სომხეთის თანამედროვე მდგომარეობა

ვარიანტი1

სომხეთ–საქართველოს ურთიერთობები

საქართველო და სომხეთი ცდილობდნენ კეთილმეზობლური ურთიერთობის ჩამოყალიბებას

საუკუნეების განმავლობაში. ამ ორ ქვეყანას შორის გარკვეულ საკითხებთან დაკავშირებით არსებობს
სამეზობლო კონკურენცია, თუმცა ბოლო ორი ათწლეულის განმავლობაში, ამ ქვეყნების მთავრობებმა
გადადგეს მთელი რიგი ნაბიჯები რათა განევითარებინათ საერთო ინიციატივები კულტურულ,
ეკონომიკურ და პოლიტიკურ სფეროებში. სამხრეთ კავკასიის რეგიონული ბიურო მხარს უჭერს ორ
ქვეყანას შორის რეგიონულ დიალოგს. სწორედ ამიტომ, ფონდის ოფისმა აღიარებულ პოლიტოლოგებს და
ანალიტიკოსებს, გიორგი თარხან-მოურავს, არსენ ხარატიანს და დავით ჰოვანისიანს სთხოვა
შეეფასებინათ სომხეთ-საქართველოს ურთიეთობები იმ გარემოების გათვალისწინებით, რომ ეს ქყვეყნები
დღესდღეობით სხვადასხვა პოლიტიკური და ეკონომიკური პროექტების ნაწილი არიან. მათი საშინაო და
საგარეო პრიორიტეტები ასევე განსხვავდება ერთმანეთისგან. გადაკვეთის წერტილების და
წინააღმდეგობრივი საკითხების გარდა, ავტორებმა გარკვეული რეკომენდაციები დასახეს თუ როგორ
შეიძლება ამ ორ ქვყენას შორის თანამშრომლობის გაღრმავება.

რელიგია სომხეთში

ქრისტიანობა სომხეთში პირველად შემოიტანეს მოციქულებმა ბართლომემ და თადეოსმა. და ამის გამო

ეკლესიას ეწოდა სამოციქულო.

301 წელს თრდატ III-მ, რომელიც თავდაპირველად დევნიდა ქრისტიანობას, ბრძანა ქრისტიანობის
სახელმწიფო რელიგიად მიღება. სომხეთი გაქრისტიანდა 301 წელს გრიგოლ განმანათლებლის წყალობით.
მომდევნო საუკუნეში ახალგაზრდა ეკლესია თვითმმართველი იყო. შესაბამისი რეფორმები ტარდება
კესარიის კათალიკოს ბარსეგ კესარიელის მიმართ. ქალკედონის კრების შემდეგ სომხებმა უარყვეს
მართლმადიდებლური მიმართულება, რომელმაც სომხები მთელი ქრისტიანული სამყაროსგან
იზოლირება მოახდინა. სომხური ეკლესია საბოლოოდ გამოეყო ბიზანტიურ ეკლესიას 554 წელს.

სომხური ეკლესიის ნაწილი რომს შეუერთდა მე-13 და მე-14 საუკუნეებში.

სომხური ეკლესია არის ქრისტიანული ეკლესია, რომელიც ზოგჯერ განიხილება გრიგორიანულ

ეკლესიად. ტაძრის წინამძღვარია სრულიად სომეხთა კათალიკოსი. სომხურ ეკლესიას აქვს 4 ეპარქია ან
ცენტრი: წმინდა ეჯმიაძინის დედა, დიდი კილიკიის საკათალიკოსო, იერუსალიმის სომეხთა
საპატრიარქო და კონსტანტინოპოლის სომეხთა საპატრიარქო.

უძველესი სომხური სალიტერატურო ენაა ძველი სომხური, რომელიც დღეს მკვდარ ენად ითვლება.
გრაბარი თანამედროვეობაში გამოიყენება როგორც საეკლესიო ენა (ლოცვა, ფსალმუნი, შაშკანი).

განსაკუთრებით ქრისტიანობის გამო, სომხებს საუკუნეების მანძილზე დევნიდნენ და დარბეულობდნენ.

და ქრისტიანობის წყალობით ქვეყანა არ შეითვისეს, არამედ შეინარჩუნეს და წინ წაიწიეს

სომხეთში ყველგან შეგიძლიათ იხილოთ ქრისტიანული სული, ერის ურყევი სული, რომელიც ეხმიანება

1
ისტორიის გამოძახილს, არქიტექტურულ მონუმენტურ ხაჩკარებში, რომლებიც ბოლო დროს

2
განსაკუთრებულ დამწერლობად ითვლებოდა, ეროვნულ სამზარეულოში, რომელიც გადაეცემა თაობიდან
თაობას. თაობას, არ ეშინია ცვლილების.

თავისი რელიგიისადმი მიძღვნილი სომხური გული ყველგანაა.

სომხური რელიგია არის ერის სუნთქვა, ძალა, უდიდესი სიამაყე.

სომხეთ– აშშ–ს ურთიერთობები;

სომხეთ-ამერიკის შეერთებული შტატების ურთიერთობები — მოიცავს სომხეთსა და ამერიკის

შეერთებული შტატებს შორის ორმხრივ დიპლომატიურ ურთიერთობას. 2006 წლის 27 მარტს სომხეთმა
ხელი მოაწერა ხელშეკრულებას შეერთებულ შტატებთან, რომელიც ძალაში შევიდა 2006 წლის 29
სექტემბერს. იმ პირობით, თუ სომხეთის მთავრობა მიაღწევს პროგრესს ურთიერთთანამშრომლობის
პოლიტიკის შესრულების კრიტერიუმე ხელშეკრულება ხუთი წლის განმავლობაში სომხეთს 235
მილიონ აშშ დოლარს შესთავაზებს. 2012-2013 წლებში შეერთებულმა შტატებმა და სომხეთმა დაგეგმეს
პირველი ერთობლივი სამხედრო წვრთნების ჩატარება, რომლის დროსაც სომეხი ჯარისკაცები
გაიწვრთნენ თავიანთი სამშვიდობო ოპერაციებისთვის.
1992 წელს სომხეთმა ხელი მოაწერა სამ ხელშეკრულებას შეერთებულ შტატებთან, რამაც გავლენა
მოახდინა ორ ქვეყანას შორის ვაჭრობაზე. შეთანხმებები იქნა რატიფიცირებული მიერ 1995 წლის
სექტემბერში და ძალაში შევიდა 1996 წლის დასაწყისში. მასში შედის
„შეთანხმება სავაჭრო ურთიერთობებზე“, „ინვესტიციის წახალისების შესახებ ხელშეკრულება“ და
ხელშეკრულება „ინვესტიციების წახალისებასა და დაცვა“ სომხეთს არ აქვს ორმხრივი დაბეგვრის
ხელშეკრულება 1994 წლის კანონი „უცხოური ინვესტიციების შესახებ“ არეგულირებს ყველა პირდაპირ
ინვესტიციას სომხეთში, მათ შორის შეერთებული შტატებიდანაც.

ამჟამად დაახლოებით 70 ამერიკული კომპანია ფლობს ბიზნესს სომხეთში, მათ შორის „Dell“-
ი, „Microsoft“-ი და „IBM“-ი. ასევე ბიზნესს ფლობენ აშშ-ში დაფუძნებული ინფორმაციული
ტექნოლოგიური ფირმების რამდენიმე შვილობილი კომპანიები, მათ შორის „Viasphere Technopark“-ი, „IT
ინკუბატორი“, „Coca-Cola“-ს ჩამოსასხმელი ქარხანა, სამკაულების და ტექსტილის წარმოების
საშუალებები, სპილენძისა და მოლიბდენის რამდენიმე სამთო და ჰოვნანიანის საერთაშორისო
სამშენებლო კომპანიები.
სომხეთის დამოუკიდებლობის მოპოვების შემდეგ, აშშ-მ დაამყარა დიპლომატიური ურთიერთობები ამ
ქვეყანასთან. შეერთებული შტატები ასევე მხარს უჭერს სომხეთს ყველა ისეთ მცდელობაში,
როგორიცაა მთიანი ყარაბაღის კონფლიქტის მშვიდობიანი მოგვარება
და აზერბაიჯანთან და თურქეთთან დახურული საზღვრების გახსნას, რაც ხელს შეუწყობს რეგიონის
კეთილდღეობის განვითარებას. აშშ -ს აქვს მრავალი სავაჭრო ხელშეკრულება სომხეთთან, როგორიცაა
ვაჭრობისა და ინვესტიციის ხელშეკრულება („TIFA“), სავაჭრო ურთიერთობათა შესახებ შეთანხმება, და
ორმხრივი ინვესტიციის ხელშეკრულება („BAT“-ი). შტატები და სომხეთი ხშირად იწვევენ აშშ-სომხეთის
ერთობლივ ეკონომიკურ ჯგუფს („USATF“-ს), რათა განიხილონ საერთო ეკონომიკური და სამთავრობო
საკითხები.
100 წლის წინ სომხეთმა გაუძლო ორწლიან სასტიკ პერიოდს. ამ პერიოდმა, რომელიც ასევე ცნობილია
როგორც სომხების გენოციდი, გამოიწვია 1,5 მილიონზე მეტი ადამიანის დაიღუპვა ოსმალეთის
იმპერიის მმართველობის პერიოდში. შეერთებულმა შტატებმა გენოციდი ოფიციალურად არ აღიარა 2019
წლის 29 ოქტომბრამდე, მანამ სანამ აშშ-ს წარმომადგენელმა პალატამ 405-11 ხმა არ მისცა აღიარების
სასარგებლოდ.

3
კვების მრეწველობა და სოფლის მეურნეობა სომხეთში;

სომხეთის ეკონომიკის ერთ-ერთი მთავარი დარგია. ქვეყანას აქვს 2,1 მილიონი ჰექტარი სასოფლო-
სამეურნეო დანიშნულების მიწის ნაკვეთები, ქვეყნის მიწის ფართობის 72%. ტერიტორიის უმეტესი
ნაწილი მთის საძოვრებია, ხოლო სასოფლო-სამეურნეო დანიშნულების მიწის ნაკვეთები 480 000
ჰექტარია, აქედან 452 900 ჰექტარი სახნავი მიწებია, 27 300 ჰექტარი კი ბაღები და ვენახები. მათ ქვეყნის
ფართობის 16% უკავიათ.

სოფლის მეურნეობა ძირითადად, სომხეთის არათანაბარ რელიეფის ხეობებსა და მთიანეთშია

გავრცელებული, მთის საძოვრები გამოიყენება პირუტყვის გამოსაკვებად. ნაყოფიერი ვულკანური
ნიადაგი საშუალებას იძლევა, რომ გაშენდეს ხორბალი და ქერი. აგრეთვე საძოვრები განკუთვნილია
ცხვრის, თხებისა და ცხენებისთვისაც.მორწყვის შედეგად მოჰყავთ ლეღვი, ბროწეული და გარგარი, ხოლო
ზეთისხილი იზრდება მდინარე არაქსის სუბტროპიკულ და ერევნის ჩრდილოეთით მდებარე ხეობებში,
სადაც გვხვდება უმდიდრესი მეურნეობა. სომხეთი ასევე აწარმოებს ატამს, ნიგოზს და კომშს, ხოლო მისი
კონიაკი მსოფლიო რეპუტაციით სარგებლობს.2006 წელს სომხეთში წარმოებული იქნა 212 500 ტონა
მარცვლეული, 539 500 ტ კარტოფილი, 915 000 ტ ბოსტნეული და ნესვი, 286 000 ტ ხილი და 201,400 ტ
ყურძენი. ყველა ეს მაჩვენებელი (მარცვლეულის გარდა) მნიშვნელოვან ზრდაზე მეტყველებს 1989 წელთან
შედარებით, როდესაც სომხეთმა აწარმოა 200 000 ტ მარცვლეული, 266 000 ტ კარტოფილი, 485 000 ტ
ბოსტნეული, 170 000 ტ ხილი და 119 000 ტ ყურძენი. 2006 წელს მეცხოველეობის წარმოება შეადგენდა 66
800 ტ ხორცს (ხოცვის წონა), 620 000 ტ რძესა და 464 მილიონ კვერცხს․

1920 წლისთვის სომხეთში არსებობდა 20 შედარებით დიდი, რამდენიმე ასეული საშინაო საწარმო და
საკვები ნედლეულის გადამამუშავებელი საწარმო.უფრო განვითარებული იყო ღვინის-კონიაკის დარგი,
სადაც რუსული კაპიტალი ჭარბობდა.1929-1940 წლებში ამოქმედდა არზნის მინერალური წყლის
ჩამომსხმელი, ერევნის საკონსერვო ქარხანა, აიგეჰოვიტის დუღილის ქარხნები, ერევნის და გიუმრის
ხორცის ქარხნები, ერევნის თამბაქოსა და საკონდიტრო-მაკარონის ქარხნები.1995 წლიდან კვების
მრეწველობა ერთ-ერთი წამყვანი ინდუსტრიაა სომხეთში, რომელიც შეადგენს მთლიანი სამრეწველო
პროდუქციის 37%-ს.

მეღვინეობის ინდუსტრია სომხეთში წარმოიშვა მე-20 საუკუნის მეორე ნახევარში. ამჟამად რესპუბლიკის
მეღვინეობა-კონიაკის მრეწველობა აერთიანებს რამდენიმე ათეულ საწარმოს ღვინის მასალის, ღვინოების,
არყისა და კონიაკის (ბრენდის) წარმოებისთვის.აქ არის სხვადასხვა ბრენდის კონიაკები, ჩვეულებრივი და
ცქრიალა ღვინოები, შამპანური, სხვადასხვა სახის არაყი და სხვა ალკოჰოლური სასმელები.

2 ვარიანტ სომხური სამოციქულო ეკლესია

4
სომხური ეკლესია - ერთ-ერთი უძველესი ქრისტიანული ეკლესია, რომელიც მთელი რიგი არსებითი
ნიშნებით განსხვავდება როგორც მართლმადიდებელი, ასევე რომის კათოლიკე ეკლესიებისგან.
რელიგიათმცოდნეები ჩვეულებრივ მას არაქალკედონური აღმოსავლური ეკლესიების ჯგუფს
მიაკუთვნებენ. მისი აღმსარებლობა წარმოადგენს სომეხი ხალხის ეროვნულ სარწმუნოებას.

დაარსდა გრიგოლ განმანათლებლის (+326 წ.) მოღვაწეობის შედეგად, დაარსების თარიღად

ტრადიციულად მიიჩნეულია 301 წელი; დოგმატურად ეფუძნება პირველი სამი მსოფლიო საეკლესიო
კრების გადაწყვეტილებებს და იზიარებს კირილე ალექსანდრიელის ქრისტოლოგიას. არ მოიაზრებს
თავს მონოფიზიტური აღმსარებლობის ეკლესიად. 551-554 წლებში ჩამოშორდა კონსტანტინოპოლის
საპატრიარქოსა და მსოფლიო მართლმადიდებელ ეკლესიას, რაც საბოლოოდ გააფორმა 726 წელს
მანასკერტის კრებაზე. დღესდღეობით სომხეთში 8 ეპარქია მოქმედებს. ეპარქიებითაა წარმოდგენილი ეს
ეკლესია ამერიკის, აზიის, ევროპისა და ოკეანეთის მთელ რიგ ქვეყნებში.

საქართველოში მოქმედებს სომეხთა ეკლესიის საქართველოს ეპარქია, საეპისკოპოსო რეზიდენციით

თბილისში.
მასობრივი ინფორმაციის საშუალებები სომხეთში

სახელმწიფო ადმინისტრაციის ყველაზე მნიშვნელოვანი კომპონენტია სახელმწიფოსა და

საზოგადოებას შორის კომუნიკაციის უზრუნველყოფა. თანამედროვე საზოგადოებრივი ცხოვრების
განუყოფელი ნაწილი გახდა მასმედია.

მე-20 საუკუნის ბოლოს გამოიყო 8 მედია ინდუსტრია: წიგნები, ინტერნეტი, ჟურნალები, ფილმები,
გაზეთები, რადიო, ჩანაწერები და ტელევიზია. უკვე 2000 წელს პოპულარული გახდა კლასიფიკაცია "7
მედია". ბეჭდვა, ჩანაწერები, კინო, რადიო, ტელევიზია, ინტერნეტი და ტელეფონები.

დღეს სომხეთში იზრდება ონლიან მედია, მაგრამ შინაარსის და პროფესიონალიზმის ნავლებობა არის.
სომხეთში, მედია და მათ მიერ ჩამოყალიბებული "მასობრივი აუდიტორია" მიუხედავად საბჭოთა
კავშირის ათწლეულების განმავლობაში მიღებული ისტორიისა, მთლიანად გარდაიქმნა მესამე
რესპუბლიკაში, კერძო მედიის, ლიბერალური ეკონომიკისა და პოლიტიკური პროცესების ფონზე.
ინტერნეტ მედია მნიშვნელოვანი ფაქტორი გახდა სომხეთის მედიის სფეროში 2007 წლიდან. ახლა
ისინი უფრო ხელსაყრელ მდგომარეობაში არიან.

სომხური დიასპორა აშშ–ში;

სომხები ჩრდილოეთ ამერიკაში მე-17 საუკუნის პირველი ათწლეულებიდან დასახლდნენ. 1618 წელს
მოხსენიებული პირველი სომეხის, სპარსელი ჯარისკაცის, ჯონ მარტინის (ჰოჰანეს მარტიკიანი) სახელი,
რომელიც თამბაქოს მოშენებით იყო დაკავებული. შემდეგი ინფორმაცია ამერიკაში მოსული სომეხი
ხალხის შესახებ ეხება ორ სტამბოლელ სომეხ ვერცხლის ოსტატს, რომლებიც ცხოვრობდნენ 1653-1654
წლებში. ისინი ამ ქვეყანაში ოსმალეთის იმპერიიდან ვირჯინიის შტატის გუბერნატორის მიწვევით
მოვიდნენ მეაბრეშუმეობის გასავითარებლად.

5
სომხების ნაკადი ამერიკაში დღემდე გრძელდება ევროპის ქვეყნებიდან, განსაკუთრებით ახლო
აღმოსავლეთიდან.

სომხური თემი შეერთებულ შტატებში სიდიდით მეორეა და ერთ-ერთი საუკეთესოა დიასპორაში

ორგანიზაციული და სათემო აქტივიზმის თვალსაზრისით.

ამჟამად შეერთებულ შტატებში დაახლოებით 1,2 მილიონი სომეხი ცხოვრობს, მათი თითქმის ნახევარი
კონცენტრირებულია ლოს-ანჯელესში, ნიუ-იორკში, დეტროიტში, ბოსტონში, ჩიკაგოში, ფილადელფიაში.
ფრესნო, სან-ფრანცისკო და პროვიდენსი არის ქალაქები, სადაც დიდი რაოდენობით სომხები ცხოვრობენ.

სომხეთის მოსახლეობა;

აღმოსავლეთ სომხეთის ჩრდილოეთი მხარეები რუსეთის იმპერიის შემადგენლობაში შევიდა ოთხ

ეტაპად: 1801-1878 წწ. აღმოსავლეთ სომხეთის სამხრეთი მხარეები კვლავ სპარსეთ-ირანის ნაწილია . 1828
წელს, როდესაც აღმოსავლეთ სომხეთის ერევნისა და ნახიჩევანის მაღაზიები შეუერთდნენ რუსეთს,
ქმნიდნენ სომხურ რეგიონს, მას მხოლოდ 161 ათასი მოსახლე ჰყავდა. 1828-1829 წწ აღმოსავლეთ სომხეთის
სამხრეთ ნაწილებიდან, რომლებიც ჯერ კიდევ სპარსეთ-ირანის ნაწილია, ატრპატაკანის სომხური
დასახლებებიდან დაახლოებით 150 ათასი სომეხი გადავიდა დასავლეთ სომხეთიდან ოსმალეთის
იმპერიის მმართველობის ქვეშ მყოფი სომხეთის რეგიონში, ჩრდილოეთ ნაწილებში. აღმოსავლეთ
სომხეთი, რომელიც რუსეთის იმპერიის ნაწილია. აღმოსავლეთ სომხეთის ერევნის პროვინციაში პირველი
აღწერა ჩატარდა 1897 წლის პირველი რუსულენოვანი აღწერის ფარგლებში, რომლის მიხედვითაც ამ
პროვინციის მთლიანი მოსახლეობა შეადგენდა 798 ათასს. პირველი მსოფლიო ომის წინა დღეს (1913 წ.)
აღმოსავლეთ სომხური პროვინციის ერევნის მოსახლეობა 1 მლნ. 1918 წელს დასავლეთ სომხეთიდან
სამხრეთ კავკასიის სხვადასხვა მხარეში 302 000-მდე სომეხი გადავიდა აღმოსავლეთ სომხეთის სომხურ
პროვინციაში, რომელიც იქ შეიქმნა მაისში.

თუმცა 1920 წელს სომხეთ-თურქეთის ომის, შიმშილის, რუსეთში ემიგრაციის გამო მოსახლეობა კვლავ 720
ათასამდე შემცირდა 1920 წელს. 1 მილიონი აღადგინეს მხოლოდ 1930 წელს.

საბჭოთა პერიოდში სომხეთის მოსახლეობა სწრაფად იზრდებოდა. 1920-1991 წლებში მოსახლეობა 4,9-
ჯერ გაიზარდა და 3,57 მლნ.[ფაქტი? მიწისძვრის გამო (25 ათასი ადამიანი დაიღუპა) ემიგრაციის გამო
რესპუბლიკის მოსახლეობა შემცირდა დაახლოებით 800 ათასით, აქედან 475,8 ათასი 1992-1994 წლებში.

არცახი გაიზარდა 4,5-ჯერ, ქალაქის მოსახლეობა 17,1-ჯერ, ხოლო სოფლის მოსახლეობა 1,95-ჯერ. 1990-
2009 წლებში მთლიანმა ბუნებრივმა მატებამ შეადგინა 423 ათასი ადამიანი (12%). 2010 წელს მუდმივი
მოსახლეობის 34,4% ცხოვრობდა ერევანში, სომხეთის არარატის, არმავირის, კოტაიკის და შირაქის
თითოეულ რეგიონში. მოსახლეობის თითოეული 8,6-8,7%, გეღარქუნის რაიონში - 7,4%, არაგაწოტნის,
სიუნიქისა და ტავუშის თითოეულ რაიონში - თითო 4,1-4,7%, ხოლო ვაიოც ძორის რეგიონში 1,7%.

1976 წელს სომხეთის მოსახლეობა 2000 წელს 4650 მილიონს მიაღწევდა, სიმჭიდროვე 156 კაცი/კმ/სთ,
რესპუბლიკის მოსახლეობის 80% ქალაქებში უნდა ცხოვრობდეს, ერევნის მოსახლეობა კი 1,2 მილიონზე
მეტი. პროგნოზები არ განხორციელდა სპიტაკის მიწისძვრის, ენერგეტიკული კრიზისის, არცახის ომის,
ეკონომიკური ბლოკადის, ემიგრაციისა და დაბალი შობადობის გამო.

6
2022 წლის 1 იანვრის მონაცემებით, სომხეთის დე იურე მოსახლეობა დაახლოებით 2,9 მილიონი
ადამიანია

3ვარიანტი

ჯავახეთის ეთნო–კონფესიური რეალობა;

რეგიონის გეოგრაფიული მდებარეობის გამო, არაერთხელ შეიცვალა მისი ტერიტორიული საზღვრები.

მუდმივად იცვლებოდა ასევე მოსახლეობის სტრუქტურა და რაოდენობა. ქართულ ისტორიულ წყაროებზე
დაყრდნობით, რეგიონში ოსმალეთის იმპერიის გაბატონებამდე, მოსახლეობის უმეტესობას ეთნიკურად
ქართველები შეადგენდნენ, თუმცა XV და, განსაკუთრებით, XVI საუკუნიდან დაწყებული XX საუკუნის 39
ჩათვლით, ვითარება მნიშვნელოვნად შეიცვალა როგორც მოსახლეობის ეთნიკური და რელიგიური
კუთვნილების, ასევე ზოგადი რაოდენობის თვალსაზრისით.

XIX საუკუნის პირველ ნახევარში რეგიონის რაოდენობრივი და ეთნიკურ-კონფესიური მდგომარეობა უკვე

მნიშვნელოვნად შეცვლილია. ამ პერიოდში მოსახლეობის უმეტესობას ქართული წარმოშობის მუსლიმები
შეადგენენ, ამავე პერიოდში დიდი რაოდენობით გაჩნდა სომხური მოსახლეობაც. კერძოდ, 1829-1831
წლების რუსეთთურქეთის ომის შედეგად, თურქეთიდან დაახლოებით 25,000 სომეხი გადმოსახლდა.
სომხების მიგრაცია თურქეთიდან საქართველოს და, განსაკუთრებით, სამცხე-ჯავახეთის მიმართულებით
მთელი XIX საუკუნის მანძილზე გაგრძელდა, რაც კარგად არის ასახული სხვადასხვა აღწერის
დოკუმენტებში. მაგალითად, თუ 1800 წელს სომხების რიცხვი სამცხე-ჯავახეთში 37,000 შეადგენდა, უკვე
1897 წლისათვის მათი რაოდენობა 67,000 უტოლდებოდა

საომხურ–ქართული ეკლესიების ურთიერთობა;

სსრკ-ს დაშლის შემდეგ საქართველოს მართლმადიდებელ ეკლესიასა და სომხურ სამოციქულო ეკლესიას

შორის გარკვეული პრობლემები გამწვავდა. ისინი, უპირველეს ყოვლისა, დაკავშირებულია სომხურ
საბჭოთა პერიოდში სომხური სამოციქულო ეკლესიისგან ჩამორთმეული მრავალი ეკლესიისა და
რელიგიური სტრუქტურის ბედთან. სსრკ-ს დაშლის შემდეგ რუსეთის მართლმადიდებლურმა ეკლესიამ
გამოაცხადა, რომ პრეტენზია აქვს იმ ეკლესიებსა და შენობებზე, რომელთაგან ყველაზე მნიშვნელოვანი
იყო სომხური წმინდა ნორაშენის ეკლესია თბილისში და წმინდა ნიშანის ეკლესია ახალციხეში. რუსეთის
მართლმადიდებლური ეკლესიის განსაკუთრებული როლის გამო პოსტსაბჭოთა პერიოდში ქვეყნის
სოციალურ და პოლიტიკურ ცხოვრებაში, საქართველოს ხელისუფლება ვერ იღებს შესაბამის პოლიტიკურ
გადაწყვეტილებას ამ რელიგიური და არქიტექტურული ძეგლების სომხური სამოციქულო ეკლესიისთვის
გადაცემის შესახებ. .

2006 წელს რუსეთის მართლმადიდებლურმა ეკლესიამ გამოაცხადა კიდეც, რომ ქმნიდა ახალ ეპარქიას,
რომელიც ქვემო ქართლის სამხრეთ ნაწილთან ერთად, საქართველო, სივრცით მოიცავდა სომხეთის
ზოგიერთ ჩრდილოეთ რეგიონს, სადაც ის დაცულია. რამდენიმე არამოქმედი ტაძარი. 2008 წელს
სომხეთის პრემიერ-მინისტრი ტიგრან სარქისიანი თბილისში ცოტა ხნის წინ ვიზიტისას რამდენიმე
7
ქართველ ოფიციალურ პირთან ერთად წმინდა ნორაშენის ეკლესიას ეწვია, მაგრამ მისი ვიზიტის შემდეგ
ტაძრის სომხურ სამოციქულო ეკლესიას დაუბრუნდა პროგრესი.

სხვა საკითხია სომეხთა სამოციქულო ეკლესიის საქართველოს ეპარქიის სტატუსი, რომელსაც, ისევე
როგორც ყველა სხვა რელიგიას ამ ქვეყანაში, არ აქვს საჯარო სამართლის იურიდიული პირის სტატუსი.
არც სომხური ეკლესია და არც სხვა რელიგიური კონფესიები საქართველოში არ ეთანხმებიან
დარეგისტრირებას ფონდებად ან კერძო სამართლის სუბიექტებად.

თუმცა, მიუხედავად ამ პრობლემებისა, არც სომეხთა სამოციქულო ეკლესიას და არც საქართველოს

მართლმადიდებელ ეკლესიას არ უცდია სიტუაციის გამწვავება ოფიციალურ და საჯარო დონეზე, მათ
დაამყარეს მეგობრული ურთიერთობა. მაგალითად, სომხური სამოციქულო ეკლესიის პატრიარქის,
სრულიად სომეხთა კათოლიკოსის გარეგინ II-ის ოფიციალური ვიზიტი საქართველოში რამდენიმე წლით
გადაიდო. თუმცა 2011 წელს სომეხთა პატრიარქმა ივნისის ვიზიტამდე გაჩნდა ინფორმაცია, რომ
საქართველოში პოლიტიკურ დონეზე მიღებულ იქნა გადაწყვეტილება რამდენიმე ტრადიციული
კონფესიის ორმხრივად მისაღები გადაწყვეტის შესახებ, მათ შორის სომხური სამოციქულო ეკლესიის
ეპარქიაში რეგისტრაცია და შესაბამისი სამართლებრივი სტატუსის მინიჭება, შემცირების გარეშე.
საქართველოს ოფიციალური მართლმადიდებელი ეკლესიის უფლებამოსილებები.

თუმცა, კათალიკოსის საქართველოში ვიზიტის კონკრეტული დადებითი შედეგი მხოლოდ მისი

განხორციელების ფაქტი გახდა, განსაკუთრებით კი ჯავახეთში ვიზიტი. მეტიც, სომეხთა კათალიკოსის
ვიზიტისთანავე საქართველოს პატრიარქმა 60 წლის გარეგინ II საჯაროდ დაადანაშაულა
„ახალგაზრდობაში“ და გამოუცდელობაში. წმიდა ეჯმიაძინის ეპარქიამ თავშეკავებული, მაგრამ საკმაოდ
ორაზროვანი კომენტარით უპასუხა, რომ სომეხთა კათალიკოსი პატივს სცემს და ითვალისწინებს ირაკლი
II-ის „ასაკსა და გამოცდილებას“, მაგრამ შემდეგ მის ქართველ კოლეგებს დაადანაშაულა „საბაზრო
ურთიერთობების“ დამყარებაში სომხური სამოციქულო ეკლესია საქართველოში სომხური ეკლესიების
სტატუსის საკითხში სომხური მხარის მიმართ საპირისპირო მოთხოვნების წამოყენება.

2011 წელი საქართველოს პარლამენტის ივლისის დასაწყისში გამართულ რიგგარეშე სესიაზე ე.წ
„ტრადიციულ რელიგიებს“ საბოლოოდ მიენიჭა საჯარო სამართლის იურიდიული პირის სტატუსი,
შესაბამისი ცვლილებებით ქვეყნის სამოქალაქო კოდექსში. ამან საშუალება მისცა სომეხთა სამოციქულო
ეკლესიას საქართველოში სრულფასოვანი რელიგიური მოღვაწეობა ეწარმოებინა.

‘სომხური საკითხი“ და საერთაშორისო პოლიტიკა;

სომხების გენოციდი — ოსმალეთის იმპერიის მმართველთა მიერ დაგეგმილი და განხორციელებული,

დღევანდელი თურქეთის ტერიტორიაზე მცხოვრები სომეხი მოსახლეობის წინააღმდეგ ჩადენილი

8
დანაშაული 1915-1918 წლებში, რომელიც მოყვა სომეხთა აჯანყებებს. გენოციდის დასაწყისად
ითვლება 1915 წლის 24 აპრილი, როდესაც ოსმალურმა ხელისუფლებამ გადაწყვიტა აჯანყებისათვის
დაესაჯა ეთნიკური სომხები, რომლებიც განუდგნენ მათ სახელმწიფოს და კონსტანტინოპოლში 250-მდე
სომეხი ინტელექტუალი და სომხური დიასპორის მეთაური დააპატიმრა. გენოციდი
განხორციელდა პირველი მსოფლიო ომის მსვლელობისას და მისი დასრულების შემდეგ და ორ ძირითად
ეტაპს მოიცავს: შრომისუნარიან მამაკაცთა მკვლელობა და ქალების, ბავშვების, მოხუცებისა და
შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე პირების დეპორტაცია და სიკვდილი. დეპორტაციისას სომხები
მოკლებულნი იყვნენ საჭმელსა და წყალს, პერიოდულად ადგილი ჰქონდა ძარცვას, გაუპატიურებასა და
მკვლელობას. დაღუპულთა რიცხვი მერყეობს 1-დან 1,5 მილიონამდე.
პარალელურად, ოსმალეთში ხდებოდა ასურელთა და ბერძენთა მასობრივი მკვლელობაც. დაზარალდნენ
სხვა უმცირესობებიც
სრ საგარეო პოლიტიკის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი მიმართულებაა რეგიონული პოლიტიკა,
ურთიერთობები მეზობელ ქვეყნებთან, სომხეთის რესპუბლიკის ინტეგრაციის პროცესები. კ. ბეკარიანმა
განსაკუთრებით მნიშვნელოვან პრიორიტეტად მიიჩნია ურთიერთობა რუსეთის ფედერაციასთან,
როგორც სომხეთის რესპუბლიკის სტრატეგიულ მოკავშირეთან.

არანაკლებ მნიშვნელოვანია სომხეთის რესპუბლიკის ურთიერთობა ძალაუფლების ცენტრებთან, უფრო

სწორედ ამერიკის შეერთებულ შტატებთან, რუსეთის ფედერაციასთან და ევროკავშირთან. სომხეთის
საგარეო პოლიტიკის განუყოფელი ნაწილია ბოლო წლებში განვითარებულ ძალაუფლების ცენტრებთან
ურთიერთობა, განსაკუთრებით ჩინეთთან, ისევე როგორც პოლიტიკა შორეული აღმოსავლეთის
ქვეყნებთან. სხვათა შორის, ბოლო ორი-სამი წლის განმავლობაში საკმაოდ გააქტიურდა კონტაქტები და
ურთიერთობა რამდენიმე ქვეყანასთან: იაპონიასთან, კორეასთან და გარკვეულწილად ინდონეზიასთან.

ახლო აღმოსავლეთთან ურთიერთობაზე საუბრისას პოლიტოლოგმა ეს ჩვენთვის ყველაზე მტკივნეულ

მიმართულებად მიიჩნია ჩვენი თანამემამულეებისთვის იქ არსებული მძიმე ვითარების
გათვალისწინებით.

"სომხეთის რესპუბლიკისთვის 2015 წელს, უპირველეს ყოვლისა, სომხების გენოციდის წლისთავის

ბეჭედი ატარებდა. ბევრი ნაბიჯი, ქმედება, მოლაპარაკება სწორედ ამ წლისთავმა განაპირობა", - განაცხადა
კარენ ბეკარიანმა.

სასამართლო ხელისუფლება სომხეთში

სომხეთის რესპუბლიკის სასამართლო სისტემა, სპეციალიზებული სახელმწიფო ორგანოების სისტემა,

რომელიც ახორციელებს მართლმსაჯულებას სომხეთის ტერიტორიაზე․

სასამართლო ხელისუფლებას აქვს ექსკლუზიური უფლება სახელმწიფო ხელისუფლების სპეციალურ,

დამოუკიდებელ ორგანოებზე, სასამართლოებზე, განიხილოს სამართლებრივი დავები განსაკუთრებული
წესით ადამიანის უფლებების მაგალითის მინიჭების, დაცვისა და აღდგენის მიზნით.

ხელისუფლების დანაწილების სისტემაში სასამართლო ხელისუფლების თავისებურებებია

დამოუკიდებლობა, ავტონომია და გამიჯვნა.

9
სასამართლო და მოსამართლეები არ უნდა იყვნენ დამოკიდებული არც საკანონმდებლო და არც
აღმასრულებელ სახელმწიფო ორგანოებზე, ორგანიზაციებსა და პირებზე და არც ზემდგომ
სასამართლოებზე. სასამართლოები ასრულებენ თავიანთ ფუნქციებს ყოველგვარი გავლენისა და გავლენის
გარეშე.სასამართლოები ფუნქციონირებენ ყოველგვარი დაქვემდებარების გარეშე, კანონით მათთვის
მინიჭებული უფლებამოსილების საფუძველზე. სასამართლოების მიერ მიღებული გადაწყვეტილებები
განუყოფელია, მათ არავის თანხმობა არ სჭირდებათ. სასამართლოს გადაწყვეტილება, რომელიც კანონიერ
ძალაშია, ყველასთვის სავალდებულოა.

სასამართლო სისტემა არ ექვემდებარება სუს არ ეკუთვნის სხვა სახელმწიფო ხელისუფლების სისტემას.

მაგრამ ეს არ ნიშნავს იმას, რომ სასამართლო სისტემა სრულიად იზოლირებულია სხვა
ხელისუფლებისგან. საკანონმდებლო ორგანო იღებს კანონებს, რომელთა მიხედვითაც ორგანიზებულია
და ფუნქციონირებს სასამართლოები.

სასამართლო დამოუკიდებელი ორგანოა. სასამართლო გადაწყვეტილებებს იღებს სახელმწიფოს სახელით,

წყვეტს კონკრეტულ დავებს, ხელმძღვანელობს კანონით.

სასამართლო არის სახელმწიფოს ყველა სასამართლოს მთლიანობა, რომელიც აერთიანებს ყველა

სასამართლოს, რომელსაც აქვს საერთო პრობლემები, არის ორგანიზებული საერთო პრინციპებით,
მოქმედებს მართლმსაჯულების განხორციელებასთან მიმართებაში. სომხეთის რესპუბლიკის
სასამართლოები იყოფა 2 ქვესისტემად:

• საკონსტიტუციო სასამართლო

• საერთო იურისდიქციის სასამართლოები

(პირველი, სააპელაციო, საკასაციო სასამართლოები), სპეციალიზებული სასამართლოები.

4 ვარიანტი

სომხეთ-ისრაელის ურთიერთობები

სომხეთ-ისრაელის ურთიერთობები — მოიცავს სომხეთსა და ისრაელს შორის ორმხრივ დიპლომატიურ

ურთიერთობას.ისრაელმა და სომხეთმა შეინარჩუნეს დიპლომატიური ურთიერთობა 1991 წლიდან
საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ.1993 წლიდან 2007 წლამდე სომხეთს ემსახურებოდა ისრაელის
საელჩო საქართველოში, თუმცა ცოლაკ მომჯიანი 1996 წელს დაინიშნა სომხეთის საპატიო კონსულად
იერუსალიმში. საბოლოოდ საელჩო იერუსალიმში გადაიტანეს.სომხეთის დამოუკიდებლობის მოპოვების
შემდეგ, სომხეთმა მიიღო მხარდაჭერა ისრაელის მხრიდან და მისი ერთ-ერთი სავაჭრო პარტნიორიც
გახდა. სომხეთის ავიახაზები კვირაში ორჯერ ასრულებენ ფრენებს ისრაელში და სომხეთში ელიან
ისრაელიდან ტურიზმის ზრდას.
„CIA World Fact Book“ -ის თანახმად, სომხეთი იღებს ისრაელის მთელი იმპორტის 4,8% -ს, ხოლო ისრაელი
კი იღებს სომხეთის ექსპორტის 7,1% -ს.
2005 წელს დაფიქსირდა ქვეყნებს შორის სავაჭრო ბრუნვის პიკი, რაც შეადგენდა 103 მილიონ აშშ დოლარს.
2019 წელს ქვეყნებს შორის ვაჭრობა არ აღემატება 60 მილიონ დოლარს. 2019 წლის მონაცემებით,
სომხეთიდან დაახლოებით 500 ტურისტი ყოველწლიურად სტუმრობს ისრაელს.
სომხები ლევანტის ტერიტორიაზე ცხოვრობდნენ დაახლოებით 2 000 წლის განმავლობაში. იერუსალიმის
ებრაული უნივერსიტეტის სომხური ენისა და ისტორიის ლექტორი იოავ ლოეფის

10
თანახმად, იერუსალიმის ტერიტორიაზე სომეხთა დასახლება 301 წლით თარიღდება. ტიგრან დიდი,
რომლის წყალობითაც სომხეთმა მიაღწია ყველაზე დიდ ტერიტორიულ ფართობს, ათასობით ებრაელი
გაგზავნა სომხეთში ძვ.წ. პირველ საუკუნეში.] დღეს ისრაელი იერუსალიმის ძველი ქალაქის სომხურ
კვარტალში მდებარეობს. იერუსალიმის სომხეთის საპატრიარქო დაარსდა 638 წელს და მდებარეობდა
სომხეთის კვარტალში. 2006 წლის კვლევის თანახმად, ძველ ქალაქში 790 სომეხი ცხოვრობდა.
ისრაელმა მხარი დაუჭირა აზერბაიჯანს იარაღითა და სხვა საბრძოლო მასალების გამოყენებას 90-იანი
წლების დასაწყისში სომხეთის წინააღმდეგ მთიანი ყარაბაღის ომის დროს, გეოპოლიტიკური მიზეზების
გამო. ჟურნალის „Turkish Weekly“– ის თანახმად, ისრაელსა და სომხეთს შორის ამ ყველაფერმა
ურთიერთობები გააუარესა
იერუსალიმის სომხეთის საპატრიარქო ნურჰან მანუგიანმა 2013 წელს თქვა, „თუ ისრაელი
აღიარებს სომხურ გენოციდს, ეს არ იქნება მსოფლიოს დასასრული“. იგი ასევე ამტკიცებდა, რომ
იერუსალიმში სომხებს მესამე კლასის მოქალაქეებად ექცეოდნენ

სომხეთის საარჩევნო სისტემა

სახელმწიფო დონეზე სომხეთი ირჩევს სახელმწიფოს მეთაურს - პრეზიდენტს და უმაღლეს

საკანონმდებლო ორგანოს - ეროვნულ კრებას. პრეზიდენტის არჩევა ხდება მოსახლეობის მიერ ხუთი
წლის ვადით. ეროვნული კრება შედგება 131 წევრისაგან, აირჩევა ოთხი წლის ვადით, 41 წევრი
მაჟორიტარული სისტემით და 90 პროპორციულით. სომხეთის ეროვნულ კრებაში ადგილებს
პროპორციული სისტემით იკავებენ იმ პარტიების წარმომადგენლები რომელთაც გადალახული
ექნებათ 5%-იანი ბარიერი. სომხეთს მრავალპარტიული პოლიტიკური სისტემა აქვს. მრავალრიცხოვან
პარტიებს შორის ხელისუფლებაში დამოუკიდებლად მოსვლის შანსი თითქმის არცერთ მათგანს არ
აქვს და ამის გამო მხარეებმა ერთად უნდა იმუშაონ რათა კოალიციური მთავრობა ჩამოაყალიბონ. 2018
წელს, რევოლუციის შემდეგ, პრემიერ მინისტრთან არსებული საარჩევნო რეფორმის კომისიის მიერ
შემუშავებულ კოდექსში ასევე შეტანილი იქნა ცვლილებები საარჩევნო სისტემის რეგულარულ (არა
სარეიტინგო) პროპორციულ საარჩევნო სისტემაზე. თუმცა, ეს პაკეტი ჯერ კიდევ არ არის მიღებული
ՀՀԿ – ს მაჟორიტარი პარლამენტის მიერ. იგივე ცვლილება გათვალისწინებულია 2021 წელს
გამოქვეყნებულ საარჩევნო კოდექსში შესატანი ცვლილებების პროექტში.

მრეწველობა სომხეთში

სომხეთის ინდუსტრიული პოლიტიკა მიზნად ისახავს ეკონომიკური განახლებას, მართვის ინოვაციური

(ინოვაციური) გზების დანერგვას, რაც გაზრდის მოსახლეობის ცხოვრების დონეს, შეამცირებს სიღარიბეს
და დაიკავებს სათანადო ადგილს მსოფლიო ეკონომიკაში.დაგეგმილია კონკურენტუნარიანი პროდუქციის
წახალისება და განვითარება, რომელიც ძირითადად შიდა რესურსებზეა დაფუძნებული,
პრიორიტეტულად, საწარმოების მხარდაჭერა (მიუხედავად საკუთრების), რომლებიც უზრუნველყოფენ
ეკონომიკურ სტაბილურობას საერთაშორისო ბაზარზე კონკურენტული პროდუქტების გაშვებით, ხელს
უწყობენ შიდა და განვითარების განვითარებას. საგარეო თანამშრომლობა, უცხოური ინვესტიციების
მოზიდვა და სამუშაო ადგილების შექმნა.

სომხეთი სამხრეთ კავკასიის ტერიტორიის მხოლოდ 16%-ს იკავებს, თუმცა რთული გეოლოგიური
სტრუქტურის გამო მდიდარია მინერალური რესურსებით.სომხეთში აღმოჩენილია 38-ზე მეტი სახეობის
11
38-ზე მეტი მყარი ლითონი, როგორიცაა მტკნარი წყალი, მაღაროები, ცხელი წყაროები და
მაღაროები.თუმცა რესურსების სახელმწიფო ბალანსი მოიცავს მხოლოდ 18 სახის წინასწარ შეფასებულ
ლითონს, 47 სახეობას არამაღაროს და მინერალურ რესურსებს, როგორიცაა მტკნარი და მინერალური
წყალი.ფერადი ლითონების ჩამოსხმა ცნობილი იყო სომხეთის მთიანეთში მ. თ. ა. III-II ათასწლეულებში
(მეწამორი) განვითარდა სპილენძის, ტყვიის და ოქროს საბადოები.

ეს არის ერთ-ერთი უდიდესი საწარმოო საწარმო სომხეთში, ფოლგის ერთადერთი მწარმოებელი

კავკასიასა და ცენტრალურ აზიაში.GeoProMining, კომპანიების ჯგუფი, რომელიც ეკუთვნის ქარხანას,
გეგმავს დაახლოებით 130 მილიონი აშშ დოლარის ინვესტირებას არარატის ოქროს მოპოვების ქარხანაში
Albion ტექნოლოგიებით ახალი სახელოსნოს მშენებლობასა და ექსპლუატაციაში 2013 წლისთვის.

სომხური სამოციქულო ეკლესიის სტრუქტურა;

სომხური ეკლესია - ერთ-ერთი უძველესი ქრისტიანული ეკლესია, რომელიც მთელი რიგი არსებითი
ნიშნებით განსხვავდება როგორც მართლმადიდებელი, ასევე რომის კათოლიკე ეკლესიებისგან.
რელიგიათმცოდნეები ჩვეულებრივ მას არაქალკედონური აღმოსავლური ეკლესიების ჯგუფს
მიაკუთვნებენ. მისი აღმსარებლობა წარმოადგენს სომეხი ხალხის ეროვნულ სარწმუნოებას.

დაარსდა გრიგოლ განმანათლებლის (+326 წ.) მოღვაწეობის შედეგად, დაარსების თარიღად

ტრადიციულად მიიჩნეულია 301 წელი; დოგმატურად ეფუძნება პირველი სამი მსოფლიო საეკლესიო
კრების გადაწყვეტილებებს და იზიარებს კირილე ალექსანდრიელის ქრისტოლოგიას. არ მოიაზრებს
თავს მონოფიზიტური აღმსარებლობის ეკლესიად. 551-554 წლებში ჩამოშორდა კონსტანტინოპოლის
საპატრიარქოსა და მსოფლიო მართლმადიდებელ ეკლესიას, რაც საბოლოოდ გააფორმა 726 წელს
მანასკერტის კრებაზე. დღესდღეობით სომხეთში 8 ეპარქია მოქმედებს. ეპარქიებითაა წარმოდგენილი ეს
ეკლესია ამერიკის, აზიის, ევროპისა და ოკეანეთის მთელ რიგ ქვეყნებში.

საქართველოში მოქმედებს სომეხთა ეკლესიის საქართველოს ეპარქია, საეპისკოპოსო რეზიდენციით

თბილისში.
დღეს სომხური სამოციქულო ეკლესია იყოფა ოთხ მთავარ საეკლესიო საყდრად - ორ საკათალიკოსოდ და
სამ საპატრიარქოდ:

სომხეთის სამოციქულო ეკლესია, ცენტრით ქ. ვაღარშაპატში, წმ. ეჩმიაძინის მონასტერში. მას სათავეში
უდგას უწმიდესი, უმაღლესი პატრიარქი და სრულიად სომეხთა კათალიკოსი. იგი არის პატივით
უპირველესი ყველა სხვა სომეხ იერარქთა შორის და სრულიად სომეხთა ეკლესიაში საეკლესიო
განსაზღვრებათა და დოგმატთა სიწმიდის მცველი. სრულიად სომეხთა კათალიკოსის უშუალო
დაქვემდებარებაში, სომხეთისა და მსოფლიოს სხვადასხვა ქვეყანაში არსებულ საეპისკოპოსოთა გარდა,
შედის აირარატისა (ცენტრი ერევანში) და დასავლეთ ევროპის (ცენტრი პარიზში) საპატრიარქოები;

„კილიკიის დიდი სახლის საკათალიკოსო“, ცენტრით ლიბანში, ქ. ანტილიასში. მას სათავეში უდგას
უწმიდესი კათალიკოსი, რომელსაც ემორჩილებიან ეპისკოპოსები და აქვს მათი ხელდასხმისა
და მირონის კურთხევის უფლება;

12
იერუსალიმის საპატრიარქო, რომელსაც სათავეში უდგას უნეტარესი პატრიარქი. მისი საყდარი
მდებარეობს ქ. იერუსალიმში (ისრაელი);

კონსტანტინოპოლის საპატრიარქო, რომელსაც სათავეში უდგას უნეტარესი პატრიარქი. მისი საყდარი

მდებარეობს ქ. სტამბოლში (თურქეთში). კონსტანტინოპოლისა და იერუსალიმის საპატრიარქოებს
ამჟამად არა აქვთ საეპისკოპოსო კათედრები.

სრულიად სომეხთა სამოციქულო ეკლესიის მართვის უმაღლესი ორგანოა საეკლესიო-ეროვნული კრება

საერო წარმომადგენელთა მონაწილეობით, რომელიც ფარული კენჭისყრით ირჩევს სრულიად სომეხთა
უმაღლეს პატრიარქსა და კათალიკოსს.

5 ბილ.

სომხეთ–თურქეთის ურთიერთობები თანამედროვე ეტაპზე

სომხეთ-თურქეთის ურთიერთობები დაძაბულ ვითარებაშია მთელი რიგი ისტორიული და პოლიტიკური

საკითხების გამო, მათ შორის თურქეთის მიერ სომხეთის გენოციდის უარყოფა, აზერბაიჯანის მიერ
თურქეთის მხარდაჭერა ყარაბახის კონფლიქტში და ა.შ. მიუხედავად იმისა, რომ ორ ქვეყანას შორის
დიპლომატიური ურთიერთობა არ არსებობს, 2009 წლის 10 ოქტომბერს ცნობილი გახდა, რომ სომხეთი
და თურქეთი შეთანხმდნენ ორმხრივი დიპლომატიური აღიარების დამყარებაზე . ამასთან, სომხეთის
მიერ გადადგმული ნაბიჯი დიპლომატიური ურთიერთობების ნორმალიზებისათვის წარუმატებელი
აღმოჩნდა, რადგან თურქეთმა თავიდანვე აჩვენა, რომ არ აპირებს ახალი შეთანხმებების რატიფიცირებას
მანამ, სანამ არბაზის საკითხი აზერბაიჯანის სასარგებლოდ არ გადაწყდება. დღეს თურქეთსა და სომხეთს
არაფორმალური ურთიერთობა აქვთ. თუმცა უნდა აღვნიშნოთ, რომ თურქეთ-სომხეთის ურთიერთობები
— მიუხედავად იმისა, რომ 1991 წელს თურქეთმა ერთ-ერთმა პირველმა აღიარა სომხეთის
დამოუკიდებლობა საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ, დიპლომატიური ურთიერთობა საკმაოდ
დაძაბული რჩება. 2018 წელს თურქულ პრესაში გამოქვეყნებულმა პუბლიკაციებმა სომხეთისა და სომხეთ-
თურქეთის ურთიერთობების შესახებ არსებითი ცვლილება განიცადა. წარსულში ძირითადად იყო
ინფორმაციული პუბლიკაციები, მაგრამ ანალიტიკური სტატიები, შეფასებები და ოფიციალური პასუხები
თითქმის არ არსებობდა. ეს განპირობებულია თურქეთის საგარეო პოლიტიკური პრიორიტეტებით, სადაც
სომხეთი არ არის პრიორიტეტი. თურქეთის ოფიციალურმა წარმომადგენლებმა აზერბაიჯანში
გაკეთებულ ერთობლივ განცხადებებში მოიხსენიეს სომხეთი, ძირითადად მთიანი ყარაბაღის
კონფლიქტის კონტექსტში.

სომხეთის და თურქეთის ურთიერთობები ნაწილობრივ შეიცვალა 2018 წელს. გაზაფხულზე, როდესაც

სომხეთში ხელისუფლების შეცვლამ მიიპყრო თურქული მედიის ყურადღება. თურქი ჟურნალისტები
ეწვივნენ სომხეთს რიგგარეშე საპარლამენტო არჩევნების გასაშუქებლად. თურქმა ანალიტიკოსებმა და
ექსპერტებმა გამოაქვეყნეს არაერთი სტატია, რომლებითაც შეეძლოთ გაეგოთ სომხეთში
განხორციელებული ცვლილებების გავლენა სომხეთ-თურქეთის ურთიერთობებზე, მაგრამ თურქეთის
საგარეო საქმეთა სამინისტრომ ოფიციალური განცხადება არ გააკეთა.

ყარაბაღის კონფლიქტის ანატომია

13
 აზერბაიჯანსა და სომხეთს შორის არსებული ტერიტორიული დაპირისპირება, რომელიც მთიანი
ყარაბაღის კონფლიქტის სახელწოდებით არის ცნობილი, სამხრეთ კავკასიის რეგიონის, აგრეთვე, ახლო
აღმოსავლეთის სტაბილურობას ხშირად არყევს. ეს არის ერთი მხრივ, სახელმწიფოთაშორისი კონფლიქტი
აზერბაიჯანსა და სომხეთს შორის, მეორე მხრივ, შიდასახელმწიფოებრივი, სეპარატისტული კონფლიქტი
დე ფაქტო ყარაბაღის ხელისუფლებასა და ბაქოს შორის. ყარაბაღის კონფლიქტი რეგიონში ერთადერთი
კონფლიქტია, რომელსაც არ ჰყავს ე.წ. მშვიდობის შემნარჩუნებელი. აზერბაიჯანსა და სომხეთს შორის
ომის განახლების რეალობის წინაშე სამხრეთ კავკასიის რეგიონი 27 სექტემბერს დადგა2 , როცა დაიწყო
მასშტაბური სამხედრო მოქმედებები მთიან ყარაბაღსა და აზერბაიჯან-სომხეთის საზღვარზე. გავრცელდა
ინფორმაცია, რომ ორივე მხარეს ათობით დაღუპული და დაჭრილი იყო. თავდაპირველად, გაჩნდა
განცდა, რომ შეტაკება არ იქნებოდა ხანგრძლივი და ისეთივე ერთეული წერტილოვანი დარტყმები
განხორციელდებოდა, როგორიც იყო მაგალითად, მიმდინარე წლის ივლისში თოუზის რაიონში (განჯა-
ყაზახის რეგიონი), თუმცა, მას შემდეგ რაც ორივე მხარემ საომარი მდგომარეობა გამოაცხადა და
საარტილერიო სროლებმა ნელ-ნელა კონვენციური ომის ფორმები მიიღო, საერთაშორისო საზოგადოება
მიხვდა, რომ საქმე აქვს კონფლიქტთან, რომელიც შესაძლოა სომხეთსა და აზერბაიჯანს შორის
სრულმასშტაბიან ომში გადაიზარდოს. ყარაბაღის კონფლიქტს მრავალი განზომილება აქვს. გარდა
ეთნიკური დაპირისპირებისა, აქ ვაწყდებით გეოპოლიტიკურ „თამაშებს“ დიდ ძალებს შორის (რუსეთის
ფედერაცია, თურქეთი, ირანი), მსოფლიო ლიდერობის დეფიციტს (გზა უნიპოლარული საერთაშორისო
სისტემიდან მულტიპოლარულ სისტემამდე), დიპლომატიისა და მედიაციის სისუსტეს, მძიმე
ჰუმანიტარულ პრობლემებს და ისედაც რთულ რეგიონს, რომლიც ამ კონფლიქტის მძევალი გახდა.

ზერბაიჯანი და სომხეთი მეზობელი ქვეყნებია, მაგრამ ყარაბაღის კონფლიქტის გამო მათ

დიპლომატიური ურთიერთობა არ აქვთ.

ოფიციალურ დონეზე სამთავრობო ურთიერთობები მათ შორის 1918-1921 წლებში დაიწყო,

როდესაც რუსეთის იმპერიის დაშლის შემდეგ სომხეთის პირველი და აზერბაიჯანის
დემოკრატიული რესპუბლიკები შეიქმნა.

ამის შემდეგ ორივე რესპუბლიკა საბჭოთა კავშირის ნაწილი გახდა. 1988 წელს, როდესაც საბჭოთა
კავშირი უკვე დაშლის პირას იყო, მთიან ყარაბაღში სიტუაცია გაუარესდა. ყარაბაღი აზერბაიჯანის
შემადგენლობაში მყოფი ავტონომიური რეგიონი იყო და მოსახლეობის დიდი ნაწილი ეთნიკური
სომეხი იყო. დაიწყო ყარაბაღის ომი, 1994 წელს კი ხელი მოეწერა ზავის ხელშეკრულებას.

თუმცა სომხეთმა და აზერბაიჯანმა შეთანხმებას ვერ მიაღწიეს, კონფლიქტი გაყინულად მიიჩნევა,

ორი ქვეყნის საზღვრები ერთმანეთისთვის დახურულია, ურთიერთობები კი – დაძაბული.

14
ინტენსიური მოლაპარაკებები 2018-2019 წლებში ეუთოს მინსკის ჯგუფის შუამავლობით
გააქტიურდა, კერძოდ, გამოითქვა ერთობლივი ინიციატივა ”ხალხის მშვიდობისთვის
მოსამზადებლად”, რომელიც ჯერჯერობით რეალურად ვერ განხორციელდა.

ჩ
დამოუკიდებლობის მოპოვების შემდეგ სომხეთის საგარეო პოლიტიკა ორსახოვანია. ქვეყანა ცდილობს
შეინარჩუნოს მეგობრული ურთიერთობა, როგორც ირანსა და რუსეთთან, ასევე აშშ-სთან
და ევროპასთან[1]. ამასთანავე სომხების გენოციდისა და მთიანი ყარაბაღის კონფლიქტის გამო შეწყვეტილი
აქვს დიპლომატიური ურთიერთობები მეზობელ აზერბაიჯანთან და თურქეთთან. სომხეთი 40-ზე მეტი
საერთაშორისო ორგანიზაციის წევრია, მათ შორის: გაერო, ევროპის საბჭო, დსთ, ევროპის უშიშროებისა და
თანამშრომლობის ორგანიზაცია, ნატო-ს პარტნიორობა მშვიდობისათვის, ჩრდილო-ატლანტიკური
თანამშრომლობის საბჭო, საერთაშორისო სავალუტო ფონდი, საერთაშორისო რეკონსტრუქციისა და
განვითარების ბანკი, მსოფლიო სავაჭრო ორგანიზაცია, ფრანკოფონია, ევრაზიული ეკონომიკური
საზოგადოება და მიუმხრობლობის მოძრაობა.

სომხეთის ბუნებრივი რესურსები

სომხეთს არ აქვს ნავთობის ან ბუნებრივი აირის რეზერვი და ამჟამად ამ ყველაფრის იმპორტი

ხდება რუსეთიდან. ირან-სომხეთის ბუნებრივი აირის მილსადენს ასევე შეუძლია უზრუნველყოს ქვეყანა
ბუნებრივი აირით.ეს ყველაფერი კი თავისმხრივ უზრუნველყოფს სომხეთისთვის ენერგეტიკულ
უსაფრთხოებას, როგორც ალტერნატივას რუსეთის იმპორტის გარდა. ბუნებრივი აირის მილსადენი
რომლის იმპორტიც რუსეთიდან ხდება, გადის საქართველოს საზღვარზე.
წიაღისეული საწვავის ნაკლებობის მიუხედავად, სომხეთს ელექტროენერგიის წარმოების მნიშვნელოვანი
რესურსი აქვს. სომხეთს აქვს ელექტროენერგიის ჭარბი ტევადობა მას შემდეგ, რაც მძიმე პოსტსაბჭოთა
კრიზისი დადგა ქვეყანაში 90-იანი წლების შუა პერიოდში. მეწამორის ატომური

15
ელექტროსადგური უზრუნველყოფს ქვეყნის ელექტროენერგიის 42.9% -ს. სომხეთი გეგმავს ახალი
ატომური ელექტროსადგურის აშენებას, რათა მოხდეს მეწამორის ელექტროსადგურის ჩანაცვლება,
რომელიც 1979 წელს აშენდა. ქვეყანას ასევე აქვს თერთმეტი ჰიდროელექტროსადგური და გეგმავს
გეოთერმული ელექტროსადგურის აშენებასაც.
დამოუკიდებლობის მოპოვების შემდეგ, სომხეთმა ხელი მოაწერა ევროკავშირის ენერგეტიკულ
დოკუმენტს 1991 წლის დეკემბერში, დოკუმენტი ახლა ცნობილია როგორც ენერგეტიკის ქარტიის
ხელშეკრულება, რომელიც ხელს უწყობს გლობალური ენერგეტიკული ბაზრების ინტეგრაციას.
ბუნებრივი აირი წარმოადგენს ენერგიის მთლიანი მოხმარების დიდ ნაწილს სომხეთში, რაც შეადგენს 50%
-ს და არის ზამთრში გათბობის ძირითადი საშუალება. „გაზპრომ სომხეთი“ (გაზპრომის საკუთრებაა)
ფლობს სომხეთის შიგნით არსებული ბუნებრივი აირის მილსადენების ქსელს. სომხეთის
თბოელექტროსადგურები (რომლებიც სომხეთს ელექტროენერგიის დაახლოებით 24% -ს აწვდიან)
ბუნებრივ აირზე მუშაობენ, რაც სომხეთს დამოკიდებულს ხდის იმპორტირებულ რუსულ გაზზე.

16