëåäâàò îáù äèçàéí.
Òå ñúäúðæàò ìàëúê ìèêðîêîìïþòúð ñ ìèíèàòþðíà êëàâèàòóðà è äèñïëåé ñ
òå÷íè êðèñòàëè çàåäíî ñ ÷èïîâå ïàìåò, êúäåòî ñå ñúõðàíÿâà èíôîðìàöèÿòà.
Êîëè÷åñòâîòî íàëè÷íà ïàìåò ÷åñòî å îçíà÷åíî â èìåòî íà îðãàíàéçåðà,
íàïðèìåð: 2 ÊÂ, 16 ÊÂ, 32 ÊÂ è ò.í. Ñúêðàùåíèåòî ÊÂ îçíà÷àâà „êèëîáàéò“ è
1 ÊÂ ïðåäñòàâëÿâà 1024 áàéòà òåêñò. Ïàìåòòà ñå ïîääúðæà îò áàòåðèè è àêî òå
ñå èçòîùÿò, öÿëàòà èíôîðìàöèÿ îò îðãàíàéçåðà ìîæå äà ñå çàãóáè. ×åñòî èìà
äâà êîìïëåêòà áàòåðèè – åäèí îñíîâåí, êîéòî ïîääúðæà äèñïëåÿ è êëàâèàòóðàòà,
êîãàòî îðãàíàéçåðúò å âêëþ÷åí, è åäèí ðåçåðâåí, êîéòî çàïàçâà èíôîðìàöèÿòà
â ïàìåòòà, àêî è êîãàòî îñíîâíèòå áàòåðèè ñïðàò.
Èìà íÿêîëêîñòîòèí ðàçëè÷íè ìîäåëà åëåêòðîííè îðãàíàéçåðè è ïî÷òè
âñè÷êè ñå ðàçëè÷àâàò åäèí îò äðóã. Ôóíêöèèòå èì ñå çàäåéñòâàò îò ðàçëè÷íè
êëàâèøíè êîìáèíàöèè, êîèòî íå ñå ïîä÷èíÿâàò íà åäèíåí ñòàíäàðò.
2.1. Ðàçøèðåíèÿ íà ïàìåòòà
Ìíîãî îò ïî-ãîëåìèòå îðãàíàéçåðè èìàò íà÷èíè, ïî êîèòî âúòðåøíàòà

ïàìåò äà ñå ðàçøèðè ÷ðåç äîáàâÿíå íà óñòðîéñòâà, êîèòî ìîãàò è äà ïðàâÿò
backup êîïèÿ íà èíôîðìàöèÿòà. Òå ñå íàðè÷àò ñ ïàòåíòîâàíè íàçâàíèÿ, êàòî IC
êàðòè, Solid State äèñêîâå èëè memory äèñêîâå, è ñå ïðèêðåïÿò íà èçõîäèòå íà
îðãàíàéçåðà, ñïåöèàëíî ïðåäíàçíà÷åíè çà òîâà. Òåçè êàðòè ñúäúðæàò ïàìåò,
êîÿòî ðàçøèðÿâà êàïàöèòåòà íà îðãàíàéçåðà èëè ïðîãðàìè, êîèòî óâåëè÷àâàò
ôóíêöèîíàëíîñòòà ìó. Òå ìîãàò äà èìàò ìíîãî ãîëÿì îáåì, íàïðèìåð 10 ìèëèîíà
çíàêà òåêñòîâà èíôîðìàöèÿ. Òåçè óñòðîéñòâà ñúäúðæàò èëè ñòàíäàðòíè ÷èïîâå
ïàìåò, ïîäîáíè íà òåçè â îðãàíàéçåðà, ñúñ ñîáñòâåíè ðåçåðâíè áàòåðèè, èëè
ñïåöèàëíè íîâè ìîäåëè ÷èïîâå ïàìåò, êîèòî íå ñå íóæäàÿò îò ðåçåðâíè áàòåðèè.
2.2. Çàùèòà ÷ðåç ïàðîëè
Ñúùåñòâóâàò ðåäèöà âàðèàíòè, êîèòî ïîçâîëÿâàò íà ïîòðåáèòåëÿ äà çàùèòè

÷àñò èëè öÿëàòà èíôîðìàöèÿ â îðãàíàéçåðà ñ ïîìîùòà íà ïàðîëà. Ïðè åäíà îò
ñõåìèòå îðãàíàéçåðúò èçèñêâà âúâåæäàíåòî íà ïàðîëà ïðè âêëþ÷âàíå, êàòî íå
ïîëçâà íèêàêâà èíôîðìàöèÿ ïðåäè äà ñå ïîëó÷è âÿðíàòà ïàðîëà. Â äðóã âàðèàíò
â îðãàíàéçåðà ñå îáîñîáÿâàò äâå îòäåëåíèÿ: òàéíî è îòâîðåíî. Çà äà ñå ïîëó÷è
äîñòúï äî èíôîðìàöèÿòà â òàéíîòî îòäåëåíèå, òðÿáâà äà ñå âúâåäå âÿðíàòà
ïàðîëà. Â òðåòà îò ñõåìèòå ôàéëîâåòå, çàùèòåíè ñ ïàðîëà, ñå êðèïòèðàò. Ôàéëúò
ñå ñúõðàíÿâà â ïàìåòòà â êðèïòèðàíà ôîðìà è íå ìîæå äà ñå îòâîðè, ïðåäè äà
ñå äàäå âÿðíàòà ïàðîëà çà êîíêðåòíèÿ ôàéë. Âúâ âñåêè îðãàíàéçåð èìà
âúçìîæíîñò çà åäíà èëè ïîâå÷å îò òåçè çàùèòè.
2.3. Âêëþ÷âàíå íà îðãàíàéçåðà
Âàæíîñòòà íà âêëþ÷âàíåòî íà îðãàíàéçåðà å ðàçëè÷íà ïðè ðàçëè÷íèòå

âèäîâå. Îò çíà÷åíèå å äà ñå îòáåëåæè, ÷å íàòèñêàíåòî íà êîï÷åòî ON âèíàãè
ïðîìåíÿ ïî åäèí èëè äðóã íà÷èí âúòðåøíàòà ïàìåò, à îòòàì è äîêàçàòåëñòâàòà.
Íàòèñêàíåòî íà êëàâèøè îò êëàâèàòóðàòà ñå çàïàçâà â ïàìåòòà, òàêà ÷å
íàòèñêàíåòî íà êîï÷åòî ON ñàìî ïî ñåáå ñè ïðîìåíÿ ñòîéíîñòèòå, ñúõðàíåíè
êúì ìîìåíòà â êëàâèøíàòà ïàìåò. Òàçè ïðîìÿíà íå å â ñúñòîÿíèå äà ïîâëèÿå
íà ñúõðàíåíèòå äàííè, íî êàêâî ùå ñå ñëó÷è ïî-íàòàòúê çàâèñè îò îïåðàöèîííàòà
ñèñòåìà è îò òîâà êàêâè îùå êëàâèøè ñå íàòèñêàò. Àêî ñå ðàáîòè ïîä Windows
CE, ïðè àêòèâèðàíåòî íà îïåðàöèîííàòà ñèñòåìà ùå íàñòúïÿò ïðîìåíè â ðåäèöà
ôàéëîâå, òàêà êàêòî íàñòúïâàò òàêèâà ïðè ðàáîòà íà ïåðñîíàëåí êîìïþòúð ïîä
Windows. Íÿêîè äðóãè îïåðàöèîííè ñèñòåìè, êîèòî ïàçÿò äàòèòå è ÷àñîâåòå íà
âñåêè ôàéë, ïðîìåíÿò õàðàêòåðèñòèêèòå íà ôàéëîâåòå, êîãàòî òå ñå îòâàðÿò è
çàòâàðÿò, êàòî òàêà ïðîìåíÿò è äîêàçàòåëñòâàòà.
2.4. Ïðèëîæåíèå íà ïðèíöèïèòå
Ïðè ðàáîòà ñ ïåðñîíàëåí êîìïþòúð îñíîâíàòà çàäà÷à å äà íå ñå ïðîìåíÿò

äîêàçàòåëñòâàòà íà õàðä äèñêà è äà ñå íàïðàâè èìèäæ, êîéòî äà îòðàçÿâà
ñúñòîÿíèåòî ìó êúì ìîìåíòà, â êîéòî å èççåò. Ïðè îðãàíàéçåðèòå íÿìà õàðä
äèñê è çàäà÷àòà å äà ñå ïðîìåíÿò âúçìîæíî íàé-ìàëêî äîêàçàòåëñòâà â îñíîâíàòà
ïàìåò è ÷àê òîãàâà äà ñå ðàçáåðå êàêâî ñå ñëó÷âà â óñòðîéñòâîòî. Ðÿäêî
ñúùåñòâóâà âúçìîæíîñò äà ñå íàïðàâè èìèäæ íà ïàìåòòà.
Îò òîâà ñëåäâàò äâå îñíîâíè ðàçëèêè ìåæäó ïåðñîíàëíèòå êîìïþòðè è
îðãàíàéçåðèòå. Çà äà ñå ïîëó÷è äîñòúï äî îðãàíàéçåðà, òîé ïî÷òè âèíàãè òðÿáâà
äà ñå âêëþ÷è, êîåòî íà ïðàêòèêà îçíà÷àâà, ÷å ïðèíöèï 1 ùå áúäå íàðóøåí. Åòî
çàùî å íåîáõîäèìî äà ñå îñèãóðè ñúîòâåòñòâèå ñ ïðèíöèï 2, çàùîòî ðÿäêî ìîæåì
äà íàïðàâèì èìèäæ íà ïàìåòòà, ñëåäîâàòåëíî òðÿáâà äà ðàáîòèì âúðõó
èçõîäíèòå äîêàçàòåëñòâà. Òîâà óâåëè÷àâà âàæíîñòòà íà óìåíèÿòà íà
èçñëåäîâàòåëÿ, êàêòî è íà ïðèíöèï 3 – èçãîòâÿíåòî íà ïîäðîáåí ïðîòîêîë.
2.5. Ïðîöåäóðè
Ïðè èççåìâàíåòî îðãàíàéçåðúò íå òðÿáâà äà å âêëþ÷åí. Òîé ñå ïîñòàâÿ â

çàïå÷àòàí ïëèê è ñå ñëàãà â òîðáè÷êà. Òàçè ïðîöåäóðà ãî ïðåäïàçâà îò îòâàðÿíå
è äîñòúï, äîêàòî å çàïå÷àòàí – ñèòóàöèÿ, êîÿòî ëåñíî ìîæå äà âúçíèêíå ïðè
ïî-ìàëêèòå îðãàíàéçåðè. Èçâúðøâà ñå ïðåòúðñâàíå è çà ñâúðçàíè óñòðîéñòâà,
íàïðèìåð IC êàðòè, Solid State äèñêîâå, êàêòî è ïðèñïîñîáëåíèÿ çà ñâúðçâàíå
íà îðãàíàéçåðà ñ ïåðñîíàëåí êîìïþòúð.
Àêî ïðè îòêðèâàíåòî ìó îðãàíàéçåðúò å âêëþ÷åí, òðÿáâà äà ñå ïðåöåíè
äàëè äà íå ñå èçêëþ÷è ÷ðåç êîï÷åòî çà âêëþ÷âàíå è èçêëþ÷âàíå (on/off), çà äà ñå
çàïàçè æèâîòúò íà áàòåðèèòå. Äàòàòà è ÷àñúò íà äåéñòâèåòî ñå îòáåëÿçâàò. Ïîñëå
ñå ïàêåòèðà, êàêòî å îáÿñíåíî ïî-ãîðå.
Îðãàíàéçåðúò íèêîãà íå ñå âðúùà íà îáâèíÿåìèÿ íà ìÿñòî èëè ïðåäè äà ñà
ïðèêëþ÷èëè ïðîöåäóðèòå ïî èçâëè÷àíå íà äîêàçàòåëñòâàòà. Íàòèñêàíåòî íà
êîï÷åòî RESET èëè èçâàæäàíåòî íà áàòåðèèòå ìîæå äà äîâåäå äî èçãóáâàíåòî
íà öÿëàòà èíôîðìàöèÿ îò îðãàíàéçåðà.
Îùå â íàé-ðàííèòå åòàïè îðãàíàéçåðúò òðÿáâà äà áúäå ïðåãëåäàí îò
êîìïåòåíòåí ñëóæèòåë è áàòåðèèòå äà áúäàò ñìåíåíè, àêî å íóæíî, çà äà ñå
èçáåãíå çàãóáà íà äîêàçàòåëñòâà. Òàçè ïðîöåäóðà òðÿáâà äà ñå ïðèëàãà ðåäîâíî
íà îêîëî ìåñåö, çà äà ìîæå äîêàçàòåëñòâàòà äà ñå çàïàçÿò, äîêàòî äåëîòî
ïðèêëþ÷è. Äîñòúï òðÿáâà äà ñå îñèãóðè ñàìî íà êîìïåòåíòíî ëèöå, êîåòî
ðàçáèðà îñîáåíîñòèòå íà ñúîòâåòíèÿ ìîäåë. Êàêòî ñå ïðåïîðú÷âà ïî-ãîðå, â
îáÿñíåíèåòî íà ïðèíöèïèòå, îò æèçíåíà âàæíîñò å äîñòúï äà èìà ñâèäåòåë,
êîéòî ìîæå äà äàâà ïîêàçàíèÿ â ñúäà.
Çàðàäè øèðîêàòà ãàìà îðãàíàéçåðè òóê íå ñå ïðàâè îïèò äà ñå èçëîæàò
ñòúïêèòå, êîèòî òðÿáâà äà ïðåäïðèåìàò êîìïåòåíòíèòå ñëóæèòåëè ïðè äîñòúïà
äî òÿõ. Òå ñå ðàçëè÷àâàò çíà÷èòåëíî îò ìîäåë äî ìîäåë, îñîáåíî ñ îãëåä íà
èçïîëçâàíàòà îïåðàöèîííà ñèñòåìà è íà äîñòúïà äî çîíè, çàùèòåíè ÷ðåç ïàðîëè.
3. Ìðåæîâè èëè áèçíåñ êîìïþòðè
 Îïàçåòå ìÿñòîòî ñ îãëåä íèêîé äà íå áúäå äîïóñêàí îñâåí ïåðñîíàëà,

êîéòî å áèë îáó÷åí äà ðàáîòè ñ ìðåæîâè ñèñòåìè.
 Èçäúðïâàíåòî íà åäèí êàáåë ìîæå äà:
 ïðåäèçâèêà ñåðèîçíî ïîâðåæäàíå íà ñèñòåìàòà;
 äà ïðåêúñíå íîðìàëíàòà ðàáîòà;
 äà ïðåäèçâèêà îòãîâîðíîñò îò ñòðàíà íà ñëóæèòåëÿ èëè îòäåëà ìó.

4. Äðóãè íîñèòåëè íà èíôîðìàöèÿ
Ñëåäâà äà ñå èìà ïðåäâèä, ÷å äîêàçàòåëñòâà â êîíêðåòíîòî íàêàçàòåëíî

ðàçñëåäâàíå ìîãàò äà ñå ñúäúðæàò îùå â ðåäèöà äðóãè åëåêòðîííè óñòðîéñòâà,
íàìåðåíè ïðè ïðåòúðñâàíå. Òàêèâà ñà: ìîáèëíè òåëåôîíè; ïåéäæúðè;
ñòàöèîíàðíè òåëåôîíè; òåëåôîííè ñåêðåòàðè; ôàêñ àïàðàòè; äèêòîôîíè;
öèôðîâè êàìåðè.
Àêî íÿêîé îò òåçè ïðåäìåòè ùå ñå èççåìâà, òîé òðÿáâà äà áúäå èçêëþ÷åí
îò çàõðàíâàíåòî, ñíàáäåí ñ åòèêåò, ôîòîãðàôèðàí è ïðèáðàí.
Êîìïþòúðíè ïðåñòúïëåíèÿ (â øèðîê ñìèñúë íà äóìàòà) èëè

ïðåñòúïëåíèÿ ñ èçïîëçâàíå íà äðóãè åëåêòðîííè ñðåäñòâà (öèôðîâè
èíôîðìàöèîííè íîñèòåëè)
Åëåêòðîííèòå óñòðîéñòâà ìîãàò äà ñúäúðæàò æèçíåíîâàæíè äîêàçàòåëñòâà,

ñâúðçàíè ñ êðèìèíàëíè äåéíîñòè. Àêî íå ñúùåñòâóâà íÿêàêâà àâàðèéíà ñèòóàöèÿ,
íå òðÿáâà äà ñå ïîçâîëÿâà äîñòúï äî óñòðîéñòâîòî. Â ñëó÷àé ÷å å íåîáõîäèìî
äà ñå ïîçâîëè äîñòúï äî óñòðîéñòâîòî, îòáåëåæåòå âñè÷êè äåéñòâèÿ, ñâúðçàíè ñ
ìàíèïóëèðàíåòî ìó, çà äà ìîæå äà ñå äîêóìåíòèðà ïîñëåäîâàòåëíîñòòà è äà ñå
ïðåäïàçè öåëîñòòà íà äîêàçàòåëñòâîòî.
4.1. Ìîáèëíè òåëåôîíè

Ïîòåíöèàëíè äîêàçàòåëñòâà, êîèòî ñå ñúäúðæàò â ìîáèëíèòå óñòðîéñòâà:
íàáèðàíèòå òåëåôîííè íîìåðà; èìåíà è àäðåñè; èäåíòèôèêàòîðè íà
ïîâèêâàùàòà ñòðàíà ïðè ïîñòúïâàùè îáàæäàíèÿ. Â ïàìåòòà íà ìîáèëíèòå
òåëåôîíè ñå ñúõðàíÿâà è äðóãà âàæíà çà ñëåäñòâèåòî èíôîðìàöèÿ: íîìåðà íà
òåëåôîíè è ïåéäæúðè; èìåíà è àäðåñè; PIN íîìåðà; íîìåðà çà äîñòúï äî
ãëàñîâàòà ïîùà; ïàðîëà çà ãëàñîâàòà ïîùà; íîìåðà íà äåáèòíè êàðòè; íîìåðà
íà êàðòè çà îáàæäàíå; èíôîðìàöèÿ çà äîñòúï äî åëåêòðîííàòà ïîùà è äî
Èíòåðíåò; èíôîðìàöèÿ çà ïðîâàéäåðà (äîñòàâ÷èêà) íà óñëóãèòå.
Ïðàâèëîòî „Âêëþ÷åíî/Èçêëþ÷åíî“ – (“ON”/“OFF”)
1. Àêî óñòðîéñòâîòî å áèëî âêëþ÷åíî (“ON”) – íå ãî èçêëþ÷âàéòå
(“OFF”).
 Èçêëþ÷âàíåòî ìó (“OFF”) ìîæå äà ïðåäèçâèêà çàäåéñòâàíå íà ôóíêöèÿòà
ìó çà áëîêèðàíå („çàêëþ÷âàíå“).
 Çàïèøåòå öÿëàòà èíôîðìàöèÿ âúðõó èíäèêàöèÿòà (àêî å âúçìîæíî,
ôîòîãðàôèðàéòå ÿ).
 Ïðåäè òðàíñïîðòèðàíåòî íà óñòðîéñòâîòî, èçêëþ÷åòå çàõðàíâàíåòî ìó
(èçâàäåòå âñè÷êè íàëè÷íè çàõðàíâàùè êàáåëè).
2. Àêî óñòðîéñòâîòî å áèëî èçêëþ÷åíî (“OFF”) – îñòàâåòå ãî
èçêëþ÷åíî (“OFF”).
 Âêëþ÷âàíåòî ìó ìîæå äà ïðîìåíè äîêàçàòåëñòâàòà âúðõó óñòðîéñòâîòî
(êàêòî å è ïðè êîìïþòðèòå).
 Ñëåä âçåìàíåòî ìó, çàíåñåòå ãî íà ñïåöèàëèñò âúçìîæíî íàé-ñêîðî èëè
âëåçòå â êîíòàêò ñ ïðîâàéäåðà (äîñòàâ÷èêà) îò ìåñòíàòà òåëåôîííà ñëóæáà.
 Ïðîâàéäåðúò íà ìåñòíèòå òåëåôîííè óñëóãè ìîæå äà áúäå èäåíòèôèöèðàí
÷ðåç ëåïåíêèòå âúðõó ìîáèëíèÿ òåëåôîí èëè ÷ðåç SIM êàðòàòà â òåëåôîíà.
 Íàïðàâåòå âñè÷êî âúçìîæíî çà îòêðèâàíåòî íà êàêâèòî è äà áèëî
íàðú÷íèöè çà ðàáîòà ñ óñòðîéñòâîòî, çàåäíî ñ êàáåëèòå ìó è äðóãèòå ñâúðçàíè
ñ íåãî óñòðîéñòâà.
 Çàáàâÿíå íà ïðîâåæäàíåòî íà èçñëåäâàíåòî ìîæå äà äîâåäå äî çàãóáâàíå
íà èíôîðìàöèÿ â ñëó÷àé, ÷å åëåêòðîçàõðàíâàíåòî îò áàòåðèéíîòî èëè
âúòðåøíîòî çàõðàíâàíå ñòàíå íåäîñòàòú÷íî.
 Âçåìåòå íåîáõîäèìèòå ìåðêè âúâ âðúçêà ñ ìàíèïóëèðàíåòî è
ñúõðàíÿâàíåòî íà óñòðîéñòâîòî – íàïðèìåð ïî îòíîøåíèå íà ñòóäà, âëàãàòà è
ïð.
 Ïîìèñëåòå îòíîñíî íÿêàêúâ ïðèíóæäàâàù ïðîöåñ – íàïðèìåð ïðèçîâêà
èëè çàïèòâàíå, çà äà ìîæå ïðîâàéäåðúò (äîñòàâ÷èêúò) íà ìåñòíèòå òåëåôîííè
óñëóãè äà ïðåäîñòàâè äîïúëíèòåëíà èíôîðìàöèÿ.
4.2. Áåçæè÷íè òåëåôîíè

Ïîòåíöèàëíè äîêàçàòåëñòâà: íàáèðàíèòå òåëåôîííè íîìåðà; çàïàìåòåíèòå
òåëåôîííè íîìåðà çà áúðçî íàáèðàíå; èäåíòèôèêàòîðè íà ïîâèêâàùàòà ñòðàíà
ïðè ïîñòúïâàùè îáàæäàíèÿ; äðóãà èíôîðìàöèÿ – íîìåðà íà òåëåôîíè è
ïåéäæúðè, èìåíà è àäðåñè, PIN íîìåðà, íîìåðà çà äîñòúï äî ãëàñîâàòà ïîùà
èëè òåëåôîííèÿ ñåêðåòàð.
Ïðàâèëîòî „Âêëþ÷åíî/Èçêëþ÷åíî“ – “ON”/“OFF”.
1. Àêî óñòðîéñòâîòî å áèëî âêëþ÷åíî “ON” – íå ãî èçêëþ÷âàéòå
“OFF”.
 Èçêëþ÷âàíåòî ìó “OFF” ìîæå äà ïðåäèçâèêà çàäåéñòâàíå íà ôóíêöèÿòà
 Ïðåäè òðàíñïîðòèðàíåòî íà óñòðîéñòâîòî èçêëþ÷åòå çàõðàíâàíåòî ìó
2. Àêî óñòðîéñòâîòî å áèëî èçêëþ÷åíî “OFF” – îñòàâåòå ãî èçêëþ÷åíî
“OFF”.
 Âêëþ÷âàíåòî ìó ìîæå äà ïðîìåíè äîêàçàòåëñòâàòà âúðõó óñòðîéñòâîòî
(êàêòî å è ïðè êîìïþòðèòå).
 Ñëåä âçeìàíåòî ìó, çàíåñåòå ãî íà ñïåöèàëèñò âúçìîæíî íàé-áúðçî.
 Çàáàâÿíåòî íà ïðîâåæäàíåòî íà èçñëåäâàíåòî ìîæå äà äîâåäå äî çàãóáâàíå
íà çàïàìåòåíàòà èíôîðìàöèÿ â ñëó÷àé, ÷å åëåêòðîçàõðàíâàíåòî îò áàòåðèéíîòî
èëè âúòðåøíîòî çàõðàíâàíå ñòàíå íåäîñòàòú÷íî.
ñ íåãî óñòðîéñòâà.
 Ïîëàãàéòå íåîáõîäèìèòå ãðèæè âúâ âðúçêà ñ ìàíèïóëèðàíåòî è
ïð.
 Âñå ïî ÷åñòî íÿêîè äîìàøíè ñèñòåìè ñå ñâúðçâàò â ìðåæà, òàêà ÷å ïðè
ïîäîáåí ñëó÷àé ñå îáúðíåòå êúì ñïåöèàëèñò – òåõíè÷åñêè ïîìîùíèê.
4.3. Àâòîìàòè÷íè òåëåôîííè ñåêðåòàðè

Ïîòåíöèàëíè äîêàçàòåëñòâà: âõîäÿùè è èçõîäÿùè ñúîáùåíèÿ; íÿêîè
äóáëèêàòè íà òåëåôîíè; âúçìîæíî å íÿêîè äîìàøíè ñèñòåìè äà ñà ñâúðçàíè â
ìðåæà; íàáèðàíèòå òåëåôîííè íîìåðà; çàïàìåòåíè òåëåôîíè çà áúðçî íàáèðàíå;
èäåíòèôèêàòîðèòå íà ïîâèêâàùàòà ñòðàíà ïðè ïîñòúïâàùè îáàæäàíèÿ; äðóãà
èíôîðìàöèÿ – êàêòî ïðè áåçæè÷íèòå òåëåôîíè.
Ïðàâèëîòî „Âêëþ÷åíî/Èçêëþ÷åíî“ – “ON”/“OFF”.
1. Àêî óñòðîéñòâîòî å áèëî âêëþ÷åíî “ON” – íå ãî èçêëþ÷âàéòå
“OFF”.
 Èçêëþ÷âàíåòî ìó “OFF” ìîæå äà ïðåäèçâèêà çàäåéñòâàíå íà ôóíêöèÿòà
 Ïàçåòå ñå îò âúçìîæíîñòòà çà äèñòàíöèîíåí äîñòúï äî óñòðîéñòâîòî –
îòñúåäèíåòå ãî îò òåëåôîííàòà ëèíèÿ âúçìîæíî íàé-áúðçî. Åäíî âõîäÿùî
îáàæäàíå ìîæå äà ïðåäèçâèêà èçòðèâàíå íà íóæíàòà èíôîðìàöèÿ.
 Àêî å âúçìîæíî, èçïîëçâàéòå ìàãíèòîôîí çà çàïèñâàíå íà ðåãèñòðèðàíèòå
ñúîáùåíèÿ.
 Ïðåäè òðàíñïîðòèðàíåòî íà óñòðîéñòâîòî èçêëþ÷åòå çàõðàíâàíåòî ìó
2. Àêî óñòðîéñòâîòî å áèëî èçêëþ÷åíî “OFF” – îñòàâåòå ãî
èçêëþ÷åíî “OFF”.
Âêëþ÷âàíåòî ìó ìîæå äà ïðîìåíè äîêàçàòåëñòâàòà âúðõó óñòðîéñòâîòî
(êàêòî å ïðè êîìïþòðèòå).
 Ñëåä âçeìàíåòî ìó, çàíåñåòå ãî íà ñïåöèàëèñò âúçìîæíî íàé-áúðçî.
 Çàáàâÿíåòî íà ïðîâåæäàíåòî íà èçñëåäâàíåòî ìîæå äà äîâåäå äî çàãóáâàíå
íà çàïàìåòåíàòà èíôîðìàöèÿ â ñëó÷àé, ÷å åëåêòðîçàõðàíâàíåòî îò áàòåðèéíîòî
èëè âúòðåøíîòî çàõðàíâàíå ñòàíå íåäîñòàòú÷íî.
óñòðîéñòâà.
 Ïîëîæåòå íåîáõîäèìèòå ãðèæè âúâ âðúçêà ñ ìàíèïóëèðàíåòî è
ïð.
4.4. Ôàêñ óñòðîéñòâà
Ïîòåíöèàëíè äîêàçàòåëñòâà: ñïèñúê íà íîìåðà çà óñêîðåíî èçáèðàíå;

çàïàìåòåíè ôàêñ ñúîáùåíèÿ (âõîäÿùè è èçõîäÿùè); äíåâíèöè (æóðíàëè) çà
ïðåäàâàíåòî íà ôàêñ ñúîáùåíèÿ (âõîäÿùè è èçõîäÿùè); çàãëàâåí ðåä; ïîêàçàíèÿ
íà ÷àñîâíèêà.
Íàé-ïîäõîäÿùè äåéñòâèÿ íà ïðàêòèêà ñà:
1. Àêî óñòðîéñòâîòî å áèëî èçêëþ÷åíî “OFF” – îñòàâåòå ãî èçêëþ÷åíî
“OFF”.
2. Àêî óñòðîéñòâîòî å áèëî âêëþ÷åíî “ON”:
 Èçêëþ÷âàíåòî ìó ìîæå äà ïðåäèçâèêà çàãóáâàíå íà ïîñëåäíèÿ íàáèðàí
íîìåð è/èëè çàïàìåòåíî ôàêñ ñúîáùåíèå. Àêî èìà âúçìîæíîñò, íàé-íàïðåä
òðÿáâà äà ñå íàïðàâè êîíñóëòàöèÿ ñ íàðú÷íèêà, äîñòàâåí îò ïðîèçâîäèòåëÿ,
ïðåäè äà èçêëþ÷èòå óñòðîéñòâîòî.
 Çàïèøåòå çàïàìåòåíàòà èíôîðìàöèÿ ïðåäè èçêëþ÷âàíåòî íà
çàõðàíâàíåòî, àêî å âúçìîæíî òîâà.
 Íàïðàâåòå ñíèìêè.
3. Äðóãè ñúîáðàæåíèÿ:
 Çàïèøåòå íîìåðà íà òåëåôîííàòà ëèíèÿ, êúì êîÿòî å áèëî âêëþ÷åíî
(÷ðåç êóïëóíã) ôàêñ óñòðîéñòâîòî.
 Çàïèøåòå íîìåðà íà ìðåæîâàòà ëèíèÿ, êúì êîÿòî å áèëî âêëþ÷åíî (÷ðåç
êóïëóíã) ôàêñ óñòðîéñòâîòî.
 Çàãëàâíèÿò ðåä òðÿáâà äà å ñúùèÿò, êàêòî íîìåðà íà òåëåôîííàòà ëèíèÿ.
Òîçè çàãëàâåí ðåä ñå çàäàâà îò ñàìèÿ ïðîèçâîäèòåë.
 Íÿêîè ìîäåëè ôàêñ óñòðîéñòâà ìîãàò åäíîâðåìåííî äà ñå èçïîëçâàò è
êàòî êîïèðíè ìàøèíè, ñêåíåðè è ïðèíòåðè.
 Âçåìåòå âñè÷êè íàìåðåíè íàðú÷íèöè çà ðàáîòà ñ óñòðîéñòâîòî, çàåäíî
ñúñ ñàìîòî óñòðîéñòâî (àêî å âúçìîæíî).
4.5. „Ñìàðò“ è ìàãíèòíè êàðòè
Òå ìîãàò äà ñëóæàò çà íàé-ðàçíîîáðàçíè öåëè, íî èìàò ñõîäíè

õàðàêòåðèñòèêè. Ñúùåñòâóâàò äâà âèäà êàðòîâ èíòåðôåéñ êúì ÷åòÿùèòå
óñòðîéñòâà, ïîçâîëÿâàùè äîñòúï äî çàïèñàíàòà âúðõó êàðòàòà èíôîðìàöèÿ (ïî
ìàãíèòåí íà÷èí èëè âúðõó êîìïþòúðåí ÷èï, âêàðàí â ïëàñòìàñîâàòà êàðòà).
Ñúùåñòâóâàò äâà îñíîâíè òèïà „ñìàðò“ êàðòè. Ïúðâàòà ïðåäñòàâëÿâà
çàïàìåòÿâàùà êàðòà, êîÿòî ïðåäèìíî äåéñòâà êàòî óñòðîéñòâî çà ñúõðàíÿâàíå
íà çíà÷èòåëíà ïî îáåì öèôðîâà èíôîðìàöèÿ – çâóêîâè ôàéëîâå, ôîòîñíèìêè,
âèäåîìàòåðèàëè, äàííè è ïðîãðàìè. Âòîðèòå „ñìàðò“ êàðòè ñà ïîäîáíè íà
ôîíîêàðòèòå çà òåëåôîííè àïàðàòè, êîèòî â îñíîâíè ëèíèè ñà ìàëêè êîìïþòðè,
ñïîñîáíè äà èçâúðøâàò îïðåäåëåí áðîé èç÷èñëåíèÿ.
Êàðòè ñ ìàãíèòíà èâèöà, êàòî òÿ ìîæå äà áúäå èäåíòèôèöèðàíà êàòî ÷åðíà
èëè êàôÿâà èâèöà, ïðåìèíàâàùà ïî äúëæèíàòà íà êàðòàòà. Ñìåòêàòà èëè
èíôîðìàöèÿòà çà ïîëçâàòåëÿ ìîæå äà áúäå ñúõðàíÿâàíà âúðõó ìíîæåñòâî ïèñòè
âúðõó âñÿêà îò ìàãíèòíèòå èâèöè.
1. Âúïðîñè, êîèòî ìîãàò äà ïðåäèçâèêàò ïîäîçðåíèå âúâ âðúçêà ñúñ „ñìàðò“
êàðòèòå è ìàãíèòíèòå êàðòè:
 ãîëÿì áðîé êàðòè (ñ ðàçëè÷íè èìåíà èëè èçäàäåíè îò åäèí è ñúù
äîñòàâ÷èê);
 ïðèçíàöè çà ìàíèïóëèðàíå (êàðòèòå ñà íàìåðåíè â ïðèñúñòâèå ñ êîìïþòðè
èëè äðóãè åëåêòðîííè óñòðîéñòâà).

2. Âúïðîñè, êîèòî ìîãàò äà âúçíèêíàò ïðè íàìèðàíå íà „ñìàðò“ êàðòè è
ìàãíèòíè êàðòè:
 Íà êîãî å èçäàäåíà êàðòàòà (âàëèäåí ñîáñòâåíèê)?
 Êîé å èçäàë êàðòàòà?
 Êàêâà å áèëà óïîòðåáàòà íà êàðòàòà?
 Çàùî òàçè ëè÷íîñò èìà ãîëÿì áðîé êàðòè?
 Èìà ëè ïðèñúñòâèå íà êîìïþòúð, ñ êîéòî ìîæå äà áúäå ïðîìåíåíà
êàðòàòà?
Íàé-ïîäõîäÿùèòå äåéñòâèÿ íà ïðàêòèêà ñà:
 Äà ñå ôîòîãðàôèðà êàðòàòà.
 Îáîçíà÷àâàíå è èäåíòèôèöèðàíå íà õàðàêòåðèñòèêèòå.
 Îòêðèâàíå íà âúçìîæíè ïðîìåíè èëè ïðèçíàöè íà ìàíèïóëèðàíå ïî âðåìå
íà èçñëåäâàíåòî íà êàðòàòà.
 Èäåíòèôèöèðàíå íà ÷îâåêà, êîéòî å ïðèòåæàâàë êàðòàòà, êàêòî è êúäå
òî÷íî å áèëà íàìåðåíà.

4.6. Äèãèòàëíè (öèôðîâè) êàìåðè, âèäåî- è àóäèî-

(çâóêîâî) îáîðóäâàíå
Òåçè óñòðîéñòâà çà çàïèñâàíå âúðõó âèäåî- è àóäèîèíôîðìàöèîííè
íîñèòåëè ìîãàò äà áúäàò íà ïðèíöèïà íà çàïèñâàíå íà àíàëîãîâà èëè öèôðîâà
èíôîðìàöèÿ. È â äâåòå îáëàñòè ñúùåñòâóâà ãîëÿìî ðàçíîîáðàçèå îò ôîðìàòè.
Óñòðîéñòâàòà ìîãàò äà áúäàò ñâúðçàíè â ìðåæà, äà ðàáîòÿò ñàìîñòîÿòåëíî
èëè äà ñà ïåðñîíàëíè. Òå ìîãàò äà ñà: çà äîìàøíè ðàçâëå÷åíèÿ èëè çà áèçíåñ
èçïîëçâàíå; çà òåêñòîâå; çà íåïîäâèæíè èçîáðàæåíèÿ; çà ãðàôè÷íè èçîáðàæåíèÿ,
ñ âúçìîæíîñò çà ðåãèñòðèðàíåòî íà äàòà è âðåìå, àâòîð, èçïîëçâàíà ñèñòåìà è
ïð.
1. Àêî óñòðîéñòâîòî å èçêëþ÷åíî “OFF” – íå ãî âêëþ÷âàéòå “ON”.
2. Àêî óñòðîéñòâîòî å âêëþ÷åíî “ON” – êîíñóëòèðàéòå ñå ñúñ
ñïåöèàëèñò.
3. Àêî íÿìàòå íà ðàçïîëîæåíèå ñïåöèàëèñò:
 Îáåçîïàñåòå (îñèãóðåòå) çàïèñàíèòå èíôîðìàöèîííè íîñèòåëè:
 Èäåíòèôèöèðàéòå è îáåçîïàñåòå (îñèãóðåòå) çàïèñàíèòå èíôîðìàöèîííè

íîñèòåëè âúçìîæíî íàé-áúðçî.
 Â ñëó÷àé, ÷å ñå èçèñêâà íåçàáàâíî âúçïðîèçâåæäàíå (ïðåãëåæäàíå) íà
çàïèñàíèòå èíôîðìàöèîííè íîñèòåëè, íå èçïîëçâàéòå ðåæèìà íà „ïàóçà“ ïðè
äâèæåíèåòî (âúçïðîèçâåæäàíåòî) íà ëåíòàòà, îñâåí àêî òîâà íå å àáñîëþòíî
íàëîæèòåëíî. Ñïèðàíåòî íà ïàóçà íà çàïèñàíèòå èíôîðìàöèîííè íîñèòåëè –
íåçàâèñèìî äàëè ñòàâà äóìà çà âèäåî- èëè àóäèî-, ïðåäèçâèêâà íåâúçñòàíîâèìè
óâðåæäàíèÿ íà ëåíòàòà, êîåòî îò ñâîÿ ñòðàíà âîäè äî âëîøàâàíå íà êà÷åñòâîòî
íà âúçïðîèçâåæäàíèòå èçîáðàæåíèÿ èëè çâóöè.
 Íåçàáàâíî ïîñòàâåòå ùèôòîâåòå çà çàáðàíÿâàíå íà ðåæèìà íà çàïèñ âúðõó
çàïèñàíèòå èíôîðìàöèîííè íîñèòåëè, çà äà ìîæå äà ñå ïðåäîòâðàòè ñëó÷àéíîòî
çàïèñâàíå (ïðåïèñâàíå íà èíôîðìàöèÿòà) âúðõó òÿõ.
Îñèãóðÿâàíå íà óñòðîéñòâîòî:
 Ôîòîãðàôèðàéòå óñòðîéñòâîòî (åêðàíà èëè èíäèêàöèÿòà) è ñëåä òîâà
îòñúåäèíåòå âñè÷êè èçòî÷íèöè íà åëåêòðîçàõðàíâàíå. Èçâàæäàéòå êóïëóíãèòå
îòêúì çàäíàòà ñòðàíà íà óñòðîéñòâàòà. Àêî íå ìîæåòå äà íàïðàâèòå òîâà ñàìè,
íåîáõîäèìî å äà ñå îáúðíåòå âúçìîæíî íàé-áúðçî êúì ñïåöèàëèñò.
 Ïîñòàâåòå äîêàçàòåëñòâåíà ëåíòè÷êà (ëåïåíêà) âúðõó âñåêè îò ïðîðåçèòå
íà óñòðîéñòâàòà (äèñêåòíî è äðóãè ìåñòà çà ïîñòàâÿíå íà èíôîðìàöèîííè
íîñèòåëè).
 Ôîòîãðàôèðàéòå (íàïðàâåòå ÷åðòåæ è îáîçíà÷åòå) êîìïîíåíòèòå, çàåäíî
ñúñ ñúùåñòâóâàùèòå âðúçêè ìåæäó òÿõ;
 Îáîçíà÷åòå âñè÷êè êóïëóíãîâè ñúåäèíèòåëè (íàêðàéíèöè íà êàáåëè ïî
òàêúâ íà÷èí, ÷å äà å âúçìîæíî ïðè íåîáõîäèìîñò äà ñå âúçñòàíîâè ñâúðçâàíåòî).
 Àêî å íåîáõîäèìî, îïàêîâàéòå êîìïîíåíòèòå è ãè òðàíñïîðòèðàéòå èëè
ñúõðàíÿâàéòå êàòî ÷óïëèâà ñòîêà.
íà èíôîðìàöèÿòà, â ñëó÷àé ÷å åëåêòðîçàõðàíâàíåòî îò áàòåðèéíîòî èëè
 Ïîëîæåòå íåîáõîäèìèòå ãðèæè âúâ âðúçêà ñ ìàíèïóëèðàíåòî è ñúõðà-
íÿâàíåòî íà óñòðîéñòâîòî – íàïðèìåð, ïî îòíîøåíèå íà ñòóäà, âëàãàòà è ïð.
 Ïîëîæåòå âñè÷êè óñèëèÿ çà íàìèðàíå íà âñè÷êè âúçìîæíè íàðú÷íèöè çà
ðàáîòà ñ óñòðîéñòâîòî, çàåäíî ñúñ çàõðàíâàùèòå êàáåëè è äðóãèòå ñâúðçàíè ñ
íåãî ïðèíàäëåæíîñòè.
4.7. Óñòðîéñòâà çà åëåêòðîííè èãðè

Òåçè óñòðîéñòâà â ïîñëåäíî âðåìå ïðåäîñòàâÿò íà ïîëçâàòåëèòå ñè âñå ïî-
ãîëÿìà ôóíêöèîíàëíîñò è çàïî÷âàò äà ïðèëè÷àò íà ïåðñîíàëíèòå êîìïþòðè.
Ïîòåíöèàëíè äîêàçàòåëñòâà: çàïàìåòåíà èíôîðìàöèÿ – òåñòîâå,
èçîáðàæåíèÿ, çâóêîâè ñèãíàëè, âèäåîèçîáðàæåíèÿ; èíôîðìàöèÿ çà äîñòúïà äî
Èíòåðíåò; äàííè çà åëåêòðîííà ïîùà; íÿêîè îñíîâíè ïåðñîíàëíè èç÷èñëèòåëíè
ôóíêöèè.
1. Àêî óñòðîéñòâîòî å áèëî íàìåðåíî èçêëþ÷åíî “OFF” – íå ãî
âêëþ÷âàéòå.
3. Àêî íÿìà íà ðàçïîëîæåíèå òàêúâ ñïåöèàëèñò:
îòñúåäèíåòå âñè÷êè èçòî÷íèöè íà åëåêòðîçàõðàíâàíå. Èçâàäåòå êóïëóíãèòå îòêúì
çàäíàòà ñòðàíà íà óñòðîéñòâàòà. Àêî íå ìîæåòå äà íàïðàâèòå òîâà ñàìè,
íåîáõîäèìî å äà ñå îáúðíåòå âúçìîæíî íàé-áúðçî êúì ñïåöèàëèñò.
íà óñòðîéñòâàòà (äèñêåòíè è äðóãè ìåñòà çà ïîñòàâÿíå íà èíôîðìàöèîííèòå
íîñèòåëè).
ñúñ ñúùåñòâóâàùèòå âðúçêè ìåæäó òÿõ.
 Îáîçíà÷åòå âñè÷êè êóïëóíãîâè ñúåäèíèòåëè (íàêðàéíèöè íà êàáåëè) ïî
òàêúâ íà÷èí, ÷å äà å âúçìîæíî ïðè íåîáõîäèìîñò äà ñå âúçñòàíîâè ñâúðçâàíåòî.
 Àêî å íåîáõîäèìî, îïàêîâàéòå êîìïîíåíòèòå è ãè òðàíñïîðòèðàéòå èëè
ñúõðàíÿâàéòå êàòî ÷óïëèâà ñòîêà.
 Âçåìåòå íåîáõîäèìèòå ìåðêè âúâ âðúçêà ñ ìàíèïóëèðàíåòî è ñúõðà-
íÿâàíåòî íà óñòðîéñòâîòî – íàïðèìåð, ïî îòíîøåíèå íà ñòóäà, âëàãàòà è ïð.
 Ïîëîæåòå âñè÷êè óñèëèÿ çà íàìèðàíå íà âñè÷êè âúçìîæíè íàðú÷íèöè çà
ðàáîòà ñ óñòðîéñòâîòî, çàåäíî ñúñ çàõðàíâàùèòå êàáåëè è äðóãèòå ñâúðçàíè ñ
íåãî ïðèíàäëåæíîñòè.
4.8. Ïåðñîíàëíè èíôîðìàöèîííè ïîìîùíèöè (PDA)

Êîìïþòðèòå, êîèòî ñå ïîáèðàò â ðúêàòà, ïðåäîñòàâÿò âúçìîæíîñòè íà
ïîòðåáèòåëèòå, õàðàêòåðíè çà ïåðñîíàëíèòå êîìïþòðè, íî ñà ñúñ çíà÷èòåëíî
ïî-ìàëêè ãàáàðèòè.
Ïîòåíöèàëíè äîêàçàòåëñòâà: çàïàìåòåíà èíôîðìàöèÿ – òåêñòîâå,
èçîáðàæåíèÿ, àóäèîñèãíàëè, âèäåîèçîáðàæåíèÿ è äð.; èíôîðìàöèÿ çà äîñòúïà
äî Èíòåðíåò; èíôîðìàöèÿ çà åëåêòðîííà ïîùà; óêàçàòåëè, êàëåíäàðè ñúñ ñðåùè
è äð.; ìîãàò äà ðàáîòÿò â ìðåæà.
4.9. Ñèñòåìè çà ñèãóðíîñò

èçîáðàæåíèÿ, àóäèîñèãíàëè, âèäåîèçîáðàæåíèÿ è äð.; èíôîðìàöèÿ çà ñúáèòèÿòà
âúâ âðåìåòî; òåçè óñòðîéñòâà ìîãàò äà ðàáîòÿò ñàìîñòîÿòåëíî (íåçàâèñèìî)
èëè äà áúäàò ñâúðçàíè â ìðåæà ïîñðåäñòâîì Èíòåðíåò èëè ÷àñòíà (ñîáñòâåíà)
ìðåæà; íåîáõîäèìî å äà ñå êîíñóëòèðàòå ñ ïåðñîíàëà, îòãîâîðåí çà ïîääðúæêàòà
íà ñèñòåìàòà çà ñèãóðíîñò. Àêî íÿìàòå òàêàâà âúçìîæíîñò, òðÿáâà äà ñå îáúðíåòå
êúì ñïåöèàëèñò; ñèñòåìèòå, êîèòî ñå îñíîâàâàò âúðõó èçïîëçâàíåòî íà
ïåðñîíàëåí êîìïþòúð, èçèñêâàò ñïàçâàíåòî íà ñúùèòå óêàçàíèÿ, êîèòî ñà áèëè
äàäåíè çà ïåðñîíàëíèòå êîìïþòðè.
4.10. Êîìïþòúðíè ñèñòåìè çà àâòîìîáèëè
Òå ïðåäîñòàâÿò ðàçíîîáðàçíè âúçìîæíîñòè íà ïîòðåáèòåëèòå â ïðåäåëèòå

íà òåõíèòå àâòîìîáèëè.
èçîáðàæåíèÿ, êàðòè, àóäèîñèãíàëè è äð.; èíôîðìàöèÿ çà äîñòúïà äî Èíòåðíåò;
òåëåôîííè âúçìîæíîñòè; ìàðøðóòè è îáîçíà÷åíè ìåñòîïîëîæåíèÿ; ãðàôèöè
ïî âðåìå; åëåêòðîííà ïîùà.
Íàé-ïîäõîäÿùèòå äåéñòâèÿ íà ïðàêòèêà ñà:
1. Àêî óñòðîéñòâîòî å áèëî íàìåðåíî èçêëþ÷åíî “OFF” – íå ãî
âêëþ÷âàéòå “ON”.
3. Àêî íÿìà íà ðàçïîëîæåíèå òàêúâ ñïåöèàëèñò:
îòñúåäèíåòå âñè÷êè èçòî÷íèöè íà åëåêòðîçàõðàíâàíå. Èçâàæäàéòå êóïëóíãèòå
îòêúì çàäíàòà ñòðàíà íà óñòðîéñòâàòà. Àêî íå ìîæåòå äà íàïðàâèòå òîâà ñàìè,
íåîáõîäèìî å äà ñå îáúðíåòå âúçìîæíî íàé-áúðçî êúì ñïåöèàëèñò. Ïîâå÷åòî
ñèñòåìè îò òàêúâ òèï ñà âãðàäåíè â ñàìèÿ èíòåðèîð íà àâòîìîáèëà, èíòåãðèðàíè
ñà ñ ïðèáîðíîòî òàáëî èëè îáëàñòòà íà êîíçîëàòà, êîåòî íà ïðàêòèêà ïðàâè
òðóäíî èçâàæäàíåòî íà óñòðîéñòâîòî çà êðàòêî âðåìå. Èñòèíñêàòà èíôîðìàöèÿ
ìîæå äà áúäå ñúõðàíÿâàíà íà êîåòî è äà áèëî äðóãî ìÿñòî â àâòîìîáèëà.
íà óñòðîéñòâàòà (äèñêåòíè è äðóãè ìåñòà çà ïîñòàâÿíå íà èíôîðìàöèîííèòå
íîñèòåëè).
ñúñ ñúùåñòâóâàùèòå âðúçêè ìåæäó òÿõ.
 Îáîçíà÷åòå âñè÷êè êóïëóíãîâè ñúåäèíèòåëè (íàêðàéíèöè íà êàáåëè) ïî
òàêúâ íà÷èí, ÷å äà å âúçìîæíî ïðè íåîáõîäèìîñò äà ñå âúçñòàíîâè ñâúðçâàíåòî.
 Ïîëàãàéòå íåîáõîäèìèòå ãðèæè âúâ âðúçêà ñ ìàíèïóëèðàíåòî è
ñúõðàíÿâàíåòî íà óñòðîéñòâîòî.
 Ïîëîæåòå ìàêñèìàëíè óñèëèÿ çà íàìèðàíå íà âñè÷êè íàðú÷íèöè çà ðàáîòà
ñ óñòðîéñòâîòî, çàåäíî ñúñ çàõðàíâàùèòå êàáåëè è äðóãèòå ñâúðçàíè ñ íåãî
ïðèíàäëåæíîñòè.
Òðÿáâà äà ñå îáúðíå îñîáåíî âíèìàíèå íà âúçìîæíîñòèòå íà óñòðîéñòâàòà
îò òîçè òèï çà ïîçâîëÿâàíå íà äèñòàíöèîíåí äîñòúï äî òÿõ.
Òåçè ñèñòåìè îáèêíîâåíî ìîãàò äà áúäàò èíòåãðèðàíè çàåäíî ñ
ðàçíîîáðàçíè äðóãè ñèñòåìè, âêëþ÷èòåëíî: êîìóíèêàöèîííè ñèñòåìè;
íàâèãàöèîííè ñèñòåìè; ñèñòåìè çà ñèãóðíîñò; ñèñòåìè çà áåçîïàñíîñò; çà ðàç-
âëå÷åíèÿ; ïðåäîñòàâÿíå íà ïåðñîíàëíè èç÷èñëèòåëíè âúçìîæíîñòè; íà Èíòåðíåò;
âúçìîæíîñòè çà ðàáîòà ñ äèãèòàëíè (öèôðîâè) èçîáðàæåíèÿ è àóäèîñèãíàëè
â ìðåæîâà êîíôèãóðàöèÿ, ïîääúðæàíè âêúùè, íà ðàáîòíîòî ìÿñòî, íà
ìåñòàòà çà îáùåñòâåíè óñëóãè, êàêòî è ïîðòàòèâíè óñòðîéñòâà.
Ìîæå äà ñòàíå íåîáõîäèìî èçäàâàíå íà çàïîâåä çà îáèñê íà ïðîâàéäåðà
(äîñòàâ÷èêà) íà óñëóãèòå, ñ îãëåä íà ïîëó÷àâàíåòî íà äîïúëíèòåëíà èíôîðìàöèÿ.
4.11. Ñêèìåðè (“Skimmers”)
Òîâà ñà ïàðàçèòíè óñòðîéñòâà è äðóãè ïðèáîðè ñ ïðåñòúïíî

ïðåäíàçíà÷åíèå. Äîñòà ÷åñòî óñòðîéñòâàòà îò òîçè òèï, ïðåäíàçíà÷åíè çà
ïðåñòúïíî èçïîëçâàíå, ñà ñàìîðú÷íè è äî èçâåñòíà ñòåïåí ëåñíî óÿçâèìè.
Óñòðîéñòâàòà îò òîçè òèï ñà ðàçðàáîòâàíè ñ åäèíñòâåíîòî ïðåäíàçíà÷åíèå äà
îñúùåñòâÿâàò îïðåäåëåíà ñõåìà çà èçìàìà.
Ïðèìåðíè îáðàçöè íà âúíøí Ïîòåíöèàëíè äîêàçàòåëñòâà: íîìåðà

íîñèòåëè íà èíôîðìàöèÿ, íà êðàäåíè êðåäèòíè êàðòè; ïðîãðàìè
çà äåêîäèðàíå íà ñèñòåìè çà ñèãóðíîñò
êîèòî ìîãàò äà ñå îòêðèÿò â ïðîöåñà
íà àâòîìîáèëè; èíôîðìàöèÿ çà
íà ïðåòúðñâàíå è èççåìâàíå èäåíòèôèöèðàíå íà æåðòâèòå íà
ïðåñòúïëåíèÿòà; êîäîâå çà ïðîâåðêà íà êàðòè
Â. Òðàíñïîðò
Ïðåäè òðàíñïîðòèðàíå íà îñíîâíèÿ áëîê íà êîìïþòúðà, êàêòî è âñè÷êè
âúíøíè óñòðîéñòâà, óâåðåòå ñå îòíîâî, ÷å âñè÷êè íåîáõîäèìè ëåïåíêè è åòèêåòè
ñà ïîñòàâåíè.
Îñíîâåí áëîê íà êîìïþòúðà. Ðàáîòåòå âíèìàòåëíî. Àêî ãî ïðåíàñÿòå ñ
êîëà, íåêà ñòîè èçïðàâåí íà ìÿñòî, êúäåòî íÿìà îïàñíîñò îò ñèëåí óäàð. Äðúæòå
äàëå÷ îò èçòî÷íèöè íà ìàãíèòíî ëú÷åíèå (òîíêîëîíè, íàãðåâàòåëíè ñèñòåìè íà
ñåäàëêè è ñòúêëà, ïîëèöåéñêè ðàäèîñòàíöèè).
Ìîíèòîðè. Íàé-äîáðå ñå ïðåíàñÿò ñ åêðàíà íàäîëó íà çàäíàòà ñåäàëêà
íà êîëà (çàêðåïåíè ñ êîëàí).
Õàðä äèñêîâå è ïëàòêè. Êàêòî ïðè îñíîâíèÿ áëîê, ïàçåòå îò ìàãíèòíè
ïîëåòà. Ïîñòàâåòå â àíòèñòàòè÷íè èëè çäðàâè õàðòèåíè ïëèêîâå, èëè ïúê óâèéòå
â õàðòèÿ è ïîñòàâåòå â íàéëîíîâè òîðáè÷êè ñ âúçäóøíè ìåõóð÷åòà.
Äèñêåòè, Jaz è Zip óñòðîéñòâà. Êàêòî ïðè îñíîâíèÿ áëîê, ïàçåòå îò ìàãíèòíè
ïîëåòà. Íå ñãúâàéòå è íå íàêëàíÿéòå. Íå ñëàãàéòå åòèêåòèòå íàïðàâî âúðõó
äèñêåòèòå.
Ïåðñîíàëíè îðãàíàéçåðè è ïàëì êîìïþòðè. Ïàçåòå ãè îò ìàãíèòíè ïîëåòà.
Êëàâèàòóðè, êàáåëè, ìèøêè, ìîäåìè. Ïîñòàâåòå ãè â íàéëîíîâà òîðáè÷êà
ñ âúçäóøíè ìåõóðè. Íå ãè ñëàãàéòå ïîä òåæêè ïðåäìåòè.
Ã. Äðóãè âúïðîñè
Çàïàçâàíå íà îáîðóäâàíåòî çà âçåìàíå íà îòïå÷àòúöè: íå ïîçâîëÿâàéòå
ïðèñúñòâàùèòå íà ìÿñòî ñëóæèòåëè äà èçïîëçâàò àëóìèíèåâ ïðàõ, òúé êàòî
òîâà ìîæå äà ïðè÷èíè âèñîêî íàïðåæåíèå ïî âúíøíàòà ÷àñò íà îáîðóäâàíåòî.
Ïàçåòå èççåòîòî îáîðóäâàíå â óñëîâèÿ íà íîðìàëíà âëàæíîñò è
òåìïåðàòóðà. Íå ãî ñúõðàíÿâàéòå ïðè ìíîãî âèñîêà èëè íèñêà òåìïåðàòóðà èëè
â óñëîâèÿ íà âëàæíîñò.
Ä. Áàòåðèè
Ïîâå÷åòî êîìïþòðè ìîãàò äà ñúõðàíÿâàò âúòðåøíà èíôîðìàöèÿ,
âêëþ÷èòåëíî CMOS (Complementary Metal Oxide Semiconductor – äîïúëíèòåëåí
ïîëóïðîâîäíèê îò ìåòàëåí îêñèä) íàñòðîéêè, ÷ðåç èçïîëçâàíå íà áàòåðèè. Àêî
áàòåðèÿòà ñå èçòîùè, âúòðåøíàòà èíôîðìàöèÿ ùå ñå èçãóáè. Íå å âúçìîæíî äà
ñå îïðåäåëè æèçíåíèÿò öèêúë íà áàòåðèÿòà. Ñúâðåìåííèòå áàòåðèè çà êîìïþòúð
èìàò æèâîò ïîíå 24 ìåñåöà è èçäúðæàò äàæå ïî-äúëãî. Âíèìàòåëíî ñå äåéñòâà
â ñëó÷àè íà ïî-ñòàðè êîìïþòðè èëè àêî èìà ïðè÷èíà äà ñå ñìÿòà, ÷å áàòåðèÿòà
èìà äåôåêò.
Íÿêîè åêñïåðòíè êîïèðàùè óñòðîéñòâà êîïèðàò íàñòðîéêèòå íà CMOS è
ROM êàòî ÷àñò îò îáè÷àéíèÿ ïðîöåñ íà êîïèðàíå. Ðàçñëåäâàùèòå òðÿáâà äà ñà
çàïîçíàòè ñ ôóíêöèîíàëíîñòòà èì. Àêî äàííèòå îò CMOS ñà çàïèñàíè, íÿìà äà
å ôàòàëíî, àêî CMOS íàñòðîéêèòå ñå çàãóáÿò.
Âíèìàòåëíî òðÿáâà äà ñå ïîäõîæäà êúì ëàïòîïèòå, êîèòî èìàò êàêòî
áàòåðèÿ çà ñâúðçâàíå ñ åëåêòðè÷åñêàòà ìðåæà, òàêà è CMOS áàòåðèÿ. Â ïîäîáíè
ñëó÷àè ñå òúðñè ñúâåò îò ñïåöèàëèñò.
Êîãàòî êîìïþòúðíèòå ïðîöåñîðè ñå ñúõðàíÿâàò çà ïî-äúëúã ïåðèîä
(íàïðèìåð, â î÷àêâàíå íà ñúäåáåí ïðîöåñ), òðÿáâà äà ñå ïîòúðñè ñúâåò îò
ñïåöèàëèñò ïî èçâëè÷àíå íà äîêàçàòåëñòâà îò èíôîðìàöèîííè íîñèòåëè èëè
äðóã íåçàâèñèì ñïåöèàëèñò, äàëè áàòåðèÿòà íå òðÿáâà äà ñå ñìåíè èëè ïðåçàðåäè.
Àêî ñå ðåøè áàòåðèÿòà äà áúäå ñìåíåíà, òðÿáâà äà ñå îáúðíå îñîáåíî âíèìàíèå
íà òèïà è ïðîèçâîäèòåëÿ íà ïðîöåñîðà. Çà äà ñå ñìåíè åäíà áàòåðèÿ, òðÿáâà
ïúðâî ñòàðàòà äà ñå ìàõíå. Äîêàòî ñå ñëîæè íîâàòà, èìà êðàòúê ïåðèîä îò âðåìå,
â êîéòî íÿìà èçòî÷íèê íà çàõðàíâàíå, êîéòî äà çàïàçè CMOS íàñòðîéêèòå. Íÿêîè
ïðîöåñîðè ðàçðåøàâàò âúïðîñà ñ ðåçåðâíè áàòåðèè èëè âúíøíî çàõðàíâàíå.
Ïðè òàêèâà ñëó÷àè çàäúëæèòåëíî ñå òúðñè ñúâåò îò ñïåöèàëèñò.
Ñìÿòà ñå, ÷å ïðåçàðåæäàíåòî íà áàòåðèÿòà å íàé-ïðàãìàòè÷íîòî è
åôåêòèâíî ðåøåíèå. Ïðè âñè÷êè ïîëîæåíèÿ òðÿáâà äà ñå òúðñè ñúâåò îò
ñïåöèàëèñò. Èçãîòâÿ ñå ïúëåí ïðîòîêîë îòíîñíî òîâà, êàêâî å íàëîæèëî
äåéñòâèåòî, êàêâè êîíñóëòàöèè è ñúâåòè ñà ïîëó÷åíè è âñè÷êè äåéñòâèÿ, êîèòî
ñà ïðåäïðèåòè. Ñïàçâàò ñå îáè÷àéíèòå äîêàçàòåëñòâåíè ïðàâèëà è ñå îòáåëÿçâàò
âñè÷êè ÷àñîâå, äàòè è ïðèñúñòâàùè ëèöà. Îòáåëÿçâàíå å íóæíî è çà âñè÷êè
ïðåäïàçíè ìåðêè ñðåùó íàìåñà â îáîðóäâàíåòî. Âñåêè „ðåñòàðòèðàù äèñê“,
èçïîëçâàí çà öåëòà, ñúùî òðÿáâà äà áúäå çàïàçåí êàòî äîïúëíèòåëíî
äîêàçàòåëñòâî. Íà îáâèíÿåìèÿ ìîæå äà ñå ïîçâîëè äà ïðèñúñòâà íà ïðîöåäóðàòà.
Ïðè òåçè îáñòîÿòåëñòâà òðÿáâà äà ñå âçåìàò ìåðêè òîé äà íå ñå íàìåñâà èëè äà
ïèïà êîìïþòúðíàòà ñèñòåìà. Òðÿáâà ñúùî äà ñå èçêëþ÷è êëàâèàòóðàòà îò
ïðîöåñîðà, çà äà ñå èçáåãíå íàìåñà â êîìïþòúðà.
Ïðîöåñîðúò òðÿáâà äà å âêëþ÷åí â åëåêòðè÷åñêàòà ìðåæà. Ïðèãîòâÿ ñå
ïîäõîäÿùà äèñêåòà. Òÿ íå òðÿáâà äà èçïúëíÿâà íÿêàêâà ôóíêöèÿ, êîÿòî äà
ïðèáàâÿ, ïðîìåíÿ èëè èçòðèâà äàííè îò öåëåâèÿ õàðä äèñê. Çà ñúçäàâàíåòî è
èçïîëçâàíåòî íà òàêàâà äèñêåòà ñå òúðñè ñúâåò îò ñïåöèàëèñò. Ïàê ïî ñúâåò îò
ñïåöèàëèñò, â ñëó÷àé íà êîìïþòðè ïîä DOS èëè Windows 95/98, ìîæå äà å ïî-
äîáðå, àêî ñå èçïîëçâà äèñêåòà, ñúäúðæàùà íóæíèòå ñèñòåìíè ôàéëîâå îò DOS
âåðñèÿ 5, êîèòî íÿìà äà çàðåäÿò äåêîìïðåñèðàùè äðàéâúðè. Ñëåäâà äà ñå
íàïðàâè ñïðàâêà ñ ïðîòîêîëà îò ïúðâîíà÷àëíîòî êðèìèíàëèñòè÷åñêî
èçñëåäâàíå, çà äà å ÿñíî, ÷å öåëåâèÿò êîìïþòúð ñå ðåñòàðòèðà îò À óñòðîéñòâîòî.
Òîâà ñå îòáåëÿçâà íàäëåæíî. Äèñêåòàòà ñå ïîñòàâÿ â À óñòðîéñòâîòî è
çàõðàíâàíåòî ñå âêëþ÷âà. Êîìïþòúðúò ñå îñòàâÿ çà 24-48 ÷àñà, äîêàòî ñå
ïðåçàðåäè áàòåðèÿòà. Ðåøàâàùî å äà ñå îñèãóðè ïúëíà èçîëàöèÿ è áåçîïàñíîñò
íà êîìïþòúðà ïî âðåìå íà òîçè ïðîöåñ, çà äà ñå çàïàçè ïîñëåäîâàòåëíîñòòà íà
äîêàçàòåëñòâàòà. Ñëåä äàäåíîòî âðåìå çàõðàíâàíåòî ñå èçêëþ÷âà. Ïðàâè ñå
ïîäðîáåí ïðîòîêîë ñ ÷àñîâå, äàòè è ïðèñúñòâàùè ëèöà.
Å. Èçãîòâÿíå è ïðèëàãàíå êúì äåëîòî íà âåùåñòâåíè

äîêàçàòåëñòâåíè ñðåäñòâà
Ñúãëàñíî ðàçïîðåäáèòå íà ÷ë. 111 (1) îò ÍÏÊ: „Êîãàòî âåùåñòâåíèòå
äîêàçàòåëñòâà íå ìîãàò äà ñå îòäåëÿò îò ìÿñòîòî, êúäåòî ñà íàìåðåíè,
êàêòî è â äðóãè ïðåäâèäåíè îò òîçè êîäåêñ ñëó÷àè, ñå èçãîòâÿò ôîòîñíèìêè,
äèàïîçèòèâè, êèíîçàïèñè, âèäåîçàïèñè, çâóêîçàïèñè, çàïèñè âúðõó íîñèòåë
íà êîìïþòúðíè èíôîðìàöèîííè äàííè, ïëàíîâå, ñõåìè, îòëèâêè èëè
îòïå÷àòúöè. Çà òåæêè óìèøëåíè ïðåñòúïëåíèÿ ïî ãëàâà ïúðâà, ãëàâà âòîðà,
ðàçäåëè I, II, IV, V, VIII è IÕ, ãëàâà ïåòà, ðàçäåëè I-VII, ãëàâà øåñòà, ðàçäåëè
II-IV, ãëàâà îñìà, ðàçäåëè I-IV, ãëàâà åäèíàäåñåòà, ðàçäåëè I-IV, ãëàâà
äâàíàäåñåòà, ãëàâà òðèíàäåñåòà è ãëàâà ÷åòèðèíàäåñåòà, êàêòî è çà âñè÷êè
ïðåñòúïëåíèÿ ïî ãëàâà äåâåòà „à“ è ïî ÷ë. 219, àë. 4, ïðåäëîæåíèå âòîðî, ÷ë.
220, àë. 2, ÷ë. 253, ÷ë. 308, àë. 2, 3 è 5, èçðå÷åíèå âòîðî, ÷ë. 321, ÷ë. 321à, ÷ë.
356ê è 393, îò îñîáåíàòà ÷àñò íà Íàêàçàòåëíèÿ êîäåêñ, âåùåñòâåíè
äîêàçàòåëñòâåíè ñðåäñòâà ñà è êèíîçàïèñè, âèäåîçàïèñè, çâóêîçàïèñè, çàïèñè
âúðõó íîñèòåë íà êîìïþòúðíè èíôîðìàöèîííè äàííè, ôîòîñíèìêè è áåëÿçàíè
ïðåäìåòè, èçãîòâåíè ïî ðåäà íà òîçè êîäåêñ“ (÷ë. 111, àë. 2 îò ÍÏÊ).
Äîñòàâ÷èöèòå íà êîìïþòúðíî-èíôîðìàöèîííè óñëóãè ñà äëúæíè äà
ïîäïîìàãàò ñúäà è îðãàíèòå íà äîñúäåáíîòî ïðîèçâîäñòâî ïðè ñúáèðàíåòî è
çàïèñâàíåòî íà êîìïþòúðíè èíôîðìàöèîííè äàííè, ÷ðåç ïðèëàãàíå íà
ñïåöèàëíè òåõíè÷åñêè ñðåäñòâà, ñàìî êîãàòî òîâà ñå íàëàãà çà ðàçêðèâàíå íà
ïðåñòúïëåíèÿ, âèçèðàíè â ÷ë. 111, àë. 2 îò ÍÏÊ.
1. Ëèöà, êîèòî èçãîòâÿò âåùåñòâåíè äîêàçàòåëñòâåíè

ñðåäñòâà
Âåùåñòâåíèòå äîêàçàòåëñòâåíè ñðåäñòâà ñå èçãîòâÿò ïî âúçìîæíîñò îò
ëèöàòà, êîèòî èçâúðøâàò äåéñòâèÿ ïî ðàçñëåäâàíåòî è ñúäåáíè ñëåäñòâåíè
äåéñòâèÿ (÷ë. 112, àë. 1 îò ÍÏÊ). Êîãàòî çà òîâà ñà íåîáõîäèìè ñïåöèàëíè çíàíèÿ
è ïîäãîòîâêà, íàçíà÷àâà ñå ñïåöèàëèñò – òåõíè÷åñêè ïîìîùíèê. Íå ìîãàò äà
áúäàò ñïåöèàëèñòè – òåõíè÷åñêè ïîìîùíèöè ëèöà, ïîñî÷åíè â ÷ë. 121, àë. 1
îò ÍÏÊ, à èìåííî:
1. ëèöàòà, ñïðÿìî êîèòî ñà íàëèöå îñíîâàíèÿòà ïî ÷ë. 25, ò. 1-5 è 7-9 îò
ÍÏÊ;
2. ñâèäåòåëèòå ïî äåëîòî;
3. ëèöàòà, êîèòî ñå íàìèðàò â ñëóæåáíà èëè äðóãà çàâèñèìîñò îò îáâèíÿåìèÿ
èëè íåãîâèÿ çàùèòíèê, îò ïîñòðàäàëèÿ, ÷àñòíèÿ òúæèòåë, ãðàæäàíñêèÿ èùåö,
ãðàæäàíñêèÿ îòâåòíèê èëè îò òåõíèòå ïîâåðåíèöè;
4. ëèöàòà, êîèòî íå ïðèòåæàâàò íåîáõîäèìàòà ïðîôåñèîíàëíà
ïðàâîñïîñîáíîñò, àêî òàêàâà ïðàâîñïîñîáíîñò ñå èçèñêâà.
Ñïåöèàëèñòúò – òåõíè÷åñêè ïîìîùíèê èçïúëíÿâà âúçëîæåíàòà ìó çàäà÷à
ïîä íåïîñðåäñòâåí íàäçîð è ðúêîâîäñòâîòî íà îðãàíà, êîéòî ãî å íàçíà÷èë. Çà
íåÿâÿâàíå èëè îòêàç äà èçïúëíè âúçëîæåíàòà ìó çàäà÷à áåç óâàæèòåëíè ïðè÷èíè,
íà ñïåöèàëèñòà – òåõíè÷åñêè ïîìîùíèê ñå íàëàãà ãëîáà â ðàçìåð äî 200 ëåâà.
Àêî â 7-äíåâåí ñðîê îò ñúîáùåíèåòî çà íàëîæåíà ãëîáà ñïåöèàëèñòúò –
òåõíè÷åñêè ïîìîùíèê ïîñî÷è óâàæèòåëíè ïðè÷èíè, ãëîáàòà ñå îòìåíÿ.
Èçãîòâÿíåòî íà âåùåñòâåíè äîêàçàòåëñòâåíè ñðåäñòâà ñå îòðàçÿâà â
ïðîòîêîëà çà ñúîòâåòíîòî äåéñòâèå èëè â îòäåëåí ïðîòîêîë, êîéòî ñå ïîäïèñâà
îò îðãàíà, èçâúðøèë äåéñòâèÿòà, è îò ñïåöèàëèñòà – òåõíè÷åñêè ïîìîùíèê.
Èçãîòâÿíåòî íà âåùåñòâåíè äîêàçàòåëñòâåíè ñðåäñòâà ïî ñìèñúëà íà ÷ë. 111,
àë. 2 è 191, àë. 3 îò ÍÏÊ ñå îòðàçÿâà â ïðîòîêîë, ïîäïèñàí îò ëèöàòà è
ðúêîâîäèòåëÿ íà ñëóæáàòà, èçãîòâèëà âåùåñòâåíîòî äîêàçàòåëñòâåíî ñðåäñòâî.
Â ïðîòîêîëà ñå ïîñî÷âàò: âðåìåòî è ìÿñòîòî íà èçãîòâÿíåòî ìó; ñàìîëè÷íîñòòà
íà ëèöåòî, çà êîåòî ñå îòíàñÿò äàííèòå; èçïîëçâàíèòå ñïîñîáè; êàêòî è òåêñòîâîòî
âúçïðîèçâåæäàíå íà ñúäúðæàíèåòî íà âåùåñòâåíîòî äîêàçàòåëñòâåíî ñðåäñòâî.
Êîãàòî ñå êàñàå çà ñïåöèàëíî ðàçóçíàâàòåëíî ñðåäñòâî, êúì ïðîòîêîëà ñå ïðèëàãà
è èñêàíåòî çà èçïîëçâàíå íà ÑÐÑ, ðàçðåøåíèåòî çà èçïîëçâàíåòî ìó è
ðàçïîðåæäàíåòî íà ìèíèñòúðà íà âúòðåøíèòå ðàáîòè.
2. Ñëóæèòåëè, èçãîòâÿùè âåùåñòâåíè äîêàçàòåëñòâåíè

ñðåäñòâà îò íîñèòåë íà êîìïþòúðíè èíôîðìàöèîííè äàííè
Ðîëÿòà íà ñëóæèòåëÿ, èçâëè÷àù äîêàçàòåëñòâà îò èíôîðìàöèîííè íîñèòåëè,
å äà èçâëå÷å îò èççåò íîñèòåë, áèë òîé õàðä äèñê, ôëîïè äèñê, ëåíòà èëè äðóãî
óñòðîéñòâî çà ñúõðàíÿâàíå íà äàííè, òî÷íî êîïèå íà äàííèòå, ñúäúðæàùè ñå
òàì, è òî áåç ïúðâîíà÷àëíèòå äàííè çà èçñëåäâàíå äà ñå èçëàãàò íà íÿêàêúâ
ðèñê. Çà äà ñå îñèãóðè òîâà, âúâ âñÿêà îò ïðîöåäóðèòå ñå èçïîëçâà ñàìî íàäåæäåí
ñîôòóåð è õàðäóåð çà åêñïåðòèçè.
Òúé êàòî ñòàâà âúïðîñ çà åêñïåðòèçà, ñëåäâàò ñå ñàìî ïðîâåðåíè è
óñòàíîâåíè ïðèíöèïè çà èçñëåäâàíå. Òîâà îçíà÷àâà, ÷å çà âñè÷êè äåéñòâèÿ ñå
âîäÿò ïîäðîáíè ïðîòîêîëè. Ìîæå äà ñå îêàæå, ÷å òå òðÿáâà äà ñå ïðåäîñòàâÿò
íà çàùèòàòà çà ïðîâåæäàíå íà ïîñëåäâàùî èçñëåäâàíå è ïðîâåðêà íà
ïðåäïðèåòèòå äåéñòâèÿ. Òåçè ïðîòîêîëè ñà ÷àñò è îò íåèçïîëçâàíèÿ ìàòåðèàë
ïî êîíêðåòíîòî ðàçñëåäâàíå.
Âñè÷êè äåéñòâèÿ ñå îòáåëÿçâàò, åäíîâðåìåííî ñ èçâúðøâàíåòî èì, â
ïðîòîêîë.
3. Ïðîöåäóðà ïðè IBM ñúâìåñòèì ïåðñîíàëåí êîìïþòúð:

 Ïðè ïîëó÷àâàíåòî íà êàêúâòî è äà áèëî ïðåäìåò ñå ïðîâåðÿâà öåëîñòòà
íà ïå÷àòà, ñ êîéòî å çàïå÷àòàí.
 Äîêàçàòåëñòâîòî ñå ïðèäðóæàâà ñ ïîïúëíåí è ïîäïèñàí åòèêåò.
 Ïîëó÷àòåëÿò ïîäïèñâà íàäëåæíî åòèêåòà ïðè ïîëó÷àâàíå.
 Íà ïðåäìåòà ñå ïðàâè îãëåä âåäíàãà ñëåä ñ÷óïâàíåòî íà ïå÷àòà.
 Îãëåäúò å êàêòî âúíøåí, òàêà è âúòðåøåí.
 Àêî ïî àïàðàòóðàòà èìà î÷åâèäíà ïîâðåäà, êîÿòî £ ïðå÷è äà ðàáîòè
íîðìàëíî, òÿ ñå îòáåëÿçâà è âñè÷êè âúòðåøíè íîñèòåëè íà èíôîðìàöèÿ ñå
îòñòðàíÿâàò. Ïî-íàòàòúøíîòî èçñëåäâàíå íà òàêèâà íîñèòåëè ñå ïðàâè íà
êîìïþòúð íà èçñëåäîâàòåë.
 Âúíøíèÿò îãëåä âêëþ÷âà îòáåëÿçâàíå íà ñëåäíèòå äàííè: ìàðêà; ìîäåë;
ñåðèéíè íîìåðà; âñÿêàêâè îòëè÷èòåëíè õàðàêòåðèñòèêè (íàïð. áåëåçè çà ìàõàíå
íà åòèêåòè èëè ìàëêè ïîâðåäè, êîèòî íÿìà äà ñå îòðàçÿò íà ôóíêöèîíèðàíåòî).
 Ïðè âúòðåøíèÿ îãëåä ñå îòáåëÿçâàò âèäèìèòå áåëåçè íà íàëè÷íèòå
óñòðîéñòâà: ìàðêà; ìîäåë; ñåðèåí íîìåð; ïàðàìåòðèòå íà ñúîòâåòíîòî
óñòðîéñòâî (àêî òàêèâà ñà ïîñî÷åíè íà åòèêåòà).
 Îòáåëÿçâà ñå ñúùî äàëè â ñèñòåìàòà èìà äðóãè óñòðîéñòâà çà ñúõðàíåíèå
íà èíôîðìàöèÿ, êîèòî íå ñà ôèçè÷åñêè ñâúðçàíè.
 Ïîäîáíè óñòðîéñòâà ñå îòñòðàíÿâàò è èçñëåäâàò íà êîìïþòúð íà
èçñëåäîâàòåë.
 Íà òîçè åòàï ñå îòáåëÿçâàò è äàííèòå íà åâåíòóàëíè êàðòè çà ðàçøèðåíèå
è âñÿêàêâà äðóãà îòíîñèìà èíôîðìàöèÿ, íàïð. âúòðåøíî îòáåëÿçàíè ñåðèéíè
íîìåðà.
Ñëåä êàòî ïðèêëþ÷è ôèçè÷åñêèÿò îãëåä íà õàðäóåðà, ìàøèíàòà ñå
ðåñòàðòèðà. Çà òàçè öåë ñå èçïîëçâà ïðåäâàðèòåëíî ïîäãîòâåíà áåçîïàñíà
ðåñòàðòèðàùà äèñêåòà. Íàé-áåçîïàñíè ñà îíåçè, ïðè êîèòî ñà èçêëþ÷åíè âñè÷êè
äðàéâúðè çà êîìïðåñèðàíè äàííè. Âåðñèÿ 5 èëè ïî-ñòàðè âåðñèè íà MS DOS íå
ñúäúðæàò òàêèâà äðàéâúðè çà êîìïðåñèðàíè äàííè. Àêî êîìïþòúðúò èìà äâå
ôëîïèäèñêîâè óñòðîéñòâà, ñå ïðåïîðú÷âà äà ñå ïîñòàâè áåçîïàñíà ðåñòàðòèðàùà
äèñêåòà è â äâåòå. Ïðåäè óñòðîéñòâîòî äà ñå âêëþ÷è â åëåêòðè÷åñêàòà ìðåæà,
òðÿáâà äà ñå ïîñòàâè áåçîïàñíà ðåñòàðòèðàùà äèñêåòà è â äâåòå. Îùå ïðåäè
óñòðîéñòâîòî äà ñå âêëþ÷è â åëåêòðè÷åñêàòà ìðåæà, òðÿáâà äà ñå ïîìèñëè è çà
Íàðåäáàòà çà èçïîëçâàíå íà åëåêòðè÷åñêè óðåäè íà ðàáîòíîòî ìÿñòî.
 Âåäíàãà ñëåä êàòî êîìïþòúðúò ñå âêëþ÷è â åëåêòðè÷åñêàòà ìðåæà, ñå
ïðåïîðú÷âà äà ñå íàïðàâè îïèò äà ñå äîñòèãíå íåãîâèÿ BIOS. Íàé-âàæíàòà
ïðè÷èíà äà ñå âëåçå â BIOS ïðåäè êîìïþòúðúò äà ñå ðåñòàðòèðà, å çà äà ñå
óñòàíîâè äàëè òîé å íàñòðîåí äà ñå ðåñòàðòèðà ïúðâî îò ôëîïèäèñêîâîòî
óñòðîéñòâî. Àêî ñå ðåñòàðòèðà îò óñòðîéñòâî Ñ, èìà îïàñíîñò äà ñå çàãóáÿò
äàííè, â çàâèñèìîñò îò òîâà, ïîä êàêâà îïåðàöèîííà ñèñòåìà ñå ðàáîòè è äàëè
èìà èíñòàëèðàíè êîìïðåñèðàùè ïðîãðàìè.
 Àêî êîìïþòúðúò èìà „ïàðîëà çà âêëþ÷âàíå“ è òÿ íå âè å äàäåíà, ìîæå
äà íÿìàòå äðóã íà÷èí äà ïðîäúëæèòå, îñâåí äà îòñòðàíèòå íîñèòåëèòå çà
ñúõðàíÿâàíå íà èíôîðìàöèÿ è äà ãè ïðåãëåäàòå íà èçñëåäîâàòåëñêè êîìïþòúð.
 Ðàçëè÷íèòå ïðîèçâîäèòåëè èçïîëçâàò ðàçëè÷íè êëàâèøíè êîìáèíàöèè
çà äîñòèãàíå äî BIOS. Íàé-÷åñòàòà å äà ñå íàòèñíàò êëàâèøèòå delete, escape è
F1, äîêàòî êîìïþòúðúò ìèíàâà ïðåç òåñòà POSÒ. Àêî å èççåòî è ðúêîâîäñòâîòî
çà ïîëçâàíå, òî áè òðÿáâàëî äà ñúäúðæà âñè÷êè íåîáõîäèìè äàííè.
 Àêî ïîðàäè íÿêàêâà ïðè÷èíà íå ìîæåòå äà äîñòèãíåòå äî BIOS,
êîìïþòúðúò íåçàáàâíî ñå èçêëþ÷âà. Íàëèöå å íåîáõîäèìîñò îò îáìèñëåíî
ðåøåíèå, ïðåäè äà ñå ðåñòàðòèðà, â çàâèñèìîñò îò ñëåäíèòå îáñòîÿòåëñòâà:
1. Êîëêî ñåðèîçåí å ñëó÷àÿò?
2. Ãîòîâè ëè ñòå äà ïðèåìåòå, ÷å àêî ìàøèíàòà ñå ðåñòàðòèðà îò Ñ
óñòðîéñòâîòî, ìîæå äà ñå çàãóáÿò äàííè?
3. Êàêâà å âúçìîæíîñòòà çà ïîìîù îò íåçàâèñèì åêñïåðò?
 Àêî, ñëåä êàòî ñòå îáìèñëèëè ãîðíèòå îáñòîÿòåëñòâà, íå ñòå ãîòîâè äà
ïîåìåòå ñïîìåíàòèÿ ðèñê, óñòðîéñòâîòî çà ñúõðàíÿâàíå íà äàííè ñå ìàõà è ñå
ïðåãëåæäà íà èçñëåäîâàòåëñêè êîìïþòúð.
 Àêî ñòå ãîòîâè äà ïîåìåòå ðèñêà, ðåøåíèåòî ñå îòáåëÿçâà íàäëåæíî.
Àêî è êîãàòî ñå äîñòèãíå äî BIOS, ñå îòáåëÿçâàò ñëåäíèòå äàííè:
 Ïîñëåäîâàòåëíîñòòà çà ðåñòàðòèðàíå – çà äà ñå ïðîäúëæè, òÿ òðÿáâà äà
áúäå À: Ñ:.
 Àêî òàçè ïîñëåäîâàòåëíîñò å ðàçëè÷íà, òÿ òðÿáâà äà ñå ïðîìåíè è òîâà
äà ñå îòáåëåæè.
 ×àñúò îò „÷àñîâíèêà çà ðåàëíî âðåìå“ (íå ïðîìåíÿéòå, äàæå äà å ãðåøåí).
 Òî÷íèÿò ÷àñ.
 Äàòàòà îò „÷àñîâíèêà çà ðåàëíî âðåìå“ (íå ïðîìåíÿéòå, äàæå äà å ãðåøíà).
 Òî÷íàòà äàòà.
 Ïàðàìåòðèòå, ñ êîèòî å êîíôèãóðèðàí òâúðäèÿò äèñê.
Àêî èìà î÷åâèäíî ïðîòèâîðå÷èå ìåæäó ïàðàìåòðèòå íà BIOS è èñòèíñêèòå
ïàðàìåòðè, îòáåëÿçàíè ïðè îãëåäà (èëè ïðîâåðåíè îò äðóãè èçòî÷íèöè), íà
èìèäæ, ïúðâî ñå ïðàâè èìèäæ ñ íàñòðîéêèòå â ñúñòîÿíèåòî „ïðè ïîëó÷àâàíå“
(Çàâèñè îò òîâà, êàêúâ õàðäóåð è ñîôòóåð çà èìèäæ ñå èçïîëçâà, íÿêîè âèäîâå
ïðàâÿò èìèäæ íà íèâî BIOS, à äðóãè – íà íèâî óñòðîéñòâà).
Êîãàòî ãîðåîïèñàíèòå äåòàéëè ñå óñòàíîâÿò, à ïîñëåäîâàòåëíîñòòà çà
ðåñòàðòèðàíå ñå ïðîìåíè (è çàïàçè â êîíôèãóðàöèÿòà íà BIOS), ïðîöåñúò íà
ðåñòàðòèðàíå ïðîäúëæàâà. Òðÿáâà äà ñå äúðæè ñìåòêà, ÷å äîðè è
ïîñëåäîâàòåëíîñòòà çà ðåñòàðòèðàíå äà å À: Ñ:, óñòðîéñòâîòî èëè äèñêåòàòà çà
ðåñòàðòèðàíå ìîæå äà ñà ïîâðåäåíè. Àêî êîìïþòúðúò çàïî÷íå äà ñå ðåñòàðòèðà
îò óñòðîéñòâî Ñ, íàé-áåçîïàñíî å äà ñå èçêëþ÷è âåäíàãà è îáñòîÿòåëñòâàòà,
îïèñàíè ïî-ãîðå, äà áúäàò ñúîáðàçåíè îòíîâî.
Ñëåäâàùàòà ÷àñò ñå îòíàñÿ äî ñëó÷àè, êîãàòî ñå èçïîëçâà ðåñòàðòèðàùà
äèñêåòà ñ DOS âåðñèÿ 6.0 èëè ïî-êúñíà. Îùå ùîì íà åêðàíà ñå ïîÿâè òåêñò
“Starting MS DOS” èëè ïîäîáåí, ñå íàòèñêàò åäíîâðåìåííî êëàâèøè Control è
F8. Öåëòà íà òîâà äåéñòâèå å äà ñå ïðåäîòâðàòè „êà÷âàíåòî“ íà êàêâèòî è äà
áèëî „ôàéëîâå ñ êîìïðåñèðàíè äàííè“ (ÔÊÄ), êîèòî àâòîìàòè÷íî áèõà
ïðîìåíèëè èíôîðìàöèÿòà çà ÷àñà íà äàäåíèÿ ôàéë è áèõà ïîäëîæèëè íà
ïîòåíöèàëåí ðèñê äîêàçàòåëñòâàòà.
Àêî èìà ÔÊÄ, ùå ñå ïîÿâè íàäïèñ: “You pressed CTRL+F5 or CTRL+F8 to
bypass DBLSPACE.BIN. Therefore, none of your compressed drives will be available.
MS-DOS will prompt you to confirm each CONFIG.SYS command” (Íàòèñíàëè ñòå
CTRL+F5 èëè CTRL+F8, çà äà èçáåãíåòå BLSPACE.BIN. Åòî çàùî, íÿìà äà
èìàòå äîñòúï äî êîìïðåñèðàíà èíôîðìàöèÿ. MS DOS ùå ïîèñêà îò âàñ äà
ïîòâúðäèòå âñÿêà CONFIG.SYS êîìàíäà).
Àêî íÿìà ÔÊÄ, ùå ñå ïîÿâè íàäïèñ: “Load DoubleSpace driver (Enter=Y,
Esc=N)?”. Îòãîâîðúò òóê å N, òîåñò êëàâèøúò Esc.
Òàêà íàâëèçàìå â ðåæèì íà ðåñòàðòèðàíå „ñòúïêà ïî ñòúïêà“, êàòî íà
îñòàíàëèòå âúïðîñè íà åêðàíà ñå îòãîâàðÿ ñ Y, çà äà ñå ñëåäâà íîðìàëíàòà
ïîñëåäîâàòåëíîñò çà ðåñòàðòèðàíå îò À óñòðîéñòâîòî, ñúîòâåòíà íà
ïðèñïîñîáëåíèÿòà, êîèòî èçïîëçâàòå çà èçñëåäâàíå íà êîìïþòúðà.
Êîãàòî ñå ïðèâúðøè ñ ïðîöåñà íà ðåñòàðòèðàíå, ñå ñòèãà äî íàäïèñà DOS
À:\. Â òîçè ìîìåíò ìîæå äà ñå ïóñíå ïðîãðàìà çà áåçîïàñíîñò, êîÿòî äà ïîñî÷è
êàêâè ëîãè÷åñêè è ôèçè÷åñêè óñòðîéñòâà èìà, çà äà å ñèãóðíî, ÷å âñè÷êè èçâåñòíè
óñòðîéñòâà ñà ðàçïîçíàòè.
Àêî íà ñòàäèé “CTRL+F8” ñå óñòàíîâè ïðèñúñòâèåòî íà ÔÊÄ,
ïðåïîðú÷èòåëíî å äà ñå íàìåðè ñúîòâåòíèÿò ôàéë è äà ñå îòáåëåæàò äàòàòà è
÷àñúò ìó â òîçè ìîìåíò. ÔÊÄ îáèêíîâåíî ñà ñêðèòè, òàêà ÷å òðÿáâà äà èçïîëçâàòå
êëþ÷à (à è êîìàíäàòà DIR). Ôàêòúò, ÷å å ðàçïîçíàòî ôèçè÷åñêî óñòðîéñòâî õàðä
äèñê, íî íÿìà ëîãè÷åñêè DOS óñòðîéñòâà, ìîæå äà îçíà÷àâà, ÷å äèñêúò èëè íå å
ïîä DOS, èëè íå å ôîðìàòèðàí. Àêî âñè÷êè óñòðîéñòâà ñå ðàçïîçíàÿò íà
ôèçè÷åñêî íèâî, èçãîòâÿíåòî íà èìèäæ è äðóãèòå äåéíîñòè ïî èçñëåäâàíåòî
ìîãàò äà ïðîäúëæàò.
4. Ïðîöåäóðà çà õàðä äèñê óñòðîéñòâà
Òàçè ÷àñò ñå çàíèìàâà ñ óñòðîéñòâà, êîèòî èëè ñà ïîëó÷åíè ïðàçíè, èëè ñà

áèëè ìàõíàòè îò êîìïþòúð íà çàïîäîçðÿí âñëåäñòâèå íà ïðîáëåìè.
Íàé-÷åñòî ñðåùàíèÿò òèï õàðä äèñê å IDE (Integrated Drive Electronics) äèñê.
Äðóãè âèäîâå äèñêîâå ñà SCSI (Small Computer Interface), ESDI (Enhanced Small
Device Interface), RLL (Run Length Limited), MFM (Modified Frequency Modula-
tion). Äèñêîâåòå òèï RLL è MFM èçèñêâàò ñïåöèôè÷íà êîíòðîëíà êàðòà çà âñÿêà
îòäåëíà ìàðêà è ìîäåë. Àêî ðàçñëåäâàùèòå îðãàíè íå ðàçïîëàãàò ñ òàêàâà, òî
òå íå ìîãàò äà èçñëåäâàò òåçè äèñêîâå è òðÿáâà äà ãè ïðåäàäàò íà ñïåöèàëèçèðàíè
ñëóæáè çà èçâëè÷àíå íà äàííè. Òîçè òèï äèñêîâå ñà ñòàðè è âå÷å íå ñå ñðåùàò
÷åñòî.
Íà êàêâî òðÿáâà äà ñå îáúðíå ñïåöèàëíî âíèìàíèå:
 Àêî äèñêúò å ïîëó÷åí êàòî îòäåëåí ïðåäìåò, òîé òðÿáâà äà ñå ïðèäðóæàâà
îò ïîïúëíåí åòèêåò. Ïîëó÷àòåëÿò ãî ïîäïèñâà íàäëåæíî.
 Âåäíàãà ñëåä ñ÷óïâàíåòî íà ïå÷àòà, íà ïðåäìåòà ñå ïðàâè îãëåä.
 Îòáåëÿçâàò ñå ñëåäíèòå äàííè: ìàðêà; ìîäåë; ñåðèåí íîìåð; ãåîìåòðèÿ
íà õàðä äèñêà (àêî å ïîêàçàíà); âñÿêàêâî ðàçïîëîæåíèå íà äæúìïåðèòå.
Ïðè äèñêîâå IDE ìîæå äà å íóæíî äà ñå ïðîìåíè ñâúðçâàíåòî, çà äà ñòàíå
äèñêúò „ìàñòåð“ äèñê, àêî íå å êîíôèãóðèðàí êàòî òàêúâ ïðè ïîëó÷àâàíåòî.
Òîâà ïî íèêàêúâ íà÷èí íÿìà äà ïðîìåíè èíôîðìàöèÿòà íà äèñêà.
Ïî ñúùèÿ íà÷èí ïðè SCSI äèñê ìîæå äà ñå íàëîæè äà ñå ïðîìåíè SCSI
èäåíòèôèêàöèîííèÿò íîìåð íà äèñêà, çà äà ðàáîòè òîé ñ âàøèÿ SCSI àäàïòåð, è
òîâà îòíîâî íÿìà äà ïðîìåíè èíôîðìàöèÿòà íà äèñêà.
Ïðè äèñêîâåòå îò òèï RLL è MFM ìîäåëúò è êîíòðîëíèÿò íîìåð íà
êîíòðîëíàòà êàðòà òðÿáâà ñúùî äà ñå îòáåëåæàò çàåäíî ñ ðàçïîëîæåíèåòî íà
äæúìïåðèòå. Çà âðúçêèòå, êîèòî ñå îòíàñÿò äî IRQ íîìåðà íà êàðòàòà, ìîæå äà
ñå íàëîæè ïðîìÿíà, çà äà íå ñå ïîëó÷è ñáëúñúê ñ äðóãè ðåñóðñè íà
èçñëåäîâàòåëñêàòà ìàøèíà. Òîâà íÿìà äà ïðîìåíè èíôîðìàöèÿòà, ñúõðàíåíà
íà äèñêà.
Ñ êàêúâòî è äèñê äà ðàçïîëàãàòå, òîé ñå ñâúðçâà ñ êîìïþòúðà íà
èçñëåäîâàòåëÿ ÷ðåç ïîäõîäÿùèÿ èíòåðôåéñ, â ñúîòâåòñòâèå ñ óêàçàíèÿòà íà
ïðîèçâîäèòåëÿ. Â ïúðâèÿ ñëó÷àé êúì ìàøèíàòà íå ñå ñâúðçâà äðóã õàðä äèñê,
äîêàòî íå ñå óñòàíîâè, ÷å äèñêúò, êîéòî ñå èçñëåäâà, å ïðàâèëíî ðàçïîçíàò íà
íèâî BIOS.
 Âúâ ôëîïèäèñêîâîòî óñòðîéñòâî íà êîìïþòúðà ñå âêàðâà ïîäõîäÿùà
äèñêåòà çà „÷èñòî“ ðåñòàðòèðàíå è êîìïþòúðúò ñå âêëþ÷âà.
 Âåäíàãà ñå âëèçà â BIOS è ñå ïðåäïðèåìàò ñëåäíèòå äåéñòâèÿ: ÷àñúò è
äàòàòà íà „÷àñîâíèêà çà ðåàëíî âðåìå“ ñå ïðîâåðÿâàò è ïîïðàâÿò, àêî å íóæíî;
ïîñëåäîâàòåëíîñòòà çà ðåñòàðòèðàíå ñå óñòàíîâÿâà íà À: Ñ: èëè ñàìî À:; â ñëó÷àé
íà IDE äèñê, òîé ñå ðàçïîçíàâà è êîíôèãóðèðàíèòå ïàðàìåòðè ñå óåäíàêâÿâàò
ñ èçâåñòíèòå ïàðàìåòðè íà èçñëåäâàíèÿ äèñê, â ñúîòâåòñòâèå ñ ïîäõîäÿùà „áàçà
äàííè îò õàðä äèñêîâå“.
Êîãàòî ñå óñòàíîâÿò òåçè äåòàéëè è ïîñëåäîâàòåëíîñòòà çà ðåñòàðòèðàíå
ñå ïîïðàâè (êàòî ïðîìåíèòå ñå çàïàçÿò â êîíôèãóðàöèÿòà íà BIOS), ïðîöåñúò íà
ðåñòàðòèðàíå ìîæå äà ïðîäúëæè.
Ñëåäâàùàòà ÷àñò ñå îòíàñÿ äî ñëó÷àè, êîãàòî ñå èçïîëçâà ðåñòàðòèðàùà
äèñêåòà ñ DOS âåðñèÿ 6.0 èëè ïî-êúñíà. Îùå ùîì íà åêðàíà ñå ïîÿâè òåêñò
“Starting MS DOS” èëè ïîäîáåí, ñå íàòèñêàò åäíîâðåìåííî êëàâèøè CTRL+F8.
Öåëòà íà òîâà äåéñòâèå å äà ñå ïðåäîòâðàòè „êà÷âàíåòî“ íà êàêâèòî è äà áèëî
„ôàéëîâå ñ êîìïðåñèðàíè äàííè“ (ÔÊÄ), êîèòî àâòîìàòè÷íî áèõà ïðîìåíèëè
èíôîðìàöèÿòà çà ÷àñà íà äàäåíèÿ ôàéë è áèõà èçëîæèëè íà ïîòåíöèàëåí ðèñê
äîêàçàòåëñòâàòà.
Àêî èìà ÔÊÄ, ùå ñå ïîÿâè íàäïèñ: “You pressed CTRL+F5 or CTRL+F8 to
bypass DBLSPACE.BIN. Therefore, none of your compressed drives will be available.
MS DOS will prompt you to confirm each CONFIG.SYS command” (Íàòèñíàëè ñòå
CTRL+F5 èëè CTRL+F8, çà äà èçáåãíåòå DBLSPACE.BIN. Åòî çàùî, íÿìà äà
èìàòå äîñòúï äî êîìïðåñèðàíà èíôîðìàöèÿ. MS DOS ùå ïîèñêà îò âàñ äà
ïîòâúðäèòå âñÿêà CONFIG.SYS êîìàíäà).
Àêî íÿìà ÔÊÄ, ùå ñå ïîÿâè íàäïèñ: “Load DoubleSpace driver (Enter=Y,
Esc=N)?”. Îòãîâîðúò òóê å N, òîåñò êëàâèøúò Esc.
Òàêà íàâëèçàìå â ðåæèì íà ðåñòàðòèðàíå „ñòúïêà ïî ñòúïêà“ è íà
îñòàíàëèòå âúïðîñè íà åêðàíà ñå îòãîâàðÿ ñ Y, çà äà ñå ñëåäâà íîðìàëíàòà
ïîñëåäîâàòåëíîñò çà ðåñòàðòèðàíå îò À óñòðîéñòâîòî, ñúîòâåòíà íà
ïðèñïîñîáëåíèÿòà, êîèòî èçïîëçâàòå çà èçñëåäâàíå íà êîìïþòúðà.
Àêî íà ñòàäèé “CTRL+F8” ñå óñòàíîâè ïðèñúñòâèåòî íà ÔÊÄ,
ïðåïîðú÷èòåëíî å äà ñå íàìåðè ñúîòâåòíèÿò ôàéë è äà ñå îòáåëåæàò äàòàòà è
÷àñúò ìó â òîçè ìîìåíò.
Ôàêòúò, ÷å å ðàçïîçíàòî ôèçè÷åñêî óñòðîéñòâî õàðä äèñê, íî íÿìà ëîãè÷åñêè
DOS óñòðîéñòâà, ìîæå äà îçíà÷àâà, ÷å äèñêúò èëè íå å ïîä DOS, èëè íå å
ôîðìàòèðàí. Àêî âñè÷êè óñòðîéñòâà ñå ðàçïîçíàÿò íà ôèçè÷åñêî íèâî,
èçãîòâÿíåòî íà èìèäæ è äðóãèòå äåéíîñòè ïî èçñëåäâàíåòî ìîãàò äà ïðîäúëæàò.
5. Ïðîöåäóðà íà IBM ñúâìåñòèìè ïðåíîñèìè êîìïþòðè

Ìîäåðíèòå ïðåíîñèìè êîìïþòðè ïîñòàâÿò äîïúëíèòåëíè ïðîáëåìè ïðåä
ñëóæèòåëÿ, èçâëè÷àù äîêàçàòåëñòâà. Ïîâå÷åòî êîìïþòðè èìàò „ðåæèì íà
âúçñòàíîâÿâàíå“ (resume mode), êîéòî ìîæå äà ñå àêòèâèðà ïî íÿêîëêî íà÷èíà.
Ìàøèíàòà ìîæå äà å çàòâîðåíà, à èíäèêàòîðíèòå ëàìïè÷êè äà ïîêàçâàò, ÷å òÿ å
èçêëþ÷åíà, íî îòâàðÿíåòî £ ìîæå äà ðåñòàðòèðà êîìïþòúðà îò ïîëîæåíèåòî, â
êîåòî å áèë ñïðÿí, è äàííèòå íà äèñêà äà ñå ïðîìåíÿò.
Äî ïîäîáåí ðåçóëòàò ìîæå äà ñå ñòèãíå è ïðè ñìÿòàíîòî çà „áåçîïàñíî“
ðåñòàðòèðàíå ÷ðåç âêëþ÷âàíå íà êîìïþòúðà ñ ðåñòàðòèðàùà äèñêåòà âúâ
ôëîïèäèñêîâîòî óñòðîéñòâî. Åòî çàùî íàé-ñèãóðíèÿò íà÷èí çà ðàáîòà ñ ëàïòîï
å ïðåäè êàêúâòî è äà å ôèçè÷åñêè îãëåä, äà ñå èçâàäÿò áàòåðèèòå, çà äà ñå
ïðåäîòâðàòè „âúçñòàíîâÿâàíå“ ïî íåèçáåæíîñò. (Ìàõàíåòî íà áàòåðèèòå
ïðåäïàçâà ÷åñòî, ìàêàð è íå âèíàãè, îò „âúçñòàíîâÿâàíå“, òúé êàòî
èíôîðìàöèÿòà, íåîáõîäèìà çà ïðîöåñà, ñå ïàçè â áàòåðèÿòà RAM). Íàé-ñèãóðíî
å õàðä äèñêúò äà ñå èçâàäè è äà ñå ñëîæè íà íàðî÷åí èçñëåäîâàòåëñêè êîìïþòúð
(îáèêíîâåíî ñå èçèñêâà 2,5- äî 3,5-èí÷îâ àäàïòåð), êàòî ñå ïðîäúëæè ïî
ãîðåîïèñàíàòà ïðîöåäóðà.
Òðÿáâà ñúùî äà ñå îòáåëåæè, ÷å äîðè íÿêîè íàñòîëíè êîìïþòðè èìàò
ïîäîáíà ôóíêöèÿ íà „ìîìåíòíî âêëþ÷âàíå“, êîÿòî ïðè àêòèâèðàíåòî ñè ìîæå
äà çàñòðàøè èçâëè÷àíåòî íà äîêàçàòåëñòâà.
6. Ïðîöåäóðà çà IBM íåñúâìåñòèìè êîìïþòðè

Íÿêîè îò óñòðîéñòâàòà çà ñúçäàâàíå íà èìèäæ, ïðåäëàãàíè îò
ïðîèçâîäèòåëèòå íà êîìïþòúðíèÿ ïàçàð, ïîääúðæàò è äðóãè ñèñòåìè îñâåí
IBM ÐÑ, íàïðèìåð Apple Macintosh, UNIX è äðóãè ñèñòåìè. Ñïèñúêúò îáà÷å íå
å èç÷åðïàòåëåí. Ïîâå÷åòî ñèñòåìè èçïîëçâàò åäèí è ñúù òèï óñòðîéñòâà çà
ñúõðàíåíèå íà èíôîðìàöèÿ, à èìåííî IDE è SCSI õàðä äèñê ñèñòåìè. Â òàêúâ
ñëó÷àé å âúçìîæíî äà ìàõíåì óñòðîéñòâîòî îò êîìïþòúðà çà èçñëåäâàíå è äà
ãî ïîñòàâèì íà IBM ïåðñîíàëåí êîìïþòúð, êàòî ñëåäâàìå ãîðåîïèñàíèòå
ïðîöåäóðè è èçãîòâèì èìèäæ. Ïî òîçè íà÷èí ïîëó÷àâàìå ìîìåíòàëíà ñíèìêà
íà ñúñòîÿíèåòî ïðè „ïîëó÷àâàíå“. Ïîñëå å âúçìîæíî äà âúðíåì èìèäæà êúì
ïîäîáíî íà îðèãèíàëíîòî óñòðîéñòâî, êîåòî äà ïîñòàâèì â êîìïþòúðà íà
çàïîäîçðåíèÿ, è äà ñå ðåñòàðòèðà, çà äà ñå ïðåãëåäàò äàííèòå, áåç äà ñå íàðóøàâà
öåëîñòòà íà îðèãèíàëíèÿ äèñê.
7. Ïðîöåäóðà çà äèñêåòè
 Íàé-÷åñòî ñðåùàíèòå äèñêåòè ñà 3,5-èí÷îâè, âúâ ôîðìàò MS DOS.
 Äðóãè ñðåùàíè ôîðìàòè ñà Amiga, Amstrad, BBC-Archimedes, Macintosh
è ìíîãî äðóãè.
 Ïðè ïîëó÷àâàíå íà êîéòî è äà å ïðåäìåò ñå ïðîâåðÿâà öåëîñòòà íà ïå÷àòà.
 Ïðåäìåòúò ñëåäâà äà ñå ïðèäðóæàâà îò ïîïúëíåí åòèêåò.
 Ïîëó÷àòåëÿò òðÿáâà íàäëåæíî äà ïîäïèøå åòèêåòà.
 Âåäíàãà ñëåä ñ÷óïâàíåòî íà ïå÷àòà, íà ïðåäìåòà ñå ïðàâè îãëåä.
 Ïðè ïîëó÷àâàíå íà äèñêåòè òðÿáâà äà ñå àêòèâèðà çàùèòàòà ïðîòèâ
çàïèñâàíå.
Âñÿêà äèñêåòà òðÿáâà äà ñå èäåíòèôèöèðà ïîîòäåëíî è óíèêàëíî, íàïðèìåð
ïî äåëî, ïî íîìåð íà äîêàçàòåëñòâî èëè íîìåð íà äèñêåòà.
 Íà MS DOS äèñêåòèòå èìèäæ îáèêíîâåíî ñå èçãîòâÿ áåç ïðîáëåìè;
 Äðóãè äèñêåòè çà äðóãè îïåðàöèîííè ñèñòåìè îáèêíîâåíî ñå ïðåãëåæäàò
èëè íà ïúðâîíà÷àëíèÿ ñè êîìïþòúð, èëè îò íåçàâèñèìè êîíñóëòàíòè, êîèòî
èìàò äîñòúï äî ñïåöèàëèçèðàíà çà öåëòà àïàðàòóðà.
8. Ñïåöèàëèçèðàí ñîôòóåð è õàðäóåð

Ñúùåñòâóâà è ñïåöèàëèçèðàí ñîôòóåð è õàðäóåð, ïîñðåäñòâîì êîéòî
ïðåöèçíî è òî÷íî ñå èçâëè÷àò äîêàçàòåëñòâà îò èíôîðìàöèîííè íîñèòåëè:
FastBloc – Guindance Software;

EnCase – Guindance Software
http://www.guidancesoftware.com;
Norton Ghost – Symantec
http://www.norton.com;
ILook – Eliot Spencer
http://ilook-forensics.org;
FTK – Forensince ToolKit – AccessData
http://www.accessdata.com;
Acard (write Blocker)
http://www.acard.com;
Ïðåäñòàâåíè ñà è óåáñòðàíèöèòå íà ôèðìèòå ïðîèçâîäèòåëêè.

Ïðè èçâëè÷àíå íà äîêàçàòåëñòâà îò èíôîðìàöèîííè íîñèòåëè, åêñïåðòúò
ñàì ïðàâè èçáîðà ìåæäó íàëè÷íèòå ñîôòóåðíè è õàðäóåðíè ñðåäñòâà, êàòî
çàäúëæèòåëíî ñå ñïàçâàò ïðèíöèïèòå ïðè èçñëåäâàíå íà åëåêòðîííè óñòðîéñòâà.
Ñúùåñòâåíè ìîìåíòè ïðè ïðåòúðñâàíåòî íà åëåêòðîííè íîñèòåëè –
äèñêåòè, òâúðäè äèñêîâå, êîìïàêòäèñêîâå, âúíøíè ïàìåòè è äð., ñà:
1. Äà ñå èçïúëíè òåõíîëîãèÿ, îñèãóðÿâàùà çàáðàíà çà çàïèñ âúðõó
âåùåñòâåíèòå äîêàçàòåëñòâà.
2. Äà ñå çàïàçÿò â ïúðâîíà÷àëíèÿ èì âèä (Òîâà å ìíîãî âàæíî, çà äà ñå
îñèãóðè âúçìîæíîñò çà ïîâòîðíè åêñïåðòèçè è äà íå ñå îáîðè îò çàùèòàòà â
ñúäà èëè ïî âðåìå íà ñúäåáíàòà ôàçà äîêàçàòåëñòâåíèÿò ìàòåðèàë ïðè
ïðåòúðñâàíåòî íà åëåêòðîííèòå íîñèòåëè è ñâàëÿíåòî èì íà õàðòèåí íîñèòåë).
3. Íà çàùèòàòà íà îáâèíÿåìèÿ/òå òðÿáâà äà ñå ïðåäîñòàâÿ âúçìîæíîñòòà
äà äîêàæå, ÷å ïðè ïðåòúðñâàíåòî íà åëåêòðîííèòå íîñèòåëè, åêñïåðòèòå ñà èìàëè
âúçìîæíîñò äà çàïèñâàò âúðõó èççåòèòå âåùåñòâåíè äîêàçàòåëñòâà: ïðè
äèñêåòèòå – âèíàãè ñå çàêëþ÷âàò ïðåäè ðàçãëåæäàíå, çà çàùèòà ñðåùó çàïèñ;
ïðè êîìïàêòäèñêîâåòå çà åäíîêðàòíî çàïèñâàíå – íÿìà îïàñíîñò çà çàïèñ
âúðõó òÿõ; ïðè òâúðäèòå äèñêîâå – â ëàáîðàòîðèèòå ñå èçïîëçâàò õàðäóåðíè
ñðåäñòâà çà ôèçè÷åñêà çàáðàíà ñðåùó çàïèñ, ò.å. äàííèòå ìîãàò äà áúäàò
ðàçãëåæäàíè, íî íå è ïðîìåíÿíè.
Òàêèâà õàðäóåðíè ñðåäñòâà ñà FastBloc è ÀCARD. FastBloc ñå èçïîëçâà
ïðè êîïèðàíå íà èíôîðìàöèÿòà îò òâúðäè äèñêîâå, áåç äà ñå ìîäèôèöèðàò.
Ïðåäèìñòâàòà è õàðàêòåðèñòèêèòå íà FastBloc ñà ñëåäíèòå: òåõíîëîãèÿ çà áúðç
è óäîáåí ïðåãëåä íà äàííè â ñðåäà MS Windows; ÷åòå òâúðäè äèñêîâå îò
ïåðñîíàëíè è ïðåíîñèìè êîìïþòðè; çàùèòàâà äèñêîâåòå îò çàïèñ; ìàëúê è
óäîáåí çà ïðåíàñÿíå; èçïîëçâàíåòî íà FastBloc àâòîìàòè÷íî ñå äîêóìåíòèðà îò
ïðîãðàìåí ïðîäóêò EnCase, òúé êàòî ñà ïðîèçâåäåíè îò åäíà è ñúùà ôèðìà.
Äðóãèÿò õàðäóåðåí ïðîäóêò å ÀCARD (Àêàðòè), êîéòî ñå èçïîëçâà ïðè ïðåãëåä
íà èççåòè òâúðäè äèñêîâå. Ôóíêöèîíàëíèòå âúçìîæíîñòè ñà êàêòî ïðè FastBloc.
Êîãàòî ñå ïðåòúðñâàò èççåòè òâúðäè äèñêîâå, à ïîñî÷åíèÿò õàðäóåð ëèïñâà,
åêñïåðòèòå çàäúëæèòåëíî òðÿáâà äà ïðåäñòàâÿò òåõíîëîãèÿ, îñèãóðÿâàùà
íåâúçìîæíîñò çà íàìåñà îò òÿõíà ñòðàíà âúðõó âåùåñòâåíèòå äîêàçàòåëñòâà.
Ïðèìåð çà òàêàâà òåõíîëîãèÿ å ïúëíîòî êîïèðàíå ïî áèòîâå è ñåêòîðè íà èççåòèòå
òâúðäè äèñêîâå ÷ðåç ïðîãðàìà êàòî Norton Ghost, êàòî äîêóìåíòèðàò
ïðîöåäóðàòà êàòî ñëåäñòâåíî äåéñòâèå. Õàðàêòåðèñòèêèòå íà Norton Ghost
ïðîãðàìàòà ñà ñëåäíèòå: ïëàòôîðìàòà çà ðàáîòà íà ïðîäóêòà å DOS è Windows;
îáðàáîòâà è èäåíòèôèöèðà äàííè îò ôàéëîâè ñèñòåìè FAT è NTFS;
ïðåäëàãàíàòà òåõíîëîãèÿ îò Norton Ghost äàâà âúçìîæíîñò äà áúäå íàïðàâåíî
ïúëíî êîïèå íà èçñëåäâàíèòå îáåêòè.
Ïî òîçè íà÷èí, ñëåä ïîëó÷àâàíå íà ïúëíî êîïèå íà èççåòèòå òâúðäè äèñêîâå,
åêñïåðòèòå ìîãàò äà ðàáîòÿò âúðõó êîïèåòî çà îòêðèâàíå íà äîêàçàòåëñòâåí
ìàòåðèàë çà ñëåäñòâåíîòî äåëî, áåç îïàñíîñò îò ìîäèôèöèðàíå íà èççåòèòå
âåùåñòâåíè äîêàçàòåëñòâà. Ïðè ðàáîòà ñ ôàéëîâå îò êîïèåòî, ìíîãî ÷åñòî ñå
íàëàãà äà ñå ïðåîäîëÿâàò ïàðîëè, çàùèòè, èçïîëçâàíå íà ñòðàíè÷åí ñîôòóåð,
êîéòî íå ñå îòêðèâà âúðõó èççåòèÿ òâúðä äèñê è äð.
Õàðàêòåðèñòèêèòå íà ïúðâèÿ ñîôòóåðåí ïðîäóêò çà èçâëè÷àíå, àíàëèçèðàíå
è äîêóìåíòèðàíå íà ñúäúðæàíèåòî íà êîìïþòúðíè èíôîðìàöèîííè íîñèòåëè –
EnCase ñà ñëåäíèòå:
 ïðîäóêòúò ðàáîòè ïîä óïðàâëåíèå íà MS Windows;
 îáðàáîòâà è èäåíòèôèöèðà äàííè îò ðàçëè÷íè îïåðàöèîííè ñèñòåìè –
DOS, MS Windows, Linux, Unix, Mac è äð.;
 ñúçäàâà ïúëíè êîìïðåñèðàíè êîïèÿ íà èíôîðìàöèîííè íîñèòåëè, áåç
çíà÷åíèå íà ãîëåìèíàòà èì;
 ðàçïîëàãà ñ âãðàäåíè ïðîãðàìíè ñðåäñòâà çà ïðåãëåæäàíå íà ôàéëîâå ñ
äàííè;
 èìà âúçìîæíîñò çà âêëþ÷âàíå íà âúíøíè ïðîãðàìíè ïðîäóêòè è
ïðåãëåæäàíå íà ôàéëîâå ñ äàííè;
 äîêóìåíòèðà ôàéëîâàòà ñòðóêòóðà è ñúäúðæàíèåòî íà èíôîðìàöèîííèòå
íîñèòåëè ñ ïîäðîáíè õàðàêòåðèñòèêè íà çàïèñèòå;
 ïîçâîëÿâà äà ñå êîìáèíèðàò ðàçëè÷íè ïî áðîé è âèä èíôîðìàöèîííè
íîñèòåëè, òàêà ÷å òå äà áúäàò èçñëåäâàíè êàòî åäèí-åäèíñòâåí îáåêò;
 ïîêàçâà ñúäúðæàíèåòî íà èíôîðìàöèîííèòå íîñèòåëè íà ôèçè÷åñêî è
ëîãè÷åñêî íèâî;
 ïîêàçâà èçòðèòè ôàéëîâå.
Ïðîäóêòúò èìà âúçìîæíîñò ñàì äà ïîäãîòâÿ áëàíêè çà åêñïåðòèçè ñ
ïðèêðåïåíè ôèêñèðàíè äîêàçàòåëñòâà, èçáðàíè îò åêñïåðòà è èìàùè âðúçêà ñ
ðàçñëåäâàíå íà ïðåñòúïëåíèå, ñ êîåòî ìíîãî îáëåê÷àâà èçãîòâÿíåòî íà ñàìèòå
åêñïåðòèçè.
9. Ïðîöåäóðà çà ìàãíèòíè ëåíòè

Ñúùåñòâóâà ãîëÿìî ðàçíîîáðàçèå îò ëåíòîâè ôîðìàòè è îò ñîôòóåð, êîéòî
çàïèñâà äàííè íà ëåíòèòå è íàëàãà ñîáñòâåíèÿ ñè ôîðìàò, òàêà ÷å ðàáîòàòà ñ
ëåíòè ïðåäñòàâëÿâà ïîòåíöèàëíà òðóäíîñò. Ïîâå÷åòî ëåíòè, ñúùî êàêòî
äèñêåòèòå, èìàò ìåõàíè÷íà çàùèòà ñðåùó çàïèñâàíå íà äàííè, êîÿòî òðÿáâà äà
áúäå àêòèâèðàíà ïðåäè ñòàðòà íà êàêâîòî è äà áèëî èçñëåäâàíå.
Àêî ëåíòàòà âúðâè ñ óñòðîéñòâîòî, ñ êîåòî ñå ñìÿòà, ÷å å èçïîëçâàíà, òî å
âúçìîæíî, àêî å íàëèöå è èçïîëçâàíèÿò ñîôòóåð, äàííèòå äà ñå èçâëåêàò îò
ëåíòàòà âúðõó ïîäõîäÿùî åêñïåðòíî óñòðîéñòâî. Òå îáà÷å ìîãàò è äà íå ñå
èçâëåêàò â ïúëíîòà, òúé êàòî ñëåä ìàðêåðà „êðàé íà ôàéëà“ íà ëåíòàòà ìîæå äà
èìà äîïúëíèòåëíè äàííè, äî êîèòî ñòàíäàðòíèÿò ñîôòóåð íå ìîæå äà äîñòèãíå.
Ñ ïîäîáíè ëåíòè íàé-äîáðå ìîãàò äà ñå ñïðàâÿò íåçàâèñèìè ñïåöèàëèñòè.
10. Ïðîöåäóðà çà ïðåíîñèìè íîñèòåëè

Êàêòî è ïðè ëåíòèòå, èìà ìíîãî âèäîâå ïðåíîñèìè íîñèòåëè, íàïðèìåð
Iomega ZIP&Jaz, SyQuest, Nomai, Panasonic è äð. Çà äà ñå èçñëåäâàò ïîäîáíè
íîñèòåëè, òðÿáâà äà å íàëèöå ïîäõîäÿùî óñòðîéñòâî, à â íÿêîè ñëó÷àè – è
ïîäõîäÿù ñîôòóåð, òúé êàòî íÿêîè âèäîâå ìîãàò äà ñå ôîðìàòèðàò ïðè ðàçëè÷íè
ñòàíäàðòè.
Ïîâå÷åòî íîñèòåëè (íî íå è ZIP è Jaz äèñêîâåòå), êàêòî è äèñêåòèòå, èìàò
ìåõàíè÷íà çàùèòà ñðåùó çàïèñâàíå íà äàííè, êîÿòî òðÿáâà äà áúäå àêòèâèðàíà
ïðåäè êàêâîòî è äà áèëî èçñëåäâàíå.
11. Ðàçãëåæäàíå íà åëåêòðîííî ïèñìî (e-mail)

Êîãàòî áúäå èçïðàòåíî äàäåíî ñúîáùåíèå çà åëåêòðîííà ïîùà ïî Èíòåðíåò,
îáèêíîâåíî ïîëçâàòåëÿò êîíòðîëèðà ñàìî ðåäîâåòå, îòíàñÿùè ñå çà ïîëó÷àòåëÿ
(To; Cñ; Bcc), êàêòî è ðåäà íà ïðåäìåòà (òåìàòà) ìó.
Ïðîãðàìíîòî îáåçïå÷àâàíå çà åëåêòðîííàòà ïîùà äîïúëâà îñòàíàëàòà ÷àñò
îò çàãëàâíàòà èíôîðìàöèÿ ïî âðåìå íà ñàìàòà îáðàáîòêà. Îáèêíîâåíî ñå
èíäèêèðàò ñàìî ñëåäíèòå ðåäîâå: “From:”, “To:”, “Subject” è “Date”. Èçáîðúò íà
ïàðàìåòðèòå, äàëè äà ñå âèæäà öÿëàòà èëè ðàçøèðåíàòà èíôîðìàöèÿ çà
çàãëàâèåòî, ñå èçâúðøâà îò ìåíþòàòà çà îïöèèòå (“Options”) èëè
ïðåäïî÷èòàíèÿòà (“Preferences”) íà ïðîãðàìíîòî îáåçïå÷àâàíå çà åëåêòðîííà
ïîùà.
Öÿëàòà èëè ðàçøèðåíàòà çàãëàâíà ÷àñò íà åëåêòðîííàòà ïîùà ìîæå äà
ñúäúðæà èíôîðìàöèÿ, êîÿòî äà áúäå ïîëåçíà ïðè îáðàòíîòî ïðîñëåäÿâàíå íà
ñúîáùåíèÿòà äî èçòî÷íèêà. Èìåéë àäðåñèòå çà Èíòåðíåò ïðîòîêîëà (IP) è
ïðèñâîåíèòå èäåíòèôèêàöèîííè íîìåðà íà ñúîáùåíèÿòà, â êîìáèíàöèÿ ñ
ôèêñèðàíèòå âðåìå è äàòà, ïðåäñòàâëÿâàò èíòåãðàëíà ÷àñò ïðè ïðîñëåäÿâàíåòî
íà èçòî÷íèêà íà ñúîáùåíèÿòà. Ïðàâè ñå ïðîâåðêà íà âåðíîñòòà íà èíôîðìàöèÿòà
â ðåäà “From:” è àâòåíòè÷íîñòòà íà ïðåäàäåíàòà èíôîðìàöèÿ â ñúîáùåíèåòî.
Èíôîðìàöèÿòà çà çàãëàâèåòî ìîæå äà ñå ðàçëè÷àâà â çàâèñèìîñò îò òèïà
íà èçïîëçâàíàòà ñèñòåìà çà åëåêòðîííà ïîùà è ñúðâúðèòå çà åëåêòðîííà ïîùà,
êîèòî ó÷àñòâàò ïðè îáðàáîòêàòà íà ñúîáùåíèÿòà.
Çàãëàâíà ÷àñò íà åëåêòðîííà ïîùà

Â ñëåäíèÿ ïðèìåð, ðåäúò “From:” ïðåäïîëàãà, ÷å èçïðàùàùàòà ñòðàíà å
sender@mail.bg. “Sender” å èìåòî íà ïîùåíñêàòà êóòèÿ, êîÿòî ñå íàìèðà â
ìåñòîïîëîæåíèåòî íà ïîùåíñêèÿ ñúðâúð íà “mail.bg”. Ðåäúò “To:” ïðåäïîëàãà,
÷å ïîëó÷àòåëÿò å recipient@recipientmail.bg. Ðåäúò “Date” ïîêàçâà äàòàòà è
âðåìåòî, êîãàòî ñúîáùåíèåòî å áèëî èçïðàòåíî êúì ïîùåíñêèÿ ñúðâúð íà “mail“.
Äàòàòà è âðåìåòî ñà äîñòîâåðíè ñàìî äîòîëêîâà, äîêîëêîòî ñà òî÷íè
ïîêàçàíèÿòà íà ÷àñîâíèêà íà êîìïþòðèòå, êîèòî îáðàáîòâàò ñúîáùåíèåòî.
Ðàçøèðåíàòà èíôîðìàöèÿ çà çàãëàâèåòî îáèêíîâåíî ñå èç÷èòà îò äîëó
íàãîðå. Èäåíòèôèêàòîðúò íà ñúîáùåíèåòî ïðåäñòàâëÿâà óíèêàëåí íîìåð, êîéòî
å áèë ïðèñâîåí íà åëåêòðîííàòà ïîùà ïðè îáðàáîòêàòà £ îò ñúðâúðà. Òîé ìîæå
äà ñå îêàæå ïîëåçåí ïðè óñòàíîâÿâàíå äàëè åëåêòðîííàòà ïîùà å ôàëøèôèöèðàíà
ïîñðåäñòâîì ñúïîñòàâÿíå íà èäåíòèôèêàòîðà ñ æóðíàëèòå, êîèòî ñå ñúõðàíÿâàò
îò ñúðâúðà, èçäàë èäåíòèôèêàòîðà.
Ñëåäâàùèÿò ðåä ïîêàçâà, ÷å ñúîáùåíèåòî èäâà îò sender@mail.bg.
Ðåäîâåòå, çàïî÷âàùè ñ “Received:”, â ðàçøèðåíàòà èíôîðìàöèÿ çà çàãëàâèåòî
ñå ñúçäàâàò, äîêàòî ñúîáùåíèåòî ïúòóâà ïðåç ïîùåíñêèòå ñúðâúðè.
Ïúðâèÿò ðåä, çàïî÷âàù ñ “Received:”, â íàñòîÿùèÿ ïðèìåð ïîñî÷âà: “Re-
ceived: from [193.201.172.98] îò web1.mail.bg” ÷ðåç QMQP è èìà îòáåëÿçàíè äàòàòà
è âðåìåòî. Â òîçè ñëó÷àé ïúðâèÿò ðåä, çàïî÷âàù ñ “Received:”, ìîæå äà ñå îêàæå
ïîëåçåí çà èäåíòèôèöèðàíå, êîé êîìïþòúð èëè ìðåæà ñà áèëè ñâúðçàíè ñ
ïðåäàâàíåòî íà ñúîáùåíèåòî êúì recipientmail.bg çà îáðàáîòêàòà. Ïîñëåäâàùèòå
ðåäîâå “Received:” ïîêàçâàò: Received: îò [192.168.100.100], êàòî îðèãèíàëíèÿò
àäðåñ å äàäåí ïî-äîëó – 220.100.100.100 îò host.recipientmail.bg ÷ðåç SMTP è
ñúäúðæà èäåíòèôèêàöèîíåí íîìåð, êàêòî è èìà îòáåëÿçàíè äàòàòà è âðåìåòî
îò ïîùåíñêèÿ ñúðâúð – maihost.recipientmail.bg. IP àäðåñúò, èìåòî íà äîìåéíà
èëè íàèìåíîâàíèåòî íà ñúðâúðà îáèêíîâåíî ìîãàò äà áúäàò àñîöèèðàíè ñúñ
ñëåäíîòî:
 Ãîëÿì áðîé óñëóãè ïðåäîñòàâÿò èíòåðôåéñ ïî ìðåæàòà îò òèïà „Êîé å
êîé?“ çà öåëèòå íà èçñëåäâàíåòî íà èíôîðìàöèÿòà îòíîñíî IP àäðåñèòå,
íàïðèìåð – www.geektools.com, www.registare.bg, www.arin.net.
 Êúì ðàçãëåæäàíåòî íà IP àäðåñà çà èäåíòèôèöèðàíåòî íà ìðåæà/êîíòàêòè
ìîæå ñúùî òàêà äà ñå ïîãëåäíå è èìåòî íà äîìåéíà ñ èçïîëçâàíåòî íà ïîäîáåí
èíñòðóìåíòàðèóì.
 Èíòåðíåò äîñòàâ÷èöèòå íà óñëóãè çà åëåêòðîííà ïîùà çàïàìåòÿâàò
èíôîðìàöèÿ, êîÿòî ìîæå äà áúäå ïîëåçíà ïðè èäåíòèôèöèðàíåòî íà èçïðàùà÷à
íà åëåêòðîííàòà ïîùà, êàòî íàïðèìåð – èíôîðìàöèÿ îòíîñíî àáîíàòèòå,
èíôîðìàöèÿ âúâ âðúçêà ñ òàêñóâàíåòî, êàêòî è æóðíàëèòå çà ñâúðçâàíå, êîèòî
ñúäúðæàò IP àäðåñèòå è òåêóùèòå äàòè è âðåìåíà, èçïîëçâàíè çà âðúçêà êúì
ïðîâàéäåðà.
 Â íÿêîè îò ñëó÷àèòå, êîãàòî èçïðàùà÷úò íà åëåêòðîííàòà ïîùà èçïîëçâà
ìîäåì è òåëåôîííà ëèíèÿ, åäíà Èíòåðíåò êîìïàíèÿ ìîæå äà èçïîëçâà
èíôîðìàöèÿòà îò ñâúðçâàíèÿòà, ïðåäîñòàâåíà îò ïðîâàéäåðà – Èíòåðíåò
óñëóãàòà èëè îò ïðîâàéäåðà íà óñëóãàòà åëåêòðîííà ïîùà, ñ îãëåä àâòîìàòè÷íà
èäåíòèôèêàöèÿ íà òåëåôîííèÿ íîìåð.
Âèäúò íà çàãëàâíàòà ÷àñò (header) íà ïîëó÷åíîòî òåñòîâî ïèñìî å ñëåäíèÿò:
Received: from host. (host.recipientmail.bg [192.168.100.100])
by host.recipientmail.bg with SMTP id KAA09679
for <recipient@recipientmail.bg>; Wed, 28 Apr 2004 10:39:49 +0300
(EEST)
From: sender@mail.bg
Received: from web1.mail.bg (web1.mail.bg [193.201.172.98])
by mx1.mail.bg (Postfix) with QMQP id CAF6D42405
for <recipient@recipientmail.bg>; Wed, 28 Apr 2004 11:14:24 +0300 (EEST)
Received: from host-161.router.bg (host-161.router.bg)
[220.100.100.100]) by www.mail.bg (mail.bG Webmail 4.0.1) with HTTP for
<sender@mail.bg>; Wed, 28 Apr 2004 11:14:24 +0300
Message-ID: <1083140064.e25a6516ff60f@www.mail.bg>
Date: Wed, 28 Apr 2004 11:14:24 +0300
To: recipient@recipientmail.bg
Subject: test
MIME-Version: 1.0
Content-Type: multipart/alternative; boundary=“=_18a9e4f121b29545acb706”
Content-Transfer-Encoding: 7bit
User-Agent: mail.bG Webmail 4.0-cvs
X-Originating-IP: 220.100.100.100
Content-Length: 2303
Status:
Åëåêòðîííèòå àäðåñè, êàêòî è IP àäðåñèòå, â ïðåäñòàâåíèÿ ïðèìåð ñà
ôèêòèâíè.
Æ. Êîìïþòúðíî-òåõíè÷åñêà åêñïåðòèçà
Êîìïþòúðíî-òåõíè÷åñêàòà åêñïåðòèçà å åäíà îò íàé-íîâèòå â åêñïåðòíàòà
ïðàêòèêà. Îòëè÷àâà ñå ñúñ ñëåäíèòå îñîáåíîñòè: âèñîê äèíàìèçúì â ðàçâèòèåòî
íà ñïåöèàëíèòå çíàíèÿ; ìíîãî òÿñíà ñïåöèàëèçàöèÿ è âúòðåøíî äèôåðåíöèðàíå
íà îáåêòèòå íà èçñëåäâàíå; èíòåðäèñöèïëèíàðåí õàðàêòåð; âèñîêà ñòåïåí íà
äîñòîâåðíîñò íà ðåçóëòàòèòå îò åêñïåðòíîòî èçñëåäâàíå; ïîêàçâà íàðàñòâàùîòî
îáùåñòâåíî çíà÷åíèå íà èíôîðìàöèîííèòå òåõíîëîãèè, ïðåäâèä ìàñîâîòî èì
èçïîëçâàíå âúâ âñè÷êè ñôåðè íà îáùåñòâåíàòà ïðàêòèêà; ïîêàçâà òåíäåíöèÿ êúì
ôîðìèðàíå íà íîâ ñàìîñòîÿòåëåí âèä – ñúäåáíî èíôîðìàöèîííî-òåõíè÷åñêè è
èíôîðìàöèîííî-òåõíîëîãè÷íè åêñïåðòèçè.
Îñíîâàíèå çà íàçíà÷àâàíå íà êîìïþòúðíî-òåõíè÷åñêèòå åêñïåðòèçè å
íåîáõîäèìîñòòà îò ïîëçâàíåòî íà ñïåöèàëíè çíàíèÿ â îáëàñòòà íà åëåêòðîíèêàòà,
èíôîðìàöèîííèòå ñèñòåìè è ïðîöåñè, èç÷èñëèòåëíàòà òåõíèêà è
òåëåêîìóíèêàöèèòå. Êîíêðåòíèòå îñíîâàíèÿ çà íàçíà÷àâàíåòî £ â íàêàçàòåëíèÿ
ïðîöåñ ñà ñâúðçàíè ïðåäèìíî ñ ðàçñëåäâàíåòî íà êîìïþòúðíèòå ïðåñòúïëåíèÿ,
âèçèðàíè â Ãëàâà 9 „à“ îò Îñîáåíàòà ÷àñò íà Íàêàçàòåëíèÿ êîäåêñ, êàêòî è âúâ
âñè÷êè äðóãè ñëó÷àè íà ðàçñëåäâàíå íà ò. íàð. „íåñúùèíñêè êîìïþòúðíè
ïðåñòúïëåíèÿ“, çà îñúùåñòâÿâàíåòî íà êîèòî ñå èçïîëçâàò êîìïþòúðíè
èíôîðìàöèîííè ñèñòåìè èëè èíôîðìàöèîííî-òåõíè÷åñêè òåõíîëîãèè.
Îáåêòè íà åêñïåðòèçàòà
1) êîìïþòúðíè óñòðîéñòâà – ïåðñîíàëíè êîìïþòðè (íàñòîëíè è
ïðåíîñèìè), ïåðèôåðíè óñòðîéñòâà, ìðåæîâè àïàðàòíè ñðåäñòâà (ñúðâúðè,
ìðåæîâè êàáåëè), îðãàíàéçåðè, ïåéäæúðè, ìîáèëíè òåëåôîíè, âãðàäåíè ñèñòåìè
íà îñíîâàòà íà ìèêðîïðîöåñîðè (èìîáèëàéçåðè, òðàíñïîíäåðè), ñêåíåðè,
ïðèíòåðè, ìîäåìè;
2) ïðîãðàìíè ïðîäóêòè – ñèñòåìíè ïðîãðàìíè ïðîäóêòè (îïåðàöèîííè
ñðåäè), ïîìîùíè ïðîãðàìè, ñëóæåáíà ñèñòåìíà èíôîðìàöèÿ, ïðèëîæíè
ïðîãðàìíè ïðîäóêòè è äð.;
3) èíôîðìàöèîííè äàííè – òåêñòîâè è ãðàôè÷íè äîêóìåíòè, èíôîðìàöèÿ
ïîä ôîðìà íà áàçà äàííè è äð.;
4) òåõíè÷åñêà äîêóìåíòàöèÿ îòíîñíî îïèñàíèòå ïî-ãîðå îáåêòè.
Ñïîðåä äîö. Ðàäîñòèí Áåëåíñêè, àâòîð íà êðàòúê êóðñ ïî „Ñúäåáíè
åêñïåðòèçè“, çà ðàçðåøàâàíå íà çàäà÷èòå íà åêñïåðòèçàòà ñå èçïîëçâàò ñëåäíèòå
ìåòîäè: âèçóàëåí îãëåä, ìàêðîñêîïñêî èçñëåäâàíå, èçñëåäâàíå â ëú÷è îò
íåâèäèìèÿ ñïåêòúð (óëòðàâèîëåòîâè, èíôðà÷åðâåíè, ðåíòãåíîâè),
ñïåêòðîãðàôñêèÿò ìåòîä, ãàçõðîìàòîãðàôèÿòà è äð.
Çàäà÷èòå íà êîìïþòúðíî-òåõíè÷åñêàòà åêñïåðòèçà ñà íàñî÷åíè êúì
èçÿñíÿâàíå íà øèðîê êðúã îò îáñòîÿòåëñòâà îòíîñíî ìåõàíèçìè, ïðîöåñè è
äåéñòâèÿ, èçâúðøåíè íà èëè ñ êîìïþòúðíè ñðåäñòâà. Åêñïåðòèçàòà èìà çà çàäà÷à
äà ðåøè äâå îñíîâíè ãðóïè çàäà÷è: à) èäåíòèôèêàöèîííè è á) äèàãíîñòè÷íè.
Ïî-âàæíèòå îò òåçè çàäà÷è èìàò çà öåë äà óñòàíîâÿò ñëåäíîòî:
1. Êàêâà å ïðè÷èííàòà âðúçêà ìåæäó âúçìîæíîñòèòå íà êîìïþòúðíàòà
ñèñòåìà è ðåçóëòàòèòå îò èçïîëçâàíåòî £?
2. Êàêâè ñà óñëîâèÿòà, ïðè êîèòî ñà èçïîëçâàíè êîìïþòúðíèòå ñðåäñòâà,
è êàêâà å õðîíîëîãè÷åñêàòà ïîñëåäîâàòåëíîñò è ìÿñòîòî íà èçâúðøâàíåòî íà
äåéñòâèåòî?
3. Ôóíêöèîíèðàò ëè îòäåëíèòå åëåìåíòè íà êîìïþòúðíîòî ñðåäñòâî
ñúîáðàçíî íåãîâîòî ïðåäíàçíà÷åíèå?
4. Êàêâè ñà îñíîâíèòå õàðàêòåðèñòèêè íà îïåðàöèîííàòà ñèñòåìà?
5. Êàêâà å âçàèìîâðúçêàòà ìåæäó ïðîãðàìíîòî îáåçïå÷åíèå è îïåðà-
öèîííàòà ñðåäà?
6. Êàêúâ å àëãîðèòúìúò íà ïðîãðàìíèÿ ïðîäóêò è ñðåäñòâàòà, èçïîëçâàíè
çà ðàçðàáîòâàíåòî ìó?
7. Êàêâà å ïðîãðàìíàòà ïëàòôîðìà?
8. Êàêâà å îðèãèíàëíîñòòà íà ïðîãðàìíèÿ ïðîäóêò – âèäúò íà
èíñòàëàöèîííàòà âåðñèÿ è íåéíèòå êîïèÿ?
9. Êàêúâ å ïåðèîäúò íà âúçäåéñòâèå âúðõó áàçàòà äàííè è êàêâà å
õðîíîëîãè÷åñêàòà ïîñëåäîâàòåëíîñò íà òîâà âúçäåéñòâèå?
10. Êàêâî å áèëî ïúðâîíà÷àëíîòî ñúñòîÿíèå íà èíôîðìàöèÿòà â áàçàòà
äàííè?
Â çàâèñèìîñò îò êîíêðåòíàòà ôàêòè÷åñêà îáñòàíîâêà, ìîãàò äà áúäàò
ïîñòàâåíè è äðóãè âúïðîñè, ñ îãëåä èçÿñíÿâàíå íà îáåêòèâíàòà èñòèíà ïî äåëîòî.
Ïðåäëàãàìå íà âàøåòî âíèìàíèå ïðèìåðåí îáðàçåö íà ïîñòàíîâëåíèå çà
íàçíà÷àâàíå íà êîìïþòúðíî-òåõíè÷åñêà åêñïåðòèçà, ñ ïîñòàâÿíå íà êîíêðåòíè
âúïðîñè çà èçãîòâÿíå íà òåõíè÷åñêà åêñïåðòèçà â îáëàñòòà íà êîìïþòúðíèòå
òåõíîëîãèè ïðè ðàçñëåäâàíå íà ïðåñòúïëåíèÿ – èçãîòâÿíå íà íåèñòèíñêè
ïàðè÷íè çíàöè. Âúïðîñèòå ñà êîíêðåòíè, çà èçÿñíÿâàíå îò ñòðàíà íà åêñïåðòà
íà òåõíîëîãèÿòà ïðè èçãîòâÿíåòî è îáðàáîòêàòà íà ôàéëîâå, âúâ âðúçêà ñ
èçâúðøâàíå íà äàäåíîòî ïðåñòúïëåíèå.
ÏÎÑÒÀÍÎÂËÅÍÈÅ
çà íàçíà÷àâàíå íà åêñïåðòèçà
Äíåñ, .........200 ... ã., â ãðàä ..................., ................... – ñëåäîâàòåë â .........................
ñëåäñòâåíà ñëóæáà, ãð. .........................., ïðåöåíèõ, ÷å çà èçÿñíÿâàíå íà íÿêîè
îáñòîÿòåëñòâà ïî ñë. ä. ¹ .................... ñà íåîáõîäèìè ñïåöèàëíè çíàíèÿ â îáëàñòòà
íà êîìïþòúðíèòå òåõíîëîãèè (ñîôòóåð è õàðäóåð).
Ñëåäñòâåíîòî äåëî .......................... å îáðàçóâàíî ñðåùó ............................... çà
ïðåñòúïëåíèå ïî ÷ë. 243, àë. 1, âð. ÷ë. 20, àë. 2 îò ÍÊ. Â õîäà íà ðàçñëåäâàíåòî
ñà ïðèâëå÷åíè êàòî îáâèíÿåìè ëèöàòà ............................................... Ñúùèòå ñà
èçâúðøèëè òåæêè óìèøëåíè ïðåñòúïëåíèÿ è ñà ó÷àñòâàëè â ìàùàáíà ïðåñòúïíà
äåéíîñò, çàñÿãàùà èçêëþ÷èòåëíî èíòåíçèâíî îáùåñòâåíèòå îòíîøåíèÿ,
ñâúðçàíè ñ ïàðè÷íàòà è êðåäèòíà ñèñòåìà – èçãîòâÿëè ñà íåèñòèíñêè ïàðè÷íè
çíàöè.
Â ñúîòâåòñòâèå ñ ÷ë. 117-127 îò ÍÏÊ
Ï Î Ñ Ò À Í Î Â È Õ:
1. Ïî ñëåäñòâåíî äåëî ¹ .......... ïî îïèñà íà ................ äà ñå èçâúðøè
òåõíè÷åñêà åêñïåðòèçà â îáëàñòòà íà êîìïþòúðíèòå òåõíîëîãèè;
2. Åêñïåðòèçàòà âúçëàãàì íà ....................., ãð. ...............
3. Â êà÷åñòâîòî íà âåùè ëèöà, äèðåêòîðúò (óïðàâèòåëÿò) íà
............................................... íà îñíîâàíèå ÷ë. 120, àë. 2 è 3 îò ÍÏÊ íàçíà÷àâà:
1. ...................................................................................................................................
(òðèòå èìåíà, àäðåñ, íàó÷íà ñòåïåí íà åêñïåðòà è ñëóæåáåí òåëåôîí)
2. ..................................................................................................................................
3. ..................................................................................................................................
4. Âåùèòå ëèöà äà îòãîâîðÿò íà ñëåäíèòå âúïðîñè:
Íàëè÷èå íà ñïåöèàëåí ñîôòóåð çà îáðàáîòêà íà ñòàòè÷íè èëè ïîäâèæíè
âèäåîèçîáðàæåíèÿ – ëèöåíçèðàí èëè íåëèöåíçèðàí;
Êàêúâ äðóã ñîôòóåð å èíñòàëèðàí è êàêâî å íåãîâîòî ïðåäíàçíà÷åíèå, êàêòî
è äàëè å ëèöåíçèðàí èëè íåëèöåíçèðàí;
Ðàçïå÷àòêà íà âñè÷êè ôàéëîâå (èíôîðìàöèîííè, ñêàíèðàíè, ôàéëîâå ñ
ðàñòåðíè è âåêòîðíè èçîáðàæåíèÿ, åëåêòðîííè ïèñìà èëè äðóãè), ñâúðçàíè ñúñ
ñëåäñòâåíîòî äåëî, ñ äàòà íà ñúçäàâàíå è ìîäèôèöèðàíå, êàêòî è ïîòðåáèòåëÿ,
ñúçäàë ôàéëà;
Ïî âúçìîæíîñò äà ñå êîíêðåòèçèðàò è ïîñî÷àò åäíàêâèòå ôàéëîâå ïî
ñúäúðæàíèå, ðàçìåð, äàòà íà ñúçäàâàíå (ìîäèôèöèðàíå) è èìå, îòêðèòè íà
ðàçëè÷íè êîìïþòðè è/èëè äðóãè íîñèòåëè íà èíôîðìàöèÿ;
Èçÿñíÿâàíå íà òåõíîëîãèÿòà ïðè îáðàáîòêàòà íà îáåêòèòå (áàíêíîòè),
ñâúðçàíè ñ äåëîòî, ïðåäïå÷àòíà ïîäãîòîâêà íà ñúùèòå è êàêâè èçõîäíè
ìàòåðèàëè ñà áèëè âúçìîæíè ñ íàëè÷íàòà êîìïþòúðíà òåõíèêà è ïåðèôåðèÿ;
Äà ñå ðàçïå÷àòàò ñðàâíèòåëíè îáðàçöè, êîèòî äà ñå ïîëçâàò ïðè èçãîòâÿíå
íà òåõíè÷åñêà åêñïåðòèçà îò ñïåöèàëèñòè ïî èçãîòâÿíå íà íåèñòèíñêè ïàðè÷íè
çíàöè, îò ñëåäíèòå îðãàíèçàöèè: ..................................................................................;
Êàêâè äðàéâúðè çà ïðèíòåðè, ñêåíåðè èëè äðóãè âúíøíè óñòðîéñòâà ñà
áèëè èíñòàëèðàíè íà êîìïþòðèòå;
Ðàçïå÷àòàíèòå ôàéëîâå, èìàùè îòíîøåíèå êúì ñëåäñòâåíîòî äåëî, äà áúäàò
çàâåðåíè ñ ïîäïèñèòå íà åêñïåðòèòå è ïðèëîæåíè êúì åêñïåðòèçèòå.
5. Ïðåäîñòàâÿì íà âåùèòå ëèöà ñëåäíèòå îáåêòè, èççåòè ñ ïðîòîêîë çà
ïðåòúðñâàíå, îáèñê è èççåìâàíå îò äàòà ........................., îò àäðåñ
............................................................................................................................................... :
– îáåêò ¹ ....... – ......................................................................................................
– îáåêò ¹ ....... – ......................................................................................................
........................................................................................................................................
Âñè÷êè îáåêòè ñà çàïå÷àòàíè ñ ëåïåíêè, ñúäúðæàùè ïå÷àò íà
.................................. è ïîäïèñè íà ïîåìíè ëèöà.
6. Îïðåäåëÿì ñðîê îò ........................ äíè îò äàòàòà íà âðú÷âàíå íà
Ïîñòàíîâëåíèåòî çà èçãîòâÿíå íà åêñïåðòèçàòà è ïðåäîñòàâÿíå íà ïèñìåíî
çàêëþ÷åíèå.
Ðàçÿñíèõ íà âåùèòå ëèöà ïðàâàòà è çàäúëæåíèÿòà èì ïî ÷ë. 122, 123, 179

îò ÍÏÊ, êàêòî è îòãîâîðíîñòòà ïî ÷ë. 284, àë. 3 è ÷ë. 291 îò ÍÊ çà äàâàíå íà
íåâÿðíî çàêëþ÷åíèå.
ÑËÅÄÎÂÀÒÅË: ...................................................
Ïîñòàíîâëåíèåòî ñå îáÿâè íà äàòà ......................................................................
ÂÅÙÈ ËÈÖÀ:
1. ........................................
2. ........................................
3. ........................................
ÌÅÆÄÓÍÀÐÎÄÍÀ ÏÐÀÂÍÀ ÏÎÌÎÙ
Â ÷ë. 23 íà Êîíâåíöèÿòà çà ïðåñòúïëåíèÿ â êèáåðíåòè÷íîòî ïðîñòðàíñòâî
ñà ðåãëàìåíòèðàíè îáùèòå ïðèíöèïè çà ìåæäóíàðîäíî ñúòðóäíè÷åñòâî:
„Ñòðàíèòå ñè ñúòðóäíè÷àò ïîìåæäó ñè âúâ âúçìîæíî íàé-øèðîêà ñòåïåí,
â ñúîòâåòñòâèå ñ ìåæäóíàðîäíîïðàâíè àêòîâå çà ìåæäóíàðîäíî
ñúòðóäíè÷åñòâî ïî íàêàçàòåëíîïðàâíè âúïðîñè, íà óñòàíîâåíèòå
äîãîâîðåíîñòè âúç îñíîâà íà åäíàêâè èëè ðåöèïðî÷íè çàêîíîäàòåëíè
ðàçïîðåäáè, è íà âúòðåøíîòî ñè ïðàâî, çà öåëèòå íà ðàçñëåäâàíåòî è íà
ïðîèçâîäñòâîòî îòíîñíî ïðåñòúïëåíèÿ, ñâúðçàíè ñ êîìïþòúðíè ñèñòåìè è
äàííè èëè ñ öåë ñúáèðàíåòî íà äîêàçàòåëñòâà â åëåêòðîíåí âèä çà äàäåíî
ïðåñòúïëåíèå“.
Âçàèìîïîìîùòà îáõâàùà ñëåäíèòå àñïåêòè:
1. Âçàèìîïîìîù â îáëàñòòà íà ïðåäâàðèòåëíèòå ìåðêè: áúðçî çàïàçâàíå
íà ñúõðàíÿâàíèòå êîìïþòúðíè äàííè, íàìèðàùè ñå íà òåðèòîðèÿòà íà
ïîìîëåíàòà çà ïîìîù äúðæàâà (÷ë. 29 îò Êîíâåíöèÿòà); áúðçî ðàçêðèâàíå íà
çàïàçåíè äàííè (÷ë. 30 îò Êîíâåíöèÿòà).
2. Âçàèìîïîìîù îòíîñíî ïðàâîìîùèÿòà çà ðàçñëåäâàíå: âçàèìîïîìîù
ïî îòíîøåíèå íà äîñòúïà äî ñúõðàíÿâàíèòå êîìïþòúðíè äàííè (÷ë. 31 îò
Êîíâåíöèÿòà): òðàíñãðàíè÷åí äîñòúï äî ñúõðàíÿâàíèòå äàííè ñúñ ñúãëàñèå èëè
â ñëó÷àé, ÷å òå ñà îáùîäîñòúïíè (÷ë. 32 îò Êîíâåíöèÿòà); ïðè ñúáèðàíåòî â
ðåàëíî âðåìå íà äàííè çà òðàôèêà, îòíàñÿùè ñå äî êîíêðåòíè ñúîáùåíèÿ,
ïðåäàâàíè ñ ïîìîùòà íà êîìïþòúðíà ñèñòåìà (÷ë. 33 îò Êîíâåíöèÿòà);
âçàèìîïîìîù â îáëàñòòà íà ïðèõâàùàíåòî íà äàííè îòíîñíî ñúäúðæàíèåòî
(÷ë. 34 îò Êîíâåíöèÿòà).
Íåîáõîäèìî å äà ñå îòáåëåæè, ÷å â ñúîòâåòñòâèå ñ âúòðåøíîòî ñè ïðàâî, ñ
Êîíñòèòóöèÿòà íà Ðåïóáëèêà Áúëãàðèÿ, ñ ÍÏÊ è ñúñ Çàêîíà çà ñïåöèàëíèòå
ðàçóçíàâàòåëíè ñðåäñòâà, íàøàòà ñòðàíà å íàïðàâèëà äîïóñòèìàòà îò ÷ë. 14,
àë. 3 îò Êîíâåíöèÿòà ðåçåðâà, ÷å ùå ïðèëàãà ðàçïîðåäáèòå, ïðåäâèäåíè â ÷ë. 20
îò íåÿ, à èìåííî ïðèõâàùàíåòî íà äàííè çà òðàôèêà íà êîìïþòúðíèòå ñúîáùåíèÿ
ñàìî ïî îòíîøåíèå íà òåæêèòå ïðåñòúïëåíèÿ, òàêà êàêòî òå ñà îïðåäåëåíè â
áúëãàðñêèÿ Íàêàçàòåëåí êîäåêñ.
Ñ îãëåä áúðçîòî ñúáèðàíå íà äîêàçàòåëñòâà â åëåêòðîííà ôîðìà çà äàäåíî
ïðåñòúïëåíèå, Êîíâåíöèÿòà äîïóñêà â íåîòëîæíè ñëó÷àè, ìîëáàòà çà
âçàèìîïîìîù èëè ñúîáùåíèÿ, ñâúðçàíè ñ íåÿ, äà áúäå îòïðàâåíà äî ïîìîëåíàòà
çà ñúäåéñòâèå äúðæàâà, ÷ðåç íàé-áúðçèòå ñðåäñòâà çà êîìóíèêàöèÿ, âêëþ÷èòåëíî
ôàêñ èëè åëåêòðîííà ïîùà, äîêîëêîòî òåçè ñðåäñòâà äàâàò äîñòàòú÷íà ñòåïåí
íà ñèãóðíîñò è íà àâòåíòè÷íîñò íà ñúäúðæàíèåòî (âêëþ÷èòåëíî è èçïîëçâàíå
íà êðèïòèðàíå, êîãàòî òîâà å íåîáõîäèìî), ñ ïîñëåäâàùî îôèöèàëíî
ïîòâúðæäåíèå, àêî çàìîëåíàòà äúðæàâà èçèñêâà òîâà.
Àêî íå ñúùåñòâóâà ðàçïîðåäáà â îáðàòåí ñìèñúë, èçðè÷íî ïðåäâèäåíà â
÷ë. 25 íà Êîíâåíöèÿòà, âçàèìîïîìîùòà ñå ïîä÷èíÿâà íà óñëîâèÿòà, ïîä÷èíåíè
íà âúòðåøíîòî ïðàâî íà ïîìîëåíàòà çà ñúäåéñòâèå ñòðàíà èëè â ïðèëîæèìèòå
äîãîâîðè çà âçàèìîïîìîù, âêëþ÷èòåëíî è ïî îòíîøåíèå íà îñíîâàíèÿòà, íà
êîèòî çàìîëåíàòà ñòðàíà ìîæå äà îòêàæå ñúòðóäíè÷åñòâî.
Ñúãëàñíî ÷ë. 464 îò ÍÏÊ, ïîðú÷êàòà çà ïðàâíà ïîìîù ñå èçïðàùà äî
Ìèíèñòåðñòâî íà ïðàâîñúäèåòî è ïðàâíàòà åâðîèíòåãðàöèÿ, îñâåí àêî ñ
ìåæäóíàðîäåí äîãîâîð, ïî êîéòî Ðåïóáëèêà Áúëãàðèÿ å ñòðàíà, å ïðåäâèäåí
äðóã ðåä. Â ñúîòâåòñòâèå ñ òàçè ðàçïîðåäáà Âúðõîâíà êàñàöèîííà ïðîêóðàòóðà
å ðàçðàáîòèëà ïèñìåíè óêàçàíèÿ çà èçãîòâÿíå íà ñëåäñòâåíè ïîðú÷êè çà ÷óæáèíà,
ñ öåë èçâúðøâàíå íà îòäåëíè ñëåäñòâåíè äåéñòâèÿ èëè ïðåäàâàíå íà ïðåäìåòè,
ñâåäåíèÿ è äîêóìåíòè. Â ïîðú÷êàòà çà ïðàâíà ïîìîù ñå ñúäúðæàò äàííè çà:
îðãàíà, êîéòî ÿ ïðàâè; ïðåäìåòà è ìîòèâà íà èñêàíåòî; èìåíàòà è
ãðàæäàíñòâîòî íà ëèöåòî, çà êîåòî ñå îòíàñÿ èñêàíåòî; ïðè íåîáõîäèìîñò –
îáâèíåíèåòî è êðàòêî èçëîæåíèå íà ôàêòèòå ïî íåãî. Êîãàòî ñå îòïðàâÿ
èñêàíå çà ðàçïèò íà ñâèäåòåë, ñå èçãîòâÿ ïîäðîáåí âúïðîñåí ëèñò, êàòî
âúïðîñèòå ñå ôîðìóëèðàò ÿñíî è òî÷íî. Ñëåäñòâåíàòà ïîðú÷êà ñå èçïðàùà ÷ðåç
îòäåë „Àäìèíèñòðàòèâåí“, ñåêòîð „Ìåæäóíàðîäåí“, ÷ðåç ñúîòâåòíèÿ
íàáëþäàâàù ïðîêóðîð.
ÐÅ×ÍÈÊ ÍÀ ÈÇÏÎËÇÂÀÍÈÒÅ ÒÅÐÌÈÍÈ
ACL (Access Control List) – Ñïèñúê çà êîíòðîë âúðõó äîñòúïà.
Adapter – Õàðäóåðíî óñòðîéñòâî, êîåòî ñâúðçâà êîìïþòúð ñ ïåðèôåðíî
óñòðîéñòâî. Àäàïòåðèòå íàìàëÿâàò ðàçëèêèòå ìåæäó øèðèíèòå íà ìàãèñòðàëèòå
çà äàííè íà ïåðñîíàëíèÿ êîìïþòúð è ïåðèôåðèÿòà.
AGP (Accelerated Graphics Port) – Ñïåöèàëíà ÐÑ øèíà, ïðåäíàçíà÷åíà çà
àäàïòåðè íà äèñïëåé. Âèäåîàäàïòåðúò, ÷èÿòî îñíîâà å AGP, ìîæå äà ðàáîòè ñ
ìíîãî ïî-âèñîêà ñêîðîñò, îòêîëêîòî ïîçâîëÿâàò íîðìàëíèòå ISA è PCI øèíè.
Îñâåí òîâà AGP ïîçâîëÿâà íà àäàïòåðà äèðåêòåí äîñòúï äî ãëàâíàòà ïàìåò,
âñå åäíî ÷å å ÷àñò îò ñàìîñòîÿòåëíàòà ïàìåò íà àäàïòåðà.
Alias – Ïñåâäîíèì – îáåêò, ñî÷åù êúì äðóã îáåêò, îáèêíîâåíî ïðèòåæàâàù
ëåñíî çà ðàçïîçíàâàíå èìå. Öåëòà íà ïñåâäîíèìèòå å äà îñèãóðÿò ëåñåí äîñòúï
äî ôàéëîâå è îáåêòè, ÷ðåç ïðèñâîÿâàíå íà ëåñíè çà çàïîìíÿíå èìåíà íà ôàéë
èëè îáåêò, êîéòî îò ñâîÿ ñòðàíà ìîæå äà èìà ïî-ñëîæíî èìå.
Anonymous FTP – Èçïîëçâàíå íà FTP ñîôòóåð çà êîïèðàíå íà ôàéëîâå îò
îòäàëå÷åí êîìïþòúð áåç ïðèòåæàâàíå íà ñîáñòâåí àêàóíò.
API (Application Programming Interface) – Ìåòîä çà äåôèíèðàíå íà
ñòàíäàðòíî ìíîæåñòâî èçâèêâàíèÿ íà ôóíêöèè è äðóãè åëåìåíòè îò èíòåðôåéñà.
×åñòî äåôèíèðà èíòåðôåéñà ìåæäó ïðîãðàìåí åçèê îò âèñîêî íèâî è åëåìåíòè
îò íèñêî íèâî, èçïîëçâàíè îò äðàéâåð íà óñòðîéñòâî èëè îïåðàöèîííà ñèñòåìà.
Êðàéíàòà öåë å ïðåäîñòàâÿíå íà ðàçëè÷íè óñëóãè íà ïðèëîæåíèå, èçèñêâàùî
äîñòúï äî îïåðàöèîííàòà ñèñòåìà èëè íàáîð îò ôóíêöèîíàëíè âúçìîæíîñòè çà
óñòðîéñòâî.
Àpplication server – Ïðèëîæåí ñúðâúð – ñúðâúð â êëèåíò – ñúðâúð ìðåæà,
íà êîéòî ðàáîòÿò ïðèëîæåíèÿòà, ñïîäåëåíè îò ðàáîòíèòå ñòàíöèè. Ïðèëîæíèÿò
ñúðâúð ðàçäåëÿ òåæåñòòà íà îáðàáîòêàòà íà äàííè ñúñ ñâîèòå êëèåíòè.
Ôàéëîâèÿò ñúðâúð, îò äðóãà ñòðàíà, èçèñêâà êëèåíòúò äà ñòàðòèðà ïðèëîæåíèåòî
è äà îáðàáîòè äàííèòå.
Applet – Àïëåò – ìèíèïðîãðàìà, ðàçðàáîòåíà íà åçèêà çà ïðîãðàìèðàíå
Java. Ðàç÷èòà ñå îò WEB áðàóçåðè. Ìîæå äà ñå èçïúëíÿâà êàêòî íà ÐÑ, òàêà è íà
äðóãè óñòðîéñòâà, ïîääúðæàùè Java, íàïðèìåð ìîáèëíè òåëåôîíè.
ASCII (American Standard Code for Information Interchange) –
Àìåðèêàíñêè ñòàíäàðòåí êîä çà ïðåîáðàçóâàíå (çàìåíÿíå) íà èíôîðìàöèÿ.
Ñòàíäàðòåí ìåòîä çà ïðåäñòàâÿíå íà äîñòúïíî â êîìïþòúðà ÷èñëîâî
èçîáðàçÿâàíå íà èíôîðìàöèÿ â ÷èòàåì âèä. Â ñòàíäàðòíèÿ ASCII êîä èìà 128
çíàêà (7-áèòîâè). Ðàçøèðåíèÿò ASCII êîä èçïîëçâà 8 áèòà è ñúäúðæà 256 çíàêà.
Authentification – Ïðîâåðêà çà àâòåíòè÷íîñò – óñòàíîâÿâàíå äàëè
ïîòðåáèòåëÿò, ðàáîòåù ñ òåðìèíàëà íà ñèñòåìàòà, å òîçè, çà êîéòî ñå ïðåäñòàâÿ.
B2B (Business-to-Business) – Òúðãîâèÿ ìåæäó þðèäè÷åñêè ëèöà ïî
Èíòåðíåò. Òàçè ñèñòåìà íà ñúçäàâàíå íà åëåêòðîííè âðúçêè è å-ìàãàçèíè ñúçäàâà
âúçìîæíîñò çà ïî-ãîëÿì îáåì è ïî-ëåñíî è åôåêòèâíî îñúùåñòâÿâàíå íà
òúðãîâèÿ è óñëóãè îò äîñòàâ÷èê äî êëèåíò.
B2C (Business-to-Customer) – Åëåêòðîííà òúðãîâèÿ ìåæäó þðèäè÷åñêè è
ôèçè÷åñêè ëèöà.
Backbone – Ìàãèñòðàëåí êàíàë çà ïðåäàâàíå íà äàííè – âèñîêîñêîðîñòíà
ëèíèÿ, ñúåäèíÿâàùà ìðåæîâè ñåãìåíòè â åäíà ñèñòåìà. Îñúùåñòâÿâà òðàíñôåð
íà äàííè ñúñ ñêîðîñò îò ñòîòèöè è õèëÿäè ìåãàáèòà â ñåêóíäà, îáñëóæâàéêè
äðóãè, ïî-ìàëêî ïðîèçâîäèòåëíè êàíàëè.
Background – Ôîíîâ ïðîöåñ – ïðîöåñ, ðàáîòåù ïðîçðà÷íî çà ïîòðåáèòåëÿ,
êîãàòî òîé ñå çàíèìàâà ñ äðóãè äåéíîñòè. Ôîíîâèÿò ïðîöåñ èìà ïî-íèñêî íèâî
íà ïðèâèëåãèÿ îò ïðîöåñà, ðàáîòåù íà ïðåäåí ïëàí, è íå ìîæå äà èçïîëçâà
ïîòðåáèòåëñêè âõîä.
Backup – Ðåçåðâíî êîïèå íà äàííè. Äàâà âúçìîæíîñò çà âúçñòàíîâÿâàíå â
ñëó÷àé íà çàãóáâàíå/èçòðèâàíå.
Baud rate (bps – bits per second) – Åäèíèöà, èçïîëçâàíà ïðè èçìåðâàíåòî
íà êîëè÷åñòâîòî èíôîðìàöèÿ, êîÿòî äàäåí ìîäåì ìîæå äà òðàíñôåðèðà çà åäíà
ñåêóíäà. Åäèí baud å êîëêî ñèãíàëà ìîæå äà ïîåìå ìîäåìúò çà åäíà ñåêóíäà.
BIOS (Basic Input Output System) – Áàçîâà ñèñòåìà âõîä/èçõîä –
íåçàâèñèìà ïðîãðàìà îò îïåðàöèîííàòà ñèñòåìà çà ïîääðúæêà íà îïåðàöèè ñ
àïàðàòíèòå ñðåäñòâà. Òÿ ìîæå äà ñå ðàçãëåæäà è êàòî ïðîãðàìà, ñúõðàíÿâàùà
ñå â åíåðãîíåçàâèñèìàòà flash ïàìåò íà äúííàòà ïëàòêà. Åäíî îò îñíîâíèòå £
ïðåäíàçíà÷åíèÿ å äà èçïúëíÿâà ðîëÿòà íà ïðîãðàìà çà íà÷àëíî çàðåæäàíå, íàðåä
ñ âúçìîæíîñòòà äà ñúõðàíÿâà ìíîæåñòâî íàñòðîéêè, óïðàâëÿâàùè ðåñóðñèòå
íà êîìïþòúðà, â òîâà ÷èñëî è çàïàçâàíå íà ñèñòåìíèòå äàòà è ÷àñ, èíôîðìàöèÿòà
çà òâúðäèÿ äèñê, êîíòðîëåðèòå, íàñòðîéêèòå íà ïàìåòòà, äàííèòå çà ïðîöåñîðà,
ïîñëåäîâàòåëíîñòòà íà èíèöèàëèçèðàíå íà óñòðîéñòâàòà è ò.í.
B-ISDN (Broadband-ISDN) – Øèðîêîëåíòîâ ISDN – ñïåöèôèêàöèè,
ðàçøèðÿâàùè ïàðàìåòðèòå íà ñòàíäàðòà ISDN, ðàçðàáîòåíè è óòâúðäåíè îò
ñâåòîâíèÿ òåëåêîìóíèêàöèîíåí ñúþç ïðåç 1998 ã. Ïîçâîëÿâà äà ñå îñúùåñòâè
èíòåãðèðàíî ñêîðîñòíî ïðåäàâàíå íà ãëàñ, âèäåî è äàííè.
Bit – Áèò, íàé-ìàëêàòà åäèíèöà äàííè â êîìïþòúðà. Áèòúò å òèï âèðòóàëåí
åëåêòðîíåí êëþ÷, êîéòî èìà ñòîéíîñò 0 çà ñúñòîÿíèå „èçêëþ÷åíî“ èëè ñòîéíîñò
1 çà ñúñòîÿíèå „âêëþ÷åíî“. Îñåì áèòà ñå ðàâíÿâàò íà åäèí áàéò.
Bookmark – Ìàðêèðîâêà – óñòîéñòâî çà ïðåòúðñâàíå íà Èíòåðíåò, êîåòî
ìàðêèðà îïðåäåëåíî ìåíþ èëè äèðåêòîðèÿ è äàâà íà ïîòðåáèòåëÿ ëåñåí äîñòúï
äî ìàðêèðàíîòî ìåíþ èëè äèðåêòîðèÿ.
Boot – Íà÷àëíî çàðåæäàíå – ïðîöåñ íà ñòàðòèðàíå íà êîìïþòúð. Ïðîöåñúò
çà íà÷àëíî çàðåæäàíå ïðî÷èòà ÿäðîòî íà îïåðàöèîííàòà ñèñòåìà â îïåðàòèâíàòà
ïàìåò, èçïúëíÿâà ïðîãðàìè, çàðåæäà ïðîãðàìè è êîíôèãóðèðà îïåðàòèâíàòà
ñðåäà.
boot disk – Ñèñòåìåí äèñê – âúíøåí äèñê, èçïîëçâàí çà çàðåæäàíå è
ñòàðòèðàíå íà îïåðàöèîííà ñèñòåìà.
boot files – Ìíîæåñòâî îò ôàéëîâå, ñòàðòèðàùè îïåðàöèîííàòà ñèñòåìà è
íåéíèòå äðàéâåðè, óñòàíîâÿâàùè ïðîìåíëèâè íà ñðåäàòà èëè èçïúëíÿâàùè äðóãè
ñèñòåìíè çàäà÷è.
Bridge – Ìîñòúò å ìðåæîâà âðúçêà ìåæäó äâà êîìïþòúðà, êàòî âñåêè åäèí
îò òÿõ å ñâúðçàí êúì ñâîÿ ïúðâè÷íà ìðåæà. Êîìïþòúðúò îò åäèíèÿ êðàé íà
Bridge ìîæå äà ïðèåìà è äà ïðåäàâà äàííè îò ñâîÿòà ìðåæà ïðåç ìðåæîâèÿ
ìîñò îò è êúì êîìïþòúðà îò äðóãèÿ êðàé, êîéòî ãè ïðåïðàùà êúì òÿõíîòî
íàçíà÷åíèå. Êîìïþòúðíèòå ìðåæè, ñâúðçàíè ïîñðåäñòâîì ìðåæîâ ìîñò, òðÿáâà
äà ñà îò åäíàêúâ òèï. Ïîíÿòèåòî Bridge íå ñå ñâúðçâà ñ êîíêðåòíà ìàøèíà, çàùîòî
íÿìà ñîáñòâåí àäðåñ è îñòàâà íåâèäèì çà ïîòðåáèòåëÿ. Ïðîãðàìíî îñèãóðÿâàíå,
èíñòàëèðàíî íà îïðåäåëåíà êîìïþòúðíà ñèñòåìà, ìîæå äà èçïúëíÿâà òàçè
ôóíêöèÿ ïðè íàëè÷èå íà íåîáõîäèìèòå êîìóíèêàöèîííè ñðåäñòâà.
Broadband – Øèðîêîëåíòîâ êàíàë, îñèãóðÿâàù åäíîâðåìåííî êîìïþòúðåí
è ìóëòèìåäèåí òðàíñôåð.
Broadband access – Øèðîêîëåíòîâ äîñòúï. Àêî ÷ðåç ìîäåì íå ñå ðàçâèâàò
ñêîðîñòè, ïî-âèñîêè îò 56 Êáèò/ñåê, òî øèðîêîëåíòîâ äîñòúï îçíà÷àâà
ìíîãîêðàòíî ïî-âèñîêè ñêîðîñòè.
Brouter – Ìîñò ìàðøðóòèçàòîð, áðóòåð – óñòðîéñòâî, îáåäèíÿâàùî
ôóíêöèèòå íà ìîñòà è ìàðøðóòèçàòîðà è îñèãóðÿâàùî ñâúðçâàíå íà ëîêàëíà
ôèçè÷åñêà ìðåæà ñ ðàçëè÷íè ïðîòîêîëè (âèæ bridge).
Browser – Áðàóçúð – ïðîãðàìà, èçïîëçâàíà çà ïðåãëåä, „äúðïàíå“,
„êà÷âàíå“ è äð. äîñòúï äî HTML äîêóìåíòè (Web ñòðàíèöè) â Internet.
Ñúâðåìåííèòå áðàóçúðè ìîãàò äà âèçóàëèçèðàò ðàçëè÷íè òèïîâå ãðàôè÷íà
èíôîðìàöèÿ è ñòàíäàðòíè ôàéëîâå íà ïðèëîæåíèÿ êàòî Word.
Buffer – Áóôåð – îáëàñò â îïåðàòèâíàòà ïàìåò íà êîìïþòúð, êîÿòî
âðåìåííî ñúõðàíÿâà äàííè. Áóôåðèòå ñå èçïîëçâàò çà ñìåê÷àâàíå íà ðàçëèêèòå
â ñêîðîñòòà íà îáðàáîòêà íà èíôîðìàöèÿòà.
Bug – Ãðåøêà, äîïóñíàòà ïðè ñúçäàâàíåòî íà äàäåíà ïðîãðàìà. Òàçè ãðåøêà
âîäè äî íåïðàâèëíà ðàáîòà íà ïðîãðàìà èëè ñèñòåìà, äî ãðåøíè ðåçóëòàòè èëè
ïúëíî áëîêèðàíå (ñðèâ). „Áúã“ ïðîèçëèçà îò èñòèíñêî íàñåêîìî, êîåòî áèëî
îòêðèòî äà çàìúðñÿâà åäíà îò âåðèãèòå íà ïúðâèÿ åëåêòðîíåí öèôðîâ êîìïþòúð –
ENIAC.
Bus – Øèíà – ïúòÿò íà åëåêòðè÷åñêèòå ñèãíàëè ìåæäó öåíòðàëíèÿ
ïðîöåñîð è âêëþ÷åíèòå ïåðèôåðíè óñòðîéñòâà. Øèíèòå ñå îïðåäåëÿò îò
ñòîéíîñòèòå íà òÿõíàòà øèðèíà â áèòîâå, ñêîðîñòòà è ìåõàíèçìèòå çà êîíòðîë.
Òîçè òåðìèí îòáåëÿçâà è ôèçè÷åñêà òîïîëîãèÿ íà ìðåæàòà, â êîÿòî âñè÷êè
ñúîáùåíèÿ ñå ðàçïðîñòðàíÿâàò ïî åäèíè÷åí êàáåë.
Byte – Áàéò – çàïèñ ñ äàííè, ñúäúðæàù îñåì áèòà. Áàéòúò å êîëè÷åñòâîòî
ïðîñòðàíñòâî, ñúõðàíÿâàùî åäèí çíàê. Ñèíîíèì – octet/îêòåò.
Cable modem – Ìîäåì, îñèãóðÿâàù âðúçêà ñ Èíòåðíåò ÷ðåç âðúçêà ñ
êàáåëíà òåëåâèçèîííà ìðåæà. Ïðîïóñêàòåëíàòà ÷åñòîòíà ëåíòà íà êîàêñèàëíèÿ
êàáåë å ñúùåñòâåíî ïî-øèðîêà, îòêîëêîòî òàçè ïðè òåëåôîííàòà ëèíèÿ. Çàòîâà
Èíòåðíåò ïðîâàéäåðèòå ìîãàò äà îðãàíèçèðàò ïî òîçè êàíàë âèñîêîñêîðîñòåí
(äî 2 Ìáèò/ñåê) äîñòúï â Èíòåðíåò.
Cache – Èíòåðíåò êåøúò âðåìåííî ñúõðàíÿâà íà âàøèÿ êîìïþòúð
èíôîðìàöèÿ çà ñòðàíèöèòå, êîèòî ñòå ïîñåòèëè. Àêî ïîèñêàòå ñòðàíèöà, êîÿòî
å ñúõðàíåíà â êåøà, áðàóçåðúò âè ìîæå äà ïîëó÷è òàçè ñòðàíèöà îò òàì ìíîãî
ïî-áúðçî, îòêîëêîòî äà ÿ èçäúðïâàòå îòíîâî îò Èíòåðíåò. Ïîíÿêîãà ìîæå äà íå
èñêàòå íÿêîÿ ñòðàíèöà äà áúäå ïîëó÷åíà îò êåøà. Ñòðàíèöàòà, êîÿòî
ïúðâîíà÷àëíî ñòå ïîëó÷èëè, ìîæå âå÷å äà íå å èäåíòè÷íà ñúñ ñòðàíèöàòà, êîÿòî
â ìîìåíòà ñòîè â ìðåæàòà. Àêî å áèëà íàïðàâåíà íÿêàêâà ïðîìÿíà â íÿêîé ñàéò,
ìîæå äà èñêàòå äà ïðî÷åòåòå íîâèÿ âàðèàíò âìåñòî êîïèåòî (âå÷å îñòàðÿëî),
ñúõðàíÿâàíî â êåøà.
Cell – ÊËÅÒÊÀ (1) Â åëåêòðîííà òàáëèöà êëåòêàòà å êóòèÿ, â êîÿòî ñå
ñúäúðæàò åäèíèöà äàííè. Òå îáèêíîâåíî ñà òåêñòîâè, ÷èñëåíè ñòîéíîñòè èëè
ôîðìóëà. Öÿëàòà åëåêòðîííà òàáëèöà ñå ñúñòîè îò ðåäîâå è êîëîíè, èçãðàäåíè
îò êëåòêè. Êëåòêà íà åëåêòðîííàòà òàáëèöà å àíàëîã íà ïîëå â ñèñòåìèòå íà
óïðàâëåíèåòî íà áàçà äàííè. Èíäèâèäóàëíèòå êëåòêè ñà îáè÷àéíî
èäåíòèôèöèðàíè îò áóêâà íà êîëîíàòà è ÷èñëî íà ðåäà. Íàïðèìåð, D12 îïðåäåëÿ
òî÷íî êëåòêàòà â êîëîíà D è ðåä 12. (2) Â ñâðúçêàòà è îðãàíèçèðàíå íà ìðåæà,
ôèêñèðàí ðàçìåð ïàêåò îò äàííè. (3) Â êëåòú÷íè òåëåôîíííè ñèñòåìè –
ãåîãðàôñêà îáëàñò.
Chat – Ïðåäàâàíå íà äàííè â ðåàëíî âðåìå ìåæäó äâàìà ïîòðåáèòåëè
ïðåç êîìïþòúð. Àêî ðàçãîâîðúò å çàïî÷íàë, êîéòî è äà å ïîòðåáèòåë ìîæå äà
âúâåäå òåêñò ÷ðåç ïèñàíå ñ êëàâèàòóðà è äà ÷åòå òåêñòà, èçïðàòåí îò äðóãèÿ
ïîòðåáèòåë íà ìîíèòîðà. Ïîâå÷åòî ìðåæè è óñëóãè íà äèðåêòíàòà âðúçêà
ïðåäëàãàò òàçè óñëóãà.
Chipset – Íàáîð îò èíòåãðèðàíè ìèêðîñõåìè, ðàçðàáîòeíè äà èçïúëíÿâàò
åäíà èëè ïîâå÷å ñâúðçàíè ôóíêöèè. Íàïðèìåð, ÷èïñåò ìîæå äà îñèãóðè
îñíîâíèòå ôóíêöèè íà ìîäåì, äîêàòî äðóã îñèãóðÿâà CPU ôóíêöèè çà êîìïþòúð.
Íàïðèìåð, ÷èïñåò íà ìîäåìà ñúäúðæà îñíîâíè åëåêòðè÷åñêè ñõåìè ïðèåìàíå/
ïðåäàâàíå íà äàííè. ×èïñåòèòå íà PC îñèãóðÿâàò âçàèìîäåéñòâèÿ ìåæäó
èíòåðôåéñèòå è äðóãè ïîäñèñòåìè. Ïîâå÷å íîâè ÷èïñåòè îáèêíîâåíî âêëþ÷âàò
ôóíêöèè, îñèãóðÿâàíè îò äâà èëè ìíîãî ñòàðè ÷èïñåòè. Òåðìèíúò å èçïîëçâàí
÷åñòî äà îáîçíà÷àâà îñíîâíàòà ôóíêöèîíàëíà âúçìîæíîñò íà (motherboard)
äúííà ïëàòêà. Íàáîð îò ìèêðîñõåìè, ïðåäíàçíà÷åí çà èçïúëíåíèå íà îáùè
ôóíêöèè.
Client – Êëèåíòñêàòà ÷àñò îò êëèåíò – ñúðâúð àðõèòåêòóðà. Êëèåíòúò å
ïðèëîæåíèå, êîåòî ñå ñòàðòèðà îò ëè÷íèÿ êîìïþòúð èëè ðàáîòíà ñòàíöèÿ, è
ðàç÷èòà íà ñúðâúðà äà èçïúëíÿâà íÿêîè îïåðàöèè. Íàïðèìåð, åëåêòðîííàòà ïîùà
(e-mail) êëèåíò å ïðèëîæåíèå, êîåòî ïîçâîëÿâà èçïðàùàíåòî è ïðèåìàíåòî íà
åëåêòðîííà ïîùà.
Client/Server – Ñúðâúð/Êëèåíò å îñíîâåí êîìóíèêàöèîíåí ìîäåë â
ñúâðåìåííèòå êîìïþòúðíè ìðåæè, ïðè êîéòî çà åäíî ïðèëîæåíèå ñå èçïîëçâàò
åäíîâðåìåííî ðåñóðñèòå íà ñúðâúðà è êëèåíòà. Òðÿáâà äà ñå èìà ïðåäâèä, ÷å
Ñúðâúðúò è Êëèåíòúò ñå ðàçëè÷àâàò ïî ïðîãðàìíèòå ñè ôóíêöèè, à íå ïî ñâîåòî
ìåñòîðàçïîëîæåíèå, ò.å. ìîãàò äà áúäàò ðàçïîëîæåíè íà åäèí è ñúù êîìïþòúð.
Â òîçè ñìèñúë âñåêè êëèåíò ïîëçâà ðåñóðñèòå íà ñúðâúðà. Ñâúðçâàíåòî íà åäèí
ïîòðåáèòåë êúì äðóãà ìàøèíà îò ìðåæàòà ðåàëèçèðà òîçè ìîäåë è ïîòðåáèòåëÿò
ñå ÿâÿâà êëèåíò íà îòñðåùíàòà ìàøèíà.
Collision – Êîíôëèêò/êîëèçèÿ – åäíîâðåìåíåí îïèò íà íÿêîëêî ñòàíöèè
äà ïðåäàâàò äàííè ïî êàáåëà, âîäåù äî èçîïà÷àâàíå íà äàííèòå.
Color Graphic Adapter (CGA) – Öâåòåí ãðàôè÷åí àäàïòåð – âèäåîàäàïòåð,
îñèãóðÿâàù íÿêîëêî ãðàôè÷íè è òåêñòîâè ðåæèìà. Èçõîäúò å äèãèòàëåí ñèãíàë,
êîéòî ìîæå äà ïðîèçâåäå ìàêñèìóì 16 öâÿòà â òåêñòîâ ðåæèì èëè 4 öâÿòà â
ãðàôè÷åí ðåæèì. Ðàçäåëèòåëíàòà ñïîñîáíîñò íà òåêñòîâèÿ ðåæèì å 80 íà 25
çíàêà. Ãðàôè÷íèÿò ðåæèì å ñ ðàçäåëèòåëíà ñïîñîáíîñò 640õ200 ïèêñåëà â äâà
öâÿòà.
Communications network – Êîìóíèêàöèîííà ìðåæà – öÿëàòà ìðåæà îò
óñòðîéñòâà è ñúîáùèòåëíà ñðåäà (ðàäèî, êàáåëè è äð.), íåîáõîäèìà çà ïðåäàâàíå
è ïðèåìàíå íà èíôîðìàöèÿ.
Compact Disk Read_Only Memory (CD-ROM) – Óñòðîéñòâî, èçïîëçâàíî
çà ñúõðàíåíèå íà 650-900 ÌÂ ïîñòîÿííè äàííè.
Compact Disk Rewriteable (CD-RW) – Ôîðìà íà CD-ROM óñòðîéñòâî,
ïîçâîëÿâàùî ÷åòåíå è çàïèñ (ìíîãîêðàòíî).
Computer – Ñúâðåìåííèòå êîìïþòðè ñà åëåêòðîííè è öèôðîâè.
Äåéñòâèòåëíèòå åëåìåíòè – æèöè, òðàíçèñòîðè è ñõåìè, ñà íàðå÷åíè îáîðóäâàíå,
à èíñòðóêöèèòå è äàííèòå ñà íàðå÷åíè ñîôòóåð. Âñè÷êè ñòàíäàðòíè êîìïþòðè
ñúäúðæàò ñëåäíèòå õàðäóåðíè êîìïîíåíòè: ïàìåò (memory), ïîçâîëÿâàùà
êîìïþòúðúò äà ñúõðàíè, ïîíå âðåìåííî, äàííè è ïðîãðàìè; âúíøíî óñòðîéñòâî –
ïîçâîëÿâà êîìïþòúðúò ïîñòîÿííî äà ñúõðàíè ãîëÿì îáåì äàííè. Òå âêëþ÷âàò
äèñêîâè óñòðîéñòâà è ëåíòîâè óñòðîéñòâà. Âõîäíî óñòðîéñòâî: îáè÷àéíî –
êëàâèàòóðà (keyboard) è ìèøêà (mouse). Âõîäíîòî óñòðîéñòâî âêëþ÷âà è
êàáåëíèòå ïðîâîäíèöè, ïîñðåäñòâîì êîèòî äàííèòå è èíñòðóêöèèòå âëèçàò â
êîìïþòúðà. Èçõîäíî óñòðîéñòâî: äèñïëåé (ìîíèòîð), ïðèíòåð, èëè äðóãîòî
âúíøíî óñòðîéñòâî, êîåòî ïîçâîëÿâà äà ñå âèäè êàêâî å èçâúðøèë êîìïþòúðúò.
Öåíòðàëåí ïðîöåñîð (CPU) – ñúðöåòî íà êîìïþòúðà. Òîâà å êîìïîíåíòúò, êîéòî
â äåéñòâèòåëíîñò èçïúëíÿâà èíñòðóêöèè. Çàåäíî ñ òåçè áàçèñíè êîìïîíåíòè
åôåêòèâíî ìîãàò äà ðàáîòÿò è ìíîãî äðóãè. Íàïðèìåð, âñåêè êîìïþòúð ïîâòîðíî
ïîäðåæäà ïî ðåä øèíà (BUS), êîÿòî ïðåäàâà äàííè îò åäíà ÷àñò íà êîìïþòúðà
êúì äðóãà. Êîìïþòðèòå ìîãàò äà ñå êëàñèôèöèðàò ïî ðàçìåð è ìîùíîñò, êàêòî
ñëåäâà: Ïåðñîíàëåí êîìïþòúð (ÐÑ) – ìàëúê, åäíîïîòðåáèòåëñêè êîìïþòúð ñ
ìèêðîïðîöåñîð. Â äîïúëíåíèå êúì ìèêðîïðîöåñîðà, ïåðñîíàëíèÿò êîìïþòúð
èìà êëàâèàòóðà çà âúâåæäàíå íà äàííèòå, ìîíèòîð çà èçîáðàçÿâàíå íà
èíôîðìàöèÿ è çàïîìíÿùî óñòðîéñòâî çà ñúõðàíÿâàíå íà äàííè. Ðàáîòíà ñòàíöèÿ
(workstation) – ìîùåí, åäíîïîòðåáèòåëñêè êîìïþòúð. Ðàáîòíàòà ñòàíöèÿ å êàòî
ïåðñîíàëíèÿ (ëè÷åí) êîìïþòúð, íî èìà ïî-ñèëåí ìèêðîïðîöåñîð è
âèñîêoêà÷åñòâåíà óïðàâëÿâàùà ïðîãðàìà. Ìèíèêîìïþòúð –
ìíîãîïîòðåáèòåëñêè êîìïþòúð, ñïîñîáåí äà ïîääúðæà îò 10 äî ñòîòèöè
ïîòðåáèòåëè åäíîâðåìåííî. Ñóïåðêîìïþòúð – èçâúíðåäíî áúðçîäåéñòâàù
êîìïþòúð, êîéòî ìîæå äà èçïúëíÿâà ñòîòèöè ìèëèîíè îïåðàöèè â ñåêóíäà.
Computer Network – Êîìïþòúðíàòà ìðåæà å ñðåäà, â êîÿòî äâà èëè ïîâå÷å
êîìïþòúðà ñà ñâúðçàíè ïîìåæäó ñè ïîñðåäñòâîì êàáåë, ìîäåì èëè äðóã âèä
âðúçêà è ñè âçàèìîäåéñòâàò â òàçè ñðåäà ñ ïîìîùòà íà ñïåöèàëèçèðàíî
ïðîãðàìíî è õàðäóåðíî îñèãóðÿâàíå, èíñòàëèðàíî íà âñåêè åäèí îò òÿõ.
Computer security – Òåõíîëîãè÷íè è àäìèíèñòðàòèâíè ïðîöåäóðè,
ïðèëàãàíè êúì õàðäóåðà, ïðîãðàìèòå è äàííèòå, ñ öåë äîñòúïíîñò, öÿëîñòíîñò
è êîíôèäåíöèàëíîñò íà íàëè÷íèòå ðåñóðñè.
Computer-aided drafting (CAD) – Ñïåöèàëåí âèä ãðàôè÷íè ïðîãðàìè,
èçïîëçâàíè çà ñúçäàâàíå, îòïå÷àòâàíå, çàïàçâàíå è ðåäàêòèðàíå íà àðõèòåêòóðíè,
åëåêòðè÷åñêè, ìåõàíè÷íè èëè äðóã âèä èíæåíåðíè ÷åðòåæè. CAD ïðîãðàìèòå
îáèêíîâåíî ïðåäîñòàâÿò ïðåöèçíè èçìåðâàíèÿ è áèáëèîòåêè ñ ãîòîâè îáåêòè.
Cookie – Îáìåí íà èíôîðìàöèÿ ìåæäó âàøèÿ áðàóçúð è ñàéòà, êîéòî
ïîñåùàâàòå. Cookie ìîæå äà ñúäúðæà: âàøåòî èìå; âàøåòî ìåñòîïîëîæåíèå;
òèïà íà êîìïþòúðà, êîéòî èçïîëçâàòå; âàøàòà îïåðàöèîííà ñèñòåìà; òèïà è
âåðñèÿòà íà âàøèÿ áðàóçúð çà ñòðàíèöèòå, êîèòî ñòå ðàçãëåæäàëè. Òå ñå
ñúõðàíÿâàò íà õàðä äèñêà íà âàøèÿ êîìïþòúð.
CPU (Central Processing Unit) – Ïðîöåñîð – ìèêðî÷èï, ÿâÿâà ñå öåíòðàëåí
âúçåë çà îáðàáîòêà íà èíôîðìàöèÿ â êîìïþòúðà èëè åëåêòðîííî óñòðîéñòâî,
íåïîñðåäñòâåíî èçïúëíÿâàùî ìàøèííà êîìàíäà.
Data Link Control (DLC) – Ïðîòîêîë, èçïîëçâàí çà ñúçäàâàíå íà âðúçêà ñ
îòäàëå÷åí ñúðâúð.
Data security – Çàùèòà íà äàííèòå – ïðîöåäóðè è äåéñòâèÿ çà
ïðåäîòâðàòÿâàíå íà íåïðàâîìåðíî ðàçãëåæäàíå, ïðåäàâàíå, ïðîìåíÿíå èëè
óíèùîæàâàíå íà äàííèòå, íåçàâèñèìî äàëè å ñëó÷àéíî èëè íàðî÷íî.
Database – Áàçà äàííè – ñúâêóïíîñò îò ñâúðçàíè äàííè, ïðåäíàçíà÷åíè
çà îáðàáîòâàíå îò îïðåäåëåíè ïðèëîæåíèÿ.
Database server – Ñúðâúð, îáñëóæâàù êëèåíòñêèòå çàïèòâàíèÿ êúì áàçàòà
äàííè.
Datagram – Äåéòàãðàìà – îñíîâíàòà åäèíèöà çà ïðåäàâàíå íà äàííè â
Èíòåðíåò.
DBMS (Database Management System ) – Ñèñòåìà, óïðàâëÿâàùà áàçà
äàííè. ÑÓÁÄ – ïðîãðàìíî îñèãóðÿâàíå, êîíòðîëèðàùî îðãàíèçàöèÿòà,
ñúõðàíåíèåòî, öåëîñòòà, âíàñÿíåòî íà èçìåíåíèÿ, ÷åòåíå è îáåçîïàñåíîñò íà
áàçàòà äàííè. ÑÓÁÄ îòãîâàðÿ çà çàÿâêèòå êúì áàçàòà äàííè è ïîëó÷àâàíåòî íà
îòãîâîð.
DCC (Direct Cable Connection) – Íàñî÷åíî êàáåëíî ñúåäèíåíèå, êîåòî
ïîçâîëÿâà äâà êîìïþòúðà äà áúäàò ïîñëåäîâàòåëíî ñâúðçàíè ïðåç ñåðèåí èëè
ïàðàëåëåí ïîðò. Âåäíúæ ñâúðçàíè, äâàòà êîìïþòúðà ôóíêöèîíèðàò âñå åäíî ñà
ñâúðçàíè â ëîêàëíà ìðåæà (LAN). Êîéòî è äà å êîìïþòúð ìîæå äà èìà äîñòúï
êúì ôàéëîâàòà ñòðóêòóðà íà äðóãèÿ êîìïþòúð. Íî òúé êàòî DCC íå èçèñêâà
ìðåæîâà èíòåðôåéñíà êàðòà (NIC), òîâà å ìàëêî ïî-åâòèíà è îïðîñòåíà
òåõíîëîãèÿ. Îãðàíè÷åíèÿ – ìîæå äà ñâúðæå ñàìî äâå ÐÑ-òà è ñêîðîñòòà íà
ïðåäàâàíå íà äàííè å ïî-íèñêà, îòêîëêîòî ïðè ëîêàëíà ìðåæà.
DDE (Dynamic Data Exchange) – Âúçìîæíîñò çà êîïèðàíå íà äàííè îò
åäíî ïðèëîæåíèå è âìúêâàíå â äðóãî. Âúðõó âìúêíàòèòå äàííè íå âúçäåéñòâàò
ïðîìåíèòå, íàïðàâåíè â îðèãèíàëíîòî ïðèëîæåíèå, ïîääúðæàùî DDE è
èñêàíèòå äàííè.
Desktop – Â ãðàôè÷íèÿ ïîòðåáèòåëñêè èíòåðôåéñ äåñêòîïúò å ìåòàôîðàòà
çà ðèñóâàí ïîðòðåò íà ôàéëîâàòà ñèñòåìà. Òîé ñå ñúñòîè îò êàðòèíêè, íàðå÷åíè
èêîíè, êîèòî èçîáðàçÿâàò ôàéëîâå, äèðåêòîðèè è ðàçëè÷íè òèïîâå íà äîêóìåíòè
(ïèñìà, ñúîáùåíèÿ, êàðòèíêè). Èêîíèòå íà åëåêòðîííàòà íàñòîëíà ñèñòåìà
(äåñêòîïà) ìîãàò äà áúäàò ïîäðåäåíè òî÷íî òàêà, êàêòî ìîãàò äà áúäàò ïîäðåäåíè
ðåàëíè îáåêòè íà ðåàëíà íàñòîëíà ñèñòåìà (äà ðå÷åì âèëèöè è ÷àøè âúðõó ìàñà) –
òå ìîãàò äà áúäàò ïðåìåñòâàíè, ïîñòàâÿíè åäíà âúðõó äðóãà, ïðåãðóïèðàíè è
ò.í.
Dial-up Networking (DUN) – Âúçìîæíîñò íà Windows ìàøèíè çà ñâúðçâàíå
ñ îòäàëå÷åí ñúðâúð, èçïîëçâàéêè ìîäåì èëè äðóã âèä âðúçêà çà îòäàëå÷åíî
ñâúðçâàíå. DUN ñå èçïîëçâà çà ñâúðçâàíå íà êëèåíò êúì ÷àñòåí ñúðâúð, êîéòî
èçïúëíÿâà DUN ñúðâúð, èëè çà äîñòúï äî Internet.
Digital signature – Öèôðîâ ïîäïèñ – åëåêòðîíåí èäåíòèôèêàòîð íà
ïîòðåáèòåëÿ.
Digital Subscriber Line (DSL) – Òåðìèí, èçïîëçâàí çà òåõíîëîãèèòå, êîèòî
ïîçâîëÿâàò âèñîê ñòàíäàðò çà âðúçêà ïðåç îáèêíîâåíà òåëåôîííà ëèíèÿ, ÷ðåç
èçïîëçâàíåòî íà ìîäåìè. DSL ñå èçïîëçâà ìåæäó îòäàëå÷åíè ìåñòà: äîì – îôèñ
èëè ïðåâêëþ÷âàòåëíà ñòàíöèÿ è ISP.
Digital Video Disk (DVD) – Âèñîêîêàïàöèòåòíà îïòè÷íà ìåäèÿ ñ
âìåñòèìîñò îò 4,7 GB äî 17 GB è ñêîðîñò çà òðàíñôåð íà äàííè îò 600 Kbps äî
1,3 Gbps. Âñè÷êè DVD óñòðîéñòâà âêëþ÷âàò âòîðè ëàçåð çà ÷åòåíå íà CD-ROM.
DMA (Direct Memory Access) – Òåõíèêà çà àäðåñèðàíå â ïàìåòòà, â êîÿòî
ïðîöåñîðúò ïðàêòè÷åñêè íå ïðåíàñÿ äàííè. Òîçè ìåòîä çà äîñòúï å ïî-áúðç îò
âñè÷êè äðóãè òåõíèêè.
DNS (Domain name system) – Èìåííà ïðîñòðàíñòâåíà ñèñòåìà. Âñåêè
êîìïþòúð îò Ìðåæàòà èìà óíèêàëåí IP àäðåñ, ïðåäñòàâåí âúâ âèä íà 32-ðàçðÿäíî
÷èñëî. Íà âñåêè òàêúâ öèôðîâ àäðåñ ñúîòâåòñòâà ñèìâîëíî èìå. Òî å ñúçäàäåíî
çà óäîáñòâî íà ïîòðåáèòåëèòå. DNS ñúðâúðúò îïðåäåëÿ ñúîòâåòíîòî èìå íà
÷èñëîâèÿ àäðåñ ïî ñâîÿòà áàçà äàííè. Ïðèìåð: íà áðàóçúðà ñå ïîäàâà
www.yahoo.com, à êîìïþòúðúò ãî çàäàâà êúì DNS ñúðâúðà è ïîëó÷àâà àäðåñ
64.58.76.178.
Domain – Ìíîæåñòâî îò ìðåæîâè àäðåñè, êîèòî ñà îðãàíèçèðàíè â íèâà.
Íàé-âèñîêîòî íèâî èäåíòèôèöèðà ãåîãðàôñêàòà èëè ðàáîòíà ïðèíàäëåæíîñò.
Âòîðîòî íèâî èäåíòèôèöèðà óíèêàëíîòî ìÿñòî. Ìîãàò äà ñå èçïîëçâàò è ïî-
íèñêè íèâà íà äîìåéí.
Drag-and-drop – Òåõíèêà, èçïîëçâàíà â îáåêòíî-îðèåíòèðàíè îïåðàöèîííè
ñèñòåìè çà äîñòúï äî äàííè ñ êîíâåíöèîíàëíè ìåòîäè, áåç îòâàðÿíå íà ôàéëà.
Driver – Ñïåöèàëåí ôàéë, êîéòî íàñòðîéâà íÿêàêúâ õàðäóåð îò âàøèÿ
êîìïþòúð.
E-mail address – Èìåòî, êîåòî èäåíòèôèöèðà åëåêòðîííà ïîùåíñêà êóòèÿ
íà ìðåæàòà, ïî êîÿòî ñå èçïðàùà åëåêòðîííà ïîùà. Ðàçëè÷íèòå òèïîâå ìðåæè
èìàò ðàçëè÷íè ôîðìàòè çà àäðåñíîñò íà åëåêòðîííàòà ïîùà. Â Èíòåðíåò,
àäðåñíîñòòà íà åëåêòðîííàòà ïîùà èìà ôîðìàòà: name@domain.
Encryption (êîäèðàíå/êðèïòèðàíå) – Äåéñòâèåòî, êîåòî ïðåîáðàçóâà
äàííèòå â íå÷åòëèâè, äîêàòî íå ñå âúâåäå ïàðîëà èëè ñòîéíîñò íà ñúîòâåòíèÿ
êëþ÷. Êðèïòèðàíåòî îáåçîïàñÿâà äàííèòå çà ïðåíîñ â íåçàùèòåíà ñðåäà, êàòî
Internet.
Enhanced Graphics Adapter (EGA) – Âèäåîàäàïòåð, ïðåäëàãàù íÿêîëêî
òåêñòîâè è ãðàôè÷íè ðåæèìà.
Environment – Ñðåäà – òîçè òåðìèí òðàäèöèîííî ñå îòíàñÿ äî âñè÷êè
õàðäóåðíè è ñîôòóåðíè ðåñóðñè, äîñòúïíè íà äàäåí ïîòðåáèòåë. Òîé ñúùî ñå
èçïîëçâà è çà êîíêðåòíàòà îïåðàöèîííà ñèñòåìà, íåîáõîäèìà çà èçïúëíåíèåòî
íà ïðîãðàìà.
FAQ – Ñúêðàùåíèå, êîåòî îçíà÷àâà Frequently Asked Questions (÷åñòî
çàäàâàíè âúïðîñè). Ïîïóëÿðíàòà ðóáðèêà â Èíòåðíåò å äîñòúïíà çà ïîëçâàíå
ïî ïî÷òè âñè÷êè ïðîòîêîëè è óñëóãè. Òÿ ñúäúðæà âúïðîñèòå è îòãîâîðèòå íà
íàé-÷åñòî äèñêóòèðàíèòå òåìè â Èíòåðíåò îáùåñòâîòî.
FAT (File Allocation Table) – Òàáëèöà çà ðàçïîëîæåíèå íà ôàéëîâåòå –
èíäåêñ, êîéòî ñúäúðæà ñïèñúê ñ óêàçàòåëè, ïîêàçâàùè ôèçè÷åñêè îáëàñòè îò
äèñêà, êúäåòî ñå íàìèðàò ÷àñòè îò ôàéë. FAT ãðóïèðà ôàéëîâå, êîèòî èíà÷å ñå
íàìèðàò â íÿêîëêî, íåïîñëåäîâàòåëíè áëîêà.
FDDI (Fiber Distributed Data Interface) – Êàáåëíà ñèñòåìà íà îïòè÷íè
âëàêíà, êîÿòî îñèãóðÿâà îáìåí íà äàííè äî 100 Ìáèòà/ñåêóíäà.
Fdisk – DOS è WINDOWS îáñëóæâàùà ïðîãðàìà, êîÿòî ïîäãîòâÿ õàðä
äèñê çà ôîðìàòèðàíå è çà ðàçäåëÿíå èëè ñúåäèíÿâàíå íà äèñêà íà íÿêîëêî
ëîãè÷åñêè äÿëà.
fibre cable – Oïòè÷åí êàáåë.
fibre channel – Îïòè÷åñêè êàíàë çà âðúçêà.
fibre-optic – Îïòè÷åñêà òåõíîëîãèÿ çà ïðåäàâàíå íà äàííè – çà ïðåíîñíà
ñðåäà ñå èçïîëçâà êâàðöîâî-ñòúêëåí èëè ïëàñòè÷åí êàáåë, à èíôîðìàöèîííèòå
áèòîâå ñà ïîä ôîðìàòà íà ñâåòëèííè èìïóëñè.
File System Driver (FSD) – Êîìïîíåíò íà ôàéëîâàòà ïîäñèñòåìà,
îòãîâàðÿù çà äåôèíèðàíå íà èíòåðôåéñà ìåæäó Windows è óñòðîéñòâîòî çà
çàïàìåòÿâàíå. FSD äåôèíèðà äúëãè èìåíà íà ôàéëîâå è ïîääúðæàíèÿ îò
óñòðîéñòâîòî èíòåðôåéñ.
Firewall – Çàùèòíà ñòåíà – ìåõàíèçúì çà ìàðøðóòèçèðàíå, êîéòî
ïðåäîòâðàòÿâà âëèçàíåòî íà íÿêîè ñúîáùåíèÿ â ìðåæà èëè ïîäìðåæà. Çàùèòíèòå
ñòåíè ñå èçïîëçâàò çà çàáðàíÿâàíå íà äîñòúï íà âúíøíè ëèöà äî ìåæäóìðåæîâà
ñèñòåìà. Çàùèòíèòå ñòåíè ñå àñîöèèðàò ñ Web ñàéòîâå, ñâúðçàíè ñ Internet.
Çàùèòíàòà ñòåíà ñå èçãðàæäà ñ èçïîëçâàíå íà õàðäóåð è ñîôòóåð.
fixed wireless – Áåçæè÷åí îáìåí íà äàííè ìåæäó ñòàöèîíàðíè óñòðîéñòâà.
Folder – Â êîíòåêñòà íà Windows, ïàïêàòà å ñïåöèàëèçèðàíà îáëàñò çà
çàïèñâàíå íà ôàéëîâå âúðõó íîñèòåë (õàðä äèñê, äèñêåòà, CD).
Freåware – Ïðîãðàìà, êîÿòî ìîæå äà áúäå èçïîëçâàíà íåîãðàíè÷åíî âúâ
âðåìåòî. Ñïîêîéíî ìîæå äà ñå ïðåäîñòàâÿ íà êîëåãè è ïðèÿòåëè, íî íèêîé íÿìà
ïðàâî äà ÿ ïðîäàâà èëè âêëþ÷âà â äðóãà ïðîãðàìà, èìàùà êîìåðñèàëíî
ïðåäíàçíà÷åíèå. Ïðîãðàìíè ïàêåòè ñúñ ñòàòóñ freeware ñà äîñòúïíè çà êîïèðàíå
ïî Èíòåðíåò.
FTP (File Transfer Protocol) – Îáìåí íà ôàéëîâå å óñëóãà, ïîçâîëÿâàùà
íà ïîòðåáèòåëÿ äà ïðåõâúðëÿ ôàéëîâå îò ñâîÿ êîìïþòúð íà äðóã êîìïþòúð è
îáðàòíî. Íèâàòà íà äîñòúï íà âñåêè ïîòðåáèòåë ñå îïðåäåëÿò îò îòñðåùíèÿ
êîìïþòúð ÷ðåç çàäàâàíå íà ïîòðåáèòåëñêî èìå è ïàðîëà. Íàé-÷åñòàòà óïîòðåáà
íà FTP å ñâúðçàíà ñ êîïèðàíå íà ôàéë èëè ôàéëîâå îò FTP ñúðâúð, âêëþ÷åí â
Internet. Ðàáîòàòà ñ ïîëó÷åíîòî ëîêàëíî êîïèå íà ôàéëà íå å ñâúðçàíà ñ
îãðàíè÷åíèÿ. Ïîäðîáíî îïèñàíèå íà FTP ñå íàìèðà â äîêóìåíòà.
FYI – Ñúêðàùåíèå íà For Your Information, çà âàøà èíôîðìàöèÿ.
Gateway – Øëþç å ìðåæîâà âðúçêà ìåæäó äâà êîìïþòúðà, êàòî âñåêè
åäèí îò òåçè êîìïþòðè å ñâúðçàí êúì ñâîÿ ïúðâè÷íà ìðåæà. Êîìïþòúðúò, îò
åäèíèÿ êðàé íà Gateway, ìîæå äà ïðèåìà è äà ïðåäàâà äàííè îò ñâîÿòà ìðåæà
ïðåç ìðåæîâèÿ øëþç îò è êúì êîìïþòúðà íà äðóãèÿ êðàé. Òîé ãè ïðåïðàùà
êúì òÿõíîòî íàçíà÷åíèå èëè ñå îñúùåñòâÿâà ìàðøðóòèçàöèÿ íà ñúîáùåíèÿòà.
Router (ìàðøðóòèçàòîð) å íàèìåíîâàíèå, ÷åñòî èçïîëçâàíî â ëèòåðàòóðàòà
âìåñòî Gateway. Êîìïþòúðíèòå ìðåæè, ñâúðçàíè ïîñðåäñòâîì ìðåæîâ øëþç,
ìîãàò äà áúäàò ðàçíîòèïíè. Øëþçúò å êîìïþòúðíà ñèñòåìà, âèäèìà çà
ïîòðåáèòåëèòå ñúñ ñâîåòî èìå è àäðåñ. Ïðè êîíôèãóðèðàíåòî íà êîìïþòúð –
êëèåíò â Èíòåðíåò øëþçúò èãðàå âàæíà ðîëÿ.
Gopher – Íåãðàôè÷åí ñîôòóåð, óïðàâëÿâàí îò ìåíþòà, çà ðàçãëåæäàíå íà
èíôîðìàöèÿ â Èíòåðíåò. Ôóíêöèèòå îò ìåíþòàòà, ïîäîáíî íà âðúçêèòå â Web
ñòðàíèöàòà, ïîçâîëÿâàò ïðåìèíàâàíå ìåæäó ðàçëè÷íèòå èçòî÷íèöè.
GUI (Graphical user interface) – Ãðàôè÷åí ïîòðåáèòåëñêè èíòåðôåéñ,
âèçóàëíî îðèåíòèðàíà ðàáîòíà ñðåäà, îñèãóðÿâàùà âúçìîæíîñòòà äà ñå
óïðàâëÿâà èç÷èñëèòåëíà ñèñòåìà ÷ðåç âèçóàëíè åëåìåíòè çà óïðàâëåíèå –
ñïèñúöè, áóòîíè, èêîíè (ïðè Microsoft Windows) è ò.í.
Hacker – Ëèöå, êîåòî ðàáîòè ñ êîìïþòðè íà íèñêî íèâî, îñîáåíî â
îáëàñòòà íà ñèãóðíîñòòà. Õàêåðúò ïðèòåæàâà ñïåöèàëåí ñîôòóåð, êîéòî óëåñíÿâà
äîñòúïà ìó äî ïðèëîæåíèå èëè ìðåæà. Òîé ñå íóæäàå îò âðåìå, çà äà ïðåîäîëåå
çàùèòàòà íà ñèñòåìàòà ïðåäè äà âëåçå â íåÿ. Èìà äâà âèäà õàêåðè: åäíèòå âëèçàò
â ñèñòåìàòà ïî åòè÷íè ïðè÷èíè, äðóãèòå – çà äà ïîâðåäÿò íàðî÷íî ñèñòåìàòà.
Ïðàâèëíèÿò òåðìèí çà âòîðèòå å êðàêåð. Ïúðâèòå îáèêíîâåíî ðàáîòÿò çà ôèðìè,
çàíèìàâàùè ñå ñúñ çàùèòà. Òÿõ ãè íàðè÷àò „åòè÷íè õàêåðè“.
Header – Çàãëàâíà èíôîðìàöèÿ íà ñúîáùåíèå.
Hop – Ïúò íà îòðàæåíèå – ðàçñòîÿíèåòî, ïðîïúòóâàíî îò ïàêåò ìåæäó
ìàðøðóòèçàòîðè èëè äðóãè ìðåæîâè óñòðîéñòâà, ïî ïúòÿ êúì êðàéíîòî ìó
ìåñòîíàõîæäåíèå.
HOST – Êîìïþòúðúò, ñ êîéòî ñå îñúùåñòâÿâà âðúçêà.
HTML (Hypertext Markup Language) – Ñïåöèàëåí åçèê, êîéòî ñå ãðàäè
âúðõó ñåðèÿ îò òàãîâå çà äåôèíèðàíå íà ñèìâîëíî è ïàðàãðàôíî ôîðìàòèðàíå.
HTML îïèñâà âñè÷êè õàðàêòåðèñòèêè íà Web ñòðàíèöàòà.
HTTP (Hypertext Transfer Protocol) – Ïðîòîêîë, ïîääúðæàí îò IETF,
èçïîëçâàí çà òðàíñôåð íà HTML ôîðìàòèðàí äîêóìåíò îò Web ñúðâúð äî
êëèåíòñêè áðàóçúð.
Hub – Êîíöåíòðàòîð – ìðåæîâî óñòðîéñòâî, êîåòî ìîäèôèöèðà ñèãíàëèòå
íà ïðåäàâàíå è ïîçâîëÿâà ðàçøèðÿâàíåòî íà ìðåæàòà. Êîíöåíòðàòîðúò ÷åñòî
ñå ïîñòàâÿ â êóòèÿ ñ êîíòàêòè è òî÷êà íà ñúáèðàíå íà ïðîâîäíèöèòå. Àêòèâíèòå
êîíöåíòðàòîðè óñèëâàò ñèãíàëèòå íà ïðåäàâàíåòî, à ïàñèâíèòå êîíöåíòðàòîðè
ðàçäåëÿò ñèãíàëà. È äâàòà òèïà ïîçâîëÿâàò äîáàâÿíåòî íà ïîâå÷å ðàáîòíè
ñòàíöèè êúì ìðåæàòà, íî ïàñèâíèÿò êîíöåíòðàòîð (òúé êàòî íå óñèëâà) òðÿáâà
äà áúäå ñâúðçàí äèðåêòíî êúì ñòàíöèÿ èëè àêòèâåí êîíöåíòðàòîð.
Hyperlink – Õèïåðâðúçêà – ïðåõîä êúì ìåñòîïîëîæåíèå â òåêóùèÿ
äîêóìåíò èëè â äðóã, îáèêíîâåíî ïðåäñòàâåí êàòî îöâåòåí èëè ïîä÷åðòàí òåêñò
èëè ãðàôèêà. Êëèêâàéêè ñ ìèøêàòà âúðõó íåãî, ïðåìèíàâàòå íà äðóãî ìÿñòî â
ñúùàòà èëè â äðóãà Web ñòðàíèöà.
Hypermedia – Õèïåðìåäèÿ å ïîíÿòèå, êîåòî ñå îñíîâàâà íà õèïåðòåêñò,
íî íå ñúäúðæà ñàìî òåêñò. Â íåãî ñà âêëþ÷åíè ìóëòèìåäèéíè êîìïîíåíòè, êàòî
ãðàôèêà, çâóê è âèäåî. Â åäèí õèïåðìåäèåí äîêóìåíò ãðàôè÷íèòå êîìïîíåíòè
÷åñòî ñå èçïîëçâàò êàòî âðúçêà êúì äðóãè äîêóìåíòè.
Hypertext – Òåðìèí, àñîöèèðàí íàé-÷åñòî ñ Web, âúïðåêè ÷å òàçè
òåõíîëîãèÿ å ïðåäëîæåíà è èçïîëçâàíà çíà÷èòåëíî ïî-îòäàâíà. Åäèí äîêóìåíò
å õèïåðòåêñò, àêî îñèãóðÿâà âðúçêà èëè âðúçêè êúì äðóãè äîêóìåíòè ñ ïîìîùòà
íà ìàðêèðàíè (ãîðåùè) äóìè èëè öåëè èçðå÷åíèÿ â íåãî. Òåõíîëîãèÿòà íà
õèïåðòåêñòà ñå ñðåùà ìíîãî ÷åñòî ïðè îôîðìÿíå íà ïîìîùíè (Help) ñòðàíèöè
êúì äîêóìåíòàöèÿòà íà ïðîãðàìíè ïðîäóêòè, êúäåòî êëþ÷îâà äóìà èëè êîìàíäà
å ñâúðçàíà ñ äðóãà ñòðàíèöà çà ïî-äåòàéëíîòî £ îáÿñíåíèå.
Information security – Çàùèòà íà èíôîðìàöèÿòà – çàùèòà íà
èíôîðìàöèîííèòå ðåñóðñè îò ñëó÷àéíî è ïðåäíàìåðåíî íåóïúëíîìîùåíî
ðàçãëåæäàíå, ïðîìåíÿíå èëè óíèùîæàâàíå.
Interactive processing – Èíòåðàêòèâíà îáðàáîòêà – îáðàáîòêà íà
òðàíçàêöèè åäíà ïî åäíà, ïðè êîÿòî îáèêíîâåíî ñå èçèñêâà ðåàêöèÿ îò ñòðàíà
íà ïîòðåáèòåëÿ.
Interface – Èíòåðôåéñ. Ïðîãðàìíî-àïàðàòío ñðåäñòâî, îñèãóðÿâàùî
âçàèìîäåéñòâèå íà äâå ñèñòåìè èëè òî÷êè â òî÷êàòà íà òÿõíîòî ñâúðçâàíå.
Íàïðèìåð, ïîòðåáèòåëñêèÿò èíòåðôåéñ å ÷àñò îò ïðîãðàìà, êîÿòî ñâúðçâà
êîìïþòúðà ñ ÷îâåøêè îïåðàòîð (ïîòðåáèòåë).
Internet – Ñúñòîè ñå îò äâå èëè ïîâå÷å ìðåæè, ñâúðçàíè ïîìåæäó ñè
ïîñðåäñòâîì Gateways è/èëè Bridges, êîèòî îñúùåñòâÿâàò ìàðøðóòèçàöèÿòà íà
äàííèòå ìåæäó ðàçëè÷íèòå ìðåæè íà îñíîâàòà íà TCP/IP ïðîòîêîëè.
Internet Packet Exchange (IPX) – Êîìóíèêàöèîíåí ïðîòîêîë òèï peer-to-
peer, ñïåöèôèöèðàí çà Novell, îñíîâàí íà IP ÷àñòòà îò äâîéêàòà TCI/IP.
Ñúîáùåíèÿòà ñå ðàçìåíÿò ïîä ôîðìàòà íà ïàêåòè.
Internet Protocol (IP) – Ïîðöèÿòà çà èíôîðìàöèîííà ðàçìÿíà, êîÿòî å
÷àñò îò TCÐ/IP, èçïîëçâàíà â Internet. IP ïðîòîêîëúò çà ïðåíîñ íà äàííè, êîéòî
äåôèíèðà êàê èçïðàùà÷úò ïîñòàâÿ äàííèòå â ïàêåòè è ãè èçïðàùà îò åäíî ìÿñòî
â äðóãî. TCP (ïðîòîêîë çà êîíòðîë íà ïðåíîñà) îïðåäåëÿ êàê ñå ðåàëèçèðà ñàìèÿò
ïðåíîñ. Åäèí îò ïðîáëåìèòå íà IP ïðîòîêîëà å, ÷å íå êðèïòèðà èçïðàùàíèòå
äàííè.
Internet Protocol Suit – Íàèìåíîâàíèå íà ìíîæåñòâîòî, íàáîðà èëè
ôàìèëèÿòà îò ïðîòîêîëè, èçïîëçâàíè ïîä îáùîòî íàèìåíîâàíèå Èíòåðíåò. TCP
è IP ñà äâà îñíîâíè êîìïîíåíòà îò òàçè ôàìèëèÿ ïðîòîêîëè.
Intranet – Ïîíÿòèå, ïîÿâèëî ñå â êðàÿ íà 1995 ã., êîåòî îòðàçÿâà
òåíäåíöèÿòà çà óñâîÿâàíå íà ñòàíäàðòíèòå Èíòåðíåò èíôîðìàöèîííè òåõíîëîãèè
è óñëóãè â ðàìêèòå íà ñúùåñòâóâàùè êîðïîðàòèâíè êîìïþòúðíè ìðåæè. Òîâà
îçíà÷àâà èíòåãðèðàíå íà TCP/IP ïðîòîêîëè è óñëóãè êúì ïðîòîêîëà íà åäíà
âúòðåøíîêîðïîðàòèâíà ìðåæà. Ñàìàòà ìðåæà ìîæå äà áúäå èëè íå ñâúðçàíà
êúì Èíòåðíåò. Â òîçè ñìèñúë Intranet ìðåæàòà ìîæå äà ñå îïðåäåëè êàòî ÷àñòíà,
çà ðàçëèêà îò Èíòåðíåò, êîÿòî å îáùåñòâåíà ìðåæà.
IrDA (Infrared Data Association) – Îðãàíèçàöèÿ çà ñòàíäàðòè, îòãîâîðíà
çà ñúçäàâàíåòî íà ñòàíäàðòè çà ïîðòîâå, èçïîëçâàùè èíôðà÷åðâåíà òåõíîëîãèÿ.
Ïîðòîâåòå ñå èçïîëçâàò çà ñâúðçâàíå ìåæäó ïðåíîñèì êîìïþòúð ñ óñòðîéñòâî
(ïðèíòåð, ÐÑ, ìîäåì, ìèøêà) èëè ìðåæà.
IRQ (Interrupt request) – Íàáîð îò ñïåöèàëíè àäðåñíè ëèíèè, ñâúðçâàùè
ïåðèôåðíèòå óñòðîéñòâà ñ ïðîöåñîðà. Âñÿêî óñòðîéñòâî ïîäàâà èñêàíåòî ñè äî
ïðîöåñîðà ïî åäíà ëèíèÿ. Àêî äâå óñòðîéñòâà ïîäàäàò èñêàíèÿ äî ïðîöåñîðà
ïî åäíà ëèíèÿ, ïðîöåñîðúò íå ìîæå äà èäåíòèôèöèðà êîé å íà ëèíèÿòà – òîâà
å îñíîâàòà íà IRQ êîíôëèêòèòå. Ñòàðèÿò êëàñ ÐÑ îñèãóðÿâàò 8 ëèíèè íà
ïðåêúñâàíå, ÀÒ êëàñúò îñèãóðÿâà 16 ëèíèè, êàòî åäíà å çàäåëåíà çà âúòðåøíè
ñèãíàëè.
ISDN (Integrated Services Digital Network) – Öèôðîâà ìðåæà ñ èíòåãðàöèÿ
íà óñëóãèòå – ìåæäóíàðîäåí ñòàíäàðò çà öèôðîâà âðúçêà ïî êîìóòèðóåìà
òåëåôîííà ëèíèÿ, èçïîëçâàíà çà ïðåäàâàíå íà êîìïþòúðíè è ìóëòèìåäèéíè
ñèãíàëè (ãëàñ, âèäåî). Åäíà ïîòðåáèòåëñêà ISDN ëèíèÿ îñèãóðÿâà ïðåäàâàíå íà
äàííè ïî äâà êàíàëà 64 Kbps, à åäèí 16 Êbps êàíàë ñå èçïîëçâà çà ïðåäàâàíå íà
êîíòðîëíè è óïðàâëÿâàùè ñèãíàëè. Ëîêàëíèòå ìðåæè ñå âêëþ÷âàò êúì ISDN
êàíàë ÷ðåç ìàðøðóòèçàòîð, à îòäåëíè ïîòðåáèòåëè ìîãàò äà ñå ñâúðæàò ÷ðåç
ISDN ìîäåì. Çà ïî-êðóïíè ïîòðåáèòåëè ñúùåñòâóâà âúçìîæåí âàðèàíò íà ISDN
êàíàë 23õ64 Êbps + óïðàâëÿâàù êàíàë.
ISP (Internet Service Provider) – Äîñòàâ÷èê, ïðåäëàãàù åäíà èëè íÿêîëêî
Internet áàçèðàíè óñëóãè ïðåç dial-up, ISDN èëè âúíøíà âðúçêà. Îáèêíîâåíî
óñëóãèòå âêëþ÷âàò e-mail, äîñòúï äî news ãðóïè è ïúëåí äîñòúï äî Web ñàéòîâå.
Java® – Íàé-ðàçïðîñòðàíåíèÿò â ìîìåíòà ïðîãðàìåí åçèê çà ñúçäàâàíå
íà Web ïðèëîæåíèÿ.
Kernel – Öåíòðàëíèÿò ìîäóë (ÿäðîòî) íà îïåðàöèîííà ñèñòåìà. Òîâà å
÷àñòòà îò îïåðàöèîííàòà ñèñòåìà, êîÿòî ñå çàðåæäà ïúðâà è ñëåä òîâà îñòàâà â
ïàìåòòà. ßäðîòî å îòãîâîðíî çà óïðàâëåíèå íà ïàìåòòà, ïðîöåñèòå è äèñêîâîòî
óïðàâëåíèå.
LAN (Local Area Network) – Êîìáèíàöèÿ îò õàðäóåð è ñîôòóåð, èçïîëçâàíà
çà ñâúðçâàíåòî íà ãðóïà ÐÑ-òà åäíî êúì äðóãî èëè êúì ãëàâåí êîìïþòúð.
Ñúùåñòâóâàò äâà îñíîâíè ìîäåëà – peer-to-peer u client/server. Ìîäåëúò peer-
to-peer íå èçèñêâà îòäåëåí ñúðâúð. Âñè÷êè ðàáîòíè ñòàíöèè îò åäíà ãðóïà ìîãàò
äà ñïîäåëÿò ðåñóðñè. Ìîäåëúò client/server èçèñêâà öåíòðàëåí ñúðâúð çà ïîäåëÿíå
íà ðåñóðñè, íî îñèãóðÿâà è ñïåöèàëíè ìåòîäè çà îãðàíè÷åíî èçïîëçâàíå íà
ëîêàëíè ðåñóðñè.
Login – Âêëþ÷âàíå íà ïîòðåáèòåë â äàäåíà ñèñòåìà.
Logoff – Íàïóñêàíå îò ïîòðåáèòåë íà äàäåíà ñèñòåìà.
Mailing List – Ñïèñúê îò e-mail àäðåñè íà ïîòðåáèòåëè.
Modem (ÌÎÄóëàòîð/ÄÅÌîäóëàòîð) – Óñòðîéñòâî âúâ âèä íà ïëàòêà
èëè âúíøíà êóòèÿ çà âðúçêà íà êîìïþòúðà ñ òåëåôîííàòà ëèíèÿ. Ïðåîáðàçóâà
öèôðîâèÿ ñèãíàë îò êîìïþòúðà â àíàëîãîâ ñèãíàë íà òåëåôîííàòà ëèíèÿ è
îáðàòíî.
Multipurpose Internet Mail Extensions (MIME) – Ñòàíäàðòåí ìåòîä çà
äåôèíèðàíå ñúäúðæàíèåòî íà Èíòåðíåò ñúîáùåíèÿ. Ñòàíäàðòúò ïîçâîëÿâà íà
êîìïþòðèòå äà ðàçìåíÿò îáåêòè, òåêñòîâè ñúáîùåíèÿ, ìóëòèìåäèÿ ïðåç e-mail.
Multitasking – Ìíîãîçàäà÷íîñò (áóêâ. ïð.) – âúçìîæíîñò íà ïðîöåñîð è
ñðåäà/êîìáèíàöèÿ îò ñèñòåìè äà èçïúëíÿâàò íÿêîëêî çàäà÷è åäíîâðåìåííî.
Âñÿêî ïðèëîæåíèå ïîëó÷àâà âðåìåâè èíòåðâàë ïðîöåñîðúò äà ïðåìèíå êúì
ñëåäâàùîòî ïðèëîæåíèå. Òúé êàòî âðåìåâèòå èíòåðâàëè ñà èçêëþ÷èòåëíî êúñè,
íà ïîòðåáèòåëÿ ìó ñå ñòðóâà, ÷å äåéñòâèÿòà ñå èçâúðøâàò åäíîâðåìåííî.
Multithreading – Ìíîãîíèøêîâ ðåæèì – âúçìîæíîñò çà ïðèëîæåíèå äà
èçïúëíÿâà ïîâå÷å îò åäíà çàäà÷à íàâåäíúæ. Ìíîãîíèøêîâàòà òåõíèêà ïîçâîëÿâà
íà ïðèëîæåíèåòî ìàêñèìàëíî äà ñå âúçïîëçâà îò öèêëèòå íà ïðîöåñîðà. Òîâà ñå
ðåàëèçèðà ÷ðåç îáðàáîòêà íà äàííè âúâ ôîíîâ ðåæèì, äîêàòî î÷àêâà âõîäíè
äàííè îò ïîòðåáèòåëÿ.
Network Protocol – Ìðåæîâèÿò ïðîòîêîë å ñúãëàñóâàí ñòàíäàðò,
îñèãóðÿâàù âúçìîæíîñòòà çà îáìåí íà äàííè ìåæäó äâà êîìïþòúðà ïî
îïðåäåëåí ôèçè÷åñêè íîñèòåë (êîìóíèêàöèîííà ñðåäà).
Network security – Çàùèòà íà ìðåæàòà – ìåðêè çà çàùèòà íà ìðåæàòà îò
íåïðàâîìåðåí äîñòúï, ñëó÷àéíî èëè ïðåäíàìåðåíî óíèùîæàâàíå íà äàííèòå.
Newsgroup – Ãðóïà çà äèñêóñèè â Èíòåðíåò, â êîÿòî ïîòðåáèòåëèòå ÷åòàò,
èçïðàùàò è îòãîâàðÿò íà ñúîáùåíèÿ.
Node – Âúçåë ñå íàðè÷à âñåêè åäèí êîìïþòúð, ñâúðçàí êúì ìðåæàòà.
NP (Network Provider) – Ñîôòóåð, îòãîâîðåí çà èçïúëíåíèåòî íà âñè÷êè
ïðîòîêîëíè ôóíêöèè â ìðåæàòà, íåîáõîäèìè íà ïðèëîæåíèåòî. Ñúçäàâà èëè
ïðåêúñâà âðúçêè, âðúùà èíôîðìàöèÿ çà ñòàòóñà íà ìðåæàòà è îñèãóðÿâà
ïîñòîÿíåí èíòåðôåéñ çà ìíîãîïîòî÷åí ìàðøðóòèçàòîð (MPR). Ïðèëîæåíèåòî
íèêîãà íå ñå îáðúùà êúì NP. Ñàìî MPR èçïúëíÿâà òàçè ôóíêöèÿ.
ODBC (Open Database Connectivity) – Ñòàíäàðòåí ìåòîä çà äîñòúï äî
áàçè äàííè. Â ïîâå÷åòî ñëó÷àè ñå ïðåäïîëàãàò òðè ñòúïêè – èíñòàëèðàíå íà
ïîäõîäÿù äðàéâåð, äîáàâÿíå íà èçòî÷íèê â ODBC àïëåòà â Control Panel,
èçïîëçâàíå íà SQL îïåðàòîðè çà äîñòúï äî áàçàòà äàííè.
OEM (Original Equipment Manufacturer) – Òåðìèí, èçïîëçâàí çà
èäåíòèôèöèðàíå íà ïðîèçâîäèòåë íà òèï õàðäóåð çà ÐÑ. ÎÅÌ îòãîâàðÿ çà
íàïèñâàíåòî íà äðàéâåðè è äðóã ñîôòóåð, èçèñêâàí çà ïîëçâàíå îò ïðîäàâàíèÿ
õàðäóåð. Çà ÎÅÌ ñå ñìÿòà è äîñòàâ÷èê, êîéòî ñãëîáÿâà êîìïþòðè îò ãîòîâè
÷àñòè è ïîëçâà ñîôòóåð íà âèñîêî íèâî, êàòî îïåðàöèîííè ñèñòåìè.
Offline – Ðåæèì, ïðè êîéòî íå ñòå ñâúðçàíè êúì ìðåæà èëè êúì ñúðâúðà
íà Èíòåðíåò äîñòàâ÷èê.
Online – Ðåæèì, ïðè êîéòî ñòå ñâúðçàíè êúì ìðåæà èëè êúì ñúðâúðà íà
Èíòåðíåò äîñòàâ÷èê.
În-line processing – Îáðàáîòêà â ðåàëíî âðåìå – ìåòîä íà ðàáîòà ñ
êîìïþòúð, ïðè êîéòî äàííèòå ñå âúâåæäàò è èçâåæäàò äèðåêòíî îò
ïîòðåáèòåëñêèÿ òåðìèíàë.
Operating System (OS) – Ñîôòóåð, êîéòî ôîðìèðà èíòåðôåéñà ìåæäó
ïîòðåáèòåëÿ è õàðäóåðà. Îïåðàöèîííàòà ñèñòåìà ïðåäëàãà âèä ïðîöåñîðíè
êîìàíäè, çàåäíî ñ ôóíêöèè îò íèñêî íèâî, èçïîëçâàíè îò ïðèëîæåíèÿòà.
Îïåðàöèîííàòà ñèñòåìà ïëàíèðà çàäà÷è, ïîääúðæà ôàéëîâà ñèñòåìà è îñèãóðÿâà
ñðåäñòâà çà çàùèòà.
Outlet – Âõîäíà òî÷êà çà äîñòúï äî êîìóíèêàöèîííàòà ñðåäà, îáèêíîâåíî
îôîðìåíà êàòî ðîçåòêà.
Packet – Ïàêåò – åäèíèöà ñ èíôîðìàöèÿ, êîÿòî ñå èçïîëçâà â ìðåæîâèòå
êîìóíèêàöèè. Ñúîáùåíèÿòà, êîèòî ñå èçïðàùàò ìåæäó ìðåæîâè óñòðîéñòâà, ñå
îôîðìÿò â çàãëàâèå è äàííè, êîèòî çàåäíî ñúñòàâÿò åäèí ïàêåò. Äðóãè çàãëàâíè
áëîêîâå ñå äîáàâÿò êúì äàííèòå ïðè ïðåìèíàâàíå ïðåç êîìóíèêàöèîííèòå íèâà.
Ïàêåòúò ìîæå äà ñúäúðæà çàÿâêà çà óñëóãà, èíôîðìàöèÿ çà îáðàáîòêà íà çàÿâêà
è ñàìèòå äàííè, êîèòî òðÿáâà äà áúäàò îáðàáîòåíè. Àêî ñúîáùåíèåòî å ïî-
ãîëÿìî îò ìàêñèìàëíèÿ ðàçìåð íà ïàêåò, òî ñå ðàçäåëÿ è ïðåíàñÿ êàòî îòäåëíè
ïàêåòè. Êîãàòî ïàêåòèòå äîñòèãíàò æåëàíîòî ìÿñòî, îðèãèíàëíîòî ñúîáùåíèå
ñå âúçñòàíîâÿâà îòíîâî, çàãëàâíèòå áëîêîâå ñå ñâàëÿò â îáðàòåí ðåä è çàÿâêàòà
ñå îáñëóæâà.
Packet è Datagram – Äâå ïîíÿòèÿ, êîèòî â îáùèÿ ñëó÷àé ñà
âçàèìîçàìåíÿåìè è îïðåäåëÿò åäèíèöàòà ïðåíàñÿíà ïî ìðåæàòà ïîòðåáèòåëñêà
èíôîðìàöèÿ. Packet ñå ñâúðçâà ñ ôèçè÷åñêîòî íèâî íà ìðåæàòà, äîêàòî Datagram –
ñ íèâîòî íà IP ïðîòîêîëà. Â ëèòåðàòóðàòà òåçè äâå ïîíÿòèÿ ÷åñòî ñå ñìåñâàò,
êàòî íàé-óïîòðåáÿâàíîòî å Packet – Ïàêåò.
PDA (Personal digital assistance) – Ìíîãî ìàëúê êîìïþòúð çà ëè÷íè çàäà÷è.
PDA èìàò ñîáñòâåíà îïåðàöèîííà ñèñòåìà, ëèïñâàò ñòàíäàðòíè ïðèëîæåíèÿ.
Peripheral Component Interconnect (PCI) – Âèä øèíà, êîÿòî èìà
ñðàâíèòåëíî âèñîêà ñêîðîñò çà äîñòúï è ìèíèìóì 32-áèòîâ äîñòúï äî ïàìåòòà
íà ïðîöåñîðà.
Ping (Packet Internet Groper) – Ñïåöèàëíà ïîìîùíà ïðîãðàìà, ñ êîÿòî
ñå ïðîâåðÿâà äàëè èìà èçãðàäåíà TCP/IP âðúçêà ìåæäó ðàáîòíàòà ñòàíöèÿ è
ñúðâúðà.
Plug and Play – Êîìáèíàöèÿ îò BIOS, îïåðàöèîííà ñèñòåìà è ïåðèôåðíè
óñòðîéñòâà, êîèòî îñèãóðÿâàò ñàìîíàñòðîéâàùà ñå ñðåäà. Òàçè àâòîìàòè÷íà
ôóíêöèÿ ïîçâîëÿâà íà îïåðàöèîííàòà ñèñòåìà äà èçáåãíå ïîòåíöèàëíè õàðäóåðíè
êîíôëèêòè, êàòî àíêåòèðà óñòðîéñòâàòà çà èçèñêâàíèÿòà èì è íàìèðà
îïòèìàëíèòå íàñòðîéêè çà âñÿêî îò òÿõ.
POP (Post Office Protocol) – Ïðîòîêîë, ÷ðåç êîéòî âàøèÿò êîìïþòúð
ïîëó÷àâà åëåêòðîííàòà ïîùà îò ïîùåíñêèÿ ñúðâúð â Èíòåðíåò.
PostMaster – Ìåíàæåð íà åëåêòðîííàòà ïîùà.
PPP (Point to Point Protocol) – Ïðîòîêîëúò çà äâóòî÷êîâà âðúçêà
ïðåäîñòàâÿ ñëåäíèòå âúçìîæíîñòè: IÐ àäðåñèòå íå ñà ôèêñèðàíè, à å äåôèíèðàí
ìåõàíèçúì çà äîãîâàðÿíåòî èì; èäåíòèôèöèðàíå è ïðîâåðêà íà ïîòðåáèòåëÿ;
âúçìîæíîñò çà åäíîâðåìåííà ðàáîòà íà íÿêîëêî ïðîòîêîëà ïî åäíà è ñúùà ëèíèÿ.
Ïîäîáíà íà SLIP, íî ïî-åôåêòèâíà, ïîðàäè èçïîëçâàíåòî íà êúñè ïàêåòè îò
èíôîðìàöèÿ.
RAM (Random Access Memory) – Ïàìåò ñ äèðåêòåí äîñòúï.
Remote Access – Îòäàëå÷åí äîñòúï – âúçìîæíîñò çà ïîëçâàíå íà îòäàëå÷åí
ðåñóðñ êàòî ëîêàëåí. Â íÿêîè ñëó÷àè òîâà îçíà÷àâà ðàçòîâàðâàíå íà îòäàëå÷åíèÿ
ðåñóðñ çà ëîêàëíî ïîëçâàíå.
RFC – Ñúêðàùåíèå, êîåòî îçíà÷àâà Requests for Comments. Ìíîæåñòâîòî
îò TCP/IP ïðîòîêîëè è ñòàíäàðòè ñà ïóáëèêóâàíè îò Internet Engineering Task
Force (IETF) è îò íÿêîè äðóãè ðàáîòíè ãðóïè â åäíà ðóáðèêà, èçâåñòíà êàòî
RFC. Êîíñóëòèðàíåòî íà òåêñòîâåòå å âúçìîæíî äèðåêòíî ïî Èíòåðíåò. Âñÿêà
îòäåëíà ïóáëèêàöèÿ ìîæå äà áúäå íàìåðåíà ïî íåéíèÿ íîìåð, êîéòî èìà ñëåäíèÿ
ôîðìàò: RFCxxxx.
ROM (Read-only Memory) – Ïàìåò ñàìî çà ÷åòåíå.
Server – Ñúðâúð å ñèñòåìà/êîìïþòúð, êîÿòî îñèãóðÿâà áàçèñíîòî
ïðîãðàìíî îáñëóæâàíå â åäíà êîìïþòúðíà ìðåæà.
Shareware – Ïðîãðàìà, êîÿòî ìîæå äà áúäå êîïèðàíà è ðàçïðîñòðàíÿâàíà,
íî èçïîëçâàíåòî £ å îãðàíè÷åíî âúâ âðåìåòî. Íàëîæåíè ñà îãðàíè÷åíèÿ âúðõó
íÿêîè ôóíêöèè èëè èçâåæäà ïî âðåìå íà ðàáîòà ñïåöèàëíà ìàðêèðîâêà. Ñëåä
èçòè÷àíå íà çàëîæåíèÿ â ïðîãðàìàòà „ïðîáåí“ ïåðèîä òðÿáâà äà ñå ïîòúðñè
íà÷èí çà ëèöåíçèðàíå íà êîïèåòî. Íà÷èíúò å îïðåäåëåí â ðåãèñòðàöèîííà ôîðìà,
ñúïðîâîæäàùà ïðîãðàìàòà, êúäåòî å ïîñî÷åíà è öåíàòà. Ïðîãðàìíè ïàêåòè ñúñ
ñòàòóñ shareware ñà äîñòúïíè çà êîïèðàíå ïî Èíòåðíåò.
Shell extension – Ñïåöèàëíî ïðèëîæåíèå, äîáàâÿùî ñòîéíîñòè êúì
èíòåðôåéñà íà îïåðàöèîííàòà ñèñòåìà. Ïðèëîæåíèåòî òðÿáâà äà ñå
ñàìîðåãèñòðèðà â Registry, ïðåäè äà áúäå ðàçïîçíàòî îò ÎÑ.
SLIP (Serial Line Internet Protocol) – Èíòåðíåò ïðîòîêîëúò çà ñåðèéíè
ëèíèè îñèãóðÿâà îïàêîâàíå íà IÐ äåéòàãðàìè, ïðåäíàçíà÷åíè çà ïðåäàâàíå ïî
ñåðèéíè ëèíèè. Ïîïóëÿðíîñòòà ìó ñå äúëæè íà âúçìîæíîñòòà çà ñâúðçâàíå êúì
Internet íà ïåðñîíàëíè êîìïþòðè, ïîñðåäñòâîì ñåðèåí ïîðò è âèñîêîñêîðîñòåí
ìîäåì. SLIP íå ïîääúðæà äèíàìè÷íî ïðèñâîÿâàíå íà IÐ àäðåñ íà õîñò.
SMTP (Simple Mail Transfer Protocol) – Ïðîñò ïðîòîêîë çà îáìåí íà
åëåêòðîííà ïîùà. Îïðåäåëÿ ñòàíäàðòà íà ñúîáùåíèÿòà, êîèòî åäèí SMTP (mail)
êëèåíò îò ñâîÿ êîìïþòúð ìîæå äà èçïîëçâà, çà äà èçïðàùà åëåêòðîííà ïîùà äî
SMTP ñúðâúð íà äðóã êîìïþòúð.
System Resource – Äàííè, ïåðèôåðíè óñòðîéñòâà èëè ñèñòåìíè
êîìïîíåíòè, èçïîëçâàíè çà ñúçäàâàíåòî, èçòðèâàíåòî èëè ìàíèïóëèðàíåòî íà
äîêóìåíòè è íà èçõîäíèÿ âèä.
T1 – Îáîçíà÷åíèåòî çà àðåíäîâàíà ëèíèÿ ñ êàïàöèòåò äî 1,544 Mb/s.
T3 – Îáîçíà÷åíèåòî çà àðåíäîâàíà ëèíèÿ ñ êàïàöèòåò äî 45 Mb/s.
TCP (Transfer Control Protocol) – Ïðîòîêîë çà óïðàâëåíèå íà îáìåíà íà
èíôîðìàöèÿ. Òîçè ïðîòîêîë îáñëóæâà âðúçêèòå. Äàííèòå ñå èçïðàùàò íà ïàêåòè,
êîèòî ñúäúðæàò çàãëàâíà ÷àñò è äàííè. Íàäåæäíîñòòà íà îáìåíà ñå îñèãóðÿâà
îò êîíòðîëíè ñóìè è ñðàâíåíèÿ ìåæäó èçïðàòåíàòà è ïðèñòèãíàëàòà
èíôîðìàöèÿ.
TELNET (Network Terminal Protocol) – Îòäàëå÷åíà ñåñèÿ (îòäàëå÷åí
òåðìèíàë) å óñëóãà, ïðè êîÿòî ïîòðåáèòåë ìîæå äà ñå ñâúðæå ñ äðóã êîìïþòúð îò
ìðåæàòà è äà ñòàðòèðà ïðîöåñ â íåãî. Îò òîçè ìîìåíò äî êðàÿ íà ñåñèÿòà, âñåêè
íàòèñíàò êëàâèø ñå èçïðàùà íà îòäàëå÷åíàòà ìàøèíà è ñå èíòåðïðåòèðà îò íåÿ.
Îáñëóæâàíåòî ñå èçâúðøâà îò ëîêàëíàòà ìàøèíà, íî Telnet ïðîãðàìàòà ïðàâè
êîìïþòúðà íåâèäèì. Ïúðâîíà÷àëíî âðúçêàòà ñå îñúùåñòâÿâà ÷ðåç ðàçïîçíàâàíå
íà ïîòðåáèòåëÿ ñ ïîòðåáèòåëñêî èìå è ïàðîëà. Telnet ïðèëîæåíèÿòà çà
ìèêðîêîìïþòðè îáèêíîâåíî ñà ïðèäðóæåíè ñ òåðìèíàëíè åìóëàòîðè çà îïðåäåëåí
òèï òåðìèíàëè, ïîäõîäÿùè çà ðàáîòà â ñðåäà Unix èëè VMS. Ïîäðîáíî îïèñàíèå
íà Telnet ñïåöèôèêàöèèòå ìîæå äà ñå íàìåðè â äîêóìåíòèòå.
Terminal – Òåðìèíàëúò å ïîòðåáèòåëñêî îðèåíòèðàíî óñòðîéñòâî çà
âúâåæäàíå è èçâåæäàíå íà èíôîðìàöèÿ, ëîêàëíî èëè îò ðàçñòîÿíèå â ðåæèì,
ïðè êîéòî ñå îñúùåñòâÿâà âðúçêà ñ êîìïþòúðíàòà ñèñòåìà, ÷ðåç
òåëåêîìóíèêàöèîííî óñòðîéñòâî çà óïðàâëåíèå. Òåðìèíàëúò ñå ïîñòàâÿ â
ìÿñòîòî íà âúçíèêâàíå íà èíôîðìàöèÿòà, îòêúäåòî ïîòðåáèòåëÿò, ñ ïîìîùòà
íà êëàâèàòóðà èëè äðóãè óñòðîéñòâà, ÿ èçïðàùà êúì êîìïþòúðà èëè ÿ ïðèåìà
îò êîìïþòúðà âúâ âèä íà ïå÷àòíî êîïèå, âèçóàëíî, çâóêîâî èëè ãðàôè÷íî.
Transaction processing – Îáðàáîòêà íà òðàíçàêöèè – ìåòîä çà îáðàáîòâàíå
íà äàííè, ïðè êîéòî ôàéëîâåòå ñå àêòóàëèçèðàò íåçàáàâíî, ñëåä âúâåæäàíå íà
ñúîòâåòíèòå äàííè.
Transmission Control Protocol/Internet Protocol (TCP/IP) – Ñòàíäàðòåí
êîìóíèêàöèîíåí ïðîòîêîë. Ïðîòîêîëúò äåôèíèðà òî÷íèÿ íà÷èí íà êîìóíèêàöèÿ
ìåæäó äâå óñòðîéñòâà.
UDP (User Datagram Protocol) – Ïîòðåáèòåëñêè ïðîòîêîë çà äåéòàãðàìè.
Ïðîòîêîëúò èçïðàùà äàííèòå íà ïàêåòè, íî íå å îñîáåíî íàäåæäåí, ëèïñâà
îáðàòíàòà èíôîðìàöèÿ çà òîâà, äàëè äåéòàãðàìèòå ñà äåéñòâèòåëíî ïîëó÷åíè.
Uniform Resource Locator (URL) – Òåêñòîâî ïðåäñòàâÿíå íà ñïåöèôè÷íî
ìÿñòî â Èíòåðíåò. Ñúñòîè ñå îò ïðîòîêîë (FTP://, HTTP://, Ghoper://), öåë (www),
äîìåéí èëè èìå íà ñúðâúðà (mycompany) è òèïà íà äîìåéíà (com, edu, org …).
Uninterruptable Power Source (UPS) – Íåïðåêúñâàåì èçòî÷íèê íà
çàõðàíâàíå – ñúäúðæà çàõðàíâàíå, áàòåðèÿ, îáðúùàùî çàõðàíâàíå. UPS ñå
ñâúðçâà ìåæäó åëåêòðè÷åñêàòà ñèñòåìà è óñòðîéñòâîòî, êîåòî ñå ïðåäïàçâà.
USB (Universal Serial Bus) – Íîâ âèä ñåðèéíà øèíà, êîÿòî ïîçâîëÿâà
ìíîæåñòâî âúíøíè óñòðîéñòâà äà ñå ïðèêà÷àò íà åäèí ïîðò. Òåõíîëîãèÿòà
íàìàëÿâà áðîÿ íà ïðåêúñâàíèÿòà è àäðåñèòå íà ïîðòîâå, íåîáõîäèìè çà
ïîääúðæàíåòî íà óñòðîéñòâàòà.
USENET – Ñàìîñòîÿòåëíà ñèñòåìà, ïðåâúðíàëà ñå â ñðåäà çà äèñêóñèè è
îáìåí íà èíôîðìàöèÿ ìåæäó õîðà ñ îáùè èíòåðåñè, ðàçäåëåíè ïî ãðóïè –
“newsgroups”. Îáìåíúò íà íîâèíè ïî Internet ñå îáñëóæâà îò óñëóãàòà NEWS,
êîÿòî ñå ðåàëèçèðà ÷ðåç NNTP ïðîòîêîë.
Video Graphics Array (VGA) – Âèäåîàäàïòåð, ïðåäîñòàâÿù íÿêîëêî
ðåæèìà, èçõîäåí àíàëîãîâ ñèãíàë ñ ìàêñèìóì 256 öâÿòà îò ïàëèòðàòà ñ 25 600
öâÿòà â ãðàôè÷åí ðåæèì. Ìàêñèìàëíàòà ðàçäåëèòåëíà ñïîñîáíîñò 80 íà 56 çíàêà
â òåêñòîâ ðåæèì ñ 16 öâÿòà îò ïàëèòðà ñ 25 600 öâÿòà; â ãðàôè÷åí ðåæèì: 640õ480.
Virtual Private Network (VPN) – Ñïåöèàëíà ôóíêöèÿ, ïîçâîëÿâàùà
ñúçäàâàíå íà âðúçêà äîì – îôèñ. Âðúçêàòà å âèðòóàëíà, òúé êàòî ñå ñúçäàâà çà
êðàòêî âðåìå. ×àñòíà å, òúé êàòî îñúùåñòâÿâàòå äîñòúï äî ôèðìåíàòà ìðåæà.
Ñâúðçâàòå ñå ñ âàøèÿ ISP ÷ðåç Dial-up Networking çà äîñòúï äî Internet. Ñëåä
òîâà ìîæå äà èçïîëçâàòå Dial-up Networking çà âòîðà âðúçêà äî ñúðâúðà,
ïîëçâàéêè ïðîòîêîë ÐÐÒÐ. Íàñòðîéêèòå ñà äîáðå çàùèòåíè ÷ðåç äâå íèâà íà
êðèïòèðàíå: öèôðîâ ïîäïèñ íà ïàêåòèòå è êðèïòèðàíà ïàðîëà.
WAN (Wide Area Network) – Ðàçøèðåíèå íà LAN ìðåæà. WAN ñâúðçâà
äâå èëè ïîâå÷å LAN ìðåæè, èçïîëçâàéêè ðàçëè÷íè ìåòîäè. Ïîâå÷åòî WAN
ìðåæè ðàç÷èòàò íà ðàäèîêîìóíèêàöèè, îïòè÷íè âðúçêè èëè íàåòè òåëåôîííè
ëèíèè, çà äà ïðåäîñòàâÿò ðàáîòåùà Èíòåðíåò âðúçêà çà ïîääúðæàíå íà âñè÷êè
âúçëè â ìðåæàòà.
WAP (Wireless Application Protocol) – Ïðîòîêîë çà âðúçêà ìåæäó ìîáèëíè
êîìóíèêàöèîííè ñðåäñòâà è Èíòåðíåò ìðåæàòà. Ðàçðàáîòâàíåòî ìó å çàïî÷íàëî
ïðåç 1997 ã. îò ôèðìèòå Ericsson, Nokia, Motorola è Unwired Planet. Öåëòà å
áèëà ñúçäàâàíåòî íà ñòàíäàðò çà äåôèíèðàíå íà íîâè óñëóãè è Web áàçèðàíè
ïðèëîæåíèÿ çà ìîáèëíè òåëåôîííè ìðåæè.
WEB èëè World Wide Web – Íàé-ïîïóëÿðíàòà óñëóãà ñðåä ñúðôèñòèòå ïî
Internet ìðåæàòà. Ðàçïðåäåëåíàòà èíôîðìàöèîííà ñèñòåìà W3 äàâà äîñòúï äî
äîêóìåíòè ïî öåëèÿ ñâÿò. Ìóëòèìåäèéíàòà ðåàëèçàöèÿ íà ãîëÿìà ÷àñò îò òÿõ
ãè ïðàâè îñîáåíî àòðàêòèâíè çà ïðåãëåä íà íîâè ôèëìè, íîâà ìóçèêà, ãðàôèêà,
àíèìàöèÿ è äð.
Wizard – Ñïåöèàëèçèðàíî ïðèëîæåíèå, ðåäóöèðàùî ñëîæíîñòòà íà
íàñòðîéâàíå è ïîëçâàíå íà ñèñòåìàòà.
ÏÐÈËÎÆÅÍÈÅ
1. Õàðäóåð
 Öåíòðàëåí ïðîöåñîð –
CPU (Central Processor unit).
Àáñîëþòíî çàäúëæèòåëåí
åëåìåíò. Çà ïî-êðàòêî ñå
íàðè÷à ñàìî ïðîöåñîð. Òîâà
å „ìîçúêúò“ íà êîìïþòúðà,
åëåìåíòúò, êîéòî èçïúëíÿâà
ïîñòàâåíèòå çàäà÷è. Ñêî-
ðîñòòà ìó, íàðè÷àíà îùå
òàêòîâà ÷åñòîòà, ñå èçìåðâà â
ìåãàõåðöè (MHz). Ïðè ðàâíè
äðóãè óñëîâèÿ, ïðîöåñîðúò ñ
ïî-âèñîêà òàêòîâà ÷åñòîòà
ùå å ïî-áúðç. Àðõèòåêòóðàòà
íà ðàçëè÷íèòå ïðîöåñîðè
îáà÷å å ðàçëè÷íà è çàòîâà
èìà ñëó÷àè, ïðè êîèòî åäèí
ïðîöåñîð ñ ïî-íèñêà òàêòîâà
÷åñòîòà èçïúëíÿâà åäíà Êîìïîíåíòè: êîðïóñ (1), ëåíòîâè êàáåëè (2), âèíò÷åòà (7),
çàäà÷à ïî-áúðçî îò äðóã CD-ROM (12), ôëîïè (9), òâúðä äèñê (11), äúííà ïëàòêà (5),
âèäåîïëàòêà (4), îòâåðòêà (8), ïàìåò (6),
ïðîöåñîð ñ ïî-âèñîêà
ïðîöåñîð ñ óñòàíîâåí âåíòèëàòîð (10), çâóêîâà ïëàòêà (3)
òàêòîâà ÷åñòîòà. Ðåàëíàòà
ïðîèçâîäèòåëíîñò íà åäèí êîìïþòúð ñå èçìåðâà â áðîé îïåðàöèè çà ñåêóíäà.
 Îïåðàòèâíà ïàìåò – íà àíãëèéñêè ñå íàðè÷à RAM (Random Access
Memory). Òÿ å àáñîëþòíî çàäúëæèòåëåí åëåìåíò. Òîâà å ìíîãî áúðçà ïàìåò, â
êîÿòî ïðîãðàìèòå è èíôîðìàöèÿòà ñå ïîìåñòâàò ñëåä òÿõíîòî èçâèêâàíå. Îáåìúò
£ ñå èçìåðâà â ìåãàáàéòîâå (MB). Ïî ïðèíöèï, êîëêîòî ïîâå÷å å òàçè ïàìåò,
òîëêîâà ïî-âèñîêà ïðîèçâîäèòåëíîñò èìà åäèí êîìïþòúð. Òîâà îáà÷å íå âèíàãè
å òàêà. Îïåðàòèâíàòà ïàìåò – ñúùî êàòî âñÿêî äðóãî íåùî – ñòðóâà ïàðè. È
çàòîâà íÿìà ñìèñúë äà êóïóâàòå ïîâå÷å îò íåîáõîäèìîòî êîëè÷åñòâî. Ñêîðîñòòà
íà òàçè ïàìåò ñå èçìåðâà â ÷åñòîòàòà, íà êîÿòî òÿ ìîæå äà ðàáîòè, è îòíîâî
ìåðíàòà åäèíèöà ñà MHz. Çà ñêîðîñòòà íà ïàìåòòà îáà÷å èìà çíà÷åíèå è íåéíîòî
ñðåäíî âðåìå íà äîñòúï, êîåòî ñå èçìåðâà â íàíîñåêóíäè (ns). Êîëêîòî ïî-íèñêà
å ñòîéíîñòòà íà ns, òîëêîâà ïî-áúðçî äàäåíà ïàìåò ìîæå äà äàäå èíôîðìàöèÿ,
íàìèðàùà ñå â íåÿ.
Äúííà ïëàòêà – çà ïî-êðàòêî ÷åñòî ñå íàðè÷à äúíî, ñúùî è ñèñòåìíà
ïëàòêà – èëè MotherBoard (ìîæå äà ñå ñúêðàòè íà MB, íî òîâà ñå ïðàâè ðÿäêî,
çàùîòî ìîæå äà ñå ïîëó÷è
îáúðêâàíå ñ ìåãàáàéòîâå).
Àáñîëþòíî çàäúëæèòåëåí
åëåìåíò. Òîâà å îñíîâíàòà
ïëàòêà, âúðõó êîÿòî ñå ìîíòèðàò
ïîâå÷åòî îò îñòàíàëèòå
åëåìåíòè. Âñè÷êè çàäúëæèòåëíè
åëåìåíòè, áåç ïåðèôåðèÿòà, ñå
ìîíòèðàò âúðõó äúíîòî. Ñàìàòà
äúííà ïëàòêà ìîæå äà
ïîääúðæà ðàçëè÷íè ñèñòåìíè
÷åñòîòè (îòíîâî èçìåðâàùè ñå
â MHz), à ïîíÿêîãà èìà è Äúííà ïëàòêà. Ñ öèôðè íà êàðòèíêàòà ñà ïîêàçàíè:
ñëîò çà ïðîöåñîð (1), ñëîòîâå çà ïàìåòòà (2), ãíåçäà
ðàçëè÷íè åêñòðè. Åäíà äúííà çà ëåíòîâèòå êàáåëè íà IDE óñòðîéñòâàòà (3–4), ñëîò çà
ïëàòêà ìîæå äà ïîääúðæà AGP âèäåîïëàòêà (5), PCI è ISA ñëîòîâå (6–7),
ðàçëè÷íè ïðîöåñîðè, íî âèíàãè êîíòàêòè çà ñúåäèíåíèå íà ñâåòîäèîäèòå
îò åäèí è ñúù òèï. Ñìÿíàòà íà ñ áóòîíèòå íà êóòèÿòà
ïðîöåñîðà ñ òàêúâ îò äðóã òèï
ïî÷òè âèíàãè íàëàãà è ñìÿíà íà äúíîòî. Âñÿêî äúíî èìà ðàçëè÷íè ñëîòîâå çà
ïîñòàâÿíå íà ïëàòêè. Òîâà ñà åäèí èëè äâà ñëîòà òèï ISA (ìíîãî îñòàðÿë, íî âñå
îùå ñå ïîääúðæà è â íàé-ñúâðåìåííèòå äúíà ñ öåë ñúâìåñòèìîñò, âñå îùå ñå
ïîëçâà îò àóäèî- è ìðåæîâè êàðòè, íî ðÿäêî), íÿêîëêî ñëîòà PCI (êàêâèòî ñà
ïîâå÷åòî êàðòè) è (â ïî-íîâèòå äúíà) åäèí ñëîò AGP (òîé å ñïåöèàëèçèðàí çà
ãðàôè÷íè êàðòè).
 Òâúðä (õàðä) äèñê – íà àíãëèéñêè HDD (Hard Disk Drive). Ïî÷òè
çàäúëæèòåëåí êîìïîíåíò, íÿìàò ãî ñàìî òåðìèíàëèòå. Òîâà å ïàìåòòà íà âàøèÿ
êîìïþòúð, íà íåãî ñå èíñòàëèðàò îïåðàöèîííàòà ñèñòåìà è ïðîãðàìèòå, çàïàçâàò
ñå âñè÷êè äàííè è ïî-êúñíî ñå èçâèêâàò îò òàçè ïîñòîÿííà ïàìåò. Íåãîâèÿò
îáåì ñå èçìåðâà â ìåãàáàéòîâå (MB), ñêîðîñòòà íà âúðòåíåòî ìó – â îáîðîòè çà
ìèíóòà (rpm – rotates per minute), à ñðåäíîòî âðåìå çà äîñòúï äî äàííè íà
íåãî – â ìèëèñåêóíäè (ms).
 Äèñêåòíî (ôëîïèäèñêîâî) óñòðîéñòâî – èëè ïðîñòî ôëîïè. Íà àíãëèéñêè
å FDD – Floppy Disk Drive. Íå å çàäúëæèòåëíî, íî å ìíîãî ïîëåçíî, è ïî÷òè
âñè÷êè êîìïþòðè ãî èìàò. Ñëóæè çà ÷åòåíå íà äèñêåòè. Äèñêåòèòå ñà ïðåíîñèìè
íîñèòåëè íà äàííè. Âèíàãè å ìíîãî ïî-áàâíî îò êîéòî è äà å òâúðä äèñê.
 Ãðàôè÷åí àäàïòåð – íàðè÷à ñå îùå ãðàôè÷íà (âèäåî-) êàðòà. Òîçè
êîìïîíåíò å çàäúëæèòåëåí, îñâåí àêî äúííàòà âè ïëàòêà íÿìà âãðàäåíà ôóíêöèÿ
äà ðàáîòè è êàòî âèäåîêàðòà. Ôóíêöèÿòà £ å äà èçïðàùà êúì åêðàíà ñèãíàëè,
êîèòî ñëåä òîâà âèæäàòå êàòî îáðàç íà ìîíèòîðà. Âñÿêà âèäåîêàðòà èìà ðàçëè÷íè
âúçìîæíîñòè. Åäíè ôóíêöèè ñà âãðàäåíè â íÿêîÿ êàðòà, à äðóãè – íå.
Äîïúëíèòåëíèòå ôóíêöèè ïîçâîëÿâàò íà êàðòàòà äà èçâúðøâà äàäåíè çàäà÷è
ïî-áúðçî. Ãðàôè÷íèÿò ïðîöåñîð (èìàò ãî âñè÷êè âèäåîêàðòè îò ïîñëåäíèòå
íÿêîëêî ãîäèíè) å ìîçúêúò íà âèäåîêàðòàòà, åëåìåíòúò, êîéòî èç÷èñëÿâà ïî÷òè
âñè÷êî. Ãðàôè÷íàòà êàðòà ñúùî ñè èìà è ïàìåò, èçìåðâàùà ñå â ìåãàáàéòîâå
(MB) èëè êèëîáàéòîâå (KB) çà ñòàðèòå êàðòè. Â çàâèñèìîñò îò òîâà, êîëêî ïàìåò
èìà êàðòàòà, òÿ ìîæå äà ïîêàæå ðàçëè÷åí áðîé öâåòîâå. Íàé-ñòàðèòå âèäåîêàðòè
ñà íà ñëîò ISA, ïî-ñúâðåìåííèòå ñà íà PCI, à íàé-íîâèòå – íà AGP. Òîâà íå
îçíà÷àâà, ÷å àêî åäíà âèäåîêàðòà å ñ PCI èíòåðôåéñ, òÿ íå ìîæå äà âúðøè ÷óäåñíà
ðàáîòà. Åäèíñòâåíî êàðòèòå çà ñëîò ISA òðÿáâà äà áúäàò èçáÿãâàíè, ïîíåæå
ñàìî òå íå ñå ïðîèçâåæäàò, è òî îòäàâíà. Îò íÿêîëêî ãîäèíè íàñàì âèäåîêàðòèòå,
êîèòî ñå ïðîèçâåæäàò, ðàáîòÿò è êàòî ãðàôè÷íè óñêîðèòåëè, ò.å. èçïúëíÿâàò
ôóíêöèè, êîèòî èíà÷å ùå íàòîâàðÿò öåíòðàëíèÿ ïðîöåñîð.
 Àóäèîêàðòà – sound card. Òîçè êîìïîíåíò îñèãóðÿâà íà êîìïþòúðà
âúçìîæíîñòòà äà âúçïðîèçâåæäà è çàïèñâà çâóê. Çà öåëòà, ðàçáèðà ñå, òðÿáâà äà
èìàòå ñëóøàëêè èëè òîíêîëîíè (çà âúçïðîèçâåæäàíå) è ìèêðîôîí (çà çàïèñ).
Íå å íåîáõîäèì ìîäóë, ìíîãî êîìïþòðè íÿìàò òàêàâà êàðòà.
 Êîìïàêòäèñêîâî óñòðîéñòâî – CD-ROM. È òîâà íå å çàäúëæèòåëåí
êîìïîíåíò, íî å ìíîãî ïîëåçí. Áåç íåãî èíñòàëàöèÿòà íà êîÿòî è äà å îïåðàöèîííà
ñèñòåìà áè ïðîäúëæèëà ÷àñîâå. Îñâåí ÷åòÿùè, èìà è çàïèñâàùè CD-ROM
óñòðîéñòâà (CDR), à ñúùî è ïðåçàïèñâàùè (CDWR).
 DVD-ROM – òîâà å íåùî êàòî óñúâúðøåíñòâàí CD-ROM. Èìà
ìíîãîêðàòíî ïî-ãîëÿì êàïàöèòåò, èçïîëçâà ñå çà ðàçïðîñòðàíåíèå íà öèôðîâè
âèäåîôèëìè è çà ïóáëèêóâàíå íà ãîëåìè ñîôòóåðíè ïàêåòè, êîèòî èíà÷å áèõà
çàåëè ïî íÿêîëêî êîìïàêòäèñêà.
 Ìîíèòîð – åäèíñòâåíàòà ôóíêöèÿ íà òîâà óñòðîéñòâî å äà ïîêàçâà íà
ïîòðåáèòåëÿ êàêâî ïðàâè. Ìîíèòîðèòå ñà äâà îñíîâíè âèäà – ñ
åëåêòðîííîëú÷åâà òðúáà (CRT) è äèñïëåè ñ òå÷íè êðèñòàëè (LCD). Ìîãàò äà ñà
öèôðîâè èëè àíàëîãîâè. Ðàçìåðúò íà åêðàíà íà ìîíèòîðà ñå èçìåðâà â
äúëæèíàòà íà äèàãîíàëà ìó (êàêòî ïðè òåëåâèçîðèòå), êàòî ìåðíàòà åäèíèöà ñà
èí÷îâåòå. Îñâåí ðàçìåðà, ìîíèòîðèòå ïðèòåæàâàò îùå íÿêîëêî õàðàêòåðèñòèêè.
Íàé-âàæíàòà îò òÿõ å ÷åñòîòàòà íà îïðåñíÿâàíå, êîÿòî ïîêàçâà êîëêî ïúòè â
ñåêóíäà ñå îïðåñíÿâà îáðàçúò. Èçìåðâà ñå â õåðöè (Hz). Ïðè ñòîéíîñò, ïî-íèñêà
îò 72 Hz, ÷îâåøêîòî îêî óëàâÿ ïðå÷åðòàâàíåòî íà îáðàçà è ñå èçìîðÿâà. Êîëêîòî
ïî-âèñîêà å ñòîéíîñòòà íà òàçè õàðàêòåðèñòèêà, òîëêîâà ïî-ìàëêî ùå ñå èçìîðÿâà
îêîòî. Îò çíà÷åíèå å ñúùî òàêà ðàçñòîÿíèåòî ìåæäó òî÷êèòå. Äîáðå å òî äà å
íàé-ìíîãî 0,28 mm (ìèëèìåòðà). Êàçàíîòî äîòóê âàæè ñ ãîëÿìî çíà÷åíèå ñàìî
çà ïúðâèÿ âèä ìîíèòîðè. Çà ðàçëèêà îò CRT, LCD ìîíèòîðèòå íå ìîãàò äà
ïîääúðæàò åôåêòèâíî ïîâå÷å îò åäíà ðàçäåëèòåëíà ñïîñîáíîñò, çàòîâà íå ñà
ìíîãî ïîäõîäÿùè çà äèçàéíåðèòå.
 Êëàâèàòóðà – keyboard. Òîâà å ñòàíäàðòíîòî âõîäíî óñòðîéñòâî, ò.å. ñ
íåãî âúâåæäàòå äàííè â êîìïþòúðà.
 Ìðåæîâà êàðòà – LAN (Local Area Network) card. Ñëóæè çà âðúçêà ìåæäó
êîìïþòúðà è ìðåæàòà, êúì êîÿòî å ñâúðçàí òîé. Íåîáõîäèìà å ñàìî êîãàòî
êîìïþòúðúò å ñâúðçàí ñ ëîêàëíà ìðåæà. Èíòåðôåéñúò £ ìîæå äà å ISA èëè PCI.
 Ìîäåì – modem. Ìîäóëèðà è äåìîäóëèðà ñèãíàëè, çà äà ìîæå
êîìïþòúðúò äà îñúùåñòâÿâà âðúçêà ñ ìðåæà ïðåç òåëåôîííà ëèíèÿ.
 Ñêåíåð – scanner. Ôóíêöèÿòà íà òîâà óñòðîéñòâî å äà ñêàíèðà äàííè
(òåêñò, èëþñòðàöèè/ñíèìêè), êîèòî ñà íà õàðòèÿ, çà äà ìîãàò äà ñå çàïàçÿò â
êîìïþòúðà. Ìîæå äà áúäå ÷åðíî-áÿë èëè öâåòåí.
 Ïðèíòåð – íà àíãëèéñêè å printer. Âúðøè òî÷íî îáðàòíàòà ðàáîòà íà
ñêåíåðà – ðàçïå÷àòâà íà õàðòèÿ âñè÷êè äàííè, êîèòî ïîæåëàåòå. Ïðèíòåðèòå ñà
3 îñíîâíè âèäà – ìàòðè÷íè, ìàñòèëåíîñòðóéíè è ëàçåðíè. Åäèí ïðèíòåð ìîæå
äà áúäå öâåòåí èëè ÷åðíî-áÿë. Ìàòðè÷íèòå ïðèíòåðè ïîëçâàò ëåíòà (êàêòî ïðè
ïèøåùèòå ìàøèíè). Ìàñòèëåíîñòðóéíèòå ïðèíòåðè ïîëçâàò öâåòíà èëè ÷åðíà
ãëàâà (ìîãàò äà ñå ñìåíÿò), à ëàçåðíèòå ïðèíòåðè ïîëçâàò öâåòåí èëè ÷åðåí
òîíåð (òîâà å ìíîãî ôèí ïðàøåö). Íàé-êà÷åñòâåí ïå÷àò ñå ïîñòèãà ñ ëàçåðåí
ïðèíòåð. Íà êàêúâ ïðèíöèï ðàáîòÿò ïðèíòåðèòå? Ìàòðè÷íèòå ïîëçâàò ìàëêè
èãëè÷êè, êîèòî óäðÿò ìàñòèëåíàòà ëåíòà è òàêà ìàñòèëîòî ñå îòïå÷àòâà âúðõó
õàðòèÿòà. Ïðèíöèïúò å ìíîãî ïîäîáåí íà ðàáîòàòà íà ïèøåùèòå ìàøèíè.
Ìàñòèëåíîñòðóéíèòå ïðèíòåðè ðàáîòÿò ÷ðåç âïðúñêâàíå íà ñèòíè êàï÷èöè
ìàñòèëî â õàðòèÿòà ïðåç ìàëêè äóï÷èöè (äþçè). Ëàçåðíèòå ïðèíòåðè ïîëçâàò
ëàçåðåí ëú÷, çà äà „èçðèñóâàò“ îáðàçà ïî ñâåòëî÷óâñòâèòåëåí áàðàáàí. Ñëåä
òîâà òîçè áàðàáàí ñå çàâúðòà è òîíåðúò ïîëåïâà ïî îñâåòåíèòå îò ëàçåðà ÷àñòè.
Êîãàòî õàðòèÿòà ïðåìèíå íàä òîçè áàðàáàí, òîíåðúò ñå ïðåõâúðëÿ íà íåÿ è â
ðåçóëòàò ñå ïîëó÷àâà åäèí íàèñòèíà ìíîãî êà÷åñòâåí ïå÷àò. Ñêîðîñòòà íà
ïðèíòåðèòå ñå èçìåðâà â ñòðàíèöè â ìèíóòà (ppm – pages per minute), à ïàìåòòà
èì – â ìåãàáàéòîâå (MB).
 Ïîñî÷âàùî óñòðîéñòâî – ìèøêà (mouse) èëè äðóãî ñúâìåñòèìî ñ íåÿ.
Òîâà å íàé-ðàçïðîñòðàíåíîòî ïîñî÷âàùî óñòðîéñòâî. Ñëóæè çà ïðèäâèæâàíå
íà êóðñîðà ïî åêðàíà è óëåñíÿâà èçâúðøâàíåòî íà ìíîãî îïåðàöèè. Îñâåí ìèøêà
ìîæå äà ñå ïîëçâàò è àëòåðíàòèâíè ïîñî÷âàùè óñòðîéñòâà (êîîðäèíàòíî òîï÷å –
trackball; ãðàôè÷íè òàáëåòè).
Ïðè ðàáîòàòà ñè ñ êîìïþòðèòå ÷åñòî ùå ñå íàòúêâàòå íà ïîíÿòèåòî
„êîìïþòúðíà ïåðèôåðèÿ“. Òîâà ñà âñè÷êè óñòðîéñòâà, êîèòî îñèãóðÿâàò
âúçìîæíîñò íà öåíòðàëíèÿ ïðîöåñîð äà ïðåäàâà, ïðèåìà è ñúõðàíÿâà
èíôîðìàöèÿ îò è êúì çàîáèêàëÿùàòà ãî ñðåäà. Òå ñà âúíøíè çà ñàìèÿ öåíòðàëåí
ïðîöåñîð. Åòî îùå åäíî îïðåäåëåíèå: òîâà ñà âñè÷êè óñòðîéñòâà, êîèòî ñà
ñâúðçàíè êúì êîìïþòúðà è ñå óïðàâëÿâàò îò íåãî (ïî-òî÷íî – îò öåíòðàëíèÿ
ïðîöåñîð). Ìîãàò äà áúäàò âõîäíè, èçõîäíè, âõîäíî-èçõîäíè, ïàìåòè.
2. Îïåðàöèîííà ñèñòåìà
Òîâà å ïðîãðàìàòà, êîÿòî óïðàâëÿâà êîìïþòúðà. Òÿ ñå ñúñòîè îò íÿêîëêî

îñíîâíè ÷àñòè:
 ßäðî (kernel) – òîâà å ÷àñòòà, êîÿòî å îñíîâàòà íà îïåðàöèîííàòà ñèñòåìà
è äèðåêòíî êîìóíèêèðà ñ êîìïþòúðà. ßäðîòî å íàé-âàæíèÿò åëåìåíò íà
îïåðàöèîííàòà ñèñòåìà.
 Îáâèâêà (shell) – òîâà å ÷àñòòà, êîÿòî ïîòðåáèòåëÿò âèæäà, íàðè÷à ñå
îùå ïîòðåáèòåëñêè èíòåðôåéñ. ×ðåç íåÿ ïîòðåáèòåëÿò îáùóâà ñ îïåðàöèîííàòà
ñèñòåìà, à îòòàì – è ñ êîìïþòúðà. Ïîòðåáèòåëñêèÿò èíòåðôåéñ ìîæå äà å
ãðàôè÷åí èëè íà êîìàíäåí ðåä.
 Ïðîãðàìè – ïðåäîñòàâÿíè â êîìïëåêò ñ îïåðàöèîííàòà ñèñòåìà. Íå å
çàäúëæèòåëíî äà ãè èìà, íî îáèêíîâåíî ñà âêëþ÷åíè íàé-íóæíèòå íåùà.
Îïåðàöèîííèòå ñèñòåìè (ÎÑ) ñà ìíîãî è ñà êàêòî êîìåðñèàëíè, òàêà è
áåçïëàòíè. Ðàçìåðúò íà åäíà ÎÑ ìîæå äà å áóêâàëíî âñÿêàêúâ – òÿ ìîæå äà ñå
ñúáåðå â 50 KB, à ñúùî è äà ñå ðàçïðîñòðå âúðõó íàä ïîëîâèí GB. ÎÑ èìà,
îòêàêòî ñúùåñòâóâàò êîìïþòðèòå. Íÿêîè îò òÿõ ñà: CP/M, AIX, IRIX, BSD,
FreeBSD, Linux, QNX, äðóãè UNIX êëîíèíãè, DOS, OS/2, Windows9õ/Ìå/ÕÐ,
Windows NT, BeOS, V2. Äåñåòêè äðóãè ÎÑ ñà ïî÷òè íåïîçíàòè.
Êîëêî äîáðà å åäíà ÎÑ, çàâèñè îò:
 Õàðäóåðíèòå èçèñêâàíèÿ è ñúâìåñòèìîñòòà – êîëêîòî ñà ïî-íèñêè,
íà òîëêîâà ïîâå÷å ìàøèíè ùå ìîæå äà ðàáîòè. Èäåàëíèÿò ñëó÷àé å äà ìîæå äà
ðàáîòè ñ àáñîëþòíî âñè÷êè êîíôèãóðàöèè, êîèòî ñúùåñòâóâàò.
 Ñòàáèëíîñòòà è ñèãóðíîñòòà íà ñàìàòà ñèñòåìà – ãðåøêèòå ïðè
ïðîãðàìèðàíåòî ìîãàò äà áúäàò ìíîãî íåïðèÿòíè ïðè ïîëçâàíåòî. Íèêîé íå
èñêà ñèñòåìàòà äà áëîêèðà (îñîáåíî äîêàòî âúðøè íåùî âàæíî) èëè âàæíè äàííè
äà ìó áúäàò îòêðàäíàòè ïîðàäè ïðîïóñê â ñèãóðíîñòòà.
 Ïîääðúæêàòà íà íîâîèçëÿçúë õàðäóåð – çà äà ìîæå äà ñå ïîëçâàò
ïúëíèòå âúçìîæíîñòè íà íîâèòå õàðäóåðíè êîìïîíåíòè è òå äà ðàáîòÿò
îïòèìàëíî. Îáèêíîâåíî òàçè ïîääðúæêà ñå îñèãóðÿâà îò ïðîèçâîäèòåëèòå íà
ñúîòâåòíèÿ õàðäóåð.
 Ïðîãðàìíî îñèãóðÿâàíå – êîëêîòî è äà å äîáðà åäíà ÎÑ, ðàáîòàòà íà
ïîòðåáèòåëÿ íå å ñúñ ñàìàòà ñèñòåìà, à ñ ïðèëîæíè ïðîãðàìè. Àêî òåçè ïðîãðàìè
ëèïñâàò, ñèñòåìàòà ùå ñå îêàæå áåçïîëåçíà.
Åäíà âåðèãà å òîëêîâà çäðàâà, êîëêîòî íàé-ñëàáàòà £ áðúíêà. Ïðè ÎÑ
ïîëîæåíèåòî å ïîäîáíî, ñ òàçè ðàçëèêà, ÷å íå å àáñîëþòíî íåîáõîäèìî
ïîääðúæêàòà íà íîâîèçëÿçúë õàðäóåð äà å ôàêò, äîêàòî öåíèòå íà âúïðîñíèÿ
õàðäóåð âñå îùå ñà êîñìè÷åñêè. Èäåàëíàòà îïåðàöèîííà ñèñòåìà (ïî ïðèíöèï
òàêàâà íÿìà) å ëåñíà çà èíñòàëèðàíå è êîíôèãóðèðàíå, ðàáîòè áåçêðàéíî
ñòàáèëíî, èìà âèñîêà ïðîèçâîäèòåëíîñò è íèñêè õàðäóåðíè èçèñêâàíèÿ, à
ïðîãðàìèòå çà íåÿ ïîêðèâàò âñè÷êè îáëàñòè îò èçïîëçâàíåòî íà êîìïþòúðà è
ñà äîñòàòú÷íî íà áðîé. Âúîáùå, èäåàëíàòà îïåðàöèîííà ñèñòåìà å òàçè, ïðè
êîÿòî ïîòðåáèòåëÿò íÿìà íóæäà äà ñå çàíèìàâà ñ íåÿ è äà ÿ ïðåêîíôèãóðèðà, à
ìîæå äà îòäåëè öÿëîòî ñè âðåìå çà ðàáîòà ñ ïðîãðàìèòå, êîèòî ïîëçâà.
DOS å ñúêðàùåíèå îò Disk Operating system, ò.å. ÎÑ çà ðàáîòà ñ äèñêîâå.
Íàé-ðàçïðîñòðàíåíà äíåñ å MS-DOS (ñúçäàäåíà îò Microsoft), íî òÿ äàëå÷ íå å
åäèíñòâåíà. Îñâåí íåÿ ñúùåñòâóâàò IBM PC-DOS, Caldera DR-DOS, FreeDOS è
äð.
Èñòîðèÿòà íà MS-DOS å ìàëêî îáúðêàíà ïîðàäè äúëãîòî ñúòðóäíè÷åñòâî
íà Microsoft è IBM. Åòî åäíà ñïðàâêà çà òîçè íàé-ðàçïðîñòðàíåí âàðèàíò íà
DOS:
Âåðñèÿ: Èçëèçà ïðåç: Ïðîèçâîäèòåë: Íîâè âúçìîæíîñòè:

PC DOS 1.0 Àâãóñò 1981 ã. Microsoft Ïúðâà âåðñèÿ, íå ïîääúðæà íèòî
õàðä äèñêîâå, íèòî äèðåêòîðèè.
PC DOS 2.0 Ìàðò 1983 ã. Microsoft Ïîääúðæà äèðåêòîðèè, õàðä
äèñêîâå è äð., êîåòî ÿ ïðàâè åäíà
ñåðèîçíà îïåðàöèîííà ñèñòåìà.
PC DOS 3.0 Àâãóñò 1984 ã. Microsoft Âãðàäåíà ïîääðúæêà íà FAT 16,

1,2 MB äèñêåòè.
MS-DOS 4.0 Àïðèë 1986 ã. Microsoft Ìíîãîçàäà÷åí ðåæèì íà ðàáîòà.
PC DOS 3.3 Àïðèë 1987 ã. IBM Ïîääðúæêà íà 1,44 MB äèñêåòè è
íà äÿëîâå íà õàðä äèñêà.
PC DOS 4.0 Àâãóñò 1988 ã. IBM Îôèöèàëíî å ïðåñêî÷åí ëèìèòúò
îò 32 MB çà îáåì íà õàðä äèñêà.
MS-DOS 5.0 Þíè 1991 ã. Microsoft Ìîæå äà ïîëçâà àäðåñèòå âúâ
âèñîêàòà ïàìåò, ïîääúðæà äî 8
õàðä äèñêà è 2,88 MB äèñêåòè
MS-DOS 6.0 Ìàðò 1993 ã. Microsoft Ïîääúðæà êîìïðåñèðàíå íà
äèñêà, ðàçëè÷íè êîíôèãóðàöèè
÷ðåç Config.sys, èìà ïðîãðàìà çà
óïðàâëåíèå íà ïàìåòòà.
MS-DOS 6.22 Microsoft Íîâà ïðîãðàìà çà êîìïðåñèÿ íà
äèñêà, ïðîãðàìà çà ñêàíèðàíå íà
äèñêà.
Windows å åäíà ìíîãîçàäà÷íà ãðàôè÷íà îïåðàöèîííà ñèñòåìà. Òîâà
îçíà÷àâà, ÷å íÿìà íóæäà äà ïèøåòå êîìàíäè, çà äà íàïðàâèòå íåùî – ìîæåòå
äà ãî èçâúðøèòå è â ãðàôè÷íàòà ñðåäà. Ìíîãîçàäà÷íîñòòà íà ñèñòåìàòà ñå
èçðàçÿâà âúâ âúçìîæíîñòòà ïîä íåÿ äà ðàáîòèòå åäíîâðåìåííî ñ ïîâå÷å îò åäíà
ïðèëîæíà ïðîãðàìà.
Ñúùåñòâóâàò äâà îñíîâíè âàðèàíòà íà Windows. Åäèíèÿò (ïî-ñòàðèÿò) å
ñòàíäàðòíàòà ñåðèÿ Microsoft Windows è âêëþ÷âà âåðñèèòå 1, 2, 3.0, 3.1, 3.11, 95,
98, ME (Millenium Edition). Äðóãèÿò âàðèàíò å ïî-íîâàòà ñåðèÿ Windows NT
(NT å ñúêðàùåíèå îò New Technology). Òàçè ñåðèÿ âêëþ÷âà Microsoft Windows
NT 3.1, 3.51, 4, 2000.
Linux å âèä UNIX ñèñòåìà. Äíåñ UNIX å öÿëî ñåìåéñòâî îïåðàöèîííè
ñèñòåìè, âúçìîæíîñòèòå íà êîèòî ñà íàé-ðàçëè÷íè, íÿêîè ñà áåçïëàòíè, äðóãè –
íå, íÿêîè ñà ñ îòâîðåí çà âñè÷êè èçõîäåí êîä, äðóãè îñòàâàò çàòâîðåíè. Äíåñ
UNIX å ñèñòåìà ñ íàä 30-ãîäèøíà èñòîðèÿ, ìíîãîêðàòíî å óñúâúðøåíñòâàíà,
èç÷èñòåíà å îò ãðåøêèòå. UNIX å ìíîãîçàäà÷íà è ìíîãîïîòðåáèòåëñêà
îïåðàöèîííà ñèñòåìà, ïúðâîíà÷àëíî ðàçðàáîòåíà çà ãîëåìè êîìïþòðè,
âïîñëåäñòâèå òÿ ïðåìèíàâà è íà ìèêðîêîìïþòðè (DEC PDP ñèñòåìèòå), à ñëåä
òîâà – è íà ïåðñîíàëíèòå êîìïþòðè. ×àñò îò âèäîâåòå UNIX ñèñòåìè ñà
FreeBSD, NetBSD, OpenBSD, SunOS, Xenix, IRIX, AIX, QNX è ìíîãî äðóãè,
âêëþ÷èòåëíî è Minix (äîñòà îïðîñòåíà âåðñèÿ íà UNIX).
Ñðàâíèòåëíî ñëàáî ïîçíàòà è ìàëêî ðàçïðîñòðàíåíà, OS/2 å ðàçðàáîòâàíà
ïðåç 80-òå ãîäèíè îò IBM ñ àêòèâíîòî ó÷àñòèå íà Microsoft (òîãàâà äâåòå
êîìïàíèè ñà ïàðòíüîðè). Ïúðâàòà £ âåðñèÿ èçëèçà íà ïàçàðà ïðåç 1987 ã. OS/2 å
åäíà ÷óäåñíà îïåðàöèîííà ñèñòåìà. Ëîøîòî ïðè íåÿ å, ÷å ñàìèòå IBM ñà
èçîñòàâèëè òàçè ðàçðàáîòêà è ÿ ïîääúðæàò ñëàáî.
QNX å âèä UNIX, èìà ãðàôè÷íà ñðåäà è ñå îòëè÷àâà ñ âèñîêà
ïðîèçâîäèòåëíîñò äàæå íà ñëàáè ìàøèíè. Èìà è âàðèàíò, êîéòî ñå èíñòàëèðà
ïðåç Windows, êàòî ïðè ñòàðòèðàíå íà êîìïþòúðà ñå èçâåæäà èçáîð íà ñèñòåìàòà
çà çàðåæäàíå.
FreeBSD å äðóãà ñèñòåìà îò ãîëÿìîòî UNIX ñåìåéñòâî. Áåçïëàòíà çà
óïîòðåáà, òÿ ñå ïîëçâà îñíîâíî íà ñúðâúðè, ïîðàäè âèñîêàòà ñè
ïðîèçâîäèòåëíîñò. Íÿìà äîñòàòú÷íî ïðèëîæåí ñîôòóåð, çà äà ñå ïîëçâà êàòî
íàñòîëíà ñèñòåìà. Òîâà ñúñ ñèãóðíîñò å íàé-áúðçàòà îïåðàöèîííà ñèñòåìà â
ñâåòà. Ñàìàòà ñèñòåìà çàåìà 50 KB, ïðèëîæåíèÿòà çà íåÿ ñúùî ñà èçêëþ÷èòåëíî
êîìïàêòíè (è âñå îùå òâúðäå ìàëêî íà áðîé). Âñå îùå å â ñúâñåì ïðåäâàðèòåëåí
ñòàäèé íà ðàçðàáîòêà, â ïðîöåñ íà ñúçäàâàíå å ãðàôè÷íà ñðåäà çà V2.
Freedows, Freemen Windows è Open Windows ñà ïðîåêòè íà äîáðîâîëíè
íà÷àëà, öåëÿùè ñúçäàâàíåòî íà îïåðàöèîííà ñèñòåìà, 100 % ñúâìåñòèìà ñ MS
Windows (íî ïî-äîáðà îò íåÿ). Ñòàðòèðàò ïðåç 2000 ã. Èíòåðåñíà å àìáèöèÿòà
íà ñúçäàòåëèòå íà Freedows òÿ äà ìîæå äà åìóëèðà êàêòî Windows, òàêà è Linux
è MacOS. Òàêà ñèñòåìàòà ùå ìîæå äà èçïúëíÿâà ïðèëîæåíèÿ çà âñÿêà åäíà îò
òåçè ñèñòåìè.
Mac OS – îïåðàöèîííàòà ñèñòåìà çà êîìïþòðèòå Macintosh.
3. Ìðåæè
Ìðåæàòà ïðåäñòàâëÿâà äâà èëè ïîâå÷å êîìïþòúðà, ñâúðçàíè åäèí ñ äðóã ñ
ïîìîùòà íà íåîáõîäèìèÿ çà öåëòà õàðäóåð è ïðîãðàìíè ñðåäñòâà, ïîçâîëÿâàùè
èì äà îáìåíÿò èíôîðìàöèÿ ïîìåæäó ñè è ìåæäó äðóãè óñòðîéñòâà.
Õàðäóåðíàòà âðúçêà ìåæäó îòäåëíèòå êîìïþòðè è äðóãàòà, ó÷àñòâàùà â
ìðåæàòà ïåðèôåðèÿ, ìîæå äà áúäå èçãðàäåíà ñ ïîìîùòà íà êàáåëè (êîàêñèàëíè,
óñóêàíà äâîéêà, îïòè÷íè) èëè ñ ïîìîùòà íà íÿêîÿ áåçæè÷íà òåõíîëîãèÿ (IRDA,
Bluetooth). Çà îñèãóðÿâàíåòî íà ìðåæîâàòà âðúçêà ñå „ãðèæàò“ ìíîæåñòâî
ìðåæîâè ïðîòîêîëè (TCP/IP, NetBEUI, AppleTalk, PPTP, DHCP), çà êîèòî ùå
ñòàíå äóìà ïî-íàòàòúê.
Íàé-îáùî êàçàíî, èìà äâà òèïà ìðåæà – LAN (Local Area Network –
ëîêàëíà ìðåæà) è WAN (Wide Area Network – ìðåæà âúðõó øèðîêà îáëàñò).
LAN å ìðåæà ìåæäó ìíîæåñòâî êîìïþòðè è ïåðèôåðèÿ, ôèçè÷åñêè ðàçïîëîæåíè
â åäíà äîñòàòú÷íî ìàëêà êàòî ðàçìåð îáëàñò – íàïðèìåð â ðàìêèòå íà åäíà
èëè íÿêîëêî ñúñåäíè ñãðàäè.
WAN å ìðåæà, êîÿòî ìîæå äà ñå ïðîñòèðà íà îãðîìíî ðàçñòîÿíèå, êàòî
ãëàâíàòà £ öåë å äà ñâúðçâà ñúùåñòâóâàùèòå LAN â åäíà ìðåæà. Íà ñâîé ðåä,
åäíà WAN ìîæå äà áúäå ñâúðçàíà êúì äðóãà WAN, îáðàçóâàéêè ïî-âèñîêî íèâî
â ìðåæîâàòà éåðàðõèÿ. Íàé-óñïåøíèÿò ïðèìåð çà WAN å Èíòåðíåò.
Ñêîðîñòòà íà ïðåäàâàíåòî íà äàííè ìåæäó äâå ìðåæîâè óñòðîéñòâà å åäèí
îò íàé-âàæíèòå ïîêàçàòåëè, õàðàêòåðèçèðàùè ìðåæàòà. Èçìåðâà ñå â áðîé
áèòîâå, ïðåäàäåíè çà åäíà ñåêóíäà. Â ñèíõðîí ñ íàðàñòâàùèòå ñêîðîñòè íà
ïðåäàâàíå íà äàííè ñå ïîÿâèõà ñúâñåì ëîãè÷íî è ñúîòâåòíèòå ñúêðàùåíèÿ îò
òèïà íà Kbps, Mbps, Gbps, îçíà÷àâàùè õèëÿäíè, ìèëèîííè è ìèëèàðäíè áèòîâå
çà ñåêóíäà. Èìàéòå ïðåäâèä, ÷å çàêóïóâàéêè 100-ìåãàáèòîâà êàðòà, íÿìà äà
ïîëó÷èòå ñêîðîñò íà òðàíñôåð îò 100 Mbps, äîðè è íåùî, äîáëèæàâàùî ñå äî
òàçè öèôðà, êàòî òîâà ñå äúëæè íà ìíîæåñòâî ïðè÷èíè (íàïðèìåð äåéñòâàùè
ïðîòîêîëè çà êîðåêöèÿ íà ãðåøêè, øóìîâå ïî ëèíèÿòà, èíèöèàëèçèðàùè
ïðîöåäóðè íà ìðåæîâè óñòðîéñòâà). Çà 100 Mbit-îâàòà êàðòà ðåàëíàòà ñêîðîñò
íà ïðåäàâàíå íà äàííèòå ùå áúäå íÿêúäå â èíòåðâàëà ìåæäó 5-10 Mbps, çà åäíà
10-ìåãàáèòîâà – ïðèìåðíî îêîëî 10 ïúòè ïî-ìàëêà.
Ïî îòíîøåíèå íà êîíñòðóêöèÿòà íà LAN, ìîæåòå äà ñðåùíåòå ìíîæåñòâî
òåðìèíè, êàòî îñíîâíèòå îò òÿõ ñà: òèï ìðåæà – ìðåæà ñ ðàâíîïðàâåí äîñòúï è
òèï êëèåíò – ñúðâúð; òîïîëîãèÿ – øèííà, êðúãîâà è çâåçäà; àðõèòåêòóðà –
Ethernet, TokenRing.
3.1.Òèïîâå ìðåæè
Ñúùåñòâóâàò äâà îñíîâíè òèïà ëîêàëíè ìðåæè, ðàçëè÷àâàùè ñå ïî òîâà,
êàêâè ïðàâà èìàò ñâúðçàíèòå â ìðåæàòà êîìïþòðè è ïî êîé íà÷èí ãè ïîëó÷àâàò.
Â ìðåæà ñ ðàâíîïðàâåí äîñòúï âñåêè êîìïþòúð èìà ðàâíè ñ äðóãèòå ïðàâà,
äîêàòî â åäíà ìðåæà òèï êëèåíò – ñúðâúð òúêìî ñúðâúðúò îïðåäåëÿ ïðàâàòà çà
äîñòúï äî äðóãèòå ó÷àñòíèöè â ìðåæàòà ïðè ïîäàäåíà çàÿâêà îò âñåêè åäèí
êîìïþòúð – êëèåíò. Ìåæäó äðóãîòî, åäíà ëîêàëíà ìðåæà ìîæå äà áúäå
êîìáèíàöèÿ îò äâàòà òèïà.
3.2. Ìðåæà ñ ðàâíîïðàâåí äîñòúï

Êàêòî ñëåäâà îò
íàèìåíîâàíèåòî íà
òîçè òèï ìðåæè,
âñè÷êè ó÷àñòíèöè â
íåÿ ñà ðàâíîïîñòàâåíè.
Ïî òîçè íà÷èí â äàäåí
ìîìåíò åäèí êîìïþòúð
ìîæå äà äåéñòâà êàòî
ñúðâúð, à â äðóã – êàòî
êëèåíò. Äîñòúïúò
äî îáùèòå ìðåæîâè
ðåñóðñè íå ñå
àäìèíèñòðèðà îò
îòäåëåí ñúðâúð, êàêòî
å ïðè ìðåæèòå òèï
êëèåíò – ñúðâúð. Òîçè òèï ìðåæè ñå èçïîëçâà, êîãàòî áðîÿò êîìïþòðè å
ñðàâíèòåëíî ìàëúê è íÿìà íóæäà îò öåíòðàëèçèðàíî ñúõðàíÿâàíå íà ôàéëîâå è
ìðåæîâè ïðèëîæåíèÿ. Ïîääðúæêàòà íà òîçè òèï ìðåæà å âãðàäåíà âúâ âñè÷êè
âåðñèè íà îïåðàöèîííèòå ñèñòåìè íà Microsoft: 95, 98, Me, 2000 è XP,
âêëþ÷èòåëíî è â Home edition. Êúì äðóãèòå ïðåäèìñòâà íà òîçè òèï ìðåæè
ìîæåì äà îòíåñåì íèñêàòà öåíà íà èçãðàæäàíå, ëåñíîòî àäìèíèñòðèðàíå íà
âñåêè îòäåëåí êîìïþòúð (âúçåë), ëèïñâàùàòà íåîáõîäèìîñò îò ìðåæîâ ñèñòåìåí
àäìèíèñòðàòîð, êîéòî áè òðÿáâàëî äà ñå ãðèæè çà êîíôèãóðèðàíåòî è
àäìèíèñòðèðàíåòî.
3.3. Ìðåæà òèï êëèåíò – ñúðâúð

Â òîçè òèï ìðåæè ïðåäíàçíà÷åíèåòî íà îòäåëíèòå ìàøèíè å ôèêñèðàíî îò
ñàìîòî íà÷àëî – ìîæå
äà èìà åäèí (èëè
íÿêîëêî) ñúðâúð(à),
óïðàâëÿâàù(è)
äîñòúïà äî ðåñóðñè è
óñëóãè íà ñâúðçàíèòå
êúì íåãî ðàáîòíè
ñòàíöèè.
Íà ñúðâúðà
ìîãàò öåíòðà-
ëèçèðàíî äà ñå
ñúõðàíÿâàò ôàéëîâå
è ïðèëîæåíèÿ,
äîñòúïíè çà
èçïîëçâàíå îò âñåêè
êîìïþòúð, êîåòî ïðåäïîëàãà, ÷å àêî ñúðâúðúò å âêëþ÷åí, âñåêè îò êîìïþòðèòå –
êëèåíòè ìîæå äà ïîëó÷è äîñòúï äî ôàéëîâåòå âúâ âñåêè åäèí ìîìåíò. Â ìðåæèòå
ñ ðàâíîïðàâåí äîñòúï, ïðè ïîëîæåíèå ÷å ôàéëîâåòå ñà ñïîäåëåíè (sharing) íà
íÿêîé îò êîìïþòðèòå, èìà èçèñêâàíå òîé äà íå ñå ñïèðà, çà äà îñèãóðÿâà äîñòúïà
äî îïðåäåëåíàòà èíôîðìàöèÿ.
Íèâîòî íà ñèãóðíîñò â åäíà ìàøèíà îò òîçè òèï ìîæå äà áúäå îòíîñèòåëíî
ëåñíî ïîâèøåíî. Òîâà ñòàâà áëàãîäàðåíèå íà öåíòðàëèçèðàíîòî óïðàâëåíèå,
îáèêíîâåíî èçâúðøâàíî îò ìðåæîâèÿ àäìèíèñòðàòîð, êîéòî, îñâåí òîâà, ìîæå
äà ñå ãðèæè è çà öåíòðàëèçèðàíî àðõèâèðàíå íà äàííèòå, èíñòàëèðàíåòî íà
ïðèëîæåíèÿ, àäìèíèñòðèðàíåòî íà ïîòðåáèòåëèòå è ò.í. Ìðåæèòå îò òîçè òèï,
îñâåí ÷å ñà ïî-áúðçè îò ìðåæèòå ñ ðàâíîïðàâåí äîñòúï, ïîçâîëÿâàò âêëþ÷âàíåòî
íà ïîâå÷å óñòðîéñòâà (íå ñàìî êîìïþòðè, íî è ìðåæîâè ïðèíòåðè è äð.),
äîñòúïúò äî êîèòî å ïî-áúðç, îòêîëêîòî ïðè ìðåæèòå ñ ðàâíîïðàâåí äîñòúï. Îò
äðóãà ñòðàíà, îáîðóäâàíåòî çà èçãðàæäàíå íà òîçè òèï ìðåæè å â ïúòè ïî-ñêúïî,
çà èçãðàæäàíåòî è àäìèíèñòðèðàíåòî èì å íåîáõîäèì ìðåæîâ àäìèíèñòðàòîð,
êîéòî, îñâåí âñè÷êî äðóãî, òðÿáâà äà ñå çàíèìàâà è ñ âúïðîñèòå íà ñèãóðíîñòòà,
îñîáåíî àêî ìðåæàòà å ñâúðçàíà êúì Èíòåðíåò èëè êúì äðóãà ìðåæà.
3.4. Êîìáèíèðàí òèï ìðåæè

Òîçè òèï ìðåæè å êîìáèíàöèÿ îò ãîðíèòå äâà òèïà – ìðåæà ñ ðàâíîïðàâåí
äîñòúï è ìðåæà
ê ë è å í ò –
ñúðâúð. Ìíîãî
÷åñòî ïîðàäè
ñïåöèôèêàòà íà
çàäà÷èòå, êîèòî
ñå èçïúëíÿâàò â
ðàìêèòå íà åäíà
îðãàíèçàöèÿ,
òîçè òèï ìðåæè å
çà ïðåäïî÷èòàíå.
Êàêòî ñå
âèæäà îò ñõåìàòà,
åäíà îáîñîáåíà ÷àñò îò ìðåæîâèòå óñòðîéñòâà, ñúçäàâàùè ðàáîòíà ãðóïà,
îáðàçóâàò ìðåæà ñ ðàâíîïðàâåí äîñòúï. Â íåÿ ðåñóðñèòå ñå ñïîäåëÿò ìåæäó
òÿõ, áåç äà ñå àíãàæèðà ñúðâúðúò. Ñúùåâðåìåííî ñúùèòå êîìïþòðè ñà ñâúðçàíè
è êúì ñúðâúð, êîéòî å ÷àñò îò ìðåæà òèï êëèåíò – ñúðâúð. Òàêà, îò åäíà ñòðàíà,
ñúðâúðúò êîíòðîëèðà ïúðâîñòåïåííèòå ðåñóðñè, íåîáõîäèìè íà öÿëàòà ìðåæà,
à îò äðóãà, íå îòäåëÿ ðåñóðñè çà óïðàâëåíèåòî íà óñòðîéñòâà, íåîáõîäèìè çà
ðàáîòàòà ñàìî íà êîìïþòðèòå îò ðàáîòíàòà ãðóïà, ñâúðçàíè â ìðåæà ñ
ðàâíîïîñòàâåí äîñòúï.
3.5. Òîïîëîãèÿ íà ìðåæèòå

Íàé-îáùî êàçàíî, òîïîëîãèÿòà íà êîìïþòúðíèòå ìðåæè å íà÷èíúò, ïî
êîéòî ôèçè÷åñêè (ïðîñòðàíñòâåíî) è ëîãè÷åñêè ñà ðàçïîëîæåíè óñòðîéñòâàòà è
ìðåæîâèòå âðúçêè. Íàé-øèðîêî ñà ðàçïðîñòðàíåíè ñëåäíèòå òîïîëîãèè: êðúãîâà
(ring), çâåçäà (star), øèííà (bus), äúðâîâèäíà (tree) è äèðåêòíà âðúçêà (mesh).
à) Êðúãîâà âðúçêà
Ïðè òàçè òîïîëîãèÿ îòäåëíèòå óñòðîéñòâà ñà ñâúðçàíè â ìðåæà, â êîÿòî
âðúçêèòå, óñëîâíî êàçàíî, èìàò ôîðìàòà íà êðúã. Ïî òîçè íà÷èí âñåêè åäèí
âúçåë îò ìðåæàòà èìà ïî äâå âðúçêè – ïî åäíà êúì âñåêè ñúñåäåí âúçåë. Êîãàòî
ìðåæàòà å ìàëêà (ïðèìåðíî 4-5 âúçåëà), çàêúñíåíèåòî, êîåòî ñå ïîëó÷àâà, äîêàòî
åäèí ïàêåò ïúòóâà ïî êðúãà äî íàìèðàíåòî íà ïîëó÷àòåëÿ ìó, å îòíîñèòåëíî
ìàëêî. Îáà÷å àêî ìðåæàòà å
ñúñòàâåíà îò îêîëî äåñåòèíà
âúçåëà, âðåìåòî íàðàñòâà
çíà÷èòåëíî, êîåòî ïðàâè òîçè
òèï òîïîëîãèÿ íååôèêàñíà çà
ïî-ãîëåìè ìðåæîâè
êîíñòðóêöèè.
á) Çâåçäà
Òàçè òîïîëîãèÿ å íàé-
ðàçïðîñòðàíåíàòà â ìîìåíòà,
êàòî ìîæå äà ñå èçïîëçâà è çà
äâàòà òèïà ìðåæè – ñ
ðàâíîïðàâåí äîñòúï è òèï
êëèåíò – ñúðâúð. Ïðè òàçè

òîïîëîãèÿ âñåêè âúçåë îò
ìðåæàòà å ñâúðçàí êúì
îòäåëåí ïîðò íà óñòðîéñòâî,
íàðå÷åíî êîíöåíòðàòîð èëè
ïîâòîðèòåë (repiter), èëè õúá
(hub). Àêî âðúçêàòà ìåæäó
åäíî îò óñòðîéñòâàòà è R/
HUB-a áúäå íàðóøåíà, òîâà
íÿìà äà ïîïðå÷è íà
öÿëîñòíàòà ðàáîòà íà
ìðåæàòà (ñòèãà òîâà äà íå å
ìðåæà òèï êëèåíò – ñúðâúð
è òîâà äà å âðúçêàòà êúì
ñúðâúðà). Ðàçáèðà ñå, ïðè
äåôåêò â êîíöåíòðàòîðà (õúáà) öÿëàòà ìðåæà ñïèðà äà ðàáîòè. Ñúâðåìåííèòå
100 Mbit/1 Gbit ìðåæè ñå èçãðàæäàò ïî òàçè òîïîëîãèÿ.
â) Øèííà òîïîëîãèÿ
Ïîçíàòà å îùå ïîä èìåòî ëèíåéíà èëè ïîñëåäîâàòåëíà. Âñè÷êè âúçëè îò
ìðåæàòà ñå ñâúðçâàò êúì åäèí êàáåë, â íÿêîè èçòî÷íèöè íàðè÷àí „îïîðíà
ìàãèñòðàëà“. Àêî êàáåëúò ñå ïîâðåäè íÿêúäå ïî ñðåäàòà íà îïîðíàòà ìàãèñòðàëà,
ìðåæàòà ïðåñòàâà äà ðàáîòè è â äâåòå £ ÷àñòè.

Ìðåæè, èçãðàäåíè ñ êîàêñèàëåí êàáåë, èçèñêâàò òåðìèíèðàíå (çàïóøâàíå)
â äâàòà èì êðàÿ. Àêî íÿêîé îò òåðìèíàòîðèòå äåôåêòèðà, òîâà ñúùî âîäè äî
èçëèçàíåòî îò ñòðîÿ íà òîçè ñåãìåíò îò ìðåæàòà.
Èçáîðúò íà ïðåäïî÷èòàíàòà òîïîëîãèÿ çà èçãðàæäàíå íà ìðåæàòà çàâèñè
îò çàäà÷èòå, êîèòî òÿ ùå èçïúëíÿâà, îò âúçìîæíîñòèòå âè èëè ïúê å îáóñëîâåí
îò ñòàíäàðòà íà ìðåæàòà, êîÿòî ùå èçãðàæäàòå. Âúçìîæíî å ÷àñò îò óñòðîéñòâàòà
äà ñà ñâúðçàíè ñ èçïîëçâàíåòî íà åäíà òîïîëîãèÿ, äðóãàòà ÷àñò èçïîëçâà äðóãà
òîïîëîãèÿ è ñëåä òîâà äâàòà ñåãìåíòà ñå ñâúðçâàò ïîìåæäó ñè.
ã) Ìîäåë OSI
Òîçè ìîäåë, íàðå÷åí OSI (Open System Interconnect), å ðàçðàáîòåí îò
ìåæäóíàðîäíàòà îðãàíèçàöèÿ çà ñòàíäàðòèçàöèÿ ISO. Òîé îïèñâà ñòðóêòóðàòà
íà åäíà èäåàëíà ìðåæîâà âðúçêà, èçïîëçâàéêè ïîíÿòèåòî íèâà íà âçàèìîäåéñòâèå
íà ìðåæîâèòå êîìïîíåíòè. Ìîäåëúò OSI ñúäúðæà ñåäåì íèâà íà âçàèìîäåéñòâèå,
êîèòî ñà îòíîñèòåëíî àâòîíîìíè è ìîãàò äà ñå ðàçãðàíè÷àâàò.
ÍÈÂÎ ÎÇÍÀ×ÅÍÈÅ
1 Ôèçè÷åñêî
2 Êàíàëíî local link control
media access control
3 Ìðåæîâî
4 Òðàíñïîðòíî
5 Ñåñèéíî
6 Ïðåäñòàâèòåëíî
7 Ïðèëîæíî
1. Ôèçè÷åñêîòî íèâî – îòãîâàðÿ çà ïðèåìàíåòî è ïðåäàâàíåòî íà áèíàðíèòå
äàííè. Òîâà íèâî îïðåäåëÿ åëåêòðè÷åñêèòå, ìåõàíè÷åñêèòå è ïðîöåäóðíèòå
õàðàêòåðèñòèêè íà êàíàëà ìåæäó êðàéíèòå ñèñòåìè. Òî÷íî ñïåöèôèêàöèèòå íà
ôèçè÷åñêîòî íèâî îïðåäåëÿò íèâàòà íà íàïðåæåíèÿòà, ñêîðîñòòà íà ïðåäàâàíå
íà ôèçè÷åñêàòà èíôîðìàöèÿ, ôèêñèðà èçèñêâàíèÿòà çà ñðåäàòà çà ïðåäàâàíå íà
èíôîðìàöèÿ è ò.í.
2. Êàíàëíîòî íèâî – îñèãóðÿâà òðàíñïîðòèðàíåòî íà äàííèòå ïî
ôèçè÷åñêîòî íèâî, ïîäñèãóðÿâàéêè ôèçè÷åñêàòà àäðåñàöèÿ, ìðåæîâàòà
òîïîëîãèÿ, èíôîðìèðàíå çà íåèçïðàâíîñòè, àäìèíèñòðèðàíåòî íà
èíôîðìàöèîííèÿ ïîòîê.
3. Ìðåæîâîòî íèâî – îòãîâàðÿ çà èçáîð íà ìàðøðóòà ìåæäó äâåòå êðàéíè
óñòðîéñòâà, äîðè òå äà ñå íàìèðàò â ðàçëè÷íè ãåîãðàôñêè ðàéîíè, çà ðàçëèêà îò
ôèçè÷åñêîòî íèâî, êîåòî ñëåäè ñàìî áëèçêîñòîÿùèòå ìðåæîâè âðúçêè.
4. Òðàíñïîðòíîòî íèâî – å íàé-âèñîêî â éåðàðõèÿòà íà íèâàòà, îòãîâàðÿùè
çà òðàíñïîðòà íà äàííè. Òî îñèãóðÿâà ñëåäåíåòî çà öÿëîñòíîñò íà èçïðàùàíèòå
èëè ïîëó÷àâàíèòå äàííè, êîíòðîëèðà ïîòîêà è ïîñëåäîâàòåëíîñòòà íà ïàêåòèòå
ñ äàííè, îñèãóðÿâà ìåõàíèçìèòå çà ôóíêöèîíèðàíåòî íà âèðòóàëíèòå êàíàëè è
ñèñòåìèòå çà îòêðèâàíå è îòñòðàíÿâàíå íà íåèçïðàâíîñòè.
5. Ñåñèéíîòî íèâî – íà îñíîâàòà íà ìíîæåñòâî ìðåæîâè ïðîòîêîëè
óñòàíîâÿâà, óïðàâëÿâà è çàòâàðÿ ñåàíñèòå çà âçàèìîäåéñòâèå ìåæäó
ïðèëîæåíèÿòà, àäìèíèñòðèðàéêè çàÿâêèòå èì.
6. Ïðåäñòàâèòåëíîòî íèâî – îñèãóðÿâà „÷èòàåìîñò“ íà èíôîðìàöèÿòà,
èçïðàùàíà îò ïðåäñòàâèòåëíîòî íèâî íà åäíà ñèñòåìà êúì ñúùîòî íèâî íà
äðóãà ñèñòåìà. Çà öåëòà òîâà íèâî ìîæå äà òðàíñëèðà èçïðàùàíàòà èíôîðìàöèÿ
êúì íÿêàêúâ îáù ôîðìàò, ðàçáèðàåì çà äðóãàòà ñèñòåìà.
7. Ïðèëîæíîòî íèâî – îñèãóðÿâà èçïúëíåíèåòî íà ïîòðåáèòåëñêèòå çàäà÷è,
ñëóæåéêè çà èíòåðôåéñ ìåæäó êðàéíèÿ ñèñòåìåí ïîòðåáèòåë è ìðåæîâèòå óñëóãè.
Íà òîâà íèâî ñå ñèíõðîíèçèðàò ñúâìåñòíî ðàáîòåùèòå ïðèëîæåíèÿ,
èäåíòèôèöèðàò ñå óñòðîéñòâàòà, ñ êîèòî ùå ñå óñòàíîâÿâà âðúçêà, îöåíÿâà ñå
îáåìúò íà ðåñóðñèòå, íåîáõîäèìè çà ïðåäïîëàãàåìàòà âðúçêà.
4. Èíòåðíåò – ñòðóêòóðà è ôóíêöèîíèðàíå

Íåçàâèñèìî êîé îò íà÷èíèòå çà ñâúðçâàíå ñå èçïîëçâà (ñ ìðåæîâ êîíòðîëåð
êúì ñúùåñòâóâàùà ìðåæà, ïîääúðæàùà TCP/IP ïðîòîêîë, èëè ñ ìîäåì ïî
òåëåôîííà ëèíèÿ), èçïîëçâàíåòî íà Èíòåðíåò ñòàâà âúçìîæíî ñëåä èíñòàëèðàíå
íà ïðîãðàìíîòî ÿäðî íà TCP/IP ïðîòîêîëè. Òîâà å íåîáõîäèìî, çà äà ñå
îñúùåñòâè êîíòàêò ìåæäó Èíòåðíåò ìðåæàòà è ñúîòâåòíîòî ïðèëîæåíèå. Èëè
èíà÷å êàçàíî, íà ïðàêòèêà ñå îñúùåñòâÿâà âðúçêà ìåæäó õàðäóåðíàòà ñðåäà,
ìðåæîâèòå äðàéâåðè
è ñîôòóeðíîòî ïðèëî-
æåíèå. Ãëàâíîòî ïðåä-
íàçíà÷åíèå íà ìíîæå-
ñòâîòî Èíòåðíåò
ïðîòîêîëè å ñâúðçâà-
íåòî íà ðàçíîîáðàçíè
ìðåæîâè òåõíîëîãèè è
ïîääúðæàíå íà
ñòàáèëíà êîìóíè-
êàöèÿ ìåæäó òÿõ.
Ïðîòîêîëèòå, ñúñòàâ-
ë ÿ â à ù è ò î â à
ìíîæåñòâî, ñå
íàìèðàò â ðàçëè÷íè
ñëîåâå è òÿõíîòî
ïðåäíàçíà÷åíèå ñå
ðàçäåëÿ íà äâå
îñíîâíè ÷àñòè.
4.1. Ïðîòîêîëè è óñëóãè, îðèåíòèðàíè êúì ïðåíàñÿíå íà èíôîðìàöèÿ
 TCP (Transfer Control Protocol) å ïðîòîêîë çà óïðàâëåíèå íà îáìåíà íà
èíôîðìàöèÿ. Òîçè ïðîòîêîë îáñëóæâà âðúçêèòå. Äàííèòå ñå èçïðàùàò íà ïàêåòè,
êîèòî ñúäúðæàò çàãëàâíà ÷àñò è äàííè. Íàäåæäíîñòòà íà îáìåíà ñå îñèãóðÿâà
îò êîíòðîëíè ñóìè è ñðàâíåíèÿ ìåæäó èçïðàòåíàòà è ïîëó÷åíàòà èíôîðìàöèÿ.
 SMTP (Simple Mail Tranfser Protocol) å ïðîñò ïðîòîêîë çà îáìåí íà
åëåêòðîííà ïîùà. Îïðåäåëÿ ñòàíäàðòà íà ñúîáùåíèÿòà, êîèòî åäèí SMTP êëèåíò
ìîæå äà èçïîëçâà îò ñâîÿ êîìïþòúð, çà äà èçïðàùà åëåêòðîííà ïîùà äî SMTP
ñúðâúð íà äðóã êîìïþòúð.
 FTP (File Trànsfer Protocol) å ïðîòîêîë çà îáìåí íà ôàéëîâå. Äàâà
âúçìîæíîñò çà ïðåõâúðëÿíå íà ôàéëîâå îò åäèí êîìïþòúð íà äðóã ïî TCP/IP
ïðîòîêîë. Ñúùåñòâóâà óñëóãà ñ ïîäîáíà ôóíêöèÿ, êîÿòî èçïîëçâà äðóã áàçîâ
ïðîòîêîë.
4.2. Ïðîòîêîëè è óñëóãè, îñèãóðÿâàùè è ðàçðåøàâàùè âðúçêèòå â
ìðåæàòà – Internet Protocol/Internet Control Message Protocol (IP/ICMP) è
òåõíèòå ïðèëîæåíèÿ – User Datagram Protocol (UDP), Domain Name System
(DNS) çà îñúùåñòâÿâàíå íà âðúçêà ìåæäó èìåíàòà è òåõíèòå ìðåæîâè àäðåñè.
Çà ïðåäàâàíåòî íà äàííè ÷ðåç Èíòåðíåò â ðàçëè÷íèòå òî÷êè ïî öåëèÿ ñâÿò
å íåîáõîäèì ìðåæîâèÿò ñëîé â åòàëîííèÿ ìîäåë íà ISO OSI. Ðàçëè÷íèòå ÷àñòè
íà Èíòåðíåò, ñúñòàâëÿâàùèòå ìðåæè, ñå ñúåäèíÿâàò ïîìåæäó ñè ïîñðåäñòâîì
êîìïþòðè, êîèòî ñå íàðè÷àò „âúçëè“. Òàêà ìðåæàòà ñå ñâúðçâà â åäíî. „Âúçëèòå“
îïðåäåëÿò êúäå îòèâà âàøèÿò ïàêåò îò äàííè, ðåøàâàò êúäå äà ãî èçïðàòÿò è ãî
èçïðàùàò. Îòêúäå ìðåæàòà çíàå êúäå äà èçïðàòè âàøèÿ ïàêåò ñ äàííè? Ðàçáèðà
ñå – îò ñàìèòå âàñ (îò ïîñî÷åíèÿ â ñòàíäàðòíà ôîðìà àäðåñ íà ïîòðåáèòåëÿ).
Ïðîòîêîëúò IP ñå ãðèæè çà àäðåñèðàíåòî èëè çà ïîòâúðæäàâàíåòî íà òîâà, êîåòî
„âúçåëúò“ ðàçáèðà, ÷å òðÿáâà äà ïðàâè ñ âàøèòå äàííè ïî ïúòÿ íà òÿõíîòî
äâèæåíèå.
Â íà÷àëîòî íà âàøåòî ïîñëàíèå ñå ïîñòàâÿ çàãëàâèå, êîåòî ñúäúðæà
èíôîðìàöèÿ çà àäðåñà â ìðåæàòà. Àäðåñúò â Èíòåðíåò ñå ñúñòîè îò 4 áàéòà,
êîèòî ñå îòäåëÿò ñ òî÷êè: 213.174.2.130 èëè 207.68.183.61. Âñåêè êîìïþòúð â
Èíòåðíåò èìà óíèêàëåí àäðåñ. Àäðåñúò å èçãðàäåí îò äâå ÷àñòè: ìðåæîâ àäðåñ
è õîñò àäðåñ (àäðåñ íà êîìïþòúðà). Îáðàáîòêàòà íà ïàêåòà, ñúãëàñíî àäðåñà,
ñúùî å àíàëîãè÷íà. Èíòåðíåò çíàå êúäå äà òúðñè óêàçàíàòà ìó ìðåæà, à òàçè
ìðåæà çíàå êúäå â íåÿ ñå íàìèðà êîíêðåòíèÿò êîìïþòúð. Çà äà îïðåäåëÿò êúäå
â ëîêàëíàòà ìðåæà ñå íàìèðà êîìïþòúðúò ñúñ çàäàäåíèÿ ÷èñëîâ IP àäðåñ,
ëîêàëíèòå ìðåæè èçïîëçâàò ñîáñòâåíè ïðîòîêîëè.
Ïî ðåäèöà ïðè÷èíè ïðåäàâàíàòà ïî ìðåæàòà èíôîðìàöèÿ ñå äåëè íà ÷àñòè
è ñå ïîñòàâÿ â îòäåëíè ïàêåòè. Äúëæèíàòà íà èíôîðìàöèÿòà âúòðå â ïàêåòà å äî
1500 áàéòà. Òîâà çàùèòàâà ìðåæàòà îò ìîíîïîëèçèðàíå îò åäèí ïîòðåáèòåë è
ïðåäîñòàâÿ ðàâíè ïðàâà íà âñè÷êè. Àêî ìðåæàòà îáà÷å íå å äîñòàòú÷íî áúðçà,
òî êîëêîòî ïîâå÷å ïîòðåáèòåëè åäíîâðåìåííî ÿ èçïîëçâàò, òîëêîâà ïî-áàâíî
ùå îáñëóæâà âñè÷êè.
Òÿñíî ñâúðçàí ñ IP å TCP ïðîòîêîëúò. Ïîðàäè òÿñíàòà èì âðúçêà òåçè
ïðîòîêîëè ñà ïîçíàòè êàòî TCP/IP. Ïðîòîêîëúò TCP, áàçèðàéêè ñå íà
âúçìîæíîñòèòå íà ïðîòîêîëà IP, ñå çàíèìàâà ñ ïðåíàñÿíåòî íà ãîëåìè îáåìè
èíôîðìàöèÿ. Â íåãî å çàëîæåí ïðîñòèÿò è åñòåñòâåí ìåòîä çà èçïðàùàíå íà
åäíà êíèãà, ïî îòäåëíè ñòðàíèöè, â îòäåëíè ïèñìà è âúçñòàíîâÿâàíåòî íà êíèãàòà
ñëåä ïîëó÷àâàíå íà âñè÷êèòå ñòðàíèöè. TCP ðàçäåëÿ ïîäëåæàùàòà íà ïðåíàñÿíå
èíôîðìàöèÿ íà îòäåëíè ÷àñòè, êàòî íîìåðèðà âñÿêà ÷àñò. Çà äà èçïðàòè òàçè
èíôîðìàöèÿ çàåäíî ñ äàííèòå, òîé ïîñòàâÿ âñÿêî êúñ÷å èíôîðìàöèÿ â ïëèê.
Òîâà å TCP ïëèê. TCP ïàêåòúò ñå ïîñòàâÿ â îòäåëåí IP ïëèê è ñå ïîëó÷àâà IP
ïàêåò, ñ êîéòî ìðåæàòà ìîæå äà ðàáîòè.
Ïîëó÷àòåëÿò ðàçîïàêîâà IP ïëèêà è âèæäà TCP ïëèêîâåòå. Îòâàðÿ è òÿõ è
ïîñòàâÿ äàííèòå â ñúîòâåòñòâàùèÿ èì ðåä. Ïðè ëèïñà èçèñêâà äà ñå èçïðàòè
ëèïñâàùîòî ïàð÷å îòíîâî. Íàêðàÿ èíôîðìàöèÿòà ñå ñúáèðà â ñúîòâåòíàòà
ïîñëåäîâàòåëíîñò è íàïúëíî ñå âúçñòàíîâÿâà.
Ïðèìåð çà WAP óñòðîéñòâî êúì Èíòåðíåò ìðåæàòà
Ñâúðçâàíåòî íà åäíî WAP óñòðîéñòâî êúì Èíòåðíåò ìðåæàòà
5. Áåçæè÷íè êîìóíèêàöèè
Ñðàâíÿâàéêè äâàòà òèïà êîìóíèêàöèè – æè÷íèòå è áåçæè÷íèòå, ìîãàò äà
ñå âèäÿò çíà÷èòåëíî ïîâå÷å ïðåäèìñòâà ïðè áåçæè÷íèòå, îòêîëêîòî íåäîñòàòúöè,
äîðè è â ñðàâíåíèå ñ Ethernet. Áåçñïîðíî, òåõíîëîãèèòå ùå ïðîäúëæàâàò äà ñå
ðàçâèâàò ñ âñå ïî-íàðàñòâàùî òåìïî, èç÷èñòâàéêè ãðåøêèòå è íåòî÷íîñòèòå,
óâåëè÷àâàéêè ñêîðîñòèòå çà îáìåí è
ãðèæåéêè ñå ïî-äîáðå çà ñúõðàíÿâàíåòî íà
öåííèòå äàííè.
Ðàäîñòåí å è ôàêòúò, ÷å íîâèòå
òåõíîëîãèè (ñ èçêëþ÷åíèå íà Bluetooth)
ïîçâîëÿâàò ïðåíîñà íà äàííè, âèäåî è ãëàñ
â ðåàëíî âðåìå è ñ âèñîêà ñêîðîñò, êîåòî
ãè ïðàâè îùå ïî-ïðèìàìëèâè çà
ñúâðåìåííèÿ ÷îâåê, eäíà îò ãëàâíèòå
çàäà÷è íà êîéòî å äà áúäå èíôîðìèðàí, çà
äà áúäå åôèêàñåí â ðàáîòàòà ñè.
Èçïîëçâàíåòî íà ðàäèîêàíàëèòå çà
âðúçêà ìåæäó óñòðîéñòâàòà, ìàêàð ÷å íå å íîâî êàòî èçîáðåòåíèå, åäâà
íàïîñëåäúê åâîëþèðà çíà÷èòåëíî, îñîáåíî áëàãîäàðåíèå íà øèðîêîòî
ðàçïðîñòðàíåíèå íà Èíòåðíåò, ëîêàëíèòå è WAN ìðåæè, ñâúðçâàùè ìíîãî õîðà.
Òåçè ìðåæè ïîçâîëÿâàò õîðàòà äà ñè ðàçìåíÿò ãëàñ, âèäåî è äàííè ïîìåæäó ñè,
è òî ñ îñåçàåìî âèñîêè ñêîðîñòè. Òëàñúê çà ðàçâèòèåòî èìåííî íà áåçæè÷íèòå
óñòðîéñòâà å äàëà íåîáõîäèìîñòòà îò ïî-ãîëÿìà ñâîáîäà è óäîáñòâî ïðè
èçãðàæäàíåòî íà ìðåæè, íåîáõîäèìîñòòà îò ëåñíîòî âêëþ÷âàíå íà âñå ïî-áúðçî
óâåëè÷àâàùèÿ ñå áðîé ìîáèëíè àáîíàòè, íåæåëàåùè äà òúðñÿò ñïåöèàëíè òî÷êè
çà âêëþ÷âàíå êúì ìðåæàòà, à ãëîáàëíî ïîãëåäíàòî – ïîòðåáíîñòòà íà
ñúâðåìåííèÿ ÷îâåê îò ìîäåðíè áúðçîäåéñòâàùè è âèñîêîñêîðîñòíè
êîìóíèêàöèè.
5.1. Ñòàíäàðò IEEE 802.11

Ñòàíäàðòúò IEEE 802.11 å ïúðâèÿò ñòàíäàðò çà áåçæè÷íè ìðåæè (WLAN,
Wireless Local Area Network), ïðèåò îò íåçàâèñèìà ìåæäóíàðîäíà
ñòàíäàðòèçèðàùà îðãàíèçàöèÿ, ðàçðàáîòèëà, îñâåí íåãî, è ìíîæåñòâî äðóãè
ñïåöèôèêàöèè è ñòàíäàðòè çà ìðåæîâèòå âðúçêè ïî êàáåë.
Ìåæäóâðåìåííî òåõíîëîãèèòå çà ïðåäàâàíå íà äàííè ñå ðàçâèâàò ñ
íàðàñòâàùî òåìïî. Ïúðâîíà÷àëíî çàëîæåíèòå â ñòàíäàðòà ñêîðîñòè çà
ïðåäàâàíå íà äàííè îò 1 è 2 Mbps âå÷å ñà ìàëêè çà ãîëåìèòå îáåìè èíôîðìàöèÿ,
êîÿòî ñå îáìåíÿ ïî ñúùåñòâóâàùèòå ìðåæè, è
ñòàíàõà áåçèíòåðåñíè çà ïîòðåáèòåëèòå. Òîâà
ïîäòèêíà ðàçðàáîò÷èöèòå íà ñòàíäàðòà IEEE
802.11 êúì ñúçäàâàíå íà íîâè ñòàíäàðòè –
IEEE 802.11b (IEEE 802.11 High Rate).
Îñíîâíàòà ðàçëèêà ñ ïðåäèøíèÿ ñòàíäàðò å
ïîâèøåíàòà äî 11 Mbps ñêîðîñò íà îáìåí íà
äàííè ìåæäó áåçæè÷íèòå óñòðîéñòâà, êîåòî â
èäåàëíèÿ ñëó÷àé îçíà÷àâà íàä 1,4 MB/ñåê
òðàíñôåð ìåæäó óñòðîéñòâàòà. Ñ òîâà ïúê áå
äàäåí òëàñúê êúì ïðåìèíàâàíå êúì
èçãðàæäàíåòî íà ãúâêàâè áåçæè÷íè ìðåæè îò êîðïîðàòèâíî íèâî.
5.2. Ðåæèìè íà ðàáîòà 802.11

Ñòàíäàðòúò 802.11 ôèêñèðà äâà âèäà áåçæè÷íî ìðåæîâî îáîðóäâàíå –
êëèåíò, ðîëÿòà íà êîéòî îáèêíîâåíî ñå ïîåìà îò êîìïþòúð ñ èíñòàëèðàíà
áåçæè÷íà ìðåæîâà èíòåðôåéñíà ïëàòêà (Network Interface Card, NIC) è òî÷êà
çà äîñòúï (Access point, AP), êîÿòî ñëóæè çà âðúçêà ìåæäó áåçæè÷íà è êàáåëíà
ìðåæà.
Êëèåíòúò, êàêòî ñïîìåíàõìå ïî-ãîðå, å îáîðóäâàí ñ ìðåæîâà êàðòà
802.11, êîÿòî ìîæå äà áúäå ñ èíòåðôåéñ
ISA, PCI èëè PC Card, êàêòî è âúâ âèä íà
âãðàäåíî ðåøåíèå. Òî÷êàòà çà äîñòúï
îáèêíîâåíî å îáîðóäâàíà ñ ïðèåìî-
ïðåäàâàòåë, èíòåðôåéñ êúì êàáåëíà ìðåæà
(802.3) è ñïåöèàëèçèðàíî ïðîãðàìíî
îñèãóðÿâàíå.
Ñòàíäàðòúò IEEE 802.11 îïðåäåëÿ è
äàâà ðåæèìà íà ðàáîòà íà áåçæè÷íàòà
ìðåæà – ðåæèì òî÷êà – òî÷êà (Ad-hoc) è
ðåæèì êëèåíò/ñúðâúð, íàðè÷àí îùå ðåæèì
íà èíôðàñòðóêòóðàòà (infrastructure mode).
Ïîâå÷åòî ìîäåëè èíòåðôåéñíè êàðòè
ñà ïðåäíàçíà÷åíè çà âêëþ÷âàíå êúì
øèíàòà PC Card/PCMCIA. Çà äà ìîãàò òå äà
áúäàò ìîíòèðàíè â êîìïþòðèòå, êîèòî íÿìàò
òàêúâ ñëîò, ïðîèçâîäèòåëèòå ïðåäëàãàò
ïðåõîäíèöè êúì PCI îò PCMCI.
Çà ðàäîñò íà âñè÷êè, êîèòî íÿìàò
ñâîáîäíî ìÿñòî íà PCI ñëîòîâåòå íà desktop
ñèñòåìèòå èì, ìíîãî îò ïðîèçâîäèòåëèòå
ïðåäëàãàò è âúíøíè óñòðîéñòâà ñ èíòåðôåéñ
USB.
Â ðåçþìå îñíîâíèòå õàðàê-

òåðèñòèêè íà àäàïòåðèòå IEEE 802.11b
èçãëåæäàò òàêà:
 èíòåðôåéñ: PC Card, USB, PCI;
 ñêîðîñò íà ïðåäàâàíå íà äàííè –
äî 11 Mbps;
 ðàáîòà â half-duplex ðåæèì;
 âúçìîæíîñò çà ðàáîòà â ðåæèì
„òî÷êà – òî÷êà“ è „êëèåíò/ñúðâúð“ ñ òî÷êà çà äîñòúï;
 ðàáîòíà ÷åñòîòà – 2,4 GHz;
 äàëå÷èíà íà âðúçêàòà: 100-500 ì â çàâèñèìîñò îò âúíøíèòå óñëîâèÿ è îò
ñêîðîñòòà.
5.3. Àíòåíè çà WLAN

Ìàêàð áîëøèíñòâîòî îò óñòðîéñòâàòà
802.11 è äà èìàò âúòðåøíè àíòåíè, ïîâå÷åòî
îò òÿõ, îñîáåíî òî÷êèòå çà äîñòúï,
ðàçïîëàãàò ñ âúçìîæíîñò çà âêëþ÷âàíå íà
âúíøíè àíòåíè.
Èçïîëçâàíåòî íà âúíøíè àíòåíè
ïîçâîëÿâà äà ñå óâåëè÷è îáõâàòúò íà
óñòðîéñòâàòà è äà ñå ñòàáèëèçèðà è óñèëè
ïðèåìàíèÿò ñèãíàë, êàòî â êðàéíà ñìåòêà
ðàçñòîÿíèåòî ìåæäó áåçæè÷íèòå óñòðîéñòâà
ìîæå äà äîñòèãíå äåñåòêè êèëîìåòðè.
Ðàçáèðà ñå, ñ âúòðåøíèòå àíòåíè å íåðåàëíî
äà ñå î÷àêâàò ïîäîáíè ðàçñòîÿíèÿ, äîðè è
ïðè ïðÿêà âèäèìîñò ìåæäó áåçæè÷íèòå
óñòðîéñòâà (âèæòå êîëêî ìàëêà å âãðàäåíàòà
â òàçè PCMCIA êàðòà àíòåíà: òÿ çàåìà ÷àñò
îò ÷åðíàòà ïëàñòìàñà â ëåâèÿ êðàé íà
êàðòàòà).
Èçïîëçâàíèòå àíòåíè ìîãàò äà áúäàò îò íÿêîëêî òèïà – îò òàêèâà ñ òÿñíî
ôîêóñèðàíå (íàñî÷âàíå) äî êðúãîâè (øèðîêîíàñî÷åíè) àíòåíè.
5.4. Äðóãè áåçæè÷íè òåõíîëîãèè: Bluetooth

Bluetooth – òàçè áåçñìèñëåíà êàòî ïðåâîä
äóìà (áóêâàëíèÿò £ ïðåâîä å „ñèí çúá“) âñå ïî-
÷åñòî ñå ñðåùà â ìàòåðèàëèòå, ïîñâåòåíè íà
êîìïþòðèòå. Ñòàâà äóìà çà òåõíîëîãèÿ, ÷ðåç
êîÿòî ñå èçãðàæäàò áåçæè÷íè ìðåæè. Â òÿõ
ìîãàò äà ó÷àñòâàò íå ñàìî êîìïþòðè, íî è
äðóãè óñòðîéñòâà – íàïðèìåð ìîáèëíè òåëåôîíè èëè äîðè àïàðàòè îò äîìàøíèÿ
íè èíòåðèîð – ïå÷êè, õëàäèëíèöè è ò.í.
Êîíñòðóêòèâíî, íàé-ãðóáî ïîãëåä-
íàòî, Bluetooth óñòðîéñòâîòî
ïðåäñòàâëÿâà õàðäóåðåí ìîäóë
(îáîñîáåí èëè èíòåãðèðàí), èçïúëíÿâàù
ôóíêöèèòå íà ðàäèîïðåäàâàòåë/
ïðèåìíèê ïîä óïðàâëåíèåòî íà
äðàéâúð. Ñïîðåä ñïåöèôèêàöèèòå
ïðèåìî-ïðåäàâàòåëÿò (ÏÏ) òðÿáâà äà ðàáîòè â ÷åñòîòíèÿ äèàïàçîí îò 2400 –
2483,5 MHz, êîéòî å îñâîáîäåí â ïîâå÷åòî äúðæàâè è íå èçèñêâà ëèöåíçèðàíå.
Ñúùåñòâóâàò äúðæàâè, êàòî Ôðàíöèÿ è Èñïàíèÿ, â êîèòî ÷àñò îò òîçè äèàïàçîí
ñå èçïîëçâà è çà äðóãè öåëè. Òàì äèàïàçîíúò çà òåçè óñòðîéñòâà å ñòåñíåí äî
2445-2475 MHz (Èñïàíèÿ), 2446,5-2483,5 (Ôðàíöèÿ).
Ðàçñòîÿíèåòî, íà êîåòî ìîãàò äà ñå îòäàëå÷àò äâå óñòðîéñòâà Bluetooth, å
îêîëî 20-30 ìåòðà, íî ñå ðàáîòè ïî óäúëæàâàíåòî ìó. Â çàìÿíà íà òîâà, íÿêîëêî
Bluetooth óñòðîéñòâà ìîãàò äà ñå ñâúðæàò â ìðåæà è ïðåç ñòåíà (ñòåíè) èëè íà
íÿêîëêî åòàæà â åäíà ñãðàäà, áåç äà èìà íåîáõîäèìîñò îò ïðÿêà âèäèìîñò èëè
âúíøíà àíòåíà.
Øèðî÷èíàòà íà êàíàëà å 723,2 Kb/s çà óñòðîéñòâà, ðàáîòåùè â àñèíõðîíåí
ðåæèì è 433,9 Kb/s – çà ðàáîòåùèòå â ñèíõðîíåí ðåæèì.
Åäíî îò ãîëåìèòå ïðåäèìñòâà íà Bluetooth å, ÷å óñòðîéñòâîòî, ïîääúðæàùî
ñòàíäàðòà, âëèçàéêè â îáõâàò, ìîæå äà óñòàíîâè âðúçêà íå ñ åäíî, à ñ ìíîæåñòâî
äðóãè, ïîääúðæàùè òàçè òåõíîëîãèÿ, êàòî íå å çàäúëæèòåëíî òå äà ñè
âçàèìîäåéñòâàò àêòèâíî.
Óñòðîéñòâî, îáìåíÿùî àêòèâíî èíôîðìàöèÿ ñ äðóãè óñòðîéñòâà, ñïîðåä
òåðìèíîëîãèÿòà íà Bluetooth ñå íàðè÷à master. Óñòðîéñòâàòà, ñ êîèòî òî
êîìóíèêèðà àêòèâíî, ñå íàðè÷àò slave, êàòî ìàêñèìàëíèÿò áðîé slave óñòðîéñòâà
ìîæå äà áúäå ñåäåì. Îñâåí òîâà ìîæå äà ñúùåñòâóâàò îùå íåîãðàíè÷åí áðîé
íåàêòèâíè slave óñòðîéñòâà, êîèòî ñà óñòàíîâèëè âðúçêà ñ íåãî. Ìàêàð ÷å ñà
ñèíõðîíèçèðàíè ñ master, òå íå îáìåíÿò äàííè ñ ïîñëåäíèÿ, î÷àêâàéêè
îñâîáîæäàâàíå íà ìÿñòî, çà äà îñúùåñòâÿò ïðåíîñà íà äàííè. Òàêúâ òèï âðúçêà
ìåæäó óñòðîéñòâàòà ñå íàðè÷à piconet.
5.5. Çàùèòà íà äàííèòå

Âñè÷êè òåõíîëîãèè çà áåçæè÷íè êîìóíèêàöèè èçïîëçâàò åäèí èëè äðóã
âàðèàíò íà êîäèðàíå íà äàííèòå ñ öåë òÿõíàòà
çàùèòà.
Ìðåæèòå, îòãîâàðÿùè íà ñòàíäàðòà
IEEE 802.11, èçïîëçâàò ôóíêöèè çà
êðèïòèðàíå WEP çà êîäèðàíå íà
èíôîðìàöèÿòà, êàòî â çàâèñèìîñò îò êëàñà
íà óñòðîéñòâîòî êðèïòèðàíåòî ìîæå äà áúäå
64- èëè 128-áèòîâî.
Ïðè Bluetooth èìà òðè ðåæèìà íà
çàùèòà, êàòî íàé-çàùèòåíèÿò Security mode
3 (link level enforced security) îïåðèðà ñúñ
ñåàíñîâè êëþ÷îâå (Bond), êîèòî ñå ãåíåðèðàò
â ïðîöåñà íà ñâúðçâàíå íà äâå óñòðîéñòâà è ñå èçïîëçâàò â ïðîöåñà íà ñâúðçâàíå,

èäåíòèôèêàöèÿ è ïðåäàâàíå íà äàííè ìåæäó äâå óñòðîéñòâà.
Ïðè âñè÷êè ïîëîæåíèÿ ïðîáëåìúò ñúñ çàùèòàòà íà äàííèòå ïðè áåçæè÷íèòå
êîìóíèêàöèîííè óñòðîéñòâà å îòêðèò – âñå îùå å ñðàâíèòåëíî ëåñíî äà áúäå
óëîâåí ñèãíàëúò îò åôèðà è òîé äà áúäå äåêîäèðàí.
Êðèïòèðàíåòî íà äàííè ñå èçâúðøâà ñ ïîìîùòà íà àëãîðèòúìà RC4 ñ 40-
áèòîâ êëþ÷, íî èìà è ïî-ïðîñòè íà÷èíè íà êðèïòèðàíå.
5.6. Èçãðàæäàíå íà áåçæè÷íè ìðåæè

Íàé-ïðîñòèÿò íà÷èí äà ñâúðæåòå äâà êîìïþòúðà â áåçæè÷íà ìðåæà å äà
âêëþ÷èòå âúâ âñåêè åäèí îò òÿõ ïî åäíà WLAN êàðòà, áåç çíà÷åíèå ñ êàêúâ
èíòåðôåéñ å òÿ, ñòèãà äà ñå ïîääúðæà, äà èíñòàëèðàòå äðàéâåðè, äà íàñòðîèòå
íåîáõîäèìèòå ïàðàìåòðè íà âðúçêà, íèâà íà êðèïòèðàíå è ñòå ãîòîâè äà îáìåíÿòå
äàííè ìåæäó óñòðîéñòâàòà.
5.7. Ðàçñòîÿíèå
Ïî ïðèíöèï áåçæè÷íîòî IEEE 802.11 îáîðóäâàíå
ðàáîòè ñ âúòðåøíàòà ñè àíòåíà â ðàìêèòå íà íÿêîëêî
ïîìåùåíèÿ îò åäíà ñãðàäà, êàòî ðàçñòîÿíèåòî ñèëíî
çàâèñè îò òîâà, äàëè ñòåíèòå ñà æåëåçîáåòîííè èëè
òóõëåíè (ãèïñîâè). Â òåçè ñëó÷àè äâå óñòðîéñòâà ñå
ñâúðçâàò íà ðàçñòîÿíèå ìåæäó 5 è 15, à ïîíÿêîãà è íà
ïîâå÷å ìåòðè. Ïðè èçïîëçâàíåòî íà êðúãîâè àíòåíè
ïîêðèòèåòî â åäíà ñãðàäà ìîæå äà áúäå ðàçøèðåíî
ïîíÿêîãà äî 100-150 ìåòðà.
Ïðè èçãðàæäàíå íà áåçæè÷íè âðúçêè
ìåæäó óñòðîéñòâà, ðàçïîëîæåíè â ðàçëè÷íè
ñãðàäè, âñè÷êî çàâèñè îò ðàçñòîÿíèåòî, òèïà
íà àíòåíèòå, àòìîñôåðíèòå óñëîâèÿ (ïðè äúæä
ñêîðîñòòà ÷åñòî ïàäà) è ïðåïÿòñòâèÿòà íà ïúòÿ
íà ñèãíàëà, íî ðàçñòîÿíèåòî ìåæäó äâå
óñòðîéñòâà ìîæå äà äîñòèãíå 30-40 êèëîìåòðà.
Èìà äàííè çà ðåàëíî èçâúðøåíè åêñïåðèìåíòè
è èçãðàäåíè âðúçêè ìåæäó óñòðîéñòâàòà, íàäõâúðëÿùè 100 êì, ïðè èçïîëçâàíåòî
íà ñïåöèàëíè àíòåíè.
Îñíîâíè ïðîèçâîäèòåëè íà Wireless LAN îáîðóäâàíå:

2 Wire
3Com
Acer NeWeb Corporation
Acrowave Systems Co., Ltd
Agere
Aironet
Alcatel
Apple Computer, Inc.
Breezecom
Bromax
Cisco Systems
CyLink
Delta Networks, Inc.
D-Link
Fujitsu
Hewlett-Packard
Intel
Linksys Group, Inc.
Lucent Technologies
Melco Inc. (Buffalo)
Nokia Networks
Nortel Networks Corporation
Proxim
Samsung
SMC Networks
Toshiba
ÈÇÏÎËÇÂÀÍÀ ËÈÒÅÐÀÒÓÐÀ:
Áåëåíñêè Ð., „Ñúäåáíè åêñïåðòèçè. Êðàòúê êóðñ“, Êàìåÿ, 2003.
Êîìèñèÿ ïî ïðåñòúïíîñòòà íà Àñîöèàöèÿòà íà ïîëèöåéñêèòå ðúêîâîäèòåëè,
„Êîìïþòúðíè äîêàçàòåëñòâà – ðúêîâîäñòâî ïî äîáðè ïðàêòèêè“, 1999.
Ìèõàéëîâ Ä., „Íîâè ïîëîæåíèÿ â îñîáåíàòà ÷àñò íà Íàêàçàòåëíèÿ êîäåêñ“,
Ñèåëà, 2003.
Ïðàéñ-Óîòúðõàóñ-Êóïúð, „Íàé-ïîäõîäÿùè ïðàêòè÷åñêè äåéñòâèÿ ïðè
ñúáèðàíå íà åëåêòðîííè äîêàçàòåëñòâà“, 2004.
Ñïèðîïóëîñ Äæ., „Êîíôèñêàöèÿ íà êîìïþòðè è äîêàçàòåëñòâà îò
åëåêòðîíåí õàðàêòåð“, 2004.
American Bar Association, “International Guide for Combating Cybercrime”,
2004.
Shinder D., “Scene of The Cyber crime – Computer Forensics Handbook”,
Syngress.
Èíòåðíåò ñàéòîâå:
http://www.crime-scene-investigation.net
http://www.forensics-intl.com
http://www.fbi.gov
http://www.computerforensiclabsinc.com
http://www.forensics.com
http://www.computerforensics.net
http://www.dcfl.gov
http://www.shk-dplc.com
http://www.comexgroup.com/
http://www.ctose.org/
http://www.computerforensics.com
http://www.guidancesoftware.com
http://www.acard.com
http://ilook-forensics.org
http://www.accessdata.com
http://www.norton.com
http://www.geektools.com
http://registar.bg
http://www.arin.net

Metodiki Za Razsledvane Na Prestyplenia

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Metodiki Za Razsledvane Na Prestyplenia

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ÌÅÒÎÄÈÊÈ

„ÌÅÒÎÄÈÊÈ ÇÀ ÐÀÇÑËÅÄÂÀÍÅ ÍÀ ÏÐÅÑÒÚÏËÅÍÈß“

Â. Îïðåäåëåíèå íà ïîíÿòèåòî „Êîìïþòúðíè ïðåñòúïëåíèÿ“

1. Ñúùèíñêè êîìïþòúðíè ïðåñòúïëåíèÿ

2. Íåñúùèíñêè êîìïþòúðíè ïðåñòúïëåíèÿ

Ã. Íà÷èíè çà èçâúðøâàíå íà ïðåñòúïëåíèÿ â Èíòåðíåò –

1. Ïðåñòúïëåíèÿ ÷ðåç óåáñàéò – íàé-÷åñòî

2. Ïðåñòúïëåíèÿ ÷ðåç íþçãðóïè â ïîòðåáèòåëñêàòà ìðåæà

3. Ïðåñòúïëåíèÿ ÷ðåç Èíòåðíåò ÷àò

4. Ïðåñòúïëåíèÿ ÷ðåç åëåêòðîííà ïîùà

Ä. Íåñúùèíñêè êîìïþòúðíè ïðåñòúïëåíèÿ, çà êîèòî

Ïðåäïîñòàâêè çà îáðàçóâàíå íà ïðåäâàðèòåëíîòî

Ïðåòúðñâàíå è èççåìâàíå íà ïðåäìåòè, êíèæà èëè

3. Ïëàíèðàíå è ïîäãîòîâêà íà ïðåòúðñâàíåòî

6. Çàäúðæàíå è èççåìâàíå íà êîðåñïîíäåíöèÿ

7. Ñúõðàíåíèå ñëåä èççåìâàíå

Ïðè ðàçñëåäâàíå â ÍÑëÑ å óñòàíîâåíî, ÷å ïî ñèñòåìàòà ÑÓÈÔÒ â

À. Ïðèñúñòâàùè íà ìÿñòî ñëóæèòåëè

Á. Âèäîâå åëåêòðîííè óñòðîéñòâà – îáåêò çà

1. Íàñòîëíè è ïðåíîñèìè êîìïþòðè

1.1. Ïðè îòêðèâàíå íà êîìïþòúðíà àïàðàòóðà, êîÿòî

1.2. Ïðè îòêðèâàíå íà êîìïþòúðíà àïàðàòóðà, êîÿ-

1.3 Êàêâî ñëåäâà äà ñå èççåìå

(âêëþ÷èòåëíî òåçè çà çàõ-

 âúíøíè õàðä äèñêîâå;

 âúíøíè õàðäóåðíè ïðèñïî-

ñîáëåíèÿ, áåç êîèòî îïðåäåëåíè

 âúíøíè äèñêîâè èëè äðóãè óñòðîéñòâà.

Îïèñàíè â ïðîòîêîëà Îïèñàí â ïðîòîêîëà

 Jaz/Zip ëåíòîâè óñòðîéñòâà çà àðõèâèðàíå;

Îáùà ñíèìêà íà Äåòàéëíà ñíèìêà íà

 õàðä äèñêîâå, íåñâúðçàíè ñ êîìïþòúðà;

â) Çà ïîäïîìàãàíå èçñëåäâàíåòî íà îáîðóäâàíåòî:

 ëèñò÷åòà ñ íàïèñàíè ïàðîëè;

2.1. Ðàçøèðåíèÿ íà ïàìåòòà

Ìíîãî îò ïî-ãîëåìèòå îðãàíàéçåðè èìàò íà÷èíè, ïî êîèòî âúòðåøíàòà

2.2. Çàùèòà ÷ðåç ïàðîëè

Ñúùåñòâóâàò ðåäèöà âàðèàíòè, êîèòî ïîçâîëÿâàò íà ïîòðåáèòåëÿ äà çàùèòè

2.3. Âêëþ÷âàíå íà îðãàíàéçåðà

Âàæíîñòòà íà âêëþ÷âàíåòî íà îðãàíàéçåðà å ðàçëè÷íà ïðè ðàçëè÷íèòå

2.4. Ïðèëîæåíèå íà ïðèíöèïèòå

Ïðè ðàáîòà ñ ïåðñîíàëåí êîìïþòúð îñíîâíàòà çàäà÷à å äà íå ñå ïðîìåíÿò

Ïðè èççåìâàíåòî îðãàíàéçåðúò íå òðÿáâà äà å âêëþ÷åí. Òîé ñå ïîñòàâÿ â

3. Ìðåæîâè èëè áèçíåñ êîìïþòðè

 Îïàçåòå ìÿñòîòî ñ îãëåä íèêîé äà íå áúäå äîïóñêàí îñâåí ïåðñîíàëà,

 äà ïðåäèçâèêà îòãîâîðíîñò îò ñòðàíà íà ñëóæèòåëÿ èëè îòäåëà ìó.

4. Äðóãè íîñèòåëè íà èíôîðìàöèÿ

Ñëåäâà äà ñå èìà ïðåäâèä, ÷å äîêàçàòåëñòâà â êîíêðåòíîòî íàêàçàòåëíî

Êîìïþòúðíè ïðåñòúïëåíèÿ (â øèðîê ñìèñúë íà äóìàòà) èëè

Åëåêòðîííèòå óñòðîéñòâà ìîãàò äà ñúäúðæàò æèçíåíîâàæíè äîêàçàòåëñòâà,

4.1. Ìîáèëíè òåëåôîíè

4.2. Áåçæè÷íè òåëåôîíè

4.3. Àâòîìàòè÷íè òåëåôîííè ñåêðåòàðè

4.4. Ôàêñ óñòðîéñòâà

Ïîòåíöèàëíè äîêàçàòåëñòâà: ñïèñúê íà íîìåðà çà óñêîðåíî èçáèðàíå;

4.5. „Ñìàðò“ è ìàãíèòíè êàðòè

Òå ìîãàò äà ñëóæàò çà íàé-ðàçíîîáðàçíè öåëè, íî èìàò ñõîäíè

èëè äðóãè åëåêòðîííè óñòðîéñòâà).

 Êîé å èçäàë êàðòàòà?

 Êàêâà å áèëà óïîòðåáàòà íà êàðòàòà?

 Çàùî òàçè ëè÷íîñò èìà ãîëÿì áðîé êàðòè?

 Èìà ëè ïðèñúñòâèå íà êîìïþòúð, ñ êîéòî ìîæå äà áúäå ïðîìåíåíà

 Îáîçíà÷àâàíå è èäåíòèôèöèðàíå íà õàðàêòåðèñòèêèòå.