ÑÎÖÈÎËÎÃÈ×ÅÑÊÈ ÏÐÎÁËÅÌÈ 3–4.

2003
_________________

Åâðîïåéñêàòà èíòåãðàöèÿ êàòî êóëòóðåí ïðîåêò

ÈÄÅÍÒÈ×ÍÎÑÒ È ÊÓËÒÓÐÀ
 ÑÚÂÐÅÌÅÍÍÈß ÅÂÐÎÏÅÉÑÊÈ ÊÎÍÒÅÊÑÒ

ÈÂÅËÈÍÀ ÂÀÒÎÂÀ

Ðåçþìå: Ñëåä Ìààñòðèõò çàïî÷âà ïðîöåñ íà îãðîìíà òðàíñôîðìàöèÿ âúâ âñè÷-

êè ïëàñòîâå è íèâà íà âçàèìîîòíîøåíèÿòà ìåæäó åâðîïåéñêèòå íàðîäè. Ïðè-
òèñêàíà ìåæäó ãëîáàëèçàöèÿòà, êîÿòî åñòåñòâåíî £ ñå íàëàãà îò òåõíè÷åñêàòà
ìîäåðíèçàöèÿ è èêîíîìè÷åñêàòà èíòåðíàöèîíàëèçàöèÿ, è äèôåðåíöèàöèÿòà,
ñèëíî âêîðåíåíà â òðàäèöèèòå íà îòäåëíèòå íåéíè îáùíîñòè è ëîêàëíè êóëòó-
ðè, Åâðîïà òúðñè ñâîÿòà ñîáñòâåíà îáåäèíåíà èäåíòè÷íîñò. Åâðîïåèçàöèÿòà íà
âñåêèäíåâíàòà íàöèîíàëíà êóëòóðà ñå ïðåâðúùà â ÷àñò îò ïðîáëåìà çà íîâàòà
ñîöèàëíà è ïîëèòè÷åñêà ëåãèòèìíîñò íà òîçè ïîðåäåí îïèò çà óíèôèêàöèÿ.
Ïàðàäèãìàòà „Åäèíñòâî â ðàçíîîáðàçèåòî“ íà ïðàêòèêà óòâúðæäàâà ëîãè-
êàòà íà ôåäåðàëèçìà è íàäíàöèîíàëíîòî îáùóâàíå êàòî ñòúïêà êúì åâåíòóàë-
íèÿ ñëåäâàù åòàï â ñúòâîðÿâàíå íà îáùîòî åâðîïåéñêî ñúçíàíèå è îáåäèíåíà-
òà åâðîïåéñêà ïóáëèêà.  òîçè ñìèñúë ïðîáëåìèòå íà èäåíòè÷íîñòòà è êóëòó-
ðàòà ñå ïðåâðúùàò â íåäåëèìà ÷àñò îò ïðîáëåìèòå çà âëàñòòà. Êîÿ êóëòóðà ùå
ñòàíå îôèöèàëíà è êîÿ ïîä÷èíåíà? Êîÿ ùå å ïîäõîäÿùà äà áúäå ïîêàçâàíà
ïðåä „ãëîáàëíèÿ“ ïîãëåä íà äðóãèòå è êîÿ ùå òðÿáâà äà ñå ñêðèå îò íåãî? ×èÿ
èñòîðèÿ ùå ñå ïîìíè, âëèçàéêè â íîâàòà, îáùîåâðîïåéñêà ïàìåò è ïðåâðúùàé-
êè ñå â îñíîâà çà îáùîåâðîïåéñêîòî ñúçíàíèå, è ÷èÿ ùå áúäå ìàðãèíàëèçèðà-
íà? Òàêà â ïîñëåäíèòå åäíî-äâå äåñåòèëåòèÿ çàïî÷íàõà äà ñå î÷åðòàâàò òåíäåí-
öèè, êîèòî ïîñòåïåííî ïðåìåñòèõà ïðîáëåìúò çà „êóëòóðàòà“ è „êóëòóðíàòà ïî-
ëèòèêà“ îò ïåðèôåðèÿòà êúì öåíòúðà íà åâðîïåéñêàòà èíòåãðàöèÿ, à íåÿ ñàìà-
òà ïðåâúðíàõà îò èêîíîìè÷åñêè è ïîëèòè÷åñêè â êóëòóðåí ïðîåêò.

Ïðåç 90-òå ãîäèíè íà ÕÕ â. Åâðîïà íàâëåçà â ñúâúðøåíî íîâ åòàï îò

ñâîåòî ðàçâèòèå. Äîãîâîðúò îò Ìààñòðèõò ïîñòàâè â öåíòúðà íà âíèìàíèåòî
íà „ñòðîèòåëèòå íà îáåäèíåíà Åâðîïà“ íåîáõîäèìîñòòà äà ñå ñúçäàäå îáùà
åâðîïåéñêà èäåíòè÷íîñò. Òàêà ñå íàëîæè è èäåÿòà çà íîâàòà êóëòóðíà ïàðà-
äèãìà.
 ñëåäâàùèòå äåñåòèëåòèÿ íàðîäèòå íà Ñòàðèÿ êîíòèíåíò âñå ïîâå÷å
ùå ïðèñïîñîáÿâàò íà÷èíà ñè íà æèâîò, öåííîñòèòå ñè, ìàíèåðà íà ìèñëåíåòî
ñè êúì íîâèòå ïðîöåñè â ñâåòà – ãëîáàëèçàöèÿòà è èíôîðìàöèîííèòå òåõíî-
ëîãèè. Âñå ïîâå÷å ùå òðÿáâà äà ñâèêâàò ñ èäåÿòà, ÷å îáùîòî èì áúäåùå ìîæå
äà ñå ãðàäè ñàìî è åäèíñòâåíî â ðàìêèòå íà îáåäèíåíî ìíîãîêóëòóðíî îá-

259
 Ñîöèîëîãè÷åñêè ïðîáëåìè 3–4, 2003

ùåñòâî. Òîâà íà ñâîé ðåä èçâèêâà ïîòðåáíîñòòà äà òúðñÿò ïúòèùà çà ïî-çà-

äúëáî÷åíî ðàçáèðàíå íà îíàçè èíòåëåêòóàëíà è ïîëèòè÷åñêà ñðåäà, êîÿòî âå-
÷å èì íàëàãà ñâîÿ îòïå÷àòúê.  ñúçíàíèåòî íà åâðîïåéöèòå íàñòîé÷èâî – ìà-
êàð è íå áåç òðóäíîñòè, ïîðîäåíè îò íóæäàòà äà ïðîìåíÿò äúëãîãîäèøíèòå
ñè ñòåðåîòèïè è ìîäåëè íà ïîâåäåíèå, – ñå óòâúðæäàâà óáåæäåíèåòî, ÷å ñå
èçïðàâÿò ïðåä íåùî ñúâúðøåíî ðàçëè÷íî. Èìåííî òàçè, âåðîÿòíî íå ñúâñåì
ÿñíî îôîðìåíà ðàçëè÷íîñò íà ïðåäñòîÿùîòî áúäåùå îò ïîçíàòîòî ìèíàëî ñ
íåãîâèòå ÿâíè è ïîçíàòè ðàçëèêè äíåñ èì èçãëåæäà êîëêîòî ïàðàäîêñàëíà,
òîëêîâà è íåîáõîäèìà. Íàëàãà ñå èäåÿòà çà íåîáõîäèìèÿ ïàðàäîêñ èëè ïà-
ðàäîêñàëíàòà íåîáõîäèìîñò. È òîâà íå å ïðîñòî ñëîâåñíà åêâèëèáðèñòèêà, à
ïîñòåïåííî îñúçíàâàíå êàêòî îò ïîëèòè÷åñêèÿ åëèò íà êîíòèíåíòà, òàêà è îò
íåãîâèòå ãðàæäàíè, ÷å ïîãëåäúò êúì áúäåùèÿ îáù çà âñè÷êè åâðîïåéöè äîì,
ãè çàäúëæàâà äà ñå èçïðàâÿò è ïðåä îòãîâîðíîñòòà çàåäíî äà îñìèñëÿò îã-
ðîìíîòî ðàçíîîáðàçèå íà åâðîïåéñêèÿ êîíòåêñò. Ïîäîáíî íîâî ìàñîâî ñúç-
íàíèå áè ïðîìåíèëî âñåêèäíåâíèòå èì ïðàêòèêè, áè ãè äîâåëî äî íîâ òèï êî-
ëåêòèâíà ñåòèâíîñò êúì ìíîãîîáðàçèåòî. Äà ñå ñúòâîðè òàêúâ ìîäåë íà îá-
ùåñòâåíî ñúçíàíèå è íà îáùåñòâåíî ìíåíèå ìîæå äà ñòàíå åäèíñòâåíî ÷ðåç
ñúâúðøåíî íîâ ìåõàíèçúì. Òîçè ïðîöåñ íÿìà àíàëîã â ìèíàëîòî íà íèòî
åäèí íàðîä, çàùîòî ïî÷òè âñè÷êè ñåãàøíè åâðîïåéñêè íàöèè ñà èçìèíàëè
ñâîÿ ïúò â óñàìîòåíèåòî íà ñîáñòâåíèòå ñè öåííîñòè è ìîðàëíè ñèñòåìè.
Íîâàòà êóëòóðíà ïàðàäèãìà íè êàðà äà èçîñòàâèì ñòàðàòà ëîãèêà íà
ìàêñèìàòà „èëè/èëè“, áëàãîäàðåíèå íà êîÿòî íàé-âèäíèòå åâðîïåéñêè ó÷åíè
ñà ñâèêíàëè äà ïðåîäîëÿâàò ïðîòèâîðå÷èÿòà (è êîÿòî â ïîëèòè÷åñêè ñìèñúë
âîäè äî áåçñìèñëåíèòå êðàéíîñòè íà åòíè÷åñêîòî ïðî÷èñòâàíå), è äà îáúð-
íåì ïîãëåä êúì ðàçóìà íà ìàêñèìàòà „è/è“, êîéòî âåðîÿòíî ìîæå äà íè äî-
âåäå äî èäåÿòà çà ïðèìèðÿâàíå íà ðàçëè÷èÿòà è äîðè äî èçâåñòíà ñúâìåñòè-
ìîñò ìåæäó òÿõ.
Ïðîòèâîïîñòàâÿéêè óíèâåðñàëíîòî íà ÷àñòíîòî, çà äà îöåíèì êóë-
òóðíèòå êîíôëèêòè, íèå ïðèíóæäàâàìå ñàìè ñåáå ñè äà îñìèñëèì ðàçëè÷èÿ-
òà îò ìèíàëîòî, íî è àíãàæèðàíî äà îñúçíàåì ïîòðåáíîñòòà â èìåòî íà èí-
äèâèäóàëíàòà ñè èäåíòè÷íîñò âíèìàòåëíî äà ãè ñúõðàíèì, áåç äà íàêúðíÿâà-
ìå îáåäèíåíèåòî íà ÷àñòèòå íà åâðîïåéñêîòî öÿëî, ò. å. áåç òîâà äà íàâðåäè
íà íàøàòà êîëåêòèâíà èäåíòè÷íîñò. Òàêà ñàìè äàâàìå øàíñ íà íîâàòà êóë-
òóðíà ïàðàäèãìà íà Åâðîïà äà ñå ïðåâúðíå êàêòî â èíòåëåêòóàëíî, òàêà è â
ïîëèòè÷åñêî ïðåäèçâèêàòåëñòâî êúì íàøàòà ñïîñîáíîñò äà èçîáðåòèì íîâè
ñòåðåîòèïè, ÷ðåç êîèòî äà ìèñëèì „çàåäíî çà Åâðîïà, â èìåòî íà âñåêè è íà
âñè÷êè íàñ“.

1. ÍÀÇÀÄ ÊÚÌ ÈÑÒÎÐÈßÒÀ ÈËÈ ÎÙÅ ÅÄÈÍ

ÈÑÒÎÐÈ×ÅÑÊÈ ÏÐÎ×ÈÒ ÍÀ ÑÚÂÐÅÌÅÍÍÎÑÒÒÀ
 êíèãàòà ñè Åâðîïà è íåéíèòå íàöèè Ê. Ïîìÿí (Pomian 1990) îïèñâà
òðè èñòîðè÷åñêè îïèòà çà óíèôèêàöèÿ íà Åâðîïà. Ïúðâèÿò å îò âðåìåòî íà
Êàðë Âåëèêè. Ïîëèòè÷åñêîòî åäèíñòâî òðàå ñàìî îêîëî ñòîòèíà ãîäèíè.
Óíèòàðíàòà ðåàëíîñò ñå îñíîâàâà íà çàïàäíîòî õðèñòèÿíñòâî, à ïðåç Ñðåä-
íîâåêîâèåòî íåéíè íàñëåäíèöè ñòàâàò ìîíàñòè÷íàòà êóëòóðà, â êîÿòî ãîñ-
ïîäñòâà Öúðêâàòà, è ñõîëàñòè÷íàòà êóëòóðà, ñèëíî ïîâëèÿíà îò ïðîìåíèòå
â îáùåñòâåíàòà ñðåäà. Âòîðèÿò îïèò å íàïðàâåí ñëåä ÕV â., êîãàòî èäåèòå íà

260
 Èâåëèíà Âàòîâà Èäåíòè÷íîñò è êóëòóðà...

õóìàíèçìà ñå ïðåâðúùàò â îáùà ñîáñòâåíîñò íà åâðîïåéñêèòå åëèòè. Òàçè

óíèôèêàöèÿ å èçâåñòíà êàòî la Republica Litteraria. Èäåèòå £ ñå ðàçïðîñòðà-
íÿâàò ÷ðåç êðàëñêèòå äâîðîâå, ñâåòñêèòå ‘ñàëîíè’ è ëîæèòå íà ñâîáîäíèòå ìà-
ñîíè. Åñòåñòâåíèÿò £ ïúò âîäè Åâðîïà äî Ôðåíñêàòà ðåâîëþöèÿ è íåéíèòå
ïîñëåäñòâèÿ: ðåñòàâðàöèÿ ñ èçêëþ÷èòåëíî ñèëíî åâðîïåéñêî èçìåðåíèå, ñúï-
ðîòèâà íà òàçè ðåñòàâðàöèÿ êàòî ïðîÿâà íà íàöèîíàëíî ñúçíàíèå è ò. íàð.
„ìåê, äîáúð íàöèîíàëèçúì“. Íà ïðàêòèêà êðàÿò íà âòîðèÿ îïèò çà óíèôèêà-
öèÿ ïðèêëþ÷âà ñ Ïúðâàòà ñâåòîâíà âîéíà è îæåñòî÷åíèòå áèòêè çà íàöèîíàë-
íà íåçàâèñèìîñò. Òðåòèÿò îïèò ñå çàðàæäà ñ Âåðñàéñêàòà ìèðíà ñèñòåìà, êî-
ÿòî íîñè â óòðîáàòà ñè ïðè÷èíèòå çà Âòîðàòà ñâåòîâíà âîéíà. Ñåãà, îáà÷å, íà-
öèîíàëèçìúò ñå ïðåâðúùà â ïðå÷êà ïðåä ìèðà.  ñëåäâîåííîòî ðàçâèòèå Îá-
ùíîñòòà çà âúãëèùà è ñòîìàíà (1951), Åâðîïåéñêàòà èêîíîìè÷åñêà îáùíîñò
(1958) è Åâðîïåéñêàòà îáùíîñò çà àòîìíà åíåðãèÿ (1958) ñà îñíîâíèòå ñòúë-
áîâå íà äíåøíèÿ îïèò çà îáåäèíÿâàíå íà Åâðîïà. Ðàçëèêàòà ìåæäó íåãî è
ïðåäèøíèòå å, ÷å ñåãà ñå èçïîëçâàò ïúðâî èêîíîìè÷åñêè ìåõàíèçìè. Öåëòà å
ñëåä äâå îïóñòîøèòåëíè âîéíè äà ñå îñèãóðè òðàåí è ñòàáèëåí ìèð ÷ðåç îáù
êîíòðîë, êîåòî îçíà÷àâà è îáùî ñïîäåëåíà îòãîâîðíîñò âúðõó îíåçè æèçíå-
íîâàæíè ñåêòîðè, êîèòî ìîãàò äà ïîñëóæàò çà åâåíòóàëíî áúäåùî âîåííî
ïðîèçâîäñòâî. Ïúòÿò îò Åâðîïåéñêèòå îáùíîñòè ïðåç Åäèííèÿ âúòðåøåí ïà-
çàð äî Åâðîïåéñêèÿ ñúþç, ëåãèòèìèðàí ïðåç 1992 ã. ñ Äîãîâîðà îò Ìààñò-
ðèõò, ñå äåôèíèðà êàòî „ïðîöåñ íà ñúçäàâàíå íà âñå ïî-òåñåí ñúþç ìåæäó íà-
ðîäèòå íà Åâðîïà, â êîéòî ðåøåíèÿòà ñå ïðèåìàò êîëêîòî å âúçìîæíî ïî-
áëèçêî äî ãðàæäàíèòå â ñúîòâåòñòâèå ñ ïðèíöèïà íà ñóáñèäèàðíîñòòà“ (Áî-
ðèñîâ 1999: 24). Àêî îáåäèíåíèåòî äîñåãà å áèëî öåë ñàìî è åäèíñòâåíî íà
åëèòèòå, òî äíåñ òå ñàìè ïîñòàâÿò óñëîâèåòî âñå ïîâå÷å â èíòåãðàöèîííèòå
ïðîöåñè àíãàæèðàíî äà ñå âêëþ÷âàò è íàé-øèðîêèòå ñëîåâå îò íàñåëåíèåòî
íà Åâðîïà. Òàçè ïîòðåáíîñò å ïîðîäåíà îò íåîáõîäèìîñòòà äà ñå ñúæèâè Ñòà-
ðèÿò êîíòèíåíò, çà äà îòãîâîðè àäåêâàòíî íà ïðîìåíåíèòå âúòðåøíè è âúíø-
íè ðåàëíîñòè â åâðîïåéñêèòå îáùåñòâà. Àêî òîçè ïðîöåñ ïðåêàëåíî äúëãî îñ-
òàíå ñòàòè÷åí, èäåÿòà çà óíèôèêàöèÿòà ùå çàãóáè ñâîÿòà ïðèâëåêàòåëíîñò è
ùå ñå ïðîâàëè. Çàòîâà è äíåñ öåëòà å äà ñå ïðåîñìèñëè êàêòî îáùîòî, îíîâà,
êîåòî îáåäèíÿâà åâðîïåéöèòå, òàêà è ðàçëè÷íîòî, îíîâà, êîåòî ãè ðàçåäèíÿ-
âà. Òîâà îáà÷å ïîñòàâÿ æèçíåíîâàæíè èäåíòèôèêàöèîííè âúïðîñè: êîè ñìå
íèå?, êàêâè ñìå íèå?, êúäå ñìå íèå? È äà ãè ñâúðæåì ñ íàé-àêòóàëíèòå ïðîá-
ëåìè ïðåä ëåãèòèìíîñòòà íà òîçè ïîðåäåí îïèò çà åâðîïåéñêà óíèôèêàöèÿ:
íàöèîíàëíèòå ðàçëè÷èÿ, èäåíòèôèêàöèîííèòå ìàðêåðè, îáåäèíèòåëíèòå
ñèìâîëè.

2. ÈÄÅÍÒÈ×ÍÎÑÒ È ÈÄÅÍÒÈ×ÍÎÑÒÈ Â ÅÂÐÎÏÀ ÄÍÅÑ

Ñïîðåä ïñèõîëîçèòå è ïñèõîàíàëèòèöèòå (Bryder 1999: 38) èäåíòè÷-
íîñòòà å „óñåùàíå çà çàâúðøåíî öÿëî, çà ñúùåñòâóâàíå êàòî çàâúðøåíà öÿ-
ëîñò, êîÿòî ñå îòëè÷àâà îò âñè÷êè îñòàíàëè“. Òàêà, âúç îñíîâà íà ñèñòåìàòà
îò îáùè ÷åðòè, èäåíòè÷íîñòòà âêëþ÷âà è ÷óâñòâîòî çà ðàçëè÷íîñò, çà äðó-
ãîñò, à ñëåäîâàòåëíî çà óíèêàëíîñò è íåïîâòîðèìîñò.
Çàùî èìåííî äíåñ âñåêè â Åâðîïà ãîâîðè çà ‘èäåíòè÷íîñò’? Íå ñà ëè
äîñòà íàèâíè òåçè äèñêóñèè, êàêòî ñìÿòàò íÿêîè àíàëèçàòîðè?

261
 Ñîöèîëîãè÷åñêè ïðîáëåìè 3–4, 2003

Âèíàãè, êîãàòî óïðàâëåíèåòî íà îáùåñòâîòî å â êðèçà, à ñàìîòî îá-

ùåñòâî å ïîïàäíàëî â ñèòóàöèè íà áóðíè, òðóäíî êîíòðîëèðóåìè òðàíñôîð-
ìàöèè, ïóáëè÷íèÿò èíòåðåñ îòïðàâÿ ïîãëåä êúì èäåíòè÷íîñòòà. Âèíàãè, êî-
ãàòî îíîâà, êîåòî õîðàòà â ïðîäúëæåíèå íà äåñåòèëåòèÿ ñà ñìÿòàëè çà ñòà-
áèëíî, ÿñíî îïðåäåëåíî è òî÷íî ïîäðåäåíî, çàïî÷âà äà èçãëåæäà íåñèãóðíî è
ïðîìåíëèâî, òÿ îòíîâî ñå ïîñòàâÿ â öåíòúðà íà ïóáëè÷íèÿ äåáàò.
Äíåñ èäåÿòà, îò êîÿòî ñå ðúêîâîäÿò åâðîïåéñêèòå åëèòè å íå äàëè ùå
ñå ðàçâèå ïîëèòè÷åñêèÿò è èêîíîìè÷åñêè ñúþç, à êàê äà ïðîäúëæè äà ñå ðàç-
âèâà, êàê äà ñå íàäõâúðëè ðàìêàòà íà îôèöèàëíîòî ñúòðóäíè÷åñòâî è ìåæäó-
äúðæàâíàòà è ìåæäóïðàâèòåëñòâåíàòà êîìóíèêàöèÿ, êàê òÿ äà ñëåçå íà âñå-
êèäíåâíîòî è ïñèõîëîãè÷åñêî êîìóíèêàòèâíî ðàâíèùå. Êîíñòðóêöèÿòà íà
îáåäèíåíà Åâðîïà å îáù âúòðåøåí ïàçàð, íî è îáùà âúíøíà ïîëèòèêà, îáù
ìàíòàëèòåò, îáùà öåííîñòíà ñèñòåìà è ôèçèîíîìèÿ, ò. å. îáùà êîëåêòèâíà
èäåíòè÷íîñò, íî è ñúùåñòâóâàùî èçîáèëèå îò èíäèâèäóàëíè èäåíòè÷íîñòè
(íàöèîíàëíè, ðåãèîíàëíè, ëîêàëíè), êîèòî ÿ èçãðàæäàò. Åäèíñòâåíî êóëòóð-
íèòå àñïåêòè íà åâðîïåéñêàòà èíòåãðàöèÿ áèõà ìîãëè äà îñúùåñòâÿò òàçè èç-
êëþ÷èòåëíî êîìïëåêñíà âðúçêà ìåæäó èäåíòè÷íîñò, ëåãèòèìíîñò è äåìîêðà-
öèÿ è äà ñúçäàäàò ïîäõîäÿùà ñðåäà çà îùå ïî-çàäúëáî÷åí ïîäõîä êúì ãîëå-
ìèòå ïðîáëåìè, êîèòî èäåîëîãèÿòà, âëàñòòà è äúðæàâíîñòòà, „ñâåòàòà òðîè-
öà“ íà ïðîöåñà íà îáåäèíåíèå, ñúçäàâàò ïðåä åâðîïîëèòèöèòå.

2.1. Åâðîïåéñêîòî åäèíñòâî

„Ñòóäåíàòà âîéíà äàäå âúçìîæíîñò íà çàïàäíîåâðîïåéöèòå èçêëþ÷è-

òåëíî àêòèâíî äà èçïîëçâàò óñåùàíåòî çà åäèíñòâî“, òâúðäè Êàðëñîí
(Karlsson 1999: 68-69) è ïèòà: „Êîé îáà÷å ñåãà ùå èãðàå ðîëÿòà íà òÿõíà ïðî-
òèâîïîëîæíîñò, çà äà ìîãàò âñè÷êè åâðîïåéöè äà ñè îñèãóðÿò îáùà èäåíòè÷-
íîñò? […] Ñúùåñòâóâà óíàñëåäåí ñòðàõ è îïàñíîñò Åâðîïà äà èçáåðå ïúòÿ íà
ñîáñòâåíîòî ñè ñàìîîïðåäåëåíèå, êàòî çàñòàíå vis-à-vis ñúñ ñâîèòå ñúñåäè îò
Òðåòèÿ ñâÿò, […] à Ñðåäèçåìíî ìîðå äà ñå ïðåâúðíå â ñðåäíîâåêîâåí ðîâ îêî-
ëî åâðîïåéñêàòà êðåïîñò. Ïîÿâÿâà ñå ðèñê ïðè ñúçäàâàíåòî íà ïàíåâðîïåéñ-
êà èäåíòè÷íîñò äà ñå çàäåéñòâà è ìåõàíèçìúò íà êóëòóðíîòî èçêëþ÷âàíå.“
Äíåñ, íà ïðàêòèêà, äâà ñà ãëàâíèòå ôàêòîðà, êîèòî îêàçâàò ñèëíî
âëèÿíèå âúðõó òðàíñôîðìàöèÿòà êàêòî íà îáùåñòâàòà, òàêà è íà îòäåëíèÿ
÷îâåê:
1. Òåõíîëîãè÷íàòà ìîäåðíèçàöèÿ, èêîíîìè÷åñêàòà èíòåðíàöèîíàëè-
çàöèÿ è íîâèòå íà÷èíè çà áúðçà êîìóíèêàöèÿ. Ïîä òÿõíî âúçäåéñòâèå äèíà-
ìèêàòà íà ïðîìåíèòå ñå óâåëè÷àâà, à òîâà âîäè è äî ñâîåîáðàçíî „èçáóõâàíå
íà âðåìåòî“ (Lenoble 1996: 21);
2. Äèôåðåíöèàöèÿòà è íåéíèòå ñèëè, äúëáîêî âêîðåíåíè â òðàäèöèè-
òå íà îòäåëíèòå îáùíîñòè, ñúùî ñå èíòåíçèôèöèðàò ñúñ ñúçäàâàíåòî íà èíñ-
òèòóöèîíàëíèòå ñòðóêòóðè íà Åâðîïåéñêèÿ ñúþç. Çàòîâà èìåííî äíåñ èçêëþ-
÷èòåëíî îñòðè ñòàâàò âúïðîñèòå çà ðàçíîîáðàçèåòî è íåãîâîòî ñúõðàíÿâàíå,
çà ðåçèñòåíòíîñòòà ñðåùó óíèôîðìàòà, êîÿòî îáåäèíåíèåòî íàëàãà, çà åçèöè-
òå (îñîáåíî ìàëêèòå), çà íàöèîíàëèçìà è ìàëöèíñòâàòà. Ðàñòàò êñåíîôîáèÿ-
òà, íàöèîíàëèçìúò è íàñèëèåòî.

262
 Èâåëèíà Âàòîâà Èäåíòè÷íîñò è êóëòóðà...

Èçñëåäâàíå íà åâðîïåéñêèòå öåííîñòè:

èçáðàíè ðåçóëòàòè

Àêî îòãîâîðèòå íà âúïðîñà „ìîæå ëè äà ñúæèòåëñòâàòå ñ ÷óæ-

äåíåö/÷óæä ðàáîòíèê êàòî ñúñåäè?“ å äîêàçàòåëñòâî çà êñåíîôî-
áèÿ, òî òîãàâà Áúëãàðèÿ, Ïîëøà, Ñëîâàêèÿ è Ëèòâà ñà íàé-êñåíî-
ôîáñêè íàñòðîåíèòå äúðæàâè â Åâðîïà. Ïî÷òè åäíà ÷åòâúðò îò
íàñåëåíèåòî íà òåçè ñòðàíè áè ïðåäïî÷åëî äà íÿìà ÷óæäåíöè çà
ñúñåäè. Òîâà å ÷åòèðè, ïåòè ïúòè ïîâå÷å, îòêîëêîòî ñà îòãîâîðèòå
íà òîçè âúïðîñ â Ïîðòóãàëèÿ, Èñëàíäèÿ è Øâåöèÿ. Õîëàíäèÿ ñú-
ùî ñå îêàçâà òîëåðàíòíà.
Àêî êñåíîôîáèÿòà îçíà÷àâà íåæåëàíèå õîðà îò äðóãà ðàñà äà
òè áúäàò ñúñåäè, òî áúëãàðèòå îòíîâî ñå íàðåæäàò íà ÷åëíî ìÿñ-
òî, íî òîçè ïúò íàé-áëèçêî â îòãîâîðèòå ñè äî òÿõ ñà ãúðöèòå è ðó-
ìúíöèòå. È â òîçè ñëó÷àé íàé-òîëåðàíòíè ñà Èñëàíäèÿ è Øâåöèÿ.

(Halman and Kerkhofs 2001)

Èçãëåæäà, ÷å äíåñ öÿëà Åâðîïà å ïîïàäíàëà â êàïàíà íà ïàðàäîêñà. Îò

åäíà ñòðàíà, âñè÷êè ãîâîðèì çà èíòåãðàöèÿ è ñå èíòåðåñóâàìå îò ïðîöåñèòå
íà èíòåðíàöèîíàëèçàöèÿòà, âñè÷êè ó÷àñòâàìå â òÿõ è ñå îïèòâàìå äà ñìå ïî-
êîíêóðåíòîñïîñîáíè, äà ïðåìàõíåì ñòàðèòå áàðèåðè, íî â ñòðåìåæà ñè äà ðå-
øèì èêîíîìè÷åñêèòå ïðîáëåìè â äåéñòâèòåëíîñò äåñòàáèëèçèðàìå ñåáå ñè
è ñîáñòâåíèòå ñè îáùåñòâà, à ñëåä òîâà ðåàãèðàìå íà òàçè äåñòàáèëèçàöèÿ ñ
ðåãðåñèÿ. Îò äðóãà ñòðàíà, êîëêîòî ïîâå÷å ñå çàäúëáî÷àâà èêîíîìè÷åñêàòà
êðèçà, òîëêîâà ïî-äúëáîêî íàâëèçàìå â ñîáñòâåíèòå ñè êîíôëèêòè è ïðîòè-
âîðå÷èÿ. Ñîöèàëíî-èêîíîìè÷åñêàòà íåñòàáèëíîñò âîäè è äî äåñòàáèëèçàöèÿ
íà èäåíòè÷íîñòòà. Çíàêúò íà èçâúðøâàùàòà ñå ïðåä î÷èòå íè òðàíñôîðìàöèÿ
íå å ÿñåí – âúçìîæíî å òÿ äà äîâåäå äî ñåðèîçíà ïîçèòèâíà êîíâåðãåíöèÿ â
Åâðîïà, íî òâúðäå å âúçìîæíî äà ñå ñòèãíå è äî îùå ïî-ãîëåìè àíòàãîíèç-
ìè. Ñëåäîâàòåëíî ñàìèòå ïðîìåíè íàëàãàò íåïðåêúñíàò àíàëèç íà îíîâà, êî-
åòî ñå å ïðîìåíèëî è îíîâà, êîåòî ñå ïðîìåíÿ â ìîìåíòà, äà ñå îò÷èòà âíè-
ìàòåëíî îíîâà, êîåòî å îñòàíàëî ñëåä òðàíñôîðìàöèÿòà, êúäå ñå å ñúõðàíèëî
òî, ò. å. êàêâà å ñðåäàòà, â êîÿòî íåùî ñå å çàïàçèëî ñëåä ïðîìÿíàòà, êàêâè ñà
íåéíèòå çàùèòíè ìåõàíèçìè. Òîâà îçíà÷àâà äà ñå ïîãëåäíå ìíîãî âíèìàòåë-
íî è çàäúëáî÷åíî â íàöèîíàëíèòå ñòðóêòóðè, êîèòî âñå îùå ñà ïðåêàëåíî
ñèëíè.
Åäèí îò íàé-ãîëåìèòå ïðîáëåìè, ïðåä êîèòî ñå èçïðàâÿ èäåÿòà çà åâ-
ðîïåéñêîòî åäèíñòâî, å ñúçäàâàíåòî íà åâðîïåéñêî ãðàæäàíñêî îáùåñòâî. Â
Åâðîïà èìà èêîíîìè÷åñêî îáùåñòâî, èìà îáùåñòâî íà ïîëèòè÷åñêèÿ åëèò,
íî ëèïñâà îáùåñòâî íà åâðîïåéñêèòå ãðàæäàíè, ëèïñâà âñåêèäíåâíèÿò äèà-
ëîã ìåæäó ðàçëè÷íèòå êóëòóðè, ëèïñâà âñåêèäíåâíàòà êîìóíèêàöèÿ ìåæäó
ãðàæäàíèòå íà Åâðîïà è èíñòèòóöèèòå íà Åâðîïà, ò. å. ëèïñâà âñåêèäíåâèåòî
íà îñúçíàòè ÷ëåíîâå íà åäíà îáùà „îáùíîñò ïî ñúäáà“(Morin 1990:191). Îò
äðóãà ñòðàíà îáà÷å, íàëèöå å è ôàêòúò, ÷å åâðîïåéöèòå, ïî-ñêîðî áåç ñàìè äà

263
 Ñîöèîëîãè÷åñêè ïðîáëåìè 3–4, 2003

ñúçíàâàò, åêñïåðèìåíòèðàò, êàòî ñúçäàâàò íîâè ôîðìè íà êóëòóðà, ò. å. íîâ

íà÷èí íà æèâîò, íîâè ñòàíäàðòè è öåííîñòè.
Ñïîðåä ìåíå, çà äà ñå ðàçáåðå êàêâà å äèíàìèêàòà íà âçàèìîäåéñòâè-
åòî ìåæäó òåçè äâà ïîëþñà, å íåîáõîäèìî äà ñå èçïîëçâà ñðàâíèòåëíèÿò ïîä-
õîä êúì åâðîïåéñêàòà ðåàëíîñò.  òîçè ñëó÷àé, ìèñëÿ, ÷å òåîðèÿòà çà ñîöèà-
ëèçàöèÿòà áè ñå îêàçàëà óäîáåí ìåòîä çà âúçïðèåìàíå íà ðåëàöèÿòà ìåæäó
ñîöèîêóëòóðíèòå òðàíñôîðìàöèè è èñòîðè÷åñêèòå êîðåíè. Ñëåäîâàòåëíî
êëþ÷îâèòå âúïðîñè òóê áè òðÿáâàëî äà áúäàò: âúçìîæíî ëè å äà ñå ñúçäàäå
òàêàâà êîëåêòèâíà èäåíòè÷íîñò, êîÿòî äà èçëåçå èçâúí ðàìêèòå íà íàöèîíàë-
íèòå èëè ëîêàëíèòå ëîÿëíîñòè è êîÿòî äà ïîñòàâè îñíîâà çà ñúòâîðÿâàíå íà
ñúçíàíèå îò äðóã ïîðÿäúê, ñâúðçàíî ìíîãî ïîâå÷å ñ îáùîåâðîïåéñêèòå èíñ-
òèòóöèè è èäåàëè è ïî-ìàëêî ñ íàöèîíàëíèòå?; âúçìîæíî ëè å åâðîïåéñêàòà
èäåíòè÷íîñò è åâðîïåéñêîòî ñúçíàíèå äà ñå ðàçâèÿò äî òàêàâà ñòåïåí, ÷å äà
ñå ïðåâúðíàò â ãðàäèâíè åëåìåíòè íà ñàìèòå èíòåãðàöèîííè ïðîöåñè, êàòî
ñå ïðåâúðíàò â ïðåäèçâèêàòåëñòâî çà íàöèîíàëèçìà è íàöèîíàëíàòà äúðæà-
âà è íà äàäåí åòàï äîðè äà èçìåñòÿò òÿõíàòà êóëòóðíà õåãåìîíèÿ?

2.1.1. Ëåãèòèìíîñò

Êàê äà ñå òðàíñôîðìèðà Åâðîïà íà òåõíîêðàòèòå â Åâðîïà íà ãðàæäà-

íèòå – òîçè ïðîáëåì ñå èçïðàâÿ ñ öÿëàòà ñè êîìïëåêñíîñò ïðåä êîìèñàðèòå
îò Åâðîïåéñêàòà êîìèñèÿ è ñå ïðåâðúùà â êëþ÷îâ çà áúäåùîòî ðàçâèòèå íå
ñàìî íà Åâðîñúþçà è íåãîâèòå ñòðóêòóðè, íî è íà êîíòèíåíòà êàòî öÿëî. Ïîñ-
ëåäíîòî èçñëåäâàíå „Åâðîïåéñêèòå öåííîñòè“ (1999/2000) ðåãèñòðèðà, ÷å õî-
ðàòà â Åâðîïà ñå èäåíòèôèöèðàò ïðåäèìíî ñúñ ñâîÿòà íåïîñðåäñòâåíà ñðå-
äà, ñ ãðàäà, â êîéòî æèâåÿò (49%), ñ ïðîâèíöèÿòà (13%) èëè ñúñ ñòðàíàòà ñè
(28%). Èçêëþ÷åíèå îò òîâà ïðàâèëî å ìàëêàòà ãðóïà îò åâðîïåéñêè ïîëèòè-
öè, àäìèíèñòðàòîðè è áèçíåñìåíè. Åâðîïåéñêîòî ãðàæäàíñêî îáùåñòâî âñå
îùå å â ïðåêàëåíî åìáðèîíàëíî ñúñòîÿíèå. Ïîëèòè÷åñêàòà èäåíòèôèêàöèÿ
íà îáèêíîâåíèòå åâðîïåéöè ñ Åâðîïåéñêèÿ ñúþç å íàé-ñúùåñòâåíèÿò åëå-
ìåíò, êîéòî ëèïñâà â åâðîïåéñêàòà èíòåãðàöèÿ. Ñïîðåä ÷àñò îò èçñëåäîâàòå-
ëèòå íà èíòåãðàöèÿòà ïðåäè äà ñå òâúðäè, ÷å å ñúçäàäåíà èñòèíñêà ïîëèòè-
÷åñêà îáùíîñò, îñíîâíèòå èíñòèòóöèè íà Ñúþçà òðÿáâà äà ïîëó÷àò ñâîÿòà
ïîëèòè÷åñêà ëåãèòèìíîñò îò ãðàæäàíèòå. Íà òîçè åòàï îáà÷å, òîâà å òðóäíî,
òúé êàòî æèòåëèòå íà Åâðîïà âúâ âñåêèäíåâíèòå ñè çàíèìàíèÿ âñå îùå ñà
äîñòà îòäàëå÷åíè îò ðåàëíîòî âçåìàíå íà ðåøåíèÿ (Muttimer 1996, êàêòî è
Mignõn 1996), ò.å. íàëèöå å äåôèöèò íà äåìîêðàöèÿ.  ñëó÷àÿ ïúðâàòà ÷àñò îò
òîçè êëàñè÷åñêè ñòåðåîòèï çà óïðàâëåíèå íà íàðîäà ëèïñâà, à äåìîêðàòè÷íà
ñèñòåìà áåç demos å ñàìî kratos, ò.å. ñàìî âëàñò. Òîâà ìå êàðà äà ìèñëÿ, ÷å
èäåÿòà çà „ Íèå, íàðîäúò…“ íå å ñàìî åìîöèîíàëíà ôðàçà îò ðåòîðèêàòà íà
íàöèîíàëíèòå êîíñòèòóöèè, à îñíîâåí ïðèíöèï â èçãðàæäàíåòî íà åäèííî
îáùíîñòíî ñúçíàíèå è âàæíà ñúñòàâíà ÷àñò îò êîëåêòèâíàòà èäåíòè÷íîñò.

2.1.2. Åäèíåí åâðîïåéñêè âúòðåøåí ïàçàð

 ïîñëåäíèòå äåñåòèíà ãîäèíè äåëîâèòå ñðåäè è ïàçàðíèòå àíàëèçà-

òîðè îòáåëÿçâàò, ÷å ëèïñàòà íà „÷óâñòâî çà îáùíîñò“, íà èäåíòè÷íîñò ñ äðó-

264
 Èâåëèíà Âàòîâà Èäåíòè÷íîñò è êóëòóðà...

ãèÿ â åäèííèÿ âúòðåøåí ïàçàð íà Åâðîïåéñêèÿ ñúþç å ñåðèîçíà ïðå÷êà çà ðàç-

âèòèåòî íà ñàìèÿ ïðîöåñ íà èíòåãðàöèÿ è çàïëàõà çà êîíêóðåíöèÿòà ñðåä åâ-
ðîïåéñêèòå ïðîèçâîäèòåëè. Ëîíäîíñêèÿò Öåíòúð çà ïàçàðíè ïðîó÷âàíèÿ
„Õåíëè“ êîíñòàòèðà, ÷å „åâðîïåéñêèòå êîíñóìàòîðè íå ñå ñìÿòàò çà åâðîïåé-
öè â ïîëèòè÷åñêè èëè ïðàâåí ñìèñúë“, êàêòî è ÷å „ñëàáàòà êîëåêòèâíà åâðî-
ïåéñêà èäåíòè÷íîñò å èçòî÷íèê, íî è ñèìïòîì çà ïî-äúëáîêàòà íåèçïðàâíîñò
íà êîìåðñèàëíàòà ñèñòåìà“ (Henley Center 1996: 10-23).
Íåùî ïîâå÷å, îòêðèâà ñå äîðè èçâåñòåí ñòðàõ è íåñèãóðíîñò, ÷å òîâà
ïîëîæåíèå áè ïîäêîïàëî è àìáèöèèòå íà Åâðîïà êàòî êîíêóðåíòîñïîñîáåí
ó÷àñòíèê â ñâåòîâíèÿ ïàçàð. Ñòðàòåçèòå îò ãîëåìèòå åâðîïåéñêè êîðïîðàöèè,
îòäàâíà ïðåñòàíàëè äà áúäàò íàöèîíàëíè, ñà åäèíîäóøíè, ÷å îáùàòà èäåí-
òè÷íîñò å æèçíåíîâàæíà çà ïîçèöèÿòà íà Åâðîïà íà ñâåòîâíèòå ïàçàðè. À
íåéíîòî ñúçäàâàíå ïðåäñòàâëÿâà äúëãîñðî÷åí ïðîåêò, êîéòî áè ìîãúë äà ñå
îñúùåñòâè ñàìî è åäèíñòâåíî â îáùèÿ è èíòåãðèðàí äîì, ò. å. ïðè íàëè÷èåòî
íà óñòîé÷èâî ðàçâèâàù ñå âúòðåøåí ïàçàð.

2.2. Åâðîïåéñêîòî ðàçíîîáðàçèå

„Òðóäíî å äà âúçïðèåìåì Åâðîïà îòêúì Åâðîïà… Êîãàòî çàïî÷âà äà

ìèñëè ïî ÿñåí è òî÷íî îïðåäåëåí íà÷èí, Åâðîïà ñå ðàçïàäà. Òÿ ñå ðàçäðîáÿ-
âà â ñòðåìåæà ñè äà ïðèçíàå ñâîåòî åäèíñòâî“ (Morin 1990: 20)..
Îíîâà, êîåòî ïðåîáëàäàâà, äîêàòî ãëåäàìå íà Åâðîïà îòêúì âúòðåø-
íîñòòà £, å ðàçíîîáðàçèåòî îò íàöèîíàëíè èäåíòè÷íîñòè è êóëòóðè. Òÿõ-
íîòî ñúõðàíÿâàíå, ñïîðåä àâòîðèòå íà Äîãîâîðà îò Ìààñòðèõò1 , å çàäúëæè-
òåëíî óñëîâèå, çà äà ìîæå äà ñå èçãðàäè åâðîïåéñêàòà èäåíòè÷íîñò. Òÿ íà
ñâîé ðåä “íå òðÿáâà äà çàìåñòè, íèòî ïúê ùå çàìåñòè íàöèîíàëíàòà èäåíòè÷-
íîñò“ (Karlsson 1999: 91). Ñïîðåä ïåñèìèñòèòå (Bekemans and Picht 1996) åâ-
ðîïåéñêàòà êîõåçèÿ ïðè òîâà åâðîïåéñêî ðàçíîîáðàçèå èçãëåæäà êàòî äîñòà
äàëå÷íà åâðîïåéñêà ïåðñïåêòèâà.

2.2.1. Íàöèîíàëèçìúò è íàöèîíàëíàòà äúðæàâà

âñå îùå ñà òâúðäå ñèëíè

Àêî èçîáùî èìà íÿêàêâà âúçìîæíîñò äà ñå ïðåîäîëåÿò îãðàíè÷åíèÿ-

òà, êîèòî íàöèîíàëíàòà äúðæàâà íàëàãà, òî ñïîðåä Àíòúíè Ñìèò òîâà áè ñòà-
íàëî ÷ðåç „ìîäåëèòå íà åâðîïåéñêàòà êóëòóðà“ è „ â äóõà íà ðèìñêîòî ïðàâî,
ãðúöêàòà ôèëîñîôèÿ è íàóêà, ñòàðîåâðåéñêàòà åòèêà è õðèñòèÿíñêàòà òåîëî-
ãèÿ, êàêòî è íà òåõíèòå íàñëåäíèöè îò Ðåíåñàíñà è Ïðîñâåùåíèåòî“. Èìåííî
òåçè òðàäèöèè áèõà ïîçâîëèëè íà Åâðîïåéñêèÿ êîíòèíåíò äà ñúçäàäå „åâðî-
ïåéñêà êóëòóðíà îáëàñò“ èëè „ñåìåéñòâî îò êóëòóðè“ (Smith 1993:133).

1
×ëåí 6 ãëàñè: „3. Ñúþçúò çà÷èòà íàöèîíàëíàòà èäåíòè÷íîñò íà ñâîèòå äúðæàâè-÷ëåí-
êè.“ , à ÷ëåí 128: „ Ñúþçúò ñúäåéñòâà çà ïðîöúôòÿâàíå íà êóëòóðèòå íà äúðæàâèòå-÷ëåíêè, êà-
òî çà÷èòà òÿõíîòî íàöèîíàëíî è ðåãèîíàëíî ðàçíîîáðàçèå, íî ñúùåâðåìåííî ñúäåéñòâà çà äîñ-
òúïà äî îáùîòî èì êóëòóðíî íàñëåäñòâî“.

265
 Ñîöèîëîãè÷åñêè ïðîáëåìè 3–4, 2003

Ïîäîáíè ðàçìèñëè ñà ìíîãî áëèçêè äî îôèöèàëíàòà ïîçèöèÿ íà Åâ-

ðîïåéñêèÿ ñúþç çà „åâðîïåéñêà êóëòóðà“. Çà ðàçëèêà îò ïîëèòèöèòå îáà÷å,
Àíòúíè Ñìèò çàêëþ÷àâà, ÷å âúïðåêè íàëè÷èåòî íà òåçè îáåäèíèòåëíè ôàêòî-
ðè, åäâà ëè âñåêè îïèò äà ñå ñúçäàäå íàäíàöèîíàëíà îáùíîñò â Åâðîïà áè óñ-
ïÿë íà ñîöèàëíî èëè êóëòóðíî íèâî: „Ðàçáèðà ñå, ÷îâåê áè ìîãúë äà èçìèñëè
íàäíàöèîíàëíè èíñòèòóöèè è äà ñúçäàäå èêîíîìè÷åñêè è ïîëèòè÷åñêè ñúþ-
çè, êàêòî Áèñìàðê å íàïðàâèë òîâà çà ãåðìàíñêèòå äúðæàâè. Íî òîçè ïàðàëåë,
êîéòî ÷åñòî ñå öèòèðà, ñúäúðæà î÷åâèäåí íåäîñòàòúê. Åçèêúò è èñòîðè÷åñêà-
òà ïàìåò, êàêòî è ìèòúò çà îáùèÿ åòíè÷åñêè ïðàðîäèòåë ñà îáåäèíèëè íàñå-
ëåíèåòî îò ðàçëè÷íèòå ãåðìàíñêè äúðæàâè. Ñúùèòå ôàêòîðè îáà÷å, ñà ðàçäå-
ëÿëè íàðîäèòå íà Åâðîïà“ (Smith 1993: 129). Òîé ñìÿòà, ÷å íàöèîíàëíàòà
èäåíòè÷íîñò ïðîèçòè÷à îò äúëáîêî âêîðåíåíîòî ÷óâñòâî çà åòíè÷åñêà
îáùíîñò, äîêàòî åâðîïåéñêàòà èäåíòè÷íîñò ñå ïðîÿâÿâà êàòî îòíîñèòåëíî
èçêóñòâåíà è íååôåêòèâíà ñèëà, óòîïè÷íà ìå÷òà íà èíòåëåêòóàëöè è èäåà-
ëèñòè, êîÿòî èìà ìàëúê øàíñ äà ìîáèëèçèðà ìàñîâîòî ñúçíàíèå.
Úðíåñò Ãåëíúð â òèïè÷íî ñâîÿ ñòèë îòáåëÿçâà, ÷å „èäåÿòà çà ÷îâåê áåç
íàöèÿ ñÿêàø èçèñêâà îò ñúâðåìåííèÿ ÷îâåê äàëå÷ ïî-ãîëÿìî óñèëèå íà âú-
îáðàæåíèåòî … ×îâåêúò áåç íàöèÿ íå ñå âïèñâà â ïîçíàòèòå êàòåãîðèè è ïðå-
äèçâèêâà îòõâúðëÿíå. ×îâåê òðÿáâà äà ïðèòåæàâà íàöèîíàëíîñò òî÷íî êàêòî
ïðèòåæàâà íîñ è äâå óøè … Âñè÷êî òîâà èçãëåæäà î÷åâèäíî, ìàêàð – óâè –
äà íå å âÿðíî. Íî ôàêòúò, ÷å òî ìîæå äà èçãëåæäà òîëêîâà ïðàâäîïîäîáíî,
ïðåäñòàâëÿâà àñïåêò, à ìîæå áè è ñàìàòà ñúðöåâèíà íà ïðîáëåìà çà íàöèîíà-
ëèçìà. Íàöèÿòà íå å âðîäåí àòðèáóò íà ÷îâå÷åñòâîòî, íî äíåñ èçãëåæäà òî÷-
íî òàêà“ (Ãåëíúð 1999:13-14).
È äâàìàòà, âñåêè ïî ñîáñòâåí ïúò, ñå ñïèðàò íà ïðîáëåìà, ïðåä êîéòî
ñå èçïðàâÿò è ïîëèòèöèòå îò Åâðîïåéñêèÿ ñúþç, äîêàòî ñå îïèòâàò äà ïîñòèã-
íàò „îùå ïî-òÿñíî ñáëèæàâàíå íà íàðîäèòå â Åâðîïà“ – êàê äà òðàíñôîð-
ìèðàò õåòåðîãåííèòå è ïî òðàäèöèÿ äîñòà êðàéíî íàöèîíàëèñòè÷íî íàñòðîå-
íè íàðîäè íà Åâðîïà â åâðîïåéöè? Ïðåäèçâèêàòåëñòâîòî â ñëó÷àÿ å êàê îíî-
âà, êîåòî äíåñ ó÷åíèòå íàðè÷àò „åìáðèîíàëíà åâðîïåéñêà äúðæàâà“ äà ñå
ïðåâúðíå â îáùîåâðîïåéñêà àëòåðíàòèâà íà î÷åâèäíàòà âëàñò è õåãåìîííî
âúçäåéñòâèå, êîèòî íàöèîíàëíàòà äúðæàâà ïðîäúëæàâà äà óïðàæíÿâà âúðõó
íàðîäèòå â Åâðîïà. Àêî îáà÷å, íàèñòèíà ñòàâà äóìà çà íîâà äúðæàâà, òî íà
íåÿ £ ëèïñâà „åâðîïåéñêà íàöèÿ, òúé êàòî âñå îùå íÿìà èñòèíñêè åâðîïåéñêè
ìåäèè2 , åâðîïåéñêè ïàðòèè, ãðóïè ïî èíòåðåñè (ñ èçêëþ÷åíèå íà áèçíåñà)3
èëè ïóáëèêà“ (Hoffman 1995: 31). Âúïðåêè îãðîìíèòå ïðàâîìîùèÿ â îáëàñò-
òà íà ðåãóëàöèÿòà è ïðè âçåìàíåòî íà ðåøåíèÿ, êîèòî íàöèîíàëíèòå äúðæà-
âè òðàíñôåðèðàò íà Åâðîïåéñêèÿ ñúþç, íå ñúùåñòâóâà ñúîòâåòåí îòçâóê â îá-
ùèÿ, íàðîäåí ñàíòèìåíò, íèòî ïîëèòè÷åñêà ëîÿëíîñò â ñúîòâåòíàòà äîçà è
ñòåïåí.

2
Ìàêàð è âå÷å äà èìà îïèòè äà ñå ñúçäàäàò òàêèâà.
3
 ìîìåíòà ñå èçãðàæäàò òàêèâà åâðîïåéñêè ìðåæè, íàïðèìåð â îïàçâàíåòî íà îêîëíà-
òà ñðåäà, ñðåä ñòóäåíòèòå è ò. í.

266
 Èâåëèíà Âàòîâà Èäåíòè÷íîñò è êóëòóðà...

Èçñëåäâàíå íà åâðîïåéñêèòå öåííîñòè:

èçáðàíè ðåçóëòàòè
Êîãàòî ñòàâà äóìà çà Åâðîïà â ðàìêèòå íà Åâðîïåéñêèÿ ñú-
þç, ìíîãî ìàëêà ÷àñò îò àíêåòèðàíèòå ÿ ïîñòàâÿò íà ïúðâî èëè
âòîðî ìÿñòî. Êîãàòî âúïðîñúò ñå îòíàñÿ çà Åâðîïà êàòî öÿëî ñà-
ìî 3% ÿ ïîñòàâÿò íà ïúðâî ìÿñòî è 21% – íà âòîðî. Ïðèáëèçè-
òåëíî 8% îò åâðîïåéöèòå ñìÿòàò, ÷å íàé-ìàëêî ìîãàò äà ñå
èäåíòèôèöèðàò ñ Åâðîïà. Òîâà îáà÷å íå îçíà÷àâà, ÷å îòõâúðëÿò
èäåÿòà çà Åâðîïà. Íàé-ñèëíî óñåùàíåòî çà íå-ïðèíàäëåæíîñò
êúì Åâðîïà å ñðåä àíêåòèðàíèòå îò Âåëèêîáðèòàíèÿ, êúäåòî ñú-
îòíîøåíèåòî å 1:3. Ñðàâíèòåëíî ãîëÿì å äåëúò íà íåãàòèâíèòå
íàãëàñè è ñðåä íàñåëåíèåòî íà Èðëàíäèÿ, Äàíèÿ è Ôðàíöèÿ. Äî-
ðè ðóñíàöèòå è äðóãè æèòåëè íà Öåíòðàëíà è Èçòî÷íà Åâðîïà ñà
ïî-ïîçèòèâíè â òîâà îòíîøåíèå.
Ñàìî åäèí îò âñåêè ÷åòèðèìà âúâ Âåëèêîáðèòàíèÿ èìà äî-
âåðèå â Åâðîïåéñêèÿ ñúþç. Ãúðöèòå ñúùî ñà ñ íèñêî äîâåðèå â
ÅÑ, ñõîäíè ñà äàííèòå è çà äàò÷àíèòå, øâåäèòå è ôèíëàíäöèòå.
Äîâåðèåòî â Åâðîñúþçà â òåçè äúðæàâè å áëèçêî êàòî íàãëàñà ñ
äîâåðèåòî, êîåòî ðóñíàöèòå ïðîÿâÿâàò, íî å ïî-íèñêî îòêîëêîòî
â îñòàíàëèòå ñòðàíè îò Öåíòðàëíà è Èçòî÷íà Åâðîïà. Îñîáåíî
ñèëíî â Åâðîïåéñêèÿ ñúþç âÿðâàò ÷åõèòå è óíãàðöèòå.
È ìàêàð ÷å áðèòàíöèòå íå ñà ñðåä íàé-ñòðàñòíèòå ïðèâúð-
æåíèöè íà èäåÿòà çà îáåäèíåíà Åâðîïà, òîâà íå îçíà÷àâà, ÷å ñà è
ñèëíè íàöèîíàëèñòè. Ïîëîâèíàòà îò àíêåòèðàíèòå îòãîâàðÿò,
÷å ñå ãîðäåÿò ñúñ ñòðàíàòà ñè, à 40% ñà äîëó-ãîðå ãîðäè ñ íåÿ.
Òåçè äàííè ãè èçðàâíÿâàò ñ èñïàíöèòå, àâñòðèéöèòå, ôèíëàíäöè-
òå, ñëîâåíöèòå è æèòåëèòå íà Ëþêñåìáóðã.
×óâñòâîòî çà íàöèîíàëíà ãîðäîñò å ïî-âèñîêî ñðåä æèòåëè-
òå íà Ïîðòóãàëèÿ, Ìàëòà, Èñëàíäèÿ, Èðëàíäèÿ è Ïîëøà, íî ïî-
íèñêî â Ãåðìàíèÿ (òóê íàöèîíàëíîòî ÷óâñòâî å áèëî ñëàáî è ïðè
èçñëåäâàíåòî îò 1981 ã.), Áåëãèÿ è Õîëàíäèÿ. Íàé-ñëàáî äîâåðèå
êúì ñîáñòâåíàòà ñè äúðæàâà èìàò â Åñòîíèÿ, Ëàòâèÿ è Óêðàéíà.
Íàöèîíàëíèòå ñàíòèìåíòè ñà èçðàçåíè ïî-ñëàáî â èçòî÷íî-
åâðîïåéñêèòå äúðæàâè îòêîëêîòî â çàïàäíîåâðîïåéñêèòå. Ïîë-
øà ïðàâè èçêëþ÷åíèå. Íàöèîíàëíàòà ãîðäîñò å èçêëþ÷èòåëíî
ñèëíà â Þæíà Åâðîïà è â Èðëàíäèÿ.
(Halman and Kerkhofs 2001)

Âúïðåêè òâúðäåíèåòî çà óíèêàëíàòà è ñâîåîáðàçíà ïðèðîäà íà Åâðî-

ïåéñêèÿ ñúþç, ìîãàò äà ñå íàïðàâÿò ëþáîïèòíè ïàðàëåëè ìåæäó ïðîöåñèòå
íà „êîíñòðóèðàíå íà Åâðîïà“ è âúçõîäà íà íàöèîíàëíàòà äúðæàâà. Ñúùåñò-
âåíî ìÿñòî â òåîðèèòå çà íàöèîíàëíàòà äúðæàâà çàåìà êîíöåïöèÿòà çà ôîð-
ìèðàíåòî íà ñòðàòåãè÷åñêè âàæíàòà çà íîâàòà íàöèîíàëíà äúðæàâà ãðóïà íà
äúðæàâíèòå àäìèíèñòðàòîðè è òÿõíîòî îòäåëÿíå îò ñðåäèòå íà èíòåëåêòóàë-

267
 Ñîöèîëîãè÷åñêè ïðîáëåìè 3–4, 2003

öèòå è ñúùåñòâóâàùèòå ñëóæèòåëè è ÷èíîâíèöè. Òàêà âñúùíîñò ñå ôîðìèðà

íîâèÿò åëèò, êîéòî ñå ñúñòîè îò ïðîôåñèîíàëíî ïîäãîòâåíè, èçêëþ÷èòåëíî
äîáðå îáðàçîâàíè ïðåäñòàâèòåëè íà ðàçëè÷íè ñëîåâå îò ñðåäíàòà êëàñà. Òåçè
õîðà åñòåñòâåíî ñå ïðåâðúùàò â ïèîíåðè è ïðè èçâàéâàíåòî íà íîâîòî íàöèî-
íàëíî ñúçíàíèå.
Òåîðèèòå çà íàöèîíàëèçìà ìîãàò äà íè ïîñëóæàò ïðè àíàëèçà íà ïðî-
öåñèòå, îáåäèíåíè îò îáùàòà ðàìêà íà åâðîïåéñêàòà èíòåãðàöèÿ, ïî äâà íà-
÷èíà. Ïúðâî, ÷ðåç õèïîòåçàòà, ÷å àäìèíèñòðàòèâíî-áþðîêðàòè÷íèÿò åëèò â
Åâðîïåéñêèÿ ñúþç, êîéòî å óíèêàëåí, òðàíñíàöèîíàëåí è íàäíàöèîíàëåí (èëè
ïîíå òàêà ñå ïðåäïîëàãà), â ðàçïðîñòðàíÿâàíåòî íà èäåÿòà çà åâðîïåèçìà ìî-
æå äà èãðàå ñúùàòà àâàíãàðäíà ðîëÿ, êàêâàòî íàâðåìåòî å èìàëà èíòåëèãåí-
öèÿòà çà âúçõîäà íà íàöèîíàëèçìà. Íîâàòà êëàñà íà äåòåðèòîðèàëèçèðàíè
ïîëèòè÷åñêè àêòüîðè ñå ñúçäàâà ñ ÿñíàòà ìèñúë è ïðè òî÷íî äåôèíèðàíèÿ
èíòåðåñ ïðîöåñúò íà åâðîïåéñêà èíòåãðàöèÿ ïîñòåïåííî äà óäîâëåòâîðè ïîò-
ðåáíîñòòà îò ôîðìèðàíå íà ïóáëè÷íî ñúçíàíèå çà åâðîïåéñêà äúðæàâíîñò.
Ñëåä ðåâîëþöèÿòà âúâ Ôðàíöèÿ èìåííî áþðîêðàöèÿòà ïðåâðúùà ñåëÿíèòå
âúâ ôðàíöóçè. Äíåñ ñå î÷àêâà ãúðöèòå, ôðàíöóçèòå, ãåðìàíöèòå, àíãëè÷àíèòå
äà ñå òðàíñôîðìèðàò â åâðîïåéöè. Íà ïðàêòèêà òîçè ïðîöåñ çàïî÷âà ñðåä ñà-
ìèòå åâðîïåéñêè åëèòè. Âòîðî, òåîðèèòå çà íàöèîíàëèçìà íè ïîìàãàò äà ðàç-
áåðåì åâðîïåéñêàòà èíòåãðàöèÿ ÷ðåç çíà÷åíèåòî, êîåòî îòäåëÿò íà êóëòóðàòà
è òåõíîëîãèèòå çà êîìóíèêàöèÿ êàòî óñêîðèòåëè íà âúçõîäÿùèÿ ïðîöåñ íà íà-
öèîíàëíî ñúçíàíèå. Ñïîðåä Àíäåðñúí (Àíäåðñúí 1998) íàöèîíàëíàòà äúðæà-
âà ñå ðàæäà ñàìî òîãàâà, êîãàòî ñúùåñòâóâàò âå÷å îïðåäåëåíè êóëòóðíè óñ-
ëîâèÿ – ïå÷àòíî, à íå ãîâîðåíî ñëîâî, åçèöè, êîèòî ñà ðàçáèðàåìè çà âñè÷êè
è ñå ïîëçâàò îò âñè÷êè, ëèíãâèñòè÷íî ðàçíîîáðàçèå è ïîñòåïåííî îòìèðàíå
íà åëèòàðíèòå ëàòèíñêè è ñòàðîãðúöêè. Íà ñâîé ðåä òîâà âîäè äî óíèùî-
æàâàíå íà „ñòàðèòå èíòåãðèðàíè ïîëåòà íà êîìóíèêàöèÿ“ (Deutsch 1966: 54).
Íîâèòå åçèöè, êîèòî âñè÷êè ðàçáèðàò, ñå èçïîëçâàò çà ðàçïðîñòðàíåíèå íà
ïå÷àòíîòî ñëîâî è íà ïðàêòèêà ñúçäàâàò îñíîâàòà íà íàöèîíàëíîòî ñúçíàíèå.
Ñòàðèòå åëèòàðíè åçèöè èçëèçàò îò îôèöèàëíà óïîòðåáà, íî â ñúùîòî âðåìå
íèâîòî íà îáùóâàíå, êîåòî íîâèòå åëèòè íàëàãàò, å ïî-âèñîêî îò ìàñîâèÿ
ðàçãîâîðåí åçèê, ò. å. òåçè åëèòè çàåìàò åäíî ñðåäíî, ìåæäèííî ëèíãâèñòè÷-
íî-êîìóíèêàòèâíî ïîëîæåíèå. È èìåííî íà òîâà ðàâíèùå ñå ôîðìèðà íîâè-
ÿò åçèê íà âëàñòòà. Ïîñòåïåííî òîé ñå èíñòèòóöèîíàëèçèðà êàòî „ðåàëíèÿ
åçèê íà ìîäåðíàòà äúðæàâà ÷ðåç ïóáëè÷íîòî îáðàçîâàíèå è äðóãè àäìèíèñò-
ðàòèâíè ìåõàíèçìè“ (Hobsbawm 1990: 62). Äíåñ òîâà ñå ïðîÿâÿâà ÷ðåç ìåòà-
ôîðàòà „Åâðîïà òðÿáâà äà ãîâîðè íà åäèí ãëàñ“. Âúçíèêâà âúïðîñúò: àêî åâ-
ðîïåéñêàòà èíòåãðàöèÿ òðÿáâà äà óñïåå, òî òîãàâà íå å ëè íóæíî äà ñå ðåøè
ïðîáëåìúò ñ ëèíãâèñòè÷íîòî ðàçíîîáðàçèå?. Åâðîïåéñêèÿò ñúþç âñå îùå íå
ðàçïîëàãà (è òîâà å ñúùåñòâåíà îòëèêà ñ íàöèîíàëíàòà äúðæàâà) ñ óíèôèöè-
ðàùè, ìàñîâîêîìóíèêàòèâíè òåõíîëîãèè. Çàòîâà è èíòåðåñèòå â èíôîðìàöè-
îííèÿ è àóäèîâèçóàëíèÿ ñåêòîð ñà òîëêîâà ñèëíè è çàòîâà ñå ðàçðàáîòâàò
ñïåöèôè÷íè êóëòóðíè ñòðàòåãèè çà çàïúëâàíå íà òàçè ïóêíàòèíà.

268
 Èâåëèíà Âàòîâà Èäåíòè÷íîñò è êóëòóðà...

3. ÊÓËÒÓÐÀ È ÊÓËÒÓÐÈ Â ÅÂÐÎÏÀ

Êàêòî òâúðäè Ãåëíúð, öåíòúðúò íà ïîëèòè÷åñêèòå ëîÿëíîñòè â ìîäåð-
íèòå îáùåñòâà íå å íèòî êúì ìîíàðõà, íèòî êúì çåìÿòà èëè âÿðàòà, à êúì êóë-
òóðàòà.
Çà ðàçëèêà îò íàöèîíàëíèòå äúðæàâè, îíîâà, îò êîåòî Åâðîïåéñêèÿò
ñúþç íàé-ìíîãî ñòðàäà, å îáùà êóëòóðà, îêîëî êîÿòî åâðîïåéöèòå äà ñå îáå-
äèíÿò. Íå ñúùåñòâóâà îáùî åâðîïåéñêî ñúçíàíèå, êîåòî äà ñå ïðîòèâîïîñòà-
âè íà íàöèîíàëíîòî â íàöèîíàëíàòà äúðæàâà èëè äà ïîäêðåïè èêîíîìè÷åñ-
êèòå è ïðàâíèòå îñíîâè íà Ñúþçà. Íåùî ïîâå÷å, îíåçè êóëòóðíè ìàðêåðè, êî-
èòî îáåäèíÿâàò è ñïëîòÿâàò íàöèîíàëíèòå èäåíòè÷íîñòè (îáù åçèê, èñòîðèÿ,
ïàìåò, ðåëèãèÿ) êàòî ÷å ëè ïî-ñêîðî ðàçäåëÿò åâðîïåéöèòå.
Ôåðè (Ferry 1992) ïðåäëàãà äâà ïîäõîäà çà ñúçäàâàíå íà åâðîïåéñêà
èäåíòè÷íîñò è åâðîïåéñêî ñúçíàíèå: à) òðàäèöèîíåí, ôóíäàìåíòàëèñòêè,
êîéòî ñòúïâà íà äóõîâíà îñíîâà, ò. å. îáùà èñòîðèÿ, ðåëèãèÿ, è ò. í., è á) ìî-
äåðåí è êîíñòðóêòèâåí – ñúçäàâàíå íà ãîëÿìà õîìîãåííà êóëòóðíà çîíà ÷ðåç
àêòèâíî èçïîëçâàíå íà íîâèòå òåõíîëîãèè çà êîìóíèêàöèÿ (íåùî, êîåòî âå÷å
ñå ïðèëàãà áëàãîäàðåíèå íà ïðîåêòè êàòî MEDIA, EURIKA). Ìèñëÿ îáà÷å, ÷å
ñëåä òåçè ðàçñúæäåíèÿ çà ìåõàíèçìèòå, ÷ðåç êîèòî ìîæå äà ñå ñúòâîðè êî-
ëåêòèâíà åâðîïåéñêà èäåíòè÷íîñò è åâðîïåéñêî ñúçíàíèå, òîé íå áåç îñíîâà-
íèå ñè çàäàâà âúïðîñà, äàëè åêñïåðèìåíòúò äà ñå èçãðàäè îáùîåâðîïåéñêî
êóëòóðíî ïðîñòðàíñòâî íå áè äîâåë äî íîâ òèï íàöèîíàëèçúì, íî íà ðàçëè÷-
íî ðàâíèùå, êîéòî Ôåðè îïðåäåëÿ êàòî „åâðîíàöèîíàëèçúì“.
Èìà è äðóãè ñúìíåíèÿ äàëè å âúçìîæíî íà ïðàêòèêà äà ñå ãîâîðè çà
„åäèííà åâðîïåéñêà êóëòóðà“ (Pomian 1990: 15). Òàçè äèëåìà ìè íàïîìíÿ êî-
ìåíòàðà íà Ìàñèìî ä’Àçåëèî çà èòàëèàíñêîòî îáåäèíåíèå îò 1870 ã. –
„Ñúçäàäîõìå Èòàëèÿ, ñåãà òðÿáâà äà ñúçäàäåì è èòàëèàíöèòå“ (öèò. ïî
Hobsbawm 1983: 267).
Äíåñ äåôèíèöèÿòà íà ñúâðåìåííàòà ñèòóàöèÿ â Åâðîïà ñå ãðàäè âúç
îñíîâà íà ñúîòíîøåíèåòî ìåæäó ïëóðèêóëòóðàëíîñò è ìóëòèêóëòóðàë-
íîñò, ò. å. íàëèöå ñà íÿêîè ïàíåâðîïåéñêè åëåìåíòè, êîèòî âëèÿÿò âúðõó îò-
äåëíèòå åâðîïåéñêè îáùåñòâà, íî ñ ðàçëè÷íà ñèëà è â ðàçëè÷íà ñòåïåí â ðàç-
ëè÷íèòå íàöèîíàëíè äúðæàâè è â ðàçëè÷íè ìîìåíòè. Åäèí îò êëþ÷îâèòå
âúïðîñè, êîéòî âñè÷êè íàé-÷åñòî çàäàâàò, å äàëè åâðîïåéñêàòà èäåíòè÷íîñò
è åâðîïåéñêîòî ñúçíàíèå ùå óñïåÿò äî òàêàâà ñòåïåí äà ñå ðàçâèÿò è óòâúð-
äÿò, ÷å äà ñå ïðåâúðíàò âúâ ôóíäàìåíò íà åâðîïåéñêàòà èíòåãðàöèÿ è ïî òîçè
íà÷èí äà çàìåñòÿò êóëòóðíàòà õåãåìîíèÿ íà íàöèîíàëèçìà; ùå ñå îêàæàò ëè
òå â ñúñòîÿíèå äà èçãðàäÿò ó æèòåëèòå íà Åâðîïà ÷óâñòâî çà ëîÿëíîñò êúì îá-
ùèòå åâðîïåéñêè èíñòèòóöèè è ñúçíàíèå çà îòãîâîðíîñò ïðåä èäåàëèòå, êîè-
òî áèõà ãè îáåäèíèëè, à íå ïðåä èäåàëèòå, êîèòî îòíîâî áèõà ãè ðàçåäèíèëè?
Âúçìîæíî ëè å ñúçíàíèåòî çà åâðîïåéñêà ïðèíàäëåæíîñò äà èçìåñòè ñúçíà-
íèåòî çà íàöèîíàëíà ïðèíàäëåæíîñò èëè, àêî íå å âúçìîæíî, êàê è â êàêâà
ñòåïåí òåçè äâà ñòåðåîòèïà ùå ñå ñúâìåñòÿò ó âñåêè ãðàæäàíèí è ó âñè÷êè
ãðàæäàíè íà ðàçøèðåíèÿ Åâðîïåéñêè ñúþç? Â ñúñòîÿíèå ëè å ñàìèÿò Åâðî-
ïåéñêè ñúþç, äà ïîñòèãíå òàêàâà ñòåïåí íà äåìîêðàòè÷íà ëåãèòèìíîñò, ÷å äà
ñúçäàäå óñëîâèÿ çà íåéíîòî ñïîëó÷ëèâî ñú÷åòàâàíå ñ ïúëíîìîùèÿòà, êîèòî
ïðàâèòåëñòâàòà íà îòäåëíèòå äúðæàâè îôèöèàëíî ìó äåëåãèðàò ÷ðåç òðàíñ-
ôåðà íà íàöèîíàëåí ñóâåðåíèòåò?

269
 Ñîöèîëîãè÷åñêè ïðîáëåìè 3–4, 2003

Òåçè âúïðîñè ñà â öåíòúðà íà äåáàòà çà êóëòóðíèòå àñïåêòè íà åâðî-

ïåéñêàòà èíòåãðàöèÿ. Òå èìåííî ÿ ïðåâðúùàò îò èêîíîìè÷åñêè è ïîëèòè÷åñ-
êè â êóëòóðåí ïðîåêò.

3.1. Äåôèíèöèÿ íà ïîíÿòèåòî ‘êóëòóðà’

êàòî àíàëèòè÷íà êîíöåïöèÿ

Äíåñ êàòî ÷å ëè ñúùåñòâóâà ñâîåîáðàçåí ðåíåñàíñ íà îòíîøåíèåòî

êúì ïîíÿòèåòî „êóëòóðà“, êàêòî â îáùåñòâîòî êàòî öÿëî, òàêà è â èêîíîìèêà-
òà è ìåíèäæìúíòà, â ÷àñòíîñò. Êóëòóðàòà ñå âúçïðèåìà êàòî àðòåôàêòè, íî
è êàòî ïðîöåñ, ÷èéòî êðàåí ïðîäóêò ñà òå. Íà âñåêèäíåâíàòà ðàáîòà ñå ãëåäà
êàòî íà êóëòóðåí ïðîöåñ, à òîâà ïîðàæäà èäåÿòà, ÷å âñåêèäíåâèåòî ñúçäàâà íå
ñàìî ïàçàðíè ñòîéíîñòè, íî è êóëòóðíè öåííîñòè.
 ñúâðåìåííàòà ïðàêòèêà ñå î÷åðòàâàò íàé-îáùî ÷åòèðè ñåìàíòè÷íè
ïîëåòà, â êîèòî ñå èçïîëçâà ïîíÿòèåòî „êóëòóðà“. Ïúðâîòî ñå ñâúðçâà ñ îòíî-
ñèòåëíî òÿñíàòà îáëàñò íà ïðèëîæåíèå – èçêóñòâà, ðàçâëåêàòåëíè èíäóñòðèè
èëè íàóêà è îáðàçîâàíèå. Òàçè ñðàâíèòåëíî îãðàíè÷åíà äåôèíèöèÿ îáèêíî-
âåíî äîñòà ÷åñòî ñå èçïîëçâà îò ìåäèèòå è îôîðìÿ êîíöåïòóàëíàòà ðàìêà íà
àäìèíèñòðàòèâíîòî ïîâåäåíèå íà ñúîòâåòíèòå èíñòèòóöèè, óïúëíîìîùåíè
îò äúðæàâàòà äà ñå ðàçïîðåæäàò ñ òîçè ðîä ÷îâåøêè äåéíîñòè. Àêöåíòúò ñå
ïîñòàâÿ âúðõó åñòåòè÷åñêèòå ôîðìè íà „õóìàíèñòè÷íèÿ êàíîí íà èçêóñòâîòî,
ìóçèêàòà è òåêñòîâåòå ñ ‘ëèòåðàòóðåí’ õàðàêòåð, êàêòî è íà íàó÷íèòå äîñòè-
æåíèÿ, îòêðèòèÿ è èçîáðåòåíèÿ“ (Turner 1993: 416-417). Òîçè ñìèñúë íà ïîíÿ-
òèåòî „êóëòóðà“ íàé-÷åñòî ñå èçïîëçâà è îò Åâðîïåéñêàòà êîìèñèÿ, êàêòî è îò
ðàçëè÷íè êîìèòåòè êúì Ïàðëàìåíòà, Ñúâåòà íà ìèíèñòðèòå. Âñÿêà åäíà îò
òåçè èíñòèòóöèè ñè èìà ñîáñòâåíè rapporteurs ïî „âúïðîñèòå íà êóëòóðàòà“.
Ñïîðåä òàçè êîíöåïöèÿ êóëòóðàòà ñå âúçïðèåìà ãëàâíî êàòî „âèñîêà êóëòó-
ðà“. Îò äðóãà ñòðàíà, â Åâðîïåéñêèÿ ñúþç ñå çàñèëâà âíèìàíèåòî êúì êóëòóð-
íèòå èíäóñòðèè, êàòî â òåõíèÿ ñïèñúê ñå âêëþ÷âàò è ñïîðòúò, ðàçâëå÷åíèÿòà
è àóäèîâèçóàëíàòà ïðîäóêöèÿ. À òîâà îçíà÷àâà, ÷å óñïîðåäíî ñ òðàäèöèîííî
åëèòàðíèÿ êàíîí çà êóëòóðàòà êàòî õóäîæåñòâåíè ïðîèçâåäåíèÿ, êîèòî òðÿá-
âà äà áúäàò ïîä çàêðèëàòà íà çàêîíèòå, ñå íàëàãà è âúçãëåäúò çà êóëòóðàòà
êàòî ñèñòåìà îò êîìåðñèàëíè èíäóñòðèè è ñòîêè. Òîâà ñúçäàâà ïðîòèâîðå÷èÿ
è íàïðåæåíèÿ âúâ âçàèìîîòíîøåíèÿòà ñ òðåòè ñòðàíè (íàïðèìåð èçâåñòíèÿò
êîíôëèêò îò íà÷àëîòî íà 90-òå ãîäèíè ìåæäó ÅÑ è ÑÀÙ çà ñðîäíèòå íà àâ-
òîðñêîòî ïðàâî ïðàâà âúðõó ðàçïðîñòðàíåíèåòî íà ôèëìè è òåëåâèçèîííè
ïðîãðàìè). Ìàëêî èëè ïîâå÷å êúì òàçè êàòåãîðèÿ ñå ïðèäúðæàò ôðàíöóçèòå.
Ñïîðåä âòîðîòî ñåìàíòè÷íî ïîëå êóëòóðàòà ñå äåôèíèðà êàòî ïîñòèã-
íàòî ïîçíàíèå è „öèâèëèçàöèÿ“ (àáñòðàêòíî ïîíÿòèå, ÷ðåç êîåòî ñå îïèñâà
îáùèÿò ïðîöåñ íà èíòåëåêòóàëíî, äóõîâíî è åñòåòè÷åñêî ðàçâèòèå) (Raymond
1976: 90). Êóëòóðàòà å ñîáñòâåíîñò èëè ïðèäîáèâêà, êîÿòî „êóëòèâèðàíèòå“
õîðà è íàðîäè ïðèòåæàâàò, à îñòàíàëèòå – íå. Äà íÿìàø êóëòóðà âñå åäíî äà
íå ïðèòåæàâàø îáðàçîâàíèå è îáíîñêè. Èçâåñòíè îòçâóöè îò òîâà ñõâàùàíå
ñå ñðåùàò è ñðåä ïîëèòèöèòå â Åâðîïåéñêèÿ ñúþç, îñîáåíî êîãàòî ñòàíå äó-
ìà çà èíòåðïðåòèðàíå íà èäåÿòà çà åâðîïåéñêàòà öèâèëèçàöèÿ. Òîâà íà ñâîé
ðåä ïðîâîêèðà ñúîòâåòíè ðåàêöèè â îñòàíàëèÿ ñâÿò.
Òðåòîòî ñåìàíòè÷íî ïîëå íàé-÷åñòî ñå èçïîëçâà îò áèçíåñ êîìïàíèè-

270
 Èâåëèíà Âàòîâà Èäåíòè÷íîñò è êóëòóðà...

òå (îñîáåíî òðàíñíàöèîíàëíèòå) è êîðïîðàöèèòå ñ öåë äà ñå èíòåãðèðàò õî-

ðàòà â ðàáîòíàòà ñðåäà èëè çà äà ñå ðåøàâàò îñíîâíè âúïðîñè, ñâúðçàíè ñ ìå-
íèäæìúíòà (êîðïîðàòèâíà, àäìèíèñòðàòèâíà, îðãàíèçàöèîííà, ôèðìåíà
êóëòóðà). Òàêà êóëòóðàòà ñå ïðåâðúùà ⠄íåôîðìàëíà ñèñòåìà îò íàãëàñè è
öåííîñòè, ñâúðçàíè ñ êîíêðåòíîòî ðàáîòíî ìÿñòî èëè âúâ ôîðìàëíè îðãàíè-
çàöèîííè öåííîñòè è ïðàêòèêè, êîèòî ìåíèäæìúíòúò íàëàãà êàòî „ñïîéêà“,
çà äà ñå èçãðàäè ó ðàáîòíèöèòå ÷óâñòâî çà êîëåêòèâíîñò è îáùíîñò, çà ïðè-
íàäëåæíîñò êúì îíîâà, êîåòî ñå îïðåäåëÿ êàòî „êîðïîðàòèâíà êóëòóðà“
(Weight 1994: 2). Ïîäîáåí ïîäõîä îò ïîçèöèÿòà íà îðãàíèçàöèîííàòà êóëòóðà
èìà ñèëíî âúçäåéñòâèå âúðõó ïðîöåñà íà ôîðìèðàíå íà ìåíèäæìúíòà è êàä-
ðîâàòà ïîëèòèêà â Åâðîïåéñêàòà êîìèñèÿ.
×åòâúðòîòî ïîëå íà ñåìàíòè÷íè èíòåðïðåòàöèè íà ïîíÿòèåòî „êóëòó-
ðà“ âîäè ñâîÿ ïðîèçõîä îò ñõâàùàíåòî íà Òàéëúð (Tylor 1871) çà êóëòóðàòà êà-
òî çà „ñëîæíà öÿëîñò, êîÿòî âêëþ÷âà ïîçíàíèå, óáåæäåíèÿ, èçêóñòâî, ìîðà-
ëè, ïðàâî, îáè÷àè è íàâèöè è âñè÷êè äðóãè ñïîñîáíîñòè è ïðèâè÷êè, êîèòî
÷îâåê ïðèäîáèâà êàòî ÷ëåí íà îáùåñòâîòî“. Òîâà îïðåäåëåíèå äàâà âúçìîæ-
íîñò äà ñå ïðàâÿò îáîáùåíèÿ çà ãîëåìè ÷îâåøêè êîíôèãóðàöèè êàòî ïðèíàä-
ëåæàùè êúì äàäåíà îòäåëíà êóëòóðà (ÿïîíñêà, áúëãàðñêà). Â òàçè èäåÿ èìï-
ëèöèòíî ñå âïèñâà è íå ñúâñåì ÿñíèÿò âúçãëåä çà „àâòåíòè÷íàòà êóëòóðà“, èç-
ãðàäåíà âúðõó àïðèîðíà ñèñòåìà îò çíà÷åíèÿ. Êàêòî îáà÷å îòáåëÿçâà Ñþçúí
Ðàéò (Wright 1994: 27), „àíòðîïîëîçèòå äíåñ ñå îòíàñÿò êðèòè÷íî êúì ïðå-
äèøíèòå ñè êîíöåïòóàëèçàöèè íà ïîíÿòèåòî êóëòóðà – êàòî ñïèñúê îò ïîâúð-
õíîñòíè õàðàêòåðèñòèêè íà åäíà îãðàíè÷åíà ãðóïà èëè êàòî ‘ïî-çàäúëáî÷åíà’
ñèñòåìà îò îáùîñïîäåëÿíè ñìèñëîâè çíà÷åíèÿ. Ñïîðåä òÿõ è äâàòà ïîäõîäà,
èçïîëçâàíè ïî-ðàíî, ñå îñíîâàâàò íà èäåÿòà çà ‘ñïîäåëåíîòî ñìèñëîâî çíà÷å-
íèå’, íî íå îòãîâàðÿò íà âúïðîñèòå ‘äàëè å îáùîñïîäåëåíî’, ‘îò êîãî’, ‘äî êàê-
âà ñòåïåí’, ‘êà꒓. Äíåñ òå èçáèðàò äðóã ïîäõîä: êóëòóðàòà å ìÿñòî çà ñïîð, ò.
å. òÿ ñå âúçïðèåìà êàòî íåïðåêúñíàò ïðîöåñ íà ôîðìèðàíå íà çíà÷åíèÿ, çà
êîèòî ïîñòîÿííî ñå âîäÿò ïðåãîâîðè, ò. å. òåçè çíà÷åíèÿ ïîñòîÿííî ñå äîãî-
âàðÿò. Â öåíòúðà íà òîçè ïðîöåñ ñà åçèêúò, âëàñòòà, èäåîëîãèÿòà è ñúçíàíèå-
òî. Àêöåíòúò ïàäà âúðõó âúçãëåäà, ÷å „êóëòóðàòà“ íå å òî÷íî äåôèíèðàíà, çà-
âúðøåíà öÿëîñò, íèòî îáëàñò, êîÿòî å îòäåëåíà îò ñîöèàëíîòî, à ïðåäñòàâ-
ëÿâà êîíöåïöèÿ, âêëþ÷âàùà ïî çàäúëæåíèå è ñúäúðæàíèåòî, è ñòðóêòóðàòà
íà îáùåñòâåíèòå îòíîøåíèÿ (Goody 1992:11). Ñïîðåä Ò. Òúðíúð (Turner 1993:
417) ïîíÿòèåòî „êóëòóðà“ ñå îòíàñÿ äî „êîëåêòèâíèòå ôîðìè íà îáùåñò-
âåíîòî ñúçíàíèå, ðàæäàùî ñå â êîíòåêñòà íà èñòîðè÷åñêèòå ñîöèàëíè ïðîöå-
ñè“. Çà Ñ. Ðàéò (Wright 1994: 26) òÿ å ïðåäè âñè÷êî „ïîëèòè÷åñêè ïðîöåñ“, êîé-
òî ñúçäàâà îïðåäåëåíèÿ, äèñêóðñè èëè íà÷èíè íà ìèñëåíå è ïîâåäåíèå ÷ðåç
ñïîðîâå è äèñïóòè, êàòî ñå èçïîëçâà åçèêúò è âëàñòòà.
Òàêà äíåøíèÿò àíòðîïîëîãè÷åí ïîäõîä êúì êóëòóðàòà íàñî÷âà âíèìà-
íèåòî êúì äâå ñåðèîçíè íàïðàâëåíèÿ: ïúðâî, êîíöåïöèèòå çà êóëòóðàòà, õà-
ðàêòåðíè çà îòäåëíèòå ñòðàíè èëè ãðóïè îò äúðæàâè-÷ëåíêè íà îáùíîñòòà
(ôóíêöèîíàëíè, êîìåðñèàëíè äåôèíèöèè, çà êîèòî ñòàíà äóìà), è âòîðî, ïî-
ëèòèêèòå è ïðàêòèêèòå íà åâðîïåéñêèòå àäìèíèñòðàòîðè êàêòî ïî îòíîøå-
íèå íà êóëòóðàòà êàòî àãåíò íà åâðîïåèçàöèÿòà, òàêà è ïî îòíîøåíèå íà ñà-
ìàòà àäìèíèñòðàòèâíà êóëòóðà â ñîáñòâåíèòå èì èíñòèòóöèè.
Òîâà çàäúëæèòåëíî íàëàãà ïî-çàäúëáî÷åí ïîëèòè÷åñêè àíàëèç íà âúï-
ðîñèòå íà êóëòóðàòà è íà ñàìàòà êîíöåïöèÿ. Äà ðàçãëåæäàìå êóëòóðíèòå àñ-
ïåêòè íà åâðîïåéñêàòà èíòåãðàöèÿ îò ïîëèòè÷åñêà ãëåäíà òî÷êà, ò. å. äà âúç-

271
 Ñîöèîëîãè÷åñêè ïðîáëåìè 3–4, 2003

ïðèåìåì îáåäèíÿâàíåòî íà Åâðîïà êàòî êóëòóðåí ïðîåêò, ïðåäîñòàâÿ âúç-

ìîæíîñò çà òåîðåòè÷åí ïîäõîä êúì âúçíèêíàëèòå è âúçíèêâàùèòå ñïîðíè
âúïðîñè. Ïîäîáåí àðãóìåíò îáà÷å îòâàðÿ ïðåä íàñ âðàòàòà è çà îùå íåùî –
òîé äåìîíñòðèðà, ÷å âúïðîñúò çà êóëòóðàòà å íåäåëèìî ñâúðçàí è ñ âúïðîñà
çà âëàñòòà. Òîçè ôàêò ÷åñòî ïúòè ñå ïîäìèíàâà èëè ïðåíåáðåãâà â äåáàòà çà
åâðîïåéñêàòà êóëòóðà, êîéòî ñå âîäè âúòðå â ðàìêèòå íà Ñúþçà. Áëàãîäàðå-
íèå íà ìåõàíèçìèòå íà èíåðöèÿòà â òîçè äåáàò êóëòóðàòà ñå îòúæäåñòâÿâà ñúñ
„ñåêòîð“, ñúñ „çîíà“ íà èçêóñòâîòî, êóëòóðíîòî íàñëåäñòâî, èíôîðìàöèÿòà,
îáðàçîâàíèåòî, àóäèîâèçèÿòà è ñïîðòà. Âñÿêà äèñêóñèÿ ïî âúïðîñè, ñâúðçàíè
ñ åâðîïåéñêàòà êóëòóðà, âèíàãè èìà è ñèëåí ïîëèòè÷åñêè ïðèâêóñ, êàêòî è îá-
ðàòíî – èçó÷àâàíåòî íà ïîëèòèêàòà íà Åâðîïåéñêèÿ ñúþç, íàé-îáùî êàçàíî,
âèíàãè ñúäúðæà è äîçà ïåðñïåêòèâà îò ãëåäíà òî÷êà íà êóëòóðàòà. Ôîðìèðà-
íåòî íà åâðîïåéñêà èäåíòè÷íîñò è ñúçäàâàíåòî íà åâðîïåéñêà êóëòóðà ñå
ïðåâðúùàò â åêñïëèöèòíè ïîëèòè÷åñêè öåëè íà êàìïàíèÿòà, êîÿòî â èíñòè-
òóöèèòå íà Ñúþçà ñå íàðè÷à „ïîïóëÿðèçèðàíå íà åâðîïåéñêàòà èäåÿ“.

* * *
Âðúçêàòà ìåæäó èäåíòè÷íîñòòà è êóëòóðàòà å ñèëíî âòúêàíà â èíòå-
ëåêòóàëíàòà èñòîðèÿ íà Åâðîïà.
Êðèçàòà â åâðîïåéñêàòà ìèñúë, à îòòóê è â ïðàãìàòè÷íîòî îòíîøåíèå
êúì èäåíòè÷íîñòòà è êóëòóðàòà â äíåøíèÿ ãëîáàëåí ñâÿò å íå òîëêîâà ñâúð-
çàíà ñ äåáàòà çà íå/ïðåêúñíàòîñòòà íà èñòîðèÿòà, ò. å. çà „êðàÿ íà èñòîðèÿòà“,
à ïî-ñêîðî êàòî ÷å ëè ñå öåíòðèðà îêîëî îòñúñòâèåòî íà êîíêðåòíè îòãîâîðè
íà êîíêðåòíî ñúùåñòâóâàùè ïðîáëåìè. À òîâà ìîæå äà ñå òúëêóâà è êàòî
ìàíèïóëàòèâíî-ñïåêóëàòèâíî ïîâåäåíèå. Òóê ìåäèèòå, êàòî ãëàâåí èçòî÷íèê
íà èíôîðìàöèÿ â ïîñòìîäåðíèòå îáùåñòâà, èìàò èçêëþ÷èòåëíî çíà÷åíèå çà
íåïðåêúñíàòîñòòà íà ïðîöåñà íà îñèãóðÿâàíå íà èíôîðìàöèÿ, à â êðàéíà
ñìåòêà è ïðè ôîðìèðàíåòî íà åâðîïåéñêîòî ìèñëåíå.
Íàé-ñåòíå âçàèìîîòîíøåíèÿòà ìåæäó èäåíòè÷íîñòòà è êóëòóðàòà ñà
ìíîãî òÿñíî ïðåïëåòåíè ñ ïîçèöèÿòà è ðîëÿòà íà êóëòóðàòà âúâ âðåìåòî.
Èäåíòè÷íîñòòà èìà äúëáîêè êîðåíè â ìèíàëîòî, òÿ ñå åêñïåðèìåíòèðà â íàñ-
òîÿùåòî, à ïðèñïîñîáÿâàíåòî êúì íåÿ ñòàâà â áúäåùåòî. Ñàìî ãúâêàâèÿò
ïîäõîä êúì ôîðìèðàíå íà èäåíòè÷íîñòòà áè ïîçâîëèë äà ñå èçâúðøâàò ïîñ-
òîÿííè è íåïðåêúñíàòè ïðîìåíè íà ìèêðî-, ìåçî- è ìàêðîðàâíèùå êàêòî â
îáùåñòâîòî, òàêà è â ñâåòîâíàòà ñðåäà. Ñëåäîâàòåëíî ñîöèàëèçàöèÿòà è îá-
ðàçîâàíèåòî, ïðè öÿëàòà èì îãðîìíà ðîëÿ, êîÿòî èãðàÿò â ñúçäàâàíåòî íà îá-
ùàòà îñíîâà íà åâðîïåéñêàòà èäåíòè÷íîñò, òðÿáâà äà ñå ñúîáðàçÿâàò è ñ óâà-
æåíèåòî è çà÷èòàíåòî íà ðàçíîîáðàçèåòî îò åëåìåíòè, âêëþ÷åíè â òàçè íîâà
èäåíòè÷íîñò. Ìíîãî ñà àñïåêòèòå íà åâðîïåéñêàòà èäåíòè÷íîñò, êàòî ñå çà-
ïî÷íå îò óâàæåíèåòî êúì îáùèòå, ôóíäàìåíòàëíèòå ÷îâåøêè ïðàâà, ïðèîá-
ùåíîñòòà êúì äåìîêðàòè÷íàòà ñèñòåìà è íåéíèÿ öåííîñòåí ìîäåë è ñå ñòèã-
íå äî óâàæåíèåòî è òúðïèìîñòòà êúì ñïåöèôè÷íèòå öåííîñòè è ðåãèîíàëíè-
òå è/èëè êóëòóðíè îñîáåíîñòè íà îòäåëíèòå îáùåñòâà. Ñàìî òàêàâà ìíîãî-
ìåðíà è ìíîãîñòðàííà èäåíòè÷íîñò ìîæå äà ïîçâîëè íà êðåàòèâíîñòòà äà ñå
ðîäè îò ðàçíîîáðàçèåòî.

272
 Èâåëèíà Âàòîâà Èäåíòè÷íîñò è êóëòóðà...

ËÈÒÅÐÀÒÓÐÀ

À í ä å ð ñ ú í, Á. 1998. Âúîáðàçåíèòå îáùíîñòè. ÈÊ „Êðèòèêà è õóìàíèçúì“, Ñîôèÿ.

Á î ð è ñ î â, Î., Â. Ë å ê î â (ñúñò.). 1999. Îñíîâíè äîãîâîðè íà Åâðîïåéñêèÿ ñúþç. Èçä. Ïàðà-
ëàêñ, Ñîôèÿ.
à å ë í ú ð, Ú. 1999. Íàöèè è íàöèîíàëèçúì. Èçä. „Ïàíîðàìà“, Ñîôèÿ.
B e k e m a n s, L. and R. P i c h t (eds.) 1996. European Societies between Diversity and Convergence.
European Interuniversity Press, Brussels.
B r y d e r, T. 1999. A Contribution from Political Psychology. In: Jansen, T. (ed.) Reflections on Euro-
pean Identity. European Commission, Brussels.
D e u t s c h, K. 1966. Nationalism and Social Communication. Cambridge, Massachussetts.
F e r r y, J. - M. 1992. „Pertinence du Postnational“. In: J. Lenoble et N. Dewandre (eds.) L’Europe au
soir du siècle. Identité et démocratie. Editions Gallimard, Paris.
Frontiers: Planning for Consumer Change in Europe. 1996. Henley Center, London.
G o o d y, J. 1992. Culture and its Boundaries: A European View. Social Anthropology, 1(1).
H a l m a n, L. and K e r k h o f s, J. 2001. The European Values Study: Selected Results. In: www.evs.htm
H o b s b a w m, E. 1990. Nations and Nationalism Since 1780. Cambridge University Press.
H o b s b a w m, E. 1993. The Invention of Traditions. Cambridge University Press.
H o f f m a n, S. 1995. The European Sisyphus: Essays on Europe: 1964-1994. Westview, Boulder.
K a r l s s o n, I. 1999. „How to Define the European Identity Today and in the Future?“ In: Jansen, T.
(ed.) Reflections on European Identity. European Commission, Brussels.
L e n o b l e, J. 1994. „Political and Philosophical Reflections on Cultural Models of Society“. In:
Bekemans, L. (ed.) Culture: Building Stone for Europe 2002. European Interuniversity
Press, Brussels.
M i g n õ n, M. 1996. Europe’s Non-Existing Body Politic. Routledge, London.
M o r i n, E. 1990. Penser l’Europe. Editions Gallimard, Paris.
M u t t i m e r, D. 1996. „1992 and the Political Integration of Europe“. In: O’Neil, M (ed.) The Politics
of European Integration. A Reader. Routledge, London.
P o m i a n, K. 1990. L’Europe et ses Nations. Editions Gallimard, Paris.
S m i t h, A. D. 1993. A Nation of Nations – or the Nation of Europe? Journal of Peace Research, 30(2).
T u r n e r, T. 1993. Anthropology and Multiculturalism: What is Anthropology that Multiculturalists
Should Be Mindful of It? Cultural Anthropology, 84.
T y l o r, E. B. 1871. Primitive Culture. N.Y.
W i l l i a m s, R. 1976. Keywords. Fontana, London.
W r i g h t, S. 1994. Anthropology of Organizations. Routledge, London.

Áèîãðàôè÷íà ñïðàâêà: Èâåëèíà Âàòîâà å äîêòîðàíò âúâ ÔÆÌÊ êúì ÑÓ “Ñâ. Êëèìåíò Îõðèä-
ñêè“ è õîíîðóâàí àñèñòåíò â ÍÁÓ. Ñôåðè íà èíòåðåñ: ñîöèîëîãèÿ íà ìåäèèòå è ïóáëè÷íàòà êî-
ìóíèêàöèÿ, þâåíòîëîãèÿ, ñîöèàëíà ïðîìÿíà è èíòåãðàöèÿ, ñðàâíèòåëíè èçñëåäâàíèÿ â îáëàñò-
òà íà êóëòóðàòà. Ïóáëèêàöèè: „Ìåäèè è äúðæàâà“. Â: Æóðíàëèñòèêàòà â òîòàëèòàðíîòî è
ïîñòòîòàëèòàðíîòî îáùåñòâî. ÑÓ „Ñâ. Êë. Îõðèäñêè“ – ÔÆÌÊ, 1995; ñá. Ðåïðîãðàôñêè
ïðàâà (ñúñò.), 2000; ñá. Çàêîíîäàòåëñòâî è áîðáà ñ àâòîðñêîïðàâíèòå íàðóøåíèÿ (ñúñò.),
2000; Êèáåðêóëòóðàòà. Ãîäèøíèê íà ÑÓ „Ñâ. Êë. Îõðèäñêè“, 2001; Ìåíèäæìúíò íà ðàäèîêî-
ìóíèêàöèÿòà. Ãîäèøíèê íà ÑÓ „Ñâ. Êë. Îõðèäñêè“, 2002.

Àäðåñ çà êîðåñïîíäåíöèÿ: Ñîôèÿ 1000, ï. ê. 821.

E-mail: evelyna@internet-bg.net

Ñòàòèÿòà å ïðèåòà çà ïå÷àò íà 2.XII.2003 ã.

273