-- - -

52 ı.uıı.. ôZG0RL0K. 00Ş0NMEKTIRI MART P4ISAH 2016 I YIL 1D I FiYATI: 12 TL

'

,� -
 Y
eni bir sayı ile karşınızdayız. Dergimize olan yoğun i lgi her sayıda artmakta... Bizler de bu i lgi
karşısında kayıtsız durmayıp dergiyi içerik ve tasarım anlamında yen ilemeyi sürdürüyoruz.

Bu sayıda m itoloji konusunu ele aldık. Her y ı l düzenlediği miz ve artık geleneksel hale gelıniş olan
J\1itoloji Günleri etkinliğimizdeki sunun1lardan sizler için seçmeler yaptık. Bu nedenle, bu sayı özel
bir sayı oldu. Mitolojiyi günüınüz disiplinleri ile ele alan bu yazılar sizi hem t arihin karanlık koridor­
larına sürükleyecek hem de düşünmeye sevk edecektir.

Dergi takipçilerimiz için yeni bir haber vern1ek istiyorurn. Mart ayından itibaren raflarda olan God­
Father sinema dergisi okuyucuları ile buluştu. Derginin hem tarihsel hem de felsefi/psikanalitik içe­
riği ile sinema dünyasına farklı bir boyut katacağına inanıyoruz. Popüler bir sinema dergisinden öte
filmlerin, dizilerin, yönetmenlerin, kısa filmlerin analizinin yapıldığı söyleşi ve kısa notları ile okuyu­
cuya sinemanın her türlü kokusunu tattıracak bir dergi olacaktır GodFather dergisi.

Keyifli okumalar...

Düşünbil Dergisi

fac b ok.c:ım/dusunhıltlergis1 f\\ ıtter �om/du unbildergi ı

iKi :\YI.lK l·n \]·.H: nu�c.I!'l in t.ıgnım.,om/JU5unbıldcrgı i uutub..-.,, m/dusl.lflbildergi ı

Yıl 10 /Sa y ı 52 / Mart-Nisa11 2016 · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · ·· · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · ·· · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · ·· · · · · · ·

Sahibi & Sorumlu Yali İsleri

1
Üyelik Koşullan '\'eb: www.dusunbil.coın
Olcay Yılmaz Yıllık Üyelik: 90 TL E-posta: dusunbil@hotmail.coın
Yıllık Yurt Dışı: 55 Euro Abonelik -ve Dergi Satış: kitap.dusunbil.com
Genel Yayın Yönetmeni Kütüphanelere, Kuruın ve Kuruluşlara Düşünbil Akademi: akademi.dusunbil.com
Okay Yılınaz Yıllık Üyelik: l 40 TL

Baskı: Özyurt Matbaacılık

Yayın Koordinatörü ISSN: 1309-3304
Ceınre Topcu Adres: Zübeyde Hanım Mah Büyük
PTT Posta Çeki No: 55 74 932 Sanayi 1 .Cad. Süzgün Sk. No: 7
İletişim ve Halkla İlişkiler Türkiye İş Bankası: 3498- l 66572 İskitler / Altındağ / ANKARA
Okay Bağır IBAN: T R790006400000134980166572
İzn1ir- Stadyuın Şb. Olcay Yılınaz Telefon: +90 312 384 l 5 36
Grafik I Tasarım
Olcay Yılınaz Adres: Atatürk Bulvarı Engürü İş Hanı 107/71 Basıın Tarihi: Mart 2016
K ızılay - Çankaya/ Ankara
Telefon: ( l 3.00- 19.00 arası): 0.534 328 06 46

Makalelerde dile getirilen düşüncelerden ve kaynakların do�ruluğundan yazarlar sorumludur. Düşünbi1C:ie yayınlanan yazılar dergi yönetiminden izin alınmaksızın
internet dahil herhangi bir yayın organında }'ayınlanamaz, çoğaltılamaz ve kaynak gösterilmeden kullanılamaz.

Dl
• • •

CiN DEKiLER
� . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . ...... . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . .. . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . .

KANT iLE iDEALiST 4 CAMUS, ZIZEK VE BAUDRILLARD ÜÇGENİNDE MİTOLOJİK

BiR YOLCULUK KAHRAMANLARLA 21. YÜZYIL İNSANiNi TANIMA ÇALIŞMASI
48 ŞÜKRÜ ALKAN SEVİLCAN BAŞAK ÜNAL

HÜMANİST MARKSİZM
7 HOMEROS'UN BÜYÜLÜ VAZIN DÜNVASI
VE BUDİZM
51 ABDULLAH ŞEVKİ
YARD. DOÇ. DR. EMİNE SONAL

12 KÜLTÜRLERARASI TİYATRONUN ANA KAVNAGI

ÖZGÜR İRADE BİR OLARAK MİTOLOJİ
HALİSÜLASYONDUR, ... SELEN KORAD BiRKiYE

56 CHING-HUNG WOO
ÇEVİREN: BURAK HELVACIOGLU 16 MİTLER, MASALLAR, SEMBOLLER VE SANAT
ESRA SAGLIK

NIETZSCHE DALi'Yi
NASIL ETKİLEDİ? 19 MİTOJİLERDE "YENİDEN DOGUM'' SİMGEGİLİÖİ
MAGDALENA SCHOLLE VE MİSTİSiZM ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ
58 ::çEVlnEN: ZEYNEP SENEL GENCER YAD. OOÇ. DR. MEHMET KASIM ÖZGEN
 DÜŞÜNBİL ÜNİVERSİTE TEMSİLCİLERİ

Dergiınizin teınsikisi olnıak istiyorsanız felsefeye ilgi

duyınanız yeterlidir.

Teınsilcilerinıizin aynı zamanda dergimizin aboneleri

İKİ AYLIK FELSEFE DERGİSİ olmasını istiyoruz. Bu sayede dergimizi rahatlıkla
takip edebileceksiniz. Bütün ten1silcilerimiz sem­
pozyuınlara ücretsiz katılabilirler. Senıiner, kamp
ve konaklamalı etkinliklerde ise temsilcilerimiz için
%40 oranında indiriın yapıyoruz. Bunların yanında
Düşünbil Dergisi'nin referansı ve desteği her zaıuan
yanınızda olacak.

Teınsikilerimizden bek.Jediğiıniz bazı görevler de var.

Düzenleyeceğiıuiz etkinliklerde görev alınak, hem
bu çalışınalara katkı sağlaınanız için hem de orga­
nizasyon aşamasında teınsilcilerimizin de tecrübe
kazanınası, birbirin1izi daha yakından tanıyabiln1ek
adına öneınli bir adım. Ayrıca etkinliklerimizin
duyurusunda katkı sağlaınak için sosyal ınedya hesa­
bınızda etkinlik haberini, Facebook etkinlik sayfasını
paylaşabilir ve arkadaşlarınızı davet edebilirsiniz. Bazı
etkinliklerde üniversitenizde, yönetiın tarafından
uygun görülen yerlere, etkinlik afişini asmanızı rica
edebiliriz.

Bunun dışında üniversitedeki hocalarınız ile Düşünbil

Üniversite Temsilcisi olarak iletişimde olnıanız
DüşünbiJ için çok önemli. Hocalarla iletişim halinde
oltnak, pek çok konuda bilgiye ve yeni fikirlere ulaş­
manın yollarını daha kolay bulmanızı sağlayacak ve
üniversitenizde Düşünbil'in tanınırlığını arttıracaktır.
Ayrıca her sayıda değişen dosya konun1uza göre, ho­

31 MİT VE MEKAN: ANTİK YUNAN MİTLERİNİN calarınızdan yazı isteyebilir, ilgili olan etkinlikleriınize

MEKANSAL İZLERLE İLİŞKİLERİ ÜZERİNE BİR konuşmacı olarak davet edebilirsiniz.

DUŞUNME
.. ..

Dergiınizde, dosya konusu ile ilgili olarak, yayınlan­

masının yararlı olduğunu düşündüğünüz yabancı
H. IBRAHIM ALPASLAN - DUYGU KÜSE
dildeki yazıları bize iletebilirsiniz. Eğer uygun zanıa­
nınız varsa çevrilınek için hazır ettiğin1iz metinlerin

36 YABANGILAŞMIŞ DENİZ TANRISI: çevirisini yapabilirsiniz.

FRANZ KAFKA'NIN POSEIDON'U Düşünbil'in bir parçası olınak, daha geniş kitlelere
ulaşnıasına ve tanınırlığının artınasına katkı sağlaınak
FATMA DORE
için daha başka yapmak istedikleriniz olduğunda
fikir alışverişimiz devanı edecektir. Tenısilcilerimiz-

40 NUH TUFANI VE DÜNYA MİTLERİNDEKİ TUFAN OLAYLARI le arkadaşça bir ilişki kurınak ve birbirimize kolay
ulaşabilir durunıda oln1ak istiyoruz. Sizin de ilginiz ve
OLCAY BAGIR zaınanınız varsa aşağıdaki iletişim forınunu doldura­
rak dusunbil [at] hotınaiJ.con1 adresine gönderebilir­
siniz. Gönderdiğiniz forrn, değerlendirmeye alınacak
ve geri dönüş yapılacaktır. Eğer şiındi yapabileceğinizi

43 ETiKETSiZ YAŞAM VE FELSEFE

. .

düşünür, sonradan aksilikler olursa bile hiç sıkıntı

hissetıneden bize iletebilirsiniz. Üniversite temsilciliği
CAN MURAT DEMİR her şeyden önce bir gönüllü çahşınadır ve bizin1 anıa­
cınuz temsilcilerimize tecrübe kazandırmak ve ileride
birlikte çalışabileceğimiz insanlarla tanışınaktır...
45 DİN VE AHLAK
PROF. DR. ORSAN OYMEN'LE SÖYLEŞİ Düşünbil Gönüllü Tenısikilik Formu İçin:
http://www.dusunbil.con1/?p= 1408 adresini ziyaret
edebilirsiniz.

NOT: Önceki dönen1 temsilcilerimizden de forınu

doldurınalarını ve tekrar başvurn1alarını rica ederiz.
 Caınus, Ziiek ve Baudrillard Üçgeninde Mitolojik Kahraınanlarla
21. Yüzyıl İnsanını Tanın1a Çalışması:
is
������� -_
S_ �o_s_v_e_T_a_n
i_ _
l a_o_s·
t_ rn
_o__
· __
�
lek e_
ri������ ---­
Sevilcan Başak Ünal
Batılı birçok filozofun felsefi savlarını i fade eder­
ken Antik Çağ Yunan mitlerine başvurduğu biliniyor.
Ortaçağ sonrası Aydınlanma Dönemi'nde yalnız sanat ve
bilin1 yaparken değil, felsefe kurarken de Antik Yunan'a
bir dönüş ve öykünme olduğunu ve süregelen çağlarda
da bu nlitlerin sıkça kullanıldığın ı görüyoruz. Bu yazıda
Cam us, Zizek ve Baudrillard'ın Sisifos ve Tantalos mitleri
üzerinden kurduğu metinleri ile günümüz insan ı n ı n ya­
şan1a olan iradesinin incelemeye çabalayacağız.
Varoluşçu filozof Camus'un Homeros'tan alıntı­
layarak anlattığı Sisitos Söyleni şöyle yazar: "Tanrılar
Sisifos'u bir kayayı durn1amacasına bir dağın tepesine
kadar yuvarlayıp çıkarn1aya mahkum etmişlerdi; Sisifos
kayayı tepeye kadar getirecek, kaya tepeye gelince kendi
ağırlığıyla yeniden aşağı düşecekti hep." Bunun nedeni
Sisitos'un tanrıların gizlerini açığa vurmasıdır. Büyük bir
yönetici olan Sisifos, ülkesinde yer alan Korent Kalesfne
su veriln1esi koşuluyla Zeus'un kaçırdığı Asope'un kızı
Egine'nin yerini açık eder. "Burada suyun kutsanınasını
tanrıların öfkesine yeğ tutmuştur." Homeros, Sisifos'un
ölüınlülerin en bilgesi olduğunu söyler. Bu bilgelik, Sisi­
fos'un tanrıların kutsamasından çok ülkesin i kalkındır­
n1ayı ön plana koyn1asından ileri gelir. Ruhlar ülkesin­
de bunun için cezala ndırılır. Homeros, bize Sisitos'un
Ölün1'ü zincire vurduğunu da anlatır. ((Ölmek üzereyken
önlemsizlik edip karısının aşkın ı denemek istediği söyle-
-
-
-
':.>
u
·­
-
-
o
'ti
�
-
-
-
-
-
-
�
nir. Karısından cesedini bir alanın ortasına atmasın ı ister.
Sisifos kendini ruhlar ülkesinde bulur ve burada insan
aşkına öylesine karşıt olan bu söz dinlen1eye kızar. Ka­
rısını cezalandırmak üzere yeryüzüne dönmek için izin
alır. Ancak dünyanın yüzünü yeniden görünce . . . ruhlar
ülkesinin karanlığına dönınek istemez. [ Bi rçok macera­
dan sonra Hermes gelip] . . . zorla ruhlar ülkesine götürür
onu, burada kayası hazırdır."( 1 )
Can1us'a göre Sisifos uyun1suz bir kahraınandır:
"Tutkularıyla olduğu kadar sıkı ntısıyla da uyumsuzdur.
Tanrı ları hor görınesi, ölüme kin duyması, yaşam tutku­
sut tüın varlığı; h içbir şeyi bitinnemeye yönelttiği bu an­
latılmaz işkenceye mal olur." Sisitos'un bu uyun1suzluğu
varoluşçuluk öğretisinin temel prensibiyle paralel gider.
İ ki dünya savaşının arasındaki çaresiz ve umutsuz Avru­
pa i nsanı artık ontoloj ik sorular yerine hayatın anlaın ı ve
kısırlığı üzerine sorular sorar. Bu sorular insanı n b ireysel
olarak hayatta var oluşu ve hayatı siirdürıne konusundaki
iradesiyle ilgilidir. İ nsan, hayatının süregelen çağlarında
yaşamının gidişatı üzerine kararlar verebilir; ancak baş­
langıç noktasına döndüğümüzde, bu dünyaya fırlatıp
atılmıştır. (Heidegger' in tanımladığı Geworfenheit kav­
ranu). Doğarken kimseye dünyaya gelmeyi isteyip iste­
n1ediği sorulmaz. A i len1izi, ülkeınizi ve diğer standartla­
rımızı seçemeyız.
 Camus'a göre insanoğlu anlan1sız bir dünyada ya­
şan1aktadır. Bu durun1dan sıyrılabilmesin i n nihai çözü­
nıü ise intihardır. Felsefi anlan1da tek gerçek sorundur ve
iki türdür: gerçek ve metafiziksel.(2) Öte yandan i nsanın
aynı zamanda bir başkaldıran olduğunu belirten filozof,
her iki türünü de nihilizmin bir sonucu olarak gördüğü
intihara hayır; otantik bir yaşan1a ise evet demektedir. Bu
,
başkaldıran insan, Camus'a göre Sisifos tur. Basit bir iliş­
ki kurmak yapmak gerekirse, Sisifos'un sarp yamaçtaki
yolu, insanın fırlatıp atıldığı anlamsız yaşam; kayası ise
tepeye her varışında aşağı yuvarlanması ile bu yaşaında­
ki "absürf' (Fr. Absurde) çabasıdır. Yararsız ve un1utsuz
çabanın yenilişi, kahraınanın bilinciyle olur. Söylencenin
trajikliği de bu bilinçten gelir. Sisitos yaptığı işin beyhu­
deliğini, bir diğer deyişle hayatın absürtlüğünü fark etti­
ğinde artık bu bilinçle hayatın yazgısını ele alır. Bu bilinç
sayesinde intihar elenen bir seçenek olur. "Sisifos'un tüm
sessiz sevinci buradadır: yazgısı kendisinindir. Kayası
kendi nesnesidir. Ayn ı biçimde uyumsuz insan da sıkın­
tısı üzerinde gözleme başladığı zaman tüm putları sus­
turur. . . . Gerçekten de her adıında başarma umuduyla
desteklenseydL neden kederli olacaktı? Bugünün işçisi
yaşamının tüm günleri nde aynı işlerde çalışır, bu yazgı da
uyumsuzlukta bundan aşağı kaln1az. Ama ancak bilinçli
olduğu anlarda trajiktir.
Uyuınsuz insan "evet" der, çabası hiç dinnıeyecektir
artık. Kişisel bir yazgı varsa, üstün
alınyazısı yoktur, hiç değilse tek
bir alın yazısı vardır, onu da
kaçınıl nıaz bulur ve kü­
çüınser. Gerisine gelince,
günlerini istediği gibi ge­
çireceğini bilir. İ nsanın
kendi yaşamına yöneldiği
bu yüce anda, Sisifos, ka­
yasına dönerken, kendi­
since yaratılan, belleğinin
bakışı altında birleşen,
heınen sonra da ölümüyle
kapanan, yazgısı olan bu
bağsız eylemler dizisini
seyreder. Böylece, insan-
sal olan her şeyin tümüyle
insan kaynaklı olduğuna inan­
dığını gösterir, görınek isteyen ve
karanlığın sonu olnıadığını bilen kör-
dür, hep yürüınektedir. Kaya hala yuvarlanı r durur.
Tepelere doğru tek başına didinmek b ile bir insan yüre­
ğini doldurmaya yeter. Sisitos'u n1utlu olarak tasarlaınak
gerekir." (Cam us, Sisifos Söyleni)
Canıus'un modern insanı, 20. yüzyıldaki uyumsuz
ama bilinciyle absürdü yenen ve intihar yerine kendini
gerçekleştirmeyi seçen bireydir. Varoluşçu felsefe, "varlık
özden önce gelir" diyerek bu durun1a işaret eder. Evren­
deki her nesne önce özü ile gelir. Örneğin yine basit bir
ilişki kurn1a ihtiyacı duyarsak; ağaç öz ise ahşap varlıktır.
Bu duruınun tek istisnası insandır. İnsan, yaşarken özü­
nü keşfeder ve bunu yaparken kendini gerçekleştirn1esi
gerekir. Bu öğretinin ironik şekilde ses bulduğu bir alan
da kapitalist ekonon1inin getirdiği hayat tarzını ifade
eden 'Amerikan rüyasıüır. 20. yüzyılın ortalarında gerçek
zirvesini yaşayan Amerikan hayat tarzı, bireylere hayal­
lerinin peşinden gidip bu hayalleri son1ut olarak var et­
melerini öğütler. Popüler kültürün ınihenk taşı olan Hol­
lywood filmlerinde sıklıkla kötü durumlarla karşılaşan
aına zekasını ve yeteneklerini kullanarak kendine ait bir
dünya yaratmayı başaran karakterler görürüz.
Orta sınıfa hitap eden ve bu sınıfa yönelttiği sömü­
rü ile hayatta kalan kapitalist öğreti, bir yandan aynı şe­
kilde tüketen ve aynı şekilde yaşayan bireyler üretirken,
bir yandan bu bireyleri kendi öğretisinin izin verdiği çer­
çeveler dahilinde büyük adıınlar atmaya iter. Bu adımlar
bireye "hayatın zor koşullarıyla başa çıkıp rüyalarının pe­
şinden gitmek" gibi gösterilirken, bir yandan da bireyin
eşsiz olına arzusunu beslemiş olur. Bu beslemenin illüz­
yonu çarpık bir şekilde kapitalist düzeni var etmeye de­
vam eder. Kişinin uyumsuzluğu, hayatı n absürtlüğünden
çok yaşan1 koşullarının eşitsizliğine yöneltilir ve sahte
başarı hikayeleriyle ironik bir kendini gerçekleştirme rü-
yası anlatılır. Bu rüyanın gelişin1i 2 1 .
yüzyıla gelindiğinde baınbaşka
bir boyut alacak ve yazının
devan11nda Baudrillard'ın
fikirleri üzerinden ın­
celenecekti r.
Sisitos söylence­
sini Zizek de "Yamuk
,,
Bakmak isimli ese­
rinde Lacan"ı n görüş­
lerine göndermelerle
ele alır. "Bu paradoksta
psikanalizdeki dürtü
kavramının doğasını,
daha doğrusu Lacadın
dürtünün amacı i le hedefi
arasında yaptığı ayrımı gör­
n1 üyor ınuyuz? Hedef nihai varış
yeridir, oysa aınaç yapn1ak istediği­
m iz şey, yani yolun kendisidir. . . . Dürtünün nihai amacı
dürtü olarak kendini yeniden üretmek, dairesel yoluna
dönınek, hedefe gidip gelen yolunu sürdürınektir. Asıl
keyif kaynağı bu kapalı dairenin tekrara dayalı hareke­
tidir. Sisitos'un paradoksu da burada yatar: Hedefine bir
kere ulaşınca, eyleminin asıl an1acının yolun kendisi ol­
duğunu, bir inip bir çıkn1ak olduğunu kavrar." (3)
Dl
 Tantalos da Sisifos kadar bilge ve onun kadar uyum­
suz bir kahramandır. Tanrılara bir başkaldırı, onların iki­
yüzlülüğüne bir cevap olarak verdiği şölende, oğlunun
etini tanrıların sofrasına sunar. Sonunda açlık ve susuz­
lukla terbiye edilir. Burada, iki kahramanda da görülen
tanrısal kutsall ığa başkaldırış, bir bakın1a alın yazısına
meydan okuyan insanın suretidir.
Boğazına kadar suya göınülü bir halde tutulan Tan ­
talos, içmek için eğildiğinde su çekilir; tepesinde asılı
duran çeşit çeşit rneyvelerden yeınek istediğinde de ağaç
dalları onun erişemeyeceği yerlere çekilir. Yine beyhu­
de bir çaba ve yine bu çabanın beyhudeliğinin bilincin ­
d e olınanın verdiği bir trajik güç sen1bolize edilir. Zizek
Tantalos\ın çektiği eziyetlerin ise, Lacan'ın ihtiyaç, talep
ve arzu arasında yaptığı ayrınıı, yani ihtiyaçlarımızdan
birini karşılaması beklenen sıradan bir nesnenin talep
diyalektiğine yakalanır yakalanmaz bir tür dönüşümden
geçip arzu üretir hale geln1esini örneklediği n i belirtir.
Lacan, "Gerçek özneler bizi cinsel açıdan uyarmaya çalı­
şan perdedeki aktörlerdir; biz seyirciler ise felç oln1uş bir
,,
nesne-bakışa indirgeniriz. diyerek Tantalos'un ve onun
suretinde günümüz insanının ikilemine ışık tutar.
"Kendi başına bir amaç olarak alındığında, haz, haz
olmaktan çıkar ve hissettirmeden çok farklı bir şeye dö­
nüşür: tutkuya.'' (Fredrick Jameson, Modernizmin İdeo­
lojisi). Artık arzu nesnesi nesnenin kendisi değil, görün ­
tüsüdür. Tantalos artık susuz ve gıdasız yaşayabilir. Aına
bunun farkına varamayacaktır; çünkü su ve gıda hep gö­
zünün önündedir. Suyun ve meyvelerin imajı, onun ba­
ğımlılığı olacaktır.
Çağımızın insanı Tantalos mudur? Bu iddialı soru­
ya, günümüz tüketim nesnesi ve arzu nesnesi arasındaki
nedenselliği inceleyerek cevap vern1eye çalışılabilir. Ba­
udrillard,a göre, bir göstergeler dünyasında yalnız arzu
peşinde koşma ve her tür arzuyu birer tüketim nesnesi­
ne dönüştürme sürecinde yaşarken, bu dünyadan gerçek
olana ulaşmak imkansız hale gelnliştir. Hiper gerçeklik
fikri, gerçeğin yerini alan simularkları anlatır. Buna göre,
gerçek artık bir sinıülasyondur. Üstelik ben gerçeğim di­
yen simülasyonun bağlaınında realite, bir hiper realiteye
dönüşür. Gerçeğe ulaşınak artık imkansızdır. Kapitaliz­
min hüküın sahibi olduğu tüketiın topluınunda her şey
lükse boğulnıuştur.
İnsan, ulaşamayacağı lüksü daha çok arzulamak­
ta, daha çok özlemini çekmekte ve bilinçsizlik içinde bu
döngüde akınaktadır. Göstergeler ve simgeler dünyasın­
da, birey kendini yalnız tüketim ile var edebilir. Hatta bel ­
ki birey oln1a vasfı da yitirilir ve arzunun süregelen bo­
yutları peşinde koşarken, kendini gerçekleştirmek yerine
ona sunulan yapay gerçekliğine boyun eğen kişi olunur.
Bilinç tüketiıne yenildiğinde, trajik ama uyun1suz tanrı
bir nesne bekçisi haline gelir. Kendi yazgısının boyundur­
luğunu eline alan bilinçli kahramanımız, iktidarın gücü
karşısında pasif bir konun1a sürüklenir. Bu pasif konum,
tüketme algısı ardında gizlenir ve lüksün simgeleriyle öz­
gür bir karar verme sanrısına düşülür.
Baudrillard'ın klasik bir örneği, bizi süpermarket­
lere götürür. Bu n1arketlerde sıralanan ürünler arasından
seçim yapmak, günün1üz insanı için adeta ((kendini ger­
çekleştinnenin,, ve karar verme yetisini kullanmanın tek
yolu olnıuştur. Üstelik hem bu süpermarketlerde hem
evinizden bu marketlere giderken aldığınız yollarda hem
de arabanızı park ettiği n iz otoparklarda, kısacası yaşaının
her anında sizi izleyen güvenlik kaıneraları bulunur. Bu
kaıneralar, hüküm sahibi olanın size orada olduğunu söy­
leme biçimidir. Gözlenınek ve izlenmek öylesine bilindik
bir hal almıştır ki, bu kameraların ekranlarında kendinizi
görınek, olağan bir güvenlik duygusunu getirir. Gözlenen
i nsan için, gözlemlenıenin değeri de giderek azalı r. Öyle
ki yine Baudrillard'ın klasik bir örneğine bakacak olur­
sak, hiper gerçekliğin kalesi olan televizyon ekranlarında
binlerce kişinin öldüğü bir savaş haberi ile bir sit-comu
izlemek, kişi için aynı umarsızlık ile gider.
Baudrillard "Gerçeğe ilişkin kanaatleriınizi oluştur­
makta kullandığın1 ı z araçları kaybettiğimizde, bize gerçe­
ğin ne olduğunu söylemesi için seçtiğimizi zannettiğiıniz
ya da zaten bu tür bir seçme hakkımız bulunmayan ikti­
darların mutlak denetiınine gireriz." demektedi r.
Çağımızın insanı bir tür Sisifos ınudur? Artık değil.
Ekranda h içbir zaman yiyemeyeceği yiyecekleri, hiçbir
zaman içenıeyeceği içecekleri, hiçbir zaman sahip olama­
yacağı, binemeyeceği otomobilleri, hiçbir zan1an gideme­
yeceği tatil yörelerini, hiçbir zanıan cinsel ilişkiye gireme­
yeceği güzel kadın ve erkeklerin bedenlerini, hatta cinsel
organlarını izleyen i nsan Sisifos değildir. Uzansa, ekran
çekilıneyecektir; ama görüntüsüne uzandığı nesneye iliş­
me olasılığı da yoktur. O, Tantalos'tur. Simülasyon çağı
Tantalos,un çağıdır. Ancak Tantalos olmanın asıl traj ik
yönü, hiçbir zan1an ulaşanıayacağımız şeyleri sürekli gör­
mek zorunda kalmamız değil, zihnimizde var olan, gör­
mekle erişn1ek arasındaki bağıntının zedelenmesi, popü­
ler deyişle, göstergeler imparatorluğunun çökmesidi r. ( 4)
Notlar
1. Cam us, Albe rt, Sisifos Söyle ni, Ca n Yay ınları, 20 1 5.
2. Fatma Do re: Sisifos'tan Sendikalizme: Alberl Camus' nün Va­
roluşçuluğu Ve Demokrasi
3. Ziiek, Slovaj, Yamuk Bakmak, Popüler Kültürde n Jacques La­
can'a Gi riş, Me tis Yayınları, 20 1 2.
4. Fırat Caner: Sezai Karakoç'un Bir Sorusu Üze rine
 Homeros'uı1 Büyülü Yazıı1 Düı1yası:
İlyada Destanı ve İnsan-Doğa İlişkisi Ekseninde Benzetıneler
Yard. Doç. Dr. Eınine Sonar
Antik Yunan kültürü, tanrıları ve tanrıçaları, fel­
sefi okulları, savaşları ve sosyal yaşamları ile yüzyıllar
boyunca insanları etkilemiş ve pek çok bilimsel çalışnıa
konusuna esin kaynağı olınuştur. Antik Yunan kültürü­
,
nün ölümsüz eserlerinden biri de Homeros un M.Ö. 750
,,
yılında yazıldığı söylenen ('İlyada destanı 24 bölüm ve
1 6.000<.ien fazla dizeden oluşmaktadır. Horneros, bu ça­
lışınasında toprağı bereketli Troyaöa, şimdiki adıyla Ana­
dolu'nun batısında yer alan Biga ilçesine bağlı Hisarlık
olarak bili nen yerleşim bölgesinde geçen, yaklaşık on yıl
devam eden Troyalılar ve Yunanlılar arasında geçen Tru­
va Savaşı'nın 9. yılında 5 1 günlük bir dönemi anlatmıştır.
En eski sözlü edebiyat türlerinden biri olan destan,
Yunanca "espos'' sözcüğünden gelmektedir. Bu çalışınada
destan sözcüğü yerine epik kelimesi kullanılacaktır. Epik
yazın, insanoğlunun çok eski dönemlerde ortaya koydu­
ğu ilk sanat ürünlerinden biridir. Sözlü edebiyat gelene­
ğinden beslenen Epik şiir ise, bir ya da birden fazla yarı
tanrısal nitelikler taşıyan kahramanlarının olağanüstü
eylemlerini coşkulu, törensel bir üslupla anlatan ve genel­
likle birkaç bölüınden oluşan uzun manzunı yapıtlardır.
Mitoloji, efsane, folklor, kültüret dini ve tarihi konuları
içerir. Epik şiirlerde kahraman , halkın baş eden1ediği, üs-
•Gi rne Ame rika n Ünive rs ites i, Beşeri Bil imler Fakültesi, İ ngiliz Dili ve Edeb iyatı Öğre t im üyesi. Girne /KKTC
·-
:::
'U
.....
·­
-
-
o
CQ
p
-
....
"":::"
-
-
...
.,
tesinden gelemediği güçlükleri ortadan kaldırır, bu onun
yazgısıdır, ya kazanacaktır ya da bu uğurda can verecek­
tir. Epik şiirde olaylar çok geniş bir coğrafya üzerinde
geçer. Bir destanın dünyası ortaya çıktığı zaman içinde
düşünebilecek her şeyi barındıran bütünsel, çok yönlü
bir dünyadır. Şin1diye kadar yazılan destanlarda genellik­
le kahramanın başından geçen uzun yolculuklar anlatı­
lır; örneğin Odysseus. Çoğu destanda olaylara doğaüstü
yaratıklar da katılır. Kişiler, olaylar, tanrılar, doğa ve do­
ğa-üstü güçler hep gerçek yaşamdaki boyutlarından daha
büyük, daha zengindir.
Epik şiirin en önemli özelliklerinden biri de eser­
lerde yapılan ve sıklıkla kullanılan çeşitli benzetn1elerdir.
Epik benzetme ise iki farklı türün birbiriyle benzer olan
eylemsellikleri öne çıkartılarak yapılan benzetn1elerdir.
Şiirde geçen olaylar daha fazla betimleıneye ver verrnek­
sizin farklı doğa olayları ile üstü örtülerek "nasıl . . . ki"
diye başlayan , "işte tıpkı öyle" gibi kelimelerle benzetıne
sanatı kullanılmıştır. Örneğin, yaklaşmakta olan ordula­
rı fırtına öncesi hızlı hareket edip kümelenen bulutların
hareketine benzetir, yaralanıp yere yığılan bir savaşçıyı
da yağn1ur sonrası yaprakları yere dökülen bir gelinciğe
benzetir. Yaralı savaşçının kanlar içinde yerde sürünme-
sini, gelinciğin, aşırı yağmurdan dolayı yerde sere serpe
uzannıasıyla bir ilişki kurar. D iğer dikkat çekici bir konu
da savaşlarda ün kazanınış yiğit kahramanların savaşırnı­
nı da hayvanlar aleminin en güçlüleriyle; aslan ve kap­
lanla benzeştirmiştir. Örneğin, Akhilleus ile Hektor'un
karşılıklı savaşında, doğada en güçlü hayvan olan aslanla
ve onun avı olan bir geyikle mücadelesini vermektedi r.
Homeros, İ lyada isin1li eserinde, Aristo'nun
epik geleneğine uygun olarak doğaya bire bir uygun ,
yani doğal olan benzetn1eler (similes) kullanarak, etkili
bir teknik kullannııştır. Bu tekniğe Hoınerik benzet eneler
de denilmektedir. Şiirde yer alan benzetnıeler doğal olay­
lardan esinlenn1iş ve detaylı aktarılmıştır. Benzetmeler,
olayın önemine ve içeriğine uygun olarak uzun veya kısa
olarak verilmiştir. Eserde geçen öneınli olayların, giderek
artan heyecanın en doruk noktasına çıktığı an epik ben­
zetınelerin daha sıklıkla kullanıldığı görülmüştür. İnsan
karakterlerinden yola çıkarak havyanlar aleminden, çev­
redeki bitkilerden, yer ve gök cisimlerden, kısacası doğa
ve doğaüstü olaylarla benzerlik kurarak yaptığı sayısız
benzetıneleri okuyan birinin Homer'in görme engelli ol­
duğuna inanması çok zordur. Hon1eros\1n, epik şiirinde
geçen olayların dışında olan bir dünyadan bire bir ben­
zetınelerde bulunarak örnekler vern1esi de destansı özel­
liğini daha güçlü kılar ve okuyucunun belleğinde zihinsel
bir görsellik (iınages) yaratarak daha anlaınlı ve kalıcı
olmasını sağlar. Benzetilme yapılan olayda doğadan çok
iyi gözleınlenen ve nispeten daha sade ve doğal bir oluşu­
mun yansımasıdır.
Hoıneros) ustaca kullandığı bu benzetmelerle, Yu­
nan ve Troyalı orduların ilerleyişini, savaşı, savaşçıların
birbirleriyle olan çatışn1alarını ve savaş alanını görsel
bir zenginlik ve anlaın açısından da bir derinlik katarak,
okuyucuyu içine çekerek, daha rahat anlamasını sağlar.
Bu eseri Türkçeye kazandıran Azra Erhat şöyle der: " [ Ho­
meros] bu benzetmelerde gerçeği bütün rengiyle, hareke­
tiyle, sesiyle vern1ekle kalınaz, benzettiği şeyi anlatmanı n
tadına öylesine kapılır ki, kendi başına gerçeklik taşıyan
,,
bağımsız küçük sahneler çizer ( 1 984: 74).
Wilkins, Ludwig Friedlanderöan alıntı yaparak,
Hoıneros,un bu eserinde yüz seksen ikisi daha detaylı
olmak üzere, on yedisi kısa ve yirmi yedisi de çok kısa
olan benzetn1eler kullandığın ı vurgulamıştır ( 1 920: l 47).
,,
Buna ek olarak, Yaşar Nabi ise: " Hon1eros isimli eserinde
Homeros'un "tabiatın ancak insanla tamamlandığın ı ve
tabiat güzelliğinin ancak bizce duyulduğu zaman n1ana­
laştığın( iyi bildiğini belirtir ( 1 953: 1 1 ).
Cemal Sakallı " Lanetli Homeros ya da D ünya Ede­
biyatının Anlatı Bilgesi)) isimli makalesinde ise, bize şu
bilgiyi sunar: " Tarihsel, tanrısal, ınitsel bilgiyi harn1anla­
yarak destansı anlatı biçimini gelişti ren Homeros, antik
dönenlin "anlatı bilgest olarak kabul edilir. Günümüz
bilinç ve bilgi düzeyinden değerlendirildiğinde, yazın
b il imcilerin ve kültür tarihçilerinin görüşleri öyledi r.
Tarihin hiçbir döneminde Homeros'un destansı anlatım
gücü etkisinden hiçbir şey yitirmemiştie: Diğer taraftan,
John Wright ( 1 978: 1 1 ) ise, Hoıneros'un betimlemeleri ve
benzetmelerinin dran1atik sahneleri yansıttığını, Home-
 ,
ros un işte burada evren üzerinden asaletinin ve gücün
,,
yansıttığı bir "altın ışık olduğunu vurgular. Bir başka
söylemle "kutsal, tatlı ve mükemn1eın olduğunu dile ge­
tirir.
Bu yazıda Homeros'un İ lyada isimli epik şi irinde
kullandığı çeşitli benzetn1eler, belirli başlıklar altında
kendi içlerinde sınıflandırılarak ana gruplar şeklinde
sunulacaktır. İlk olarak, eserde en çok benzetıne yapılan
hayvanlar alerninden verdiği örnekler yer alacaktır. Bu
bölümde sayısı elliyi ( 50) bulan benzetrneler şunlardır:
arılar, kazlar, turnalar, kartal, keçiler, kuzular, koyunlar,
inekler, aslan, at, öküz, köpekler, çakallar, kurtlar, akba­
balar, sinekler, alakarga, çaylak, geyik, yabandomuzu,
eşekarıları, çekirge, yunus balığı\ kumru ve yılan. İkinci
grupta güneş, ay ve yıldızları temel alarak yaptığı ben­
zetn1eler sadece üç (3) örnekten oluşn1aktadır. Üçüncü
grupta ise, bulutların, rüzgarların ve firtınaların eksenin­
de yapılan toplam on üç ( 1 3 ) benzetme yer almaktadır.
Dördüncü olarak sıralanan grupta ise su, ırmak, ateş ve
duman odaklı yapılan yedi (7) benzetme ve beşinci olarak
verilen grupta "toprağı bereketli Troya'aa yetişen ağaçlar,
çiçekler ve tarlalarda yeşeren bitkiler alt başlığı halinde
sekiz (8) benzetme örneğine yer verilmiştir. Altıncı ve
son grupta ise oduncu, ata binmesini iyi bilen adan1, ço­
ban, güzel kuşaklı kadın, ağaç kesen adam, yün satan ka­
dın ve çocuk örneklerinin (ınetaphor) kullanıldığı insana
yönelik yapılan dokuz (9) benzetme yer almıştır.
Bu çalışn1anın alt yapısını yukarıda sözü edilen
benzetrneler oluşturacaktır. Bu çalışn1ada -sayfa sınırla­
masından dolayı- tüm örneklere yer verilememiştir, an­
cak her gruptan sadece üç benzetme yer almaktadır. Bu
çalışınanın ten1el konusu benzetmelerin odağında tema­
tik yapılan sınıflandırmalar olacaktır. Bu sınıflandırma­
lar, Homeros'un zengin düş bahçelerine açılan bir patika
görevi üstlenerek, onun dil ve düşünce dünyasına ışık tu­
tacak ve anlam bilimsel açıdan bu ölümsüz eserin estetik
dil işlevlerini daha iyi anlaınamıza katkı sağlayacaktır.
1 - Hayvanlar aleminden verdiği örnekJer:
Hani ağılda köpekler vardır,
Koyunların çevresinde dört dönerler,
Bir yırtıcı aslan geçnliştir dağdan, onnandan,
Ortalıkta bir patırtı bir gürültü,
İnsanlar bağrışır, köpekler havlar, kaçar gider göz-
lerden uyku
işte nöbet bekleyenlerin, bu ağır gecede,
gözkapaklanndan tatlı uyku böyle kaçtı.
S: 276
Dağlarda kızıl çakallar vardır hani,
düşerler boynuzlu bir geyiğin arkasına,
bir avcının okuyla vurulmuştur geyik,
çevik ayakları geyiği kurtarır gene de,
kanı ılıktır, dizleri tutana dek kaçar.
Aın a sivri okun yarası tüketince gücünü,
Çiğ et yiyen çakallar yetişir,
Gölgeli ormanın içinde onu paralar.
Ama ortaya yırtıcı bir aslan salarsa Tanrı,
Çakallar korkup kaçar, aslan konar şölene.
Çok akıllı yiğit Odysseus'u bir sürü Troyalı
Tıpkı böyle kovalıyordu işte.
S:304
Bir aslan ya da bir yabandon1uzu,
Köpekler, avcılar arasına düşer de hani,
Nasıl gücüne güvenir, nıeydan okursa,
Avcılar birbirine sokulup duvar olur,
Karşı koyar, durn1adan kargı atarlar,
aına korku girmez hayvanın yiğit yüreğine,
yok etse onu yiğitliği yok eder,
avcıları sık sık yoklar, bir gelir bir gider,
onun sald1rdığı yerden avcılar da geriler.
Kalabalık içinde Hektar da işte
Yalvardı durdu arkadaşlarına gide gele
Haydi durn1ayın diyordu, aşın duvarı.
S:3 1 8
il - Doğaaan (Güneş, ateş, ay ve yıldızlar) teınel ala­
rak yaptığı benzetmeler:
Kavurucu ateş bir dağ doruğunda
Büyük bir arınan içinde ışıldar hani,
Görülür parıltılar ta uzaktan,
Yürüyen ordularda silahların parıltıları
Öylece göklere ağıyordu yayıla yayıla.
S:l 1 8
Yusyuvarlak kalkanıyla Hektör en önde,
uğursuz bir yıldız bulutlardan çıkıp parlarsa nasıl,
sonra gene sokulursa kara bulutlar arasına,
tıpkı öyle görünüyordu, bir ön sıralarda,
bir arka sıralara dalıp buyruklar veriyordu.
S:29 1
O rien'un Köpeği denen bir yıldız vardır hani,
görünür yaz sonunda, karanlık gecede,
binlerce yıldız arasında alev alev ışınları,
yıldızların en parlağıdır, ama uğursuzdur belirtisi,
çok sıtınalar getirir zavallı insanlara,
işte öyle parlıyordu Akhilleus'un göğsündeki tunç.
S: 527
I I I Deniz, bulut, rüzgar, kar ve fırtına ekseninde
-
yapılan benzetn1eler:
ııı
 Sağlam duvarın üstünden taşlar atıyordu öbürleri,
Koruyorlardı kendilerini, barakalarını, gemilerini,
Kar taneleri gibi düşüyordu taşlar,
sert bir rüzgarın, bulutları döndüre döndüre, lapa
lapa
bereketli toprağa döktüğü kar taneleri gibi.
Oklar da öyle yağıyordu, Akhaların, Troyalıların
ellerinden
S: 322
Öylesine korkunçtu ki Troyalıların naraları,
ne insafsız Boreas'la kabaran denizin dalgaları
karaya çarpınca gümbürder bu kadar,
ne dağlarda tutuşan bir orınanda
cayır cayır yanan ateş bu kadar gürültü yapar,
ne de yüksek yapraklı meşe ağaçlarında
azgın rüzgar uğuldar bu kadar.
İşte böyle bağırıyordu Troyalılarla Akhalılar
Saldırınca üstlerine birbirlerinin.
S: 373
Engin denizin koca bir dalgası
bordaların üstünden nasıl yayılırsa gemiye,
öne sürdüğü zaman onu yelin gücü,
dalgalar şişip şişip yükselirse nasıl,
Troyalılar da uğultularla geçtiler duvarın üstünden,
arabalarını sürüp geınilere doğru,
5: 389-390
iV - Su, ırmak, ağaç, yangın ve duınan odaklı yapı­
lan benzetn1eler:
Yosunlu bir ırnıak kıyısında bir kavak vardır hani,
Uzar dümdüz, birazcık dalları vardır tepesinde
Bilenmiş baltayla bir parça kesmiştir ondan bir ara-
bacı,
Tekerlek tahtası yapmıştır güzel bir arabaya,
Kıyıdaysa kuruyup gidiyordur devrili kavak.
İşte böyle devirdi tanrı soyundan A ias
A nteıninonoğlu Siınoeisli'yi
S: 163
Duman nasıl ağa rsa bir kentten göklere doğru,
düşmanın kuşattığı uzak bir adada,
Ares,le bütün gün boy ölçüşür adalılar,
gün batınca ateş yakarlar üst üste,
hızlı alevler yükseli r ateşlerden,
yükselir komşu adalardan görünecek kadar,
derler belki gemilerle yardıma gelirler, görüp alevi.
S:460
Işıl ışıl bir yangın saldırırsa nasıl
Dağda, derin derelerde, kuru bir ormana,
Ağaçlar nasıl yanarsa için için ,
yel bir yana, bir bu yana uçurursa alevleri,
Tanrıya benzer Akhilleus da oraya buraya saldırı-
yordu,
kıyasıya doğruyordu düşmanlarını,
kara toprak kan ırn1ağı olnıuştu.
S:502
V Troya'd a yetişen ağaçlar, çiçekler ve tarlalarda
-
yeşeren bitkileri konu alan benzetıneler:
Mutlu bir adamın, buğday, arpa tarlasında,
orakçılar karşılıklı sıra olur yürürlerse nasıl,
biçip biçip yere düşürürlerse sarı başakları
Troyalılarla Akhalılar birbirine öyle saldırdı.
S: 2 9 1
Priamos'un oğlu fırlattı okunu Menalos'un göğsü-
ne,
acı ok şişkin zırha çarptı, uçtu gitti.
Büyük bir tarlada kara baklalar, nohutlar,
uğultulu bir rüzgarla ya da harınancının savurma
gücüyle,
geniş harman küreğinden serpilirse nasıl,
şanlı Menelaus'un zırhından öyle savruldu acı ok,
uçtu gitti uzaklara.
S: 352
Bir adaın nasıl yetiştirirse körpe bir zeytin fidanını,
ıssız bir gölgede bol bol su içirirse ona,
gelişir güzelirn fidan, çiçekler açar bembeyaz,
şurdan buradan esen yeller sarsar onu,
ama bir gün koca bir kasırga ile yel eser,
söker kökünden fidanı, serer onu toprağın üstüne,
Atreusoğlu Menelaos öyle devirdi Euphorbos'u,
öldürdü Panthoos'un iyi kargı atan oğlunu, soydu.
S: 43 1
VI - insan odaklı Benzetıneler:
Dağ yamaçlarında bir oduncu vardır hani,
yorulmuştur ağaç gövdelerini kesn1ekten,
koyulur akşam öğününü hazırlamaya,
bir bezginlik girmiştir içine
yüreği özl em işti r tatlı yemeği.
işte böyle Danaolar da bu saatte,
aşka getirerek arkadaş arkadaşı,
olanca güçleriyle yardılar Troya ordusunu.
S:291
Ata binmesini iyi bilen bir adam,
bir sürü at arasında dört tane seçer de hani,
ovadan onları sürer kente doğru,
erkekler, kadınlar, anayoldan,
ağızları açık, bakakalırlar ona,
adam da sımsıkı tutunup uçar gider,
bir o atın, bir bu atın üstünde sıçraya sıçraya,
 A ias da bunun gibi, tezgiden gemilerin üstünde ,
Köprüden köprüye sıçrıyordu büyük adımlarla,
S:399
Bez dokuyan güzel kuşaklı bir kadın,
geçirirken iğliği tezgahın arasından,
ne kadar yakın getirirse göğsüne mekiği,
Odysseus da o kadar yakın koşuyordu Aias'a
S:567
Sonuç
Yapılan bu benzetmeler, okura zengin doğa olayla­
rını gözler önüne serer ve okurun etkilenmesi ve onun
belleğinde yapılan eylemsel liklerin daha etkili ve uzun
süre kalıcı olmasını sağlar. William C. Scott, Homeros'un
İ lyada isimli eserinde yer alan benzetınelerin durağanlık
olmaksızın olayların ardı ardına gelişmesiyle hareketl iliği
sürdürdüğünü ve günümüz anını (içinde bulunduğumuz
zamanı) yakaladığını söyler. Buna örnek olarak Aslan'ın
avına nasıl saldırdığını ve sonunda da sinsice uzaklaşnıa­
sıyla yönünü nasıl değiştirdiğini vurgular (2009: 1 6) . Bu­
radan da anlayacağımız gibi, aslan veya yaban domuzu,
yıldırım, yangın, deniz ve fırtına gibi zengin örneklerle
yapılan benzetn1eler hep bir deviniın içinde devam eder;
örneğin, saldıran aslan (avcı) ve savunmada olan geyik
(kurban) arasındaki nıücadele sona erdiğinde hareketli­
lik sona erer ve destanda aktarılan ana olaylara dönn1üş
oluruz. Bu örneklerden yola çıkarak, Homeros'un okurla­
rına, yaşamın bir mücadele üzerine kurulduğunu, doğada
yaşayan hayvanların kendilerini beslemek için -içgüdüsel
olarak- av olarak gördükleri hayvanlara saldırdıklarını
ve insanlar arasındaki kavganın yani savaşımın da kendi
egemenliğini kurmak için ne kadar doğal olduğunu ak­
tarmaya çalıştığını görebilmekteyiz.
İ lyada'yı düz yazı formunda İ ngilizceye çeviren
1 8. yüzyıl İ ngiliz şair i Alexander Pope, Honıeros'un bu
eseriyle ilgili başarısı konusunda şöyle der: "Hiçbir yazar
bu derece değişik ve şaşırtıcı portreler çizmemiş, kişileri
hakkında bu derece kuvvetli ve canlı bir intiba vermesini
bilemem iştir. Diğer taraftan, dünyaca tanınan Fransız dü­
şünür ve yazarı Victor Hugo ise söyle aktarır: "Homeros,
sanatın şu güzel, belki de en güzel davasını halletmeye
ınuvaffak oln1uştur: İnsanı yücelterek insanlığın gerçek
bir tasvirini yapmak, yani gerçeğin ideal içinde canlanışı
davası" (Nabi 17).
Kısaca özetlemek gerekirse:
İ lyada, Akhalar ve Truvalılar arasında yapılan bir
savaşın destanıdır. Bir trajedidir aynı zamanda. Savaşçıla­
rın birbirini öldünneleri, ortalığın kan gölüne çevrilmesi
bir vahşettir. Olayın şiddeti doruk noktasına ulaştığı za­
man yapılan benzetn1elerle bir yumuşatma, bir hün1aniz-
ma katarak olayın doğal olarak kabul edilmesini sağlar.
Kanlı savaş sahneleriyle i nsanı ürkütmez.
i lyada destanında yapılan benzetmeler beş duyu
organına yöneliktir. Yapılan betimlemelerle okuyucuda
görme, duyma, koklanıa, hissetme gibi duygular yoğun­
luk kazanır. Yapılan bu benzetmelerle aktarıhnak istenen
eylemsellik ön plana çıkarılır ve güçlü bir anlam katılarak
daha da pekiştirilir.
İ nsanoğlunun doğada var olan bu savaşımı taklit
etnıesi, doğada olan bitkiler dahil tüm canlıların da in­
sanoğlu ile olan benzerliklerinin bir yansımasıdır. Aris­
toteles, sanatın rolünün "doğanın taklidi" olduğunu ve
insanda bir taklit, yani "miınesis yeteneği ve hazzının"
bulunduğunu öne sürer. Bu eseriyle Hemoros, Aristote­
les'i doğrulamaktadır.
Benzetıneler, ayrıca, okuyucu üzerinde uyandırdığı
acıma ve korku duygularıyla ruhu tutkulardan da arındı­
rır ve özgürleştirir. Katarsis olarak bilinen bu retorik ilk
defa Aristoteles'in Poetica adlı eserinde kullanılmıştır.
Güçlünün zayıfı yendiği, ancak güçlü olanların ya­
şamına devaın etmeleri, Darwin'in kuramı (survival of
the tlttest) yani ancak güçlülerin yaşamda kalabilecekle­
rini vurgular. Epik şiir'de en güçlü olan Hektor bile aldı­
ğı darbe ile yaşamını kaybeder ve üstünlüğü Akhilleuse
bırakır.
Hon1eros'un dünyasında sınıf kavraını yoktur; in­
sanları başarı ve başarısızlıklarına göre yargılamaz. Savaş
kazanan bir asker kadar, yen ilgiye uğrayan bir insandan
da bahseder. Hektor'u öldürüp ölü bedeni n i Truva surları
etrafında taın üç kez dolaştıran Akhilleus bile insancıldır.
Eserin son bölümünde yer alan sahnelerde babası Prian1'a
hayranlık duyar ve yiğit oğlunu kaybettiği için yaşadığı
acısından dolayı empati kurar. Kısacası bu yönüyle, "ya­
rı-tanrı" olan Akhilleus bile içimizden biri olur ve insani
bir değer taşır. Bu eserin yaratıcısı olan Homeros, savaş
ortamına karşın insanlığın -olumlu anlamda- çok yönlü
özelliklerinin altını çizerek evrenselliği kucaklamıştır.
Kaynakça
Homeros, Ilyada . Çev: Azra Erhat ve A .Kadir. Can Sanat Yayın­
ları, İstanbul, 1 984.
Nabi, Yaşar. Homeros . Istanbul: Varlık Yayınevi,1 953.
Scott. William C . The Artistry of the Homeric Simile. An elect­
ronic book by the Dartmouth College Library in 2009.
hltp://www.dartmouth.edu/,.., 1ibrary/ digital/publishing/
Richmond Lattimore, tr.Iliad of Homer, U .S .A: The University of
Chicago Press . nd .
Wright, John. Essays on the llıad: Selected Modern Criticism,
U.S.A.: Indiana University Press,1 978.
mı
 Kült ürleraras ı Tiyatron u ı1 Ana Kaynağı Olarak M itoloj i
Selen Korad Birkiye
Tiyatronun kaynağının eyleme dayanan ritüel ve
onun içeriğini dolduran ınitos olduğu, uzun zamandır
pek çok düşünür tarafından kabul görmüş bir savdır. Me­
tin And bunu şöyle açıklar:
': .. Drarnın çıkışı ethos ve mithos ile, ritüelin eylem
yönünün birleşmesinden oluşmuştur. Ritüel ve törende ger­
çi eylem, sözden daha önemlidir; ancak söz ve mithos, ey­
lemin işlevselliğine karşın, onun kalıcı, yüceltici, yorumsal
ve anlamsal yönünü tamamlar. İşlevsel ritüellerle, kalıcı,
eskimez mitlıosun birbirine geçişmesi dramı yaratmıştır.»1
,,
Böylece ('nıithos t iyatronun en tenıel ögelerin­
den birisi olarak kalıcılık kazanmıştır. M.Ö. V. yüzyılda
Atina'd a Pereistratos'un başlattığı Dion issos adına dü­
zenlenen tiyatro şenlikleriyle de kurallı dram adını vere­
ceğimiz tragedya, koınedya ve satir oyunları Batı tiyat­
rosunun temellerini atınıştır. Ve tabii tragedyalarla, satir
oyunlarının konuları da mitolojilerden alınmıştı r. Nite­
ki ın tiyatronun mitolojiyi ınalzeme olarak kullanması
yoğunluğu değişse de tiyatro tarihi boyunca günümüze
kadar gelen bir olgu olarak kalmıştır. Ancak ınodernizm
ve ardından gelen postmoderniznı mitoloj inin algısında
ve kullanı n11nda önceki yüzyıll ara göre büyük farkların
oluşmasına neden olmuştur.
20. yüzyılın ilk çeyreği güzel sanatlar ve bilimde
olduğu kadar sahne sanatları için de son derece önemli
gelişn1elerin olduğu bir dönemdir. Bu dönemde ortaya
l . M . A nd ( 1999) Ritüelde n Drama. İsta nbul: Y KY .
-
-
·-
�
·­
-
-
o
�
�
-
�
-
çıkan Antonin Artaud, Fransa'da ev içi sıkıcı konuları işle­
yen burjuva tiyatrosunun, insanın doğasında yatan temel
çelişkilere dair hiçbir şey söylemediği konusundaki eleş­
tirisini, daha sonra Vahşet Tiyatrosu programıyla daha
sistematik hale getirmiştir. Artaud yaşamdan koparılan
çağdaş tiyatronun bir zamanlar içinde taşıdığı hayatiyete
yeniden kavuşmasını aınaç edinir. Ona göre tiyatronun
eski işlevini kazanarak vazgeçilmez olınası da, içerik ola­
rak kadim mitlere dönmesiyle mümkün olabilirdi. Ayrıca
ritüel ve büyü de bu tiyatronun temel önermesi içinde yer
alır. Gündelik olmayanı n gerçeği sahneye taşınırken, bu
olağandışılık ahlak ya da kültür tarafından kirletilernez.
Vahşet Tiyatrosu kalıplaşmış oyunculukların, konuların ,
sahne kullanımlarının ve malzemelerin yerine, insanın
kolektif bili nçaltına yönelecek bir tiyatro anlam ı n ı taşır.
O dönem tiyatroda sözden çok ses ve beden kullanılnıası
gibi devrim yaratacak biçimsel ögelerin dışında, öz ola­
rak da çağın belli çalkantı ve izleklerini izleyen kadinı
m itlere yönelmeyi de salık verir. Bu izleklerin evrensel
oln1ası, evrenin yaradılışını konu alan Meksika, H indu,
İ brani, İran n1itleri ve öykülerine yönelinmesini, çağdaş­
laştırmanı n da sahneleme vasıtasıyla gerçekleştirilmesini
önerir. Ancak Artaud zamanı ndan önce dünyaya gelen
bir dahi olarak görüşlerinin 20. yüzyıl tiyatrosunun bir­
çok kolunu nasıl etkilediğini göremeden hayata gözlerini
yurnmuştur.

Aııto11i11 Artaud
Onun açtığı bu yol 1 960'larda avant-garde tiyatro
çalışmalarının temel itici güçlerinden birisi oldu. Gro­
towskfnin Hristiyan m itlerini , Barba'nın Kuzey Avru­
paöan, Güney Amerika'ya kadar pek çok kültürün mitini
nıalzenıe olarak devsirmesi ve Peter Brook'un Yunan ,
,
Hint, Afrika kültürlerinin n1alzemelerini kullanması bu
dönen1e dan1gasını vurdu. Tün1 bu tiyatro adamların ı n
ortak noktası ise kadin1 ınitlerin ve arketipler vasıtasıy­
la, amacını ve yönünü kaybederek bir burjuva eğlence­
sine dönüşmüş olan tiyatroyu hayatın odağına oturtacak
bir yöntem arayışında olmalarıydı. Bu dönemde Avrupa
kültürüne damgasını vuran Yunan ve Roma mitoloj isi
çoktan kendisini tüketen bir kaynak olarak görülmeye
başlanmıştı. Gereken itici güç, o güne dek kıyıda köşede
kalmış , ya da Batı"nın ilgisini çekmemiş kültürlerin mit­
lerinde bulundu. Çünkü hem yapılarında barındırdıkları
insana ve varoluşuna dair farklı yanıtlar, hem de biçimsel
olarak oluşturdukları tanıdık kurgusal yapı, tam da üze­
rinde çalışılacak bir laboratuvar imkanı sunuyordu. Bu
yönelim biçimsel ve içerik anlamında kültürlerarası tiyat­
ronun da ortaya çıkışına ve yayıhnasına katkıda bulundu.
Orglıast
Artaud'nun m it-tiyat ro-ritüel eksenindeki tiyatro
önermesinin en ilginç örneklerinden birisi İ ngiliz yönet­
men Peter Brook'un 1 9 7 1 yılında çalışınalarına başladığı
"Orghast" projesidir. 1 960'ların sonunda dünyaca ünlü
bir oyun yönetmeniyken tüm kariyerini bir kenara atıp
Paris'te bir Tiyatro Araştırmaları Merkezi kuran Brook,
burada 1 8 değişik ulustan sanatçıyla kültürlerarası çalış­
malarının ten1ellerini atar. Merkezin ilk projesini oluştu­
ran Orghast ise İ ranöaki Uluslararası Şiraz Tiyatro Festi­
vali için hazırlanır.
Oyunun hazırlann1asında 1 ran'ın kuttöresel tiyatro
biçi m i olan "taziye'üen yararlanılır. Doğaçlan1aların ar­
dından ınetni Ted Hughes kaleme alır. Özgürlük ve hap­
solmak, ışık ve karanlık bu çalışmanın temel kavrarnları
olarak seçilir. Bu oyun için Klasik Yunanca, Latince ve
Avesta'dan oluşan özel bir dil yaratılır ki zaten oyunun
adıyla aynı adı taşır bu dil: Orghast. Uzun egzersizlerle
Artaudien anlan1da dilin sessel kullanımının dilde ne gibi
duygusal titreşimlere yol açtığı araştırılır. Orghast geliş­
tikçe bir gramer ihtiyacı doğar. Böylece geniş ve şimdiki
zaman kurgulanır. Mimik ya da ses söze dönüştüğünde
ortaya çıkanın ne olduğu , teatral ifadenin içinde sözün,
titreşinlin, konseptin, müziğin yeri araştırılır. Arketiple­
rin altında yatan temel evrensel mit incelenir. Ve sonuçta
ortaya çıkan malzeme şöyle özetlenir:
"Orglıast Zerdüşt ilahilerinde, Prometheus ve Her­
kül mitlerinde, Calderon un Hayat Bir Rüyadır oyununda,
Pers efsanelerinde ve diğer paralel kaynaklardaki ateşin
insanlığa armağan edilmesi, babanın oğlu hapsetmesi, in­
tikam aracılığıyla bağımsızlığa kavuşma çabası, tiran ba ­
banın çocukları tarafından öldürülmesi, bilgi aracılığıyla
özgürleşme gibi temel bir takım mitler üzerine kuruludur.»2
2. C.l nnes ( 1 993) Ava nt-garde Theatre, London & New York: Routh ledge
 Uzun ve n1eşakkatli çalışn1alar sonucunda Orghast
1 972 yılının Eylül ayında iki bölüm halinde izleyiciy­
le buluşur. Birinci bölüm, Pers Kralı Darius ve 1 ve l l I .
Antexerxes'in mezarlarının önündeki bir platformda oy­
nan ı r. Günbatınunda başlayan gösteri, karanlıkla birlikte
nıeşale ve ateşlerin ışığında sürdürülür.

ikinci bölüın ise aynı kralların mezarlarının içinde

sabahın dördünde başlayıp, gün doğumuna kadar sürer.

Orghasfın konusunu da kabaca şöyle özetleyebi-

liriz:

Moa (maddi ateş, doğurgan, değişken, ateş, kadın ­

s ı ) ile Sun·ı n (manevi ateş, kuralcı, değişmez, erkeksi)
evliliğinden Kral Krogon doğar. Anne ve babasının özel­
liklerini üzerinde toplayan Krogon evrene düzen getir­
nıeyi amaçlar. Ancak bu hedefine giderken bir diktatöre
dönüşür. Pramanath (Prometheus) ona karşı gelir. Ara­
larındaki savaş, dünyevi ve ruhani gerçekl ikler arası nda
kaymalara neden olur.

Toparlayacak olursak oyun, Brook'un Batı dünyası­

nın görünen ve görünmeyen, rasyonel/ınaddi ile ruhani/
düşsel ayrışması üzerine düşünceleri ve Merkez'in aşkın
kültürel farklılıkların anlamları üzerine çalışmalarıyla

ım
paralellikler taşıyan Artaudiyen bir sahnelemedir. Ol­ ·­
.. :...
. .._ �
dukça karmaşık ve ayrıntılarla örülü bir öyküye sahip -
-
......
\,,o-
. :: : :::
olan Orghast temel günahlar, sesler, beden dili kullanımı­ -L �
� -
nın yoğunluğu, insanlık kültürünün ortak arketiplerine ......
-
. ....
"') ·-
·- -
. .::::-. : ::::
nıitos vasıtasıyla inme çabası, stilizasyonuyla son derece ..::: : �
- -
- -
törensel bir oyundur. Aslında anlatılan öykü dünya tari­ u
.. -
:.... �
hinde pek çok mitolojide aktarılan aynı öykünün farklı -
-
-
-
-

bir şekilde yeniden söylenmesi, yeni bir mit kurgulanma­ .-

- �..

sı çabasıdır. Bu çaba her ne kadar oyunu izleyen izleyi­ �

-
o
- �
�
:... ­
cinin alımlaması açısından ciddi sorunlar içerse de, in­ o .-
::
�

- -
sanlığın geçınişinde, özünde yatan tenıel sorunları m itik :: � �
.. -- --::: . ....
� � :...
bir anlatınıla araştıran bir çalışma olarak çağdaş tiyatro -
� � �
- -
-::- ..,.,
tarihinde ayrıcalıklı bir yere oturınuştur. Bundan sonra �
-
::
.. -
:Q
�#.
...... "l �
...... .... . ....
hem Brook'un kendi kariyerinde sahneleyeceği "Kuşlar
,, -
!-
�
...
::
. .....
:- -
Meclisi ve C(Mahabharata" gibi projelere, hem de diğer ...;
-
:...
� ....
�..
.
... ... . ...
- - -
kültürlerarası tiyatro uygulayıcılarına büyük bir çıkış - - ...
N� ::
- - �
noktası oln1uştur.3 >;;; � ..:.:

am an
klla p.d u s u n b i l . c a m

mı
 M it ler, Masallar, Seınb o ll er ve Sanat
Esr a Sağlık
Herhangi bir şeyin nasıl varlık bulduğunu anlatan,
hep bir yaratılışa ilişkin olan mitleri tanımakla, şeylerin
kökenini tanımış oluruz. Mitolojiler tarihin derinlik­
lerinde üretilmiş bilgi ve düşünceleri içleri nde gizleyen
belgelerdir.
Hayal ürünü hikayeler oln1adan, bir halkın tarihini
ya da kültürünü anlamak mümkün değildir. Mit, toplum
tarafından köklü inançları açıklayan ve nesilden nesile
geçiren göstergeler ve semboller olarak da ifade ediln1ek­
tedir. Evrenin yaratılışı, ateşin çalınışı, tanrıların insan­
ları cezalandırması, ilk ailenin, törelerin ve toplumsal
kurumlann ortaya çıkışı gibi konuları içeren mitoloj ik
kurgular, insan için hayati anlamlar taşıyan i n anç birim­
lerini ve insanlığın birikmiş bilgilerini sonsuza dek bo­
zulrnadan aktarrnaya yarayan kutsal anlatım biçimleridir.
Cevat Şakir'in deyimiyle taş ve vazo kalıntıları arkeolog­
lara gerçeği keşfetmekte ne kadar hizınet ederse, günü­
müz m itologları için de efsaneler o kadar yararlıdır'.
ı. ATE Ş, Mehmet. "Mito lojiler ve SemboJler': İstanbul: Mile nyum Yayınları, 2002. s .2 2
Mitolojiler ve ınitler, yazısız toplumların sözlü
tarihini oluşturur. Günümüzde de anlatılan m itler bu
toplumların i lk atalarından gelen çok eski söyleınlerdir.
İnsanlığın öyküsü, eski i nsanlardan kalan senıbolik re­
simler ve mitlerle yeniden keşfedilmektedir. Bu tür siın ­
geler ya da ınitler sadece eski çağların halklarına ait bir
olgu değildir. Eski Yunan mitleri ya da yerli halk söylen­
celerine baktığımızda bunların temsil ettiği sembollerin
hala geçerli ve önen1li olduğunu görebiliriz.
Mitolojik mantığa göre, evrendeki her şeyin, gözle
görünür ya da görünınez her olgunun doğada bir benze­
ri, bir eşi vardır. Mitolojiler de bu benzerlikleri, eş görün­
tüleri kullanarak her olguyu ve her oluşumu anlatmaya
yönelmiştir.
Can1pbell rnitoloj ik anl at ıların bir görünen bir de
görünmeyen iki yüzü olduğunu ve onun görünen değil,
görünn1eyen yüzünü ortaya çıkarmak gerektiğini öne
sürer. Bu tespit, semboller için de geçerlidir. Semboller
mitoloj ilerin resn1e dönüşn1üş şeklidir ve ınitolojilerle
sen1boller arasında sıkı bağlar vardır.
Sembolik Anlatımlar, �lasalsı Betimlemeler
Jung'un psikolojik düşünceye en önemli katkı­
sı -Freud'un bilinçaltı kavramı gibi yalnızca bastırılmış
arzuların bir tür saklanma yeri olarak değil de- bireysel
yaşan11n, egonun bilinçli, düşünen dünyası gibi gerçek ve
belli başlı bir parçası olarak gördüğü sonsuz kapsaınlı ve
zengin (bilinçdışı' kavran1ıdır. Bilinçdışının dili ve 'kişi­
leri', düşlerimizin bizimle bağlantı kurduğu sembollerdir.
O halde insanların ve onların sembollerinin araştırılması,
aslında insanın kendi bilinçdışıyla il işkisinin araştırılma­
sı den1ektir.
Sembolik form kavramının önemini belirten ve tel­
sefesini bu kavram üzerinde yoğunlaştıran düşünür Ernst
Cassirere göre sanat, sembolik bir dil olarak tanımlan­
ınıştır. O'na göre semboller, imgelerden meydana getiri­
l irler. Zihin imgeleri alıp sembol olarak iş görecek şekle
sokar ( Arat 1 997:6) .
Sembollerin kullanılmasının nedeni, işaret ettiği
şeyi tüm yönleriyle temsil edebilmesidir diyebiliriz. So­
yut fikirleri, anlaşılması güç düşünce ve varlıkları somut­
laştırmak için kullanılan semboller, bir resim, şekil, sayı.
renk, olay, nesne ya da canlı bir varlık olabilmektedirler.
"Geçici olanda ve geçici olan yoluyla ebedi olanın görü­
nür hale geln1esi, yarı yarıya şetfat1ann1ası" (Çetindağ
2009:263) olan semboller genellikle, anlatılmak istenen
gerçekleri çok daha güçlü bir şekilde vurgulan1ak, derin
ve karmaşık gerçekleri ifade etn1ek için kullanılmaktadır­
lar.
'.Atlar ve boğa kafaları: Lascaux Mağa ras ı, M.0. 1 5000
Sanatın tarihi onu üreten insanların tarihidir. Ma­
ğara resimleri, insanoğlunun bilinen ilk sanat eserleri ol-
2. CAMP BELL, Josep h . "llkel M itoloji (Çev. Kudre t Emiroğlur Anka ra : imge Kitabevi, 2006. s . 82
3. GALLERY Serpenline. "Louis Bourgeois, Oeuvres Reentes': Bordeaux, Musee d a rt Contemporain de Bordeaux, 1998:26
malarına rağmen hiçbir ilkel yan taşımaz. Bu çizin1lerin
büyük çoğunluğu hayvanlardan oluşur. Bunların bu denli
sık çizilm iş olınası onların sadece av konusu nitelikleriyle
ilgili olınadığı, bu hayvanlara gizli anlaınlar yüklendiği ve
bunların bir kült haline dönüştükleri anlaşılın aktadır. So­
nuçta bu görüntüler, aralarında kurulan anlam ilişkileri
nedeniyle belli m itolojik h ikayelerin sembolik anlatımla­
rının gerçekleştirilebilmesi için bir araya getirilınişlerdir.
Kişisel ve evrensel olanı birleştirme tutumu, mito­
lojik söylemin temel yönteınidir.2
Mitler de semboller gibi, sanatta açılımlar yaparak
yeni anlatım biçimleri kurmuş, zaman zaman da gerçe­
küstücülüğe yakınlaşan bir anlama ulaşmıştır. Çağdaş
insanın gündelik hayatı kurgulayarak b aşkalaştırması ve
eğretileıneye dayanan bir düşünıne biçimi geliştirınesiyle
günümüz insanına ait bir olguya dönüşen 'mifin, sanatın
her alanında yansıınaları görülmüştür.
Kişisel ınasalın anlatım biçimlerinde çarpıcı bir ör­
nek olarak Fransız kökenli sanatçı Louise Bourgeois göze
çarpar. Onun yöntemi, acı veren, korkutan ama büyüsü­
nü hiç kaybetnıeyen çocukluğum' ( Bernedac 2008: 1 24)
diye tanıınladığı geçmişinin hikayesini, ustaca seçilmiş
seınbolik objeler aracılığıyla sunmasıdır. Bunu yaparken
geçrnişindeki imgeleri nesneleştiren sanatçı, bu nesneleri
içselleştirıniştir. Dev örümcek, başta annesi olmak üzere
pek çok şeyi temsil etmiştir sanatçı için : doğurganlık, di­
şilik, korku, sabır, arkadaşlık vs. Kendisi olarak da gördü­
ğü örümcek, saldırgan olduğu kadar sabırla ağını tamir
eden cesur, koruyucu bir işçidir3•
Louise Bo urgeois , 'Anne , 1997
Beden ve varlık arasındaki i lişkiye eğilen, başta
kendi bedeni ohnak üzere insan anatomisinin uzuvları­
na farklı açılardan yaklaşan Amerikalı sanatçı Kiki Smith
de, işlerinde sembolik öğeleri kullanan sanatçılardandır.
Sınith aynı zamanda, bedenin psikolojik görünümlerini
ortaya çıkarn1ak istenliştir. Bunu yaparken, masalsı bir
anlatımla kurt ve kadın temsilleri üzerinden 'kurban'
 ,
ve 'av/yem arasındaki ten1el yakınlığı ortaya çıkarmıştır ınüzde hala sanat eserlerine konu olan masaJlar ve m itler
( Rush -Dannat 2002:80). özellikle son yıllarda iıngesel öykülerin betin1 lenmesinin
ötesine geçerek "kişiselleşti rilmiş': sanatçının kendi mi­
tini yarattığı ve dünyasını efsaneleştirdiği, öznel anlatın1
ve dışavuruma dayanan yeni bir dalganın oluşumuyla bir
çeşit dönüşüme uğramıştır. Kollektif belleğe ait olan ına­
sallar ve mitler, kişisel belleklerimiz ve kişisel öğelerimiz­
le karışarak kişisel ınasalları oluşturınuştur.

Kaynakça
ARAT, Necla. "Ernst Cassirer ve S .K . Langer'da Sembo lik Form
Olarak Sanat" lstanbul: Ed ebiyat Fakültesi Basımevi, 1997.
ATEŞ, Mehmet. "Mito loji ler ve Sembo ller': Istanbul: Milenyum
Yayınları , 2002.
BATUR, Enis . "Başka laşımlar I -x·: İstanbul: Yapı Kredi Yayın­
ları, 2000.
BERGER, John. UGörme Biçimleri (Çev. Yurdanur Sa lman r. İs­
tanbul: Metis Yayınları, l 999.
BERNADAC, Marie Laure. « Louis Bourgeois ». Paris: Edition
du Centre Pompidou, 2008.
CAMPBELL, Joseph. "llkel Mito loji (Çev. Kudret Emiroğlu )�
Ankara: lmge Kitab evi, 2006.
ÇET1N DAG, Yusuf. ·'.Ayna Kitabı': İstanbul: Kitabevi Yayınları,
2009.
ECO, Umb erto . ..Güzelliğin Tarihi (Çev. Ali C evat Akkoyun lu) �
İstanbul: Doğan Kitapçı lık, 2006.
JUNG, Cari Gustav. Insan ve Sembolleri (Çev. Ali Nahit Babaoğ­
lu) . lstanbul: Okuyan Us Yayınevi, 2009.
JUNG, Cari Gustav. UDört Arketip (Çev. Zehra Aksu Yılmazer) ':
İstanbul: Metis Yayınları, 2005 .
KOTIK , Charlotta - SULTA N , Terrie - LEIGH, Christian. "Lou­
ise Borgeois , ll1e Locus of Memoryn. New York: The Brooklyn Museum,
1994.
RANDALL, William L . "Bizi 'Biz' Yapan Hikayeler, Kendimizi
Yaratma Üzerine Bir D eneme (Çev. Şen Siier Kaya)". lstanbul: Ayrıntı
Yayınları, 1 999.
RUSH Michael, DAN NAT Adrian. "Tiıe Smiths': New York:
Pa lm Beach Institute of Contemporary Art, 2002.

Kiki Smilh, ·tsimsiz: 1992

Onun özneleri genellikle, dantel örtülerin, insan

vücutlarının , cam yıldızların ve kuşların da arasında bu­
lunduğu öznel dünyasından, yarattığı hikayelerden gelir
gibi görünn1ektedir. <Kurt' ve 'kız' imgeleri, Smith'in çalış­
malarında sıklıkla karşımıza çıkan öğelerdir. Masalların
karanı ık tarafları, ilkel korkular ve psikolojik travmaların
görüntüleri Smith'in etrafında gezindiği alanlar olmuştur.
Örneğin, 'Kırınızı Başlıklı Kız' ınasalından anımsayaca­
ğımız kız ve kurt figürleri, bu çalışn1alarda karşımıza çı­
kar. Fakat burada, kız ve kurt birbirine karışmış, kurban
ve av arasındaki temel benzerlik ortaya çıkmıştır.

Thomas Mann'ı n dediği gibi, sanatçı gözü yaşamı

mitosumsu gören bir bakışa sahiptir .

Sembollere dayalı anlatım biçimi geçmişten günü­

müze birçok sanatçı tarafı ndan bir çeşit bilgiyi bünye­
sinde kodlarla banndırması nedeniyle benimsenmiş ve
yapıtların oluşuınunda yönteın olarak seçilmiştir. Günü-

ım ıııt.;ıı,';ttıı
 M itoloj ilerde "Ye ı1id e ı1 D o ğu m" Sin1geciliği
ve Mistisizm Üzeriı1deki Etkileri
Yrd. Doç. Dr. Mehn1et Kasıın Özgen·
Giriş
Yaşam ve ölüm insanın önünde duran iki olgusal
,
fenomendir. Yaşam ve ölüm "ister istemez, insana Tan ­
rı tarafından verilen iki olgudur. Yaşam arzunun, isteğin
sembolü, ölün1 ise korku ve acının bir sembolüdür.
İnsan kendisine yüklenmiş bu yaşamı hep arzula­
mış, istemiş, ekseriyetle Tanrıdan kendisine verilmiş hoş
bir bağış olarak değerlendirmiş ve sahip olduğu yaşamı
kaybetınemek, onu daima ebedi mutluluğa dönüştürmek
için hep mücadele vermiştir. Bu yaşam arzusunu varlık
olarak insan, bir taraftan dirin1sel yapısına kodlanınış
DNA'sı t arafından; öte taraftan zihinsel enerj isinden sağ­
ladığı bilgiyi kullanmak yoluyla sürdürmeyi başarınıştır.
İnsan zihni kaçınılmaz ölün1ü ise gizenlinden dola­
yı daima korku, kaygı ve acıyla karışık duygularla karşı­
lamış olduğunu n1itlerden bilime kadar olan i nsanlık se­
rüveninde gözlemleyebiliriz. Ancak insan umudu elden
bırakmamış, dainıa hayatı ölüınsüzlüğe dönüştürmek
için de çok yönlü inanç ve umut mücadelesini vermiştir.
Bu mücadelesinde bazen m itler dünyasında olduğu gibi
Tanrılardan doğrudan yardım almış, bazen de bilim dün­
yasında olduğu gibi tek başına var olmak mücadelesine
devaın etıniştir.
ıtCumhuriyet Ünivers itesi, Eğitim Fakültesi, felsefe Böl. A BD
Mitoloj ilerde yaşan1 ve ölüm tanrısal işlerdendir.
Aslında Kader/Tanrıların yazılım işidir. Yaşam konu­
sunda, Tanrılar insanı kendisine ortak kılmış; ancak
kendilerinin sahip olduğu ölümsüzlük konusunda insa­
na karşı kıskanç davranmışlar ve ölümsüzlüğü insanlara
verıneınişlerdir. Çünkü ölümsüzlük Tan rılara özgü ternel
niteliklerdendir. Bununla birlikte ölümsüzlük arayışında
olan bazılarına ise onların özgün özelliklerinden dolayı
ölümsüzlük konusunda istisnalar yapmışlardır. Ancak
bu seçilmiş insanlar için bile Tanrılar yine ölüınsüzlüğü
kazanmayı da bir takım zorlu yasalara ve zorlu içsel yol­
culuklara bağlan11şlardır.
Mitolojilerde ölümsüzlük kahramanların kendi
güçleriyle elde ettikleri bir zaferdir. Ölün1süzlük için tüm
kültürlerin ortak paydasına bakarak bir tanım yapmak
gerekirse kısaca onu sonsuzluktan pay almak, mutlu ol­
mak, sonsuz bir güce sahip olmak, iyi oln1ak, yardımse­
ver bir kahraman olınak şekli ndeki tanımların ön plana
çıktığını görebiliriz. Tan rının kendi seçtiği dostlarına
verdiği ölümsüzlüklerin var olduğu gibi kendi kahra­
manlığı ile ölümsüzlüğü kazanan kahramanlar da vardır.
Ölümsüzlük zaferini elde eden kahraman artık Tanrılara
katılma ayrıcalığına sahip olmuş demektir.
 Ölümsüzlük dirimsel anlamda ölıneınek değil,
ruhsal anlaında sonsuzca ınutlu kalabilmek deınektir.
Ölümsüzlüğün birçok sin1ge ve sembollerinin olduğu
gözleınlenınektedir. Yaygın olarak yerine göre onu ölüm­
süzlük iksiri , abı hayat , ınutluluk, şifa otu , üçüncü göz,
rabıta, Tanrının hoşnutluğu gibi kavramlar, semboller ve
simgeleri kullanılmaktadır. Söz konusu simge , semboller
ve kavran1ların tümünü kullanan ölümsüzlük yolcusu bu
yolda kazandığı deneyin1leri n i uygulan1ak ve çokça tek­
rar etmek/mantra/zikir yoluyla , bazen de tanrı dostların­
dan yardım alarak sonunda ölümsüzlüğü/ebedi saadeti
kazanınak şansını yakalayabilir. Bununla birlikte , rnitolo­
jilerde ölümsüzlük sadece iyi olan kahramanların kazan­
dığı bir durumken , Sam i dinlerinde ise iyi veya kötü tüm
insanların ölümsüz olduğu ancak iyilerin mutlu/cennet ,
kötülerin ise ınutsuz/cehennen1 dünyasında yaşayacakla­
rı düşüncesini tespit etmekte fayda vardır.
Logosa/Söze Karşı Sen1boller ve Siıngeciler
Logos kavran1ının zihin etkinliklerinde ağır basn1a­
ya başladıktan sonra nlitik düşünceye karşı logosa dayalı
düşünce biçimleri ve düşünce biçimlerine bağlı olarak
çeşitli siınge ve semboller insan zihninde gelişmeye baş­
ladığı görebiliyoruz. Logos söz , yasa, mantık ve akıl gibi
anlaınlara gelmektedi r.
Kadim felsefede Hakikati/Gerçekliği anlamanın ,
hakikati tecrübe etmenin üç seçkin ten1el yolu vardır.
Birinci yol felsetesin düşünce tarihinde izlediği rasyo­
nel-n1antıksal yoldur. Bu yol eş deyişle Logosun yoludur.
İkinci yol ise senıbol ve simgecilik yoludur. G enel alamda
ifade etmek gerekirse mitoloji , sanat , estetik, din , misti­
sizmin izlediği yol işte bu yoldur. Zihnin izlediği üçüncü
düşünce yoluna gelince bu yol suskunluk/bilinemezcilik
yoludur. Genel anlamda bu yol için de Taoizm , Zen Bu­
dizn1 , m istik ve tasavvufi düşüncenin izlediği yol olduğu­
nu söyleyebiliriz.
Logos yolu: yasanın , ilkenin , aklın , mantığın ve sö­
zün yoludur. Hakikat logosu , evrendeki mantığı kavra­
mak ve onu sözle ifade etmekten geçer. Herakleitos "beni
,,
değil , logoso dinle der. Bu nedenle logosun yolu aklın ,
mantığın yoluna sonuçta çıktığı gözlemleni r.
Suskunluk yolu nlistik düşüncede müşahede yolu/
tecrübi kavramı ile karşımıza çıkmaktadır. Mistik dü­
şünce de bu düşünce yoluna bilineınezcilik/agnostisizm
de denilmiştir. Çünkü Tanrı zatı itibariyle b ilineınezdir.
Bu yolun özü, Hakikat karşısında fazlalık olan sözü terk
etmek olarak özetlenebili r. Hakikati doğrudan sezgi/keşf
yolu ile idrak etmek ve onu tecrübe etnıek yoludur. Bu yol
daha çok doğu m istisizmin tercih ettiği bir yoldur. Tanrı
ile ilgili olarak "bilen konuşmaz, konuşan da biln1ez" ka­
dinı ilkesine dayanır.
Mit ve Simgecilik
Siıngeciliğe dayalı düşünce yolunda temel düşün­
ce tün1 nesnelerin gizlen1li bir ruhu vardır düşüncesidir.
Evren ve evrendeki her şey canlıdır. Varlık , varlığın veya
evrenin arkasındaki en kutsalın sürekli tezahür etnıesiyle
ayakta durur. M itik ve mistik düşüncede Kutsalın üzerin­
de tezahür ettiği nesne de kutsaldır ve kutsalın tezahür
ettiği zaınan ve ınekan da hen1 kutsal henı de zihin açısın ­
dan dünyanın ınerkezidir. Zihin kendi dünya görüşünü
söz konu bu merkezler etrafında inşa eder.
Mitik ve mistik düşünceye göre bütün evren potan­
siyel bir sin1gedir. Sıradan bir şey, taş , toprak, sayı , daire ,
haç vb. bir şey sin1gesel bir anlam kazanabilir. Zihin siın­
geleştirici yetisiyle nesneleri senıbol , imge ve simgelere
dönüştür ve hakikati , kutsal olanı bu simgeler aracılığıyla
insan yaşamına doğrudan sunar. Örneğin: Kitabı Mukad­
deste Yakub'un düşü olarak geçen olayda Yakub'un uyu­
ınak için başını koyduğu taşı , Tanrıyı düşünde gördüğü
için, uyanınca bu taşı kutsal olarak kabul etmiş ve onu
kutsalın tezahürü olarak simgeleştirmiştir. Ancak bu düş­
te olan sadece kutsal bir taş sin1gesi değil; içinde yeniden
doğuşun seınbolü olan kutsal merdiven simgesi vardır.
Düş şöyle:
(<. .. Ve Yakub Harana doğru gitti. Ve bir yere erişip
orada geceledi. Çünkü güneş batmıştı. Ve o yerin taşla­
rından birini alarak başının altına koydu. Ve rüya gördü.
Ve işte yer üzerine bir nlerdiven dikilnliş ve başı gök­
lere erınişti. Ve işte onda Allah'ın rnelekleri inmekte ve
çıkmaktaydılar. Ve işte Rab onun üzerinde durup dedi:
baban İbrahim'in Allah'ı ve Ishak'ın Allah'ı Rabı beniın.
Üzerinde yatmakta olduğun diyarı sana ve senin soyuna
vereceğirn. Ve Yakub uykusundan uyanıp dedi: gerçek
Rab bu yerdedir ve onu bilmedin1. Ve korkup dedi: bu
yer ne heybetli. Bu başka bir şey değil ancak Allahın evi­
dir ve göklerin kapısıdır. Ve Yakub sabahleyin kalktı ve
başı altına koyduğu taşı aldı ve onu direk olarak dikti ve
,,
tepesine zeytinyağı döktü. Ve o yerin adı beyt-el koydu.
(Tekvin , Bab, 28)
Bu metinde kutsalın tezahüründen öte göğe giden
n1erdiveni (yeniden doğuş simgesi) ile yeniden doğuş
simgesini yapılması oldukça ilgi çekicidir. Söz konusu bu
diğer simgeleri de konumuz açısından daha iyi anlamak
için Yeniden Doğuş simgesinin ne anlama geldiğine kı­
saca bakmamız gerekir. Arkaik zihniyetin temel özelliği
herhangi bir varlığın değişmesi için onun önce yok edil­
mesi sonra yeniden inşa edilmesidir. Arkaik düşüncesi­
nin bu teınel ilkesi ınistik düşüncede büyük bir etkileşim
ile tekrar karşıınıza çıkınaktadır. Örneğin kişi kendi şu
anki biyolojik doğuşuyla elde ettiği egosunu öldürmeden ,
onu yok etmeden , gerçek kendisi olan Benliğini kazana­
rnaz. Eş deyişle yeniden doğuş için ilk doğuşun sınırlı
olan etkilerini yok etmek gerekir. Ölmeden önce ölünüz
ilkesi yeniden doğuşun temel ilkesidir.
 Yeniden doğuş türn m itlerde bulunan ve ölümsüz­
lüğü elde etınek için kullanılan bir yöntemdir. Birinci do­
ğuın olan biyolojik doğumla insan Tanrıların armağanını
istese de isteınese de kabul etmiş oluyor. Bu olay diğer
tabiat olaylarında örneğin bir otun bitinü ve ölürnüyle
ayn ı özellikte olan bir olaydır. Ancak insan ikinci bir do­
ğuş ile ruhsal bir doğuş gerçekleştirıniş oluyor. İnsan ba­
zen ölümsüzlük, bazen özgürlük, bazen de aşk ile ikinci
doğuşu, eş deyişle yeniden doğuşu, kendisi kendi eliyle
yapnıak ister. Kendini kendi inşa etmek ister. Zihin do­
ğası gereği kendisini yeniden doğuş yoluyla yetkinleşerek
çoğalmayı tercih eden bir doğaya sahiptir.
Tanrı ve nıanevi varlıklar ölümsüzdürler. Tanrılar
gökte yaşadıklarına göre ancak göğe çıkmak, yüksehnek
yoluyla (merdiven sembolü) ölümsüzlük aralanmış olur.
A ncak göğe çıkmadan önce tüm nlitlerde ortak nokta
ölüm ülkesi olan yeraltına, Hades'e, cehennenıe, kısacası
ölüıne gidebilecek cesareti göstermek ve kahrarnanlığını
kanıtlaınak ( denenn1e sin1geciliği) gereknıektedir. Neden
yeraltı dünyasına yolculuk? Çünkü bu düşünce nütoloji­
nin kozn1olojik düşüncesiyle ilişkilidir. Yer ve gök daha
önce bitişikti. Sonradan ayrıldı. Yeraltı dünyası ölümün
senıbolüdür. Ölerek, ölümü simgesel olarak tadarak, onu
tecrübe ederek ancak bir üst basamak olan yetkin yaşam
senıbollü olan göğe çıkılır.
İşte bu ruhsal yolculuğu başarıyla tamamlayana
ınitsel ölümsüz, tanrı, kahraman, insan - ı kamil, ınistik,
eren, derviş, aşık veya genel adıyla doğu kültüründe ona
sufı denir. Sufi egosunu yok ederek yeniden doğuşu ba­
şannış bir kişidir. Mitlerdeki tün1 kahramanların öykü­
sü hep ölümsüzlük yolculuklarıyla ve i lahlar gibi oln1ak,
göklerdeki varlıkların ahlakıyla ahlaklanınak, onlara
benzeınek, onlara öykünn1ek çabasıyla ilgilidir.
Yeniden doğuş için ilk yaratılış kökenine dönüş
,,
yapınak, yaşamın özüne "geriye doğru yolculuk yapmak,
acı çekmek, sınanmak, büyük çabalardan sonra abı haya­
tı, ebedi mutluluğu, ölünısüzlük otunu bulınak gibi tek­
nikler hep yeniden doğuşu kazann1akla ilgili olduğunun
gerçeği gözden kaçırılmaınalıdır. Şimdi bunun ne anlama
geldiğini mitolojilere yakından bakarak daha iyi anlaya­
biliriz.
Mitolojiler
Sün1erlerin yeniden doğuş ınitlerine göz atarak
dikkatlerinizi konu üzerinde yeniden toplayabileceğimi
un1uyorum. Süıner m itoloj isi üzerinde uzunca duraca­
ğıın. Çünkü bildiğin iz üzere sonradan gelişen ınitler çok
büyük oranda Sümer mitolojisinin değişik versiyonları
olduğunu konunun uzmanları t arafından sık sık dile ge­
tirilmiştir.
Sümer kozınogoni ve kozn1oloj isinde: 1 . Başlangıç­
ta ilksel deniz vardı. Süınerlerde ex niholo, yoktan var et­
ınek kavramı yoktur. ilksel deniz bir tür ilk nedendir. İlk
harekete geçiricidir. Sümerler zamandan ve n1ekandan
önce ne vardı sorusunu sornıuyorlardı. 2. İ lksel deniz
gök ve yerin birliğinden oluşan ve görünmeyen koznıik
dağı ıneydana getirdi. 3. Tan rılar insan biçiminde kişileş­
tirilmişlerdir. Aynı zamanda Sümer tanrıları işlevsel olan
tanrılardır. Merkezlerinde dünyayı, insan hayatını iyileş­
tirmek vardır. Sümerin iki büyük Tan rısı An (gök) eril, Ki
(yer) dişildi. Onların birleşmelerinden Nefes/Hava tan­
rısı Enlil doğdu. 4. Hava tanrısı Enlil yerden göğü ayırdı.
A n cak yer ve gök arasındaki görünmeyen kozmik dağ
hala yerinde durmaktadır. Ve babası An göğü aldı. A n ­
nesi Ki yeri aldı.
Enlil ile annesi Ki'nin birleşmesinden ise evrenin
düzeni, insanın yaratılış ve medeniyetin başlatıcısı olan
diğer tanrılar ortaya çıktı. Sümer tanrısı E a veya En-ki la­
kaplı (yeryüzünün efendisi) ile Nefes Tanrısı Enlil arasın­
daki mücadelede En-ki başarısız olunca onda çok şiddetli
bir kıskançlık ve kindarlık oluştu. Bu kıskançlığın sonucu
olarak insanlığın başına gelen en büyük uğursuzluk olan
iletişimsizlik yani dillerin karmaşası belası geldi. Kil tab­
let şöyle diyor:
('Uyumlu dilli Sünıer, prenslik m e'sinin yüce ülke­
si. Uri, gerekli her şeyin sağlandığı ülke , Güvenlik için­
de dinlenen Martu ülkesi, Bütün evren, üzerine titrenen
halklar, Enlirle tek dilde konuşurlarmış. Aına sonra cü­
retkar prens, cüretkar kral, Enki . . . emirlerine güven ilen
bolluğun etendisi, ülkeyi gözeten bilgeliğin efendisi, Tan ­
rıların önderi, Eridu'nun efendisi, bilgelik sahibi, ağızlar­
daki sözü değiştirdi, çekişıne koydu. O zaman değin bir
,,
olan insanın konuşmasına.
Sözün değişınesi daha sonra Babil kulesi m itinde
olduğu gibi farklı dillerin oluşn1asıyla sınırlı değildir.
Şikayet edilen durum gerçekte aynı dilin içindeki aynı
sözcüklerin farklı farklı anlaınlara bölünmesi, dilin an­
laın için parçalanması, eş deyişle dille yeni giren n1ecaz
gücünün ve bundan doğan anlaşmazlıkların ortaya çık­
masıdır.
Sümerlerin şikayet ettiği durum, dilde daha önce
pratiğinden dolayı anlamın yakalanmasının daha kolay
olduğu gerçeği ile daha sonra anlamı yakalaınayı zorlaştı­
ran dildeki yeni mecaz konusudur. İnsanların sözcükleri
eylemlerinden farklı kullanınası ve n1ecazı kendi çıkarı
için kullann1ası, eş deyişle dil illüzyonları ile (yalancılık,
hile, sözü tutınamak, çalışm aınak gibi) toplumda karma­
şa çıkarn1ak ortalama bir Sümerlinin şikayet ettiği konu­
lardı. Babilliler bu olayı rasyonalize etmiş kuleden gelen
beladan dolayı tanrının farklı dilleri ortaya çıkarmakla
insanı cezalandırmak olarak yorun1lamışl ardır. A ncak
111n§F!itmı mı
burada konunıuz bu olınadığını ve bunun üzerinde dur­
mayacağınıızı belirtmeliyim.
Sümerlerin kozın oloji anlayışında başlangıçta gök
ve yerin bitişik alınası, daha sonra birbirinden ayrılınası
ve kozmi k bir dağla bu ayrılığın birbirinden kopan bir
parçalannıa ile sonuçlanmamasına bir hayli özen göster­
mişler. Daha sonra büyük nıistik deha İbni Arabfnin çok
güzel bir şekilde açıkladığı gibi Tanrı İsimler, Sıfatlar ve
Zat olarak kendini kendinden ayırdı. Çünkü O gizli bir
hazine iken bilinmek istedi.
Sümerler Bütünlüğün sembolü olarak yüksek ku­
leler ve daireyi pratik hayata hep ön plana çıkarmışlar­
dır. Gerçekten de dairenin bütünsellik özelliği çok dikkat
çekicidir. Tanrılar, insanlar, Evren kısacası her şey ko­
numları birbiri nden farklı bile olsa Bütün ve Bir olarak
algılanınaktadır. Daire sembolü gökteki Birin yerdeki
simgesidir ve dain1a özünde tekrarlama ve yenilenme
özelliği ile zıtları kendi bünyesinde bir arada toplayarak
yaşamı üretmektedir.
Sümerlere göre yeryüzünün düzenlenmesi, tanrıla­
rın babası, evrenin karalı, bütün ülkelerin kralı diye isim­
lendirilen Hava-nefes tanrısı Enlil'dir. Enlil bereketin,
üretkenliğin ve insan ve hayvan için gerekli olan bitki­
lerin tasarlanmasından sorumludur. Tarım aletlerinin ve
kazmanın tasarımcısı da Enlil'd ir. Koca dağlarla çiftleşen,
insanlara gerekli yiyeceği sağlayan iki erkek kardeş olan
Emeş/Yazı ve Enten/Kışı tohumlarıyla dölleyen de yine
Enlil'dir.
Yeryüzünün düzenlenınesi ve uygarlık planların­
dan Enlil sorumluyken, ayrıntılar ve uygulamaları ise
becerikli, bilgili su tanrısı Enkfye bırakılınıştır. Toprağı
bitkilerle donatan, tuğlayı yaptıran, sığırları ve balıkları
çoğaltan, su tanrısı Enki'dir. Çoban tanrı Dun1uzi'yi, gü­
neş tanrısı Utu'yu, yağnıur yeryüzüne inmesini sağlayan
tirtına tanrısı İşkur'u atayanda yine Enki'dir.
Gılganuş Destanı
Gılgamış ölümsüzlük peşinde koşan bir Sünıer kah­
ramanıdır. Ölüınün insanı her yerde yakalayabilmesi ger­
çeğini karşısında bunalan ve kendisinin de onun elinden
kurtulamayacağının bilincine varan Gılgamış "Ölüm­
süzler Ülkesi" (Mutluluk Ülkesi, Cennet) denen ülkeyi
aramaya karar verir. Gılgam ış'ın danışnıanı, dostu Enki­
du kendisine bu yolculuğa çıkmadan önce güneş tanrısı
Utu'ya danışınasını öğütler. Utu önce böyle bir yolculu­
ğun tehlikelerini anlatır. Ancak daha sonra dağa doğru
yapılan yolculuğun yedi aşamasından ve Dev H uvva'nı n
oturduğu sedir orınanı hakkında bilgiler vererek amacı­
na ulaşınası için ona yardııncı olur. Gılgaınış ve Enkidu
,,
birçok çabadan sonra devin kafasını keserler. Tablet bu
noktadan sonra kopuk ve metin kesiktir.
Gılgamış destanı ile ilgili bir başka tablete ise yine
aynı şekilde kahran1anın ölümsüzlük peşindeki arzudan
söz edilir. Burada Gılgamış bir düş görmüş ve düşü tanrı
Enlil tarafından, tanrıların insanlara ölümsüzlüğü esir­
gedikleri, ama kendisine ün, zenginlik ve savaşta başarı
bağışladıkları biçimde bir yorum yapılmıştır.
Bu destanın Akadça versiyonunda ise İnanna/İş­
tar'ın ölüler dünyasına inişi olarak anılır. Durnuzi/Tarn­
muz (Çoban Tanrısı) bir domuz tarafından öldürülen,
ilkbaharda yeniden doğan, bitkilerle birlikte yeniden di­
rilen bitkiler dünyasının bir tanrısıdır. Mitosun Tamrnuz
ayi n lerin in temeli Çoban Tanrısının yeraltı dünyasında
tutsak tutulmasıdır. Tanım uz yeraltı dünyasında (ölüm
ülkesinde) tutsak edilmiştir. İştar'ın yeraltı dünyasına
yapınak istediği yolculuğun nedeni işte bu yeniden do­
ğuş, yeniden diriliş anıaçlıdır. Ölüler ülkesinin kraliçesi
İştar'ın kız kardeşi Ereşkigal'dır. İştar ölüler ülkesine, dö­
nüşü olmayan ülkeye inmeye karar verir. Bu kararı ver­
ınesindeki tenıel güdü ve teınel amaç ölüler dünyasına
hakim olmak ve ölümsüzlük arayışıdır. İştar yeraltı dün­
yasından dönnıeme ihtiınaline karşı veziri Ninşubur'a üç
gün içinde dön rnezse tanrılara haber vermesini tembih­
ler. Bundan sonra İnanna/İştar kraliçelik giysilerini giyer,
en güzel takılarını takar ve ölüler dünyasının kapısına
varır. Burada yedi kapının bekçisi olan NetCnin kendisine
ıneydan okumasıyla karşılaşır. Bu arada yedi kapı demiş­
ken, Sümer mitolojisindeki yeraltı dünyasının yedi kapısı
ile Kur'an-ı Keri ındeki Hicr süresi 43-44 ayetlerindeki ce­
hennen1 i n yedi kapısı arasında ilginç bir benzerlik olması
ilgi çekicidir. Söz konusu bu dikkati gerçeklerin özünün
aynı, ortaya çıkış biçiınlerinin ise farklı olabileceği üze­
rinde yoğunlaştırmakta fayda vardır.
Ereşkigarın buyruklarıyla ve ölüler dünyasının ya­
salarına uygun olarak İştar yedi kapıdan geçer ve geçtiği
her kapıdan giysilerinden bir parçasını çıkarmak zorun­
da kalır. Burada kendi nefsinden/egosundan azar azar
ölümü tattırrnak sinıgeciliği ön plana çıkmaktadır. So­
nunda ölüler dünyasının yedi yargıcı karşısına çıkarılır.
Yedi yargıç «ölümün gözlerini" İştar'ın üzerine dikerler ve
o ceset olur, cesedini de bir kazığa dikerler. Üç gün gel­
nıeyince sonunda veziri durumu tanrılara bildirir ve on­
lardan yardım ister. Enlil ve Nana işe karışmak istemez.
Anıa Enki yardımcı olur. Enki tırnaklarının kirinden
çıkardığı iki cini ölüler dünyasına gönderir. Gitnıeden
ince her iki cine yaşam ekmeği, yaşam çiçeği, ab-ı hayatı
iksirini ellerine verir ve bunu oraya varınca cesedin üze­
rine altnıış kez serpmeleri n i söyler. Söylediğini yaparlar
ve tanrıça yaşama geri döner. A ncak "Yerine bir başkası­
nı koynıadıkça ölülüler ülkesinden ayrıln1ayacağı" yasası
ölüler dünyasının yasalarından biridir. Sonunda kendi
yerine birini buln1ak üzere gönderilir. Ancak ınetin bun­
dan sonra kopuyor.
 Gılgaınış destanın Babil versiyonun onun ölün1-
süzlük arzu ve arayışı daha vurgulu olarak öne çıkar. Gıl­
gamış bir seferden zafer ve törenle döner. Tanrıça İştar
onun güzelliğine çarpılır ve ona aşık olur. Ölümsüzlük
arayışı yolculuğunda bu aşamanın adı aşk makaınıdır.
Gılgamış tanrıçanın bu aşk isteğini geri çevirir ve onu
aşağılar. Tanrıçaya daha ö nceki aşıklarının başına gelen
feci akıbetlerini hatarlatır. Geri çevrilıniş olınanın öfke­
siyle İştar tanrı Anu'dan kutsal boğasını yaratıp, onu Gıl­
gamış'ın ülkesini yok etn1ek için göndermesini ister. Boğa
Erek halkı üzerine gönderilir ve çok kayıp verdirir; an1a
sonunda Enkidu tarafından öldürülür. Tanrılar boğayı öl­
dürdüğünden dolayı Enkidu'yu öln1esi gerektiğine karar
verirler.
Enkidu bir düş görür. Düşünde kendisinin yeraltı
dünyasına götürüldüğünü ve Nergal tarafından bir ha­
yalete dönüştürüldüğünü görür. Enkidu şöyle söyler:
"O tanrı beni değiştirdi. Öyle ki kollarım bir kuşunkine
benzedi. Bana doğru bakarak, beni karanlıklar ülkesi­
ne . . . gönderdi. İçine giren hiç kin1senin çıkamadığı eve.
Dönüşü olınayan yolun üzerindeki, içinde oturanların,
asla ışık yüzü göremedikleri eve." Daha sonra Enkidu
hastalanıp ölür. G ılgamış dostunun ölümüne çok üzülür.
Günlerce yas törenleri düzenler. Törenlerde ölümün yeni
ve korkunç bir deneyim olduğuna değinilir. Gılgamış
kendisin de sonunda dostu gibi olmaktan kurtulaınaya­
cağını düşünerek kaygıya kapılır. "Ölünce Enkidu gibi
olmayacak nuyım? Karnıma acı girdi. Ölün1 korkusuyla
bozkırda avare dolaşmaktayın1.)) dediğini tabletten oku­
yoruz. Bu noktada ölüın artık bir kaygıya dönüşmüştür.
Kaygının sağladığı enerj i ile ölün1süzlük yolculu artık
başlamaktadır.
Böylece ölümsüzlüğü bulmak için yollara düşer.
Destan Gılgamış ölümsüzlüğe kavuşan tek ölürnlünün
kendi atası olan Utnapiştiın olduğunu bilmektedir, diye
başlar. Utnapiştim burada gerçek ınürşid-i kamil rolün­
dedir. Gılgamış atası Utnapiştin1öen ölün1 ve yaşamın
sırlarını öğrenınek için onu bulınaya karar verir. Maşnu
Dağı'na doğru yola çıkar. Dağın akrep-adam ve karısının
bekçilik yaptığı kapısına gelir. Akrep- adam kendisine
bugüne kadar hiçbir ölümlünün Maşnu Dağı'nı aşamadı­
ğını ve tehlikelerini atlatamadığını anlatır. Sufilerde dağ
benlik anlamında kullanılmaktadır. Ancak Gılgamış yol­
culuğunun an1acını söyleyince bekçi izin verir. Gılganuş
yolculuğunu Güneşin izlediği yol boyunca yapar. Güneş
tanrısı Şarnas'a ulaşana dek yolculuğuna devam eder.
Şarnas ona aradığın şeyi bulamayacaksın , sen boşuna
yolculuk yapıyorsun, der. Aına Gılgaınış amacından vaz­
geçnıeyerek yola devanı eder ve denizin kıyısına, ölün1
sularına varır. Burada bir başka bekçi olan Şarapçı- Kadın
Siduri onu karşılar. Siduri de onu ölüın denizi nden geç­
n1emesi için uyarır ve kendisine Şaınas dışında hiç kiın­
senin o denizi aşamayacağını anlatır.
Şarapçı-kadın Siduri yaşamdan haz almaya bak­
masını , bu işlerden vazgeçnıesi n i öğütler. Şöyle der:
"Gılgamış almış başını böyle nereye gidiyordun? Peşine
düştüğün ölümsüz yaşan11 bulamazsın, bunu sende b ili­
yorsun. Tanrılar insanı yarattılar, sonsuz yaşaını kendile­
rine ayırıp, sonra ölümü insanın yanı başına bıraktılar. Ey
Gılgaınış karnını doldur, gündüz ve gece kendini güldür.
Gündüz deıne gece deme çal ve oyna. Her gününü zevk
şölenine döndür. Giysilerin parlak ve ten1iz olsun. B aşı­
nı yıkayacağın suyun bulunsun , elinden tutan küçüğünü
boşlama, bırak eşin göğsünden haz duysun , çünkü insan­
lığın ödevi işte ancak budur."
Şarapçı kadının bu muhteşen1 kadim şiirindeki
mutluluk felsefesi çok daha sonraları Kant'ın aynı konu
üzerinde, yani ödev ve haz arasındaki karşıtlığı çözmek
için çokça kafa yormasına rağmen hala çözülmemiş bir
felsefi konu ohnası da yaşan1 telsetesi açısından çok dü­
şündürücüdür.
Bu kadiın şiir sözleriyle ilgili düşündürücü bir konu
da Kitab-ı Mukadeste Vaiz, bab. 9:7-9 ayetlerinde Şarapçı
kadının sözlerine şaşılacak derecede benzer biçiınde ol­
ınasıdır. "Git sevinçle ekmeğini ye ve iyi yürekle şarabını
iç. Çünkü Allah senin işlerinden çoktan razı olmuştur.
Giysilerin daima ak olsun ve başının üzerinde hoş kokulu
yağ eksik olınasın . . . . bütün boş günlerinde sevdiğin ka­
rın ile hoş vakit geçir. Çünkü hayattan ve güneş altında
çektiğin eıneğin karşılığı budur:'
Ancak kahramanımız G ılgamış elinde şarap tası
bulunan Siduri'yi dinlemek isteınez ve yola devam eder.
Kıyıda atası Utnapiştim'in kayıkçısını ile tanışır ve kendi­
ni kayıkla ölün1 sularının karşısına geçirmeye razı eder.
Sonunda Utnapiştim'in yerine gelir. Gelir gelmez heınen
atasından böylesine delice peşine düştüğü ölüınsüzlüğü
nasıl elde ettiğini sorar ve kendisine anlatmasını söyler.
Atası sorusuna yanıt olarak Gılgamış'a, tufan öyküsünü
anlatır ve akrep adamın, Şamas'ın, Siduri'nin daha önce
kendisine anlattıkları n ın doğru olduğunu söyler. Son
olarak atası ona son uyku olan ölümü atlatmak bir tarafa
nonnal uykuya bile direnmenin zor olduğunu söyler.
Atası onu sınamak amacıyla eğer yedi gün ve yedi
gece uykusuzluğa dayanabilirse aradığı ölümsüzlüğü is­
temek için tanrıları toplantıya çağırabileceğini söyler.
Ancak G ılganuş uykusuzluğa yenik düşer ve kaybeder.
Gılgaınış düş kırıklığına uğramış olarak oradan ayrıl­
mak üzereyken, Utnapiştin1 teselli veya ayrılış armağanı
olarak ona, yaşlıyı yeniden gençleştiren bir bitkiden söz
eder. Ancak onu elde edebiln1esi için denizin dibine dal­
ınası gerekecektir. Gılgamış denizin dibine dalar ve hari­
kalar yaratan bitkiyi yukarıya çıkarır. Kendi şehri Ereke
dönerken, yolda bir gölde molla verir ve göle girer. Bir
yılan bitkinin kokusunu alır ve otu alıp kaçar. Kaçarken
 ,
de yılan derisini geride bırakınıştır. G ılgamış ı n arayışı
böylece başarısız olınuştur.
Ancak Gılgamış destanı n ın bir başka episodunda
hikayenin devaını olduğu görülmüştür. Bu "Gılgamış
ile Hulupu- ağacı" n1itosodur. Bunun kutsal davul Puk­
,
ku nun kökeni ve onun ayinle ilgili açıklan1asıdır. Daha
sonra şaman ritüelinde davulun önemine dikkat çekile­
cektir. İştar Fırat kıyısından bir Huluppu-ağacı alıp tahta­
sından kendine bir yatak yapmak için dikmiştir. Düşman
güçler onun bu an1acı n a karşı çıkınca O da G ılgamış'ı
yardımına alır. Gılgamış'ın bu yardımına karşılık Tanrıça
İştar ona bir Pukku ile M ikku verir. Pukku ağacın gövde­
sinden, m ikku ise ağacın tepesinden yapılmıştır. Bu iki
nesne bilginlerce sihirli davul ve sihirli davulun tokn1a­
ğı olarak yorumlanınıştır. Sümer ve özellikle Akadlarda
tüm ritüellerde davulun önen1ine işaret etmen1iz yerinde
olur. Çünkü davul transa girmek için bir teknik olarak
kullanıldığı tahmin edilmektedir; ancak şamanlarda bu­
nun tahminin ötesinde doğru olduğunu daha açık bir bi­
çimde anlayabilınekteyiz.
Şiındi bu noktadan sonra tüm Şaman kültürlerin­
de Şamanlarda sırra erme tekniklerinde ve ritüellerinde
davulun önemli bir rolü olduğunu bildiğiın iz için kimin
kimden etkilendiğini tartışmaya açn1aksızın Sün1erden
sonra şan1an siıngeciliği ve yeniden doğuşu değerlendi­
rebiliriz.
Şan1anizm
Şaman ritüellerinde yeniden doğuş, ya da sırra er­
n1ek, mutluluğu kazanrnak, sıra erenlerden olmak için
sırra erme törenlerine yakından bakmak gerekir. Sırra
ern1e törenlerinde n1erkezi özellikler şunlardı r. 1 . Bede­
nin simgesel olarak parçalanınası. Burada simgesel ölüm
bazen şarnanlarda bedenin parçalanması olarak ifade
edildiğine dikkat etınek gerekir. Tahayyül yoluyla günler­
ce hiç hareket etmeden durulur ve bedenin nasıl parça­
landığı, çözüldüğü hayal edilir. Bu işlen1 genelde bedenin
yedi günlük düşsel çile ile çözülmeye bırakıln1ası, uzun
oruç, tecrit, toprak altında üç gün geçirmek gibi yollarla
yapılır. Amaç siıngesel ölümü çok canlı olarak tahayyül
yoluyla şaman adayına tecrübe ettirmektir. 2. Bedenin
yenilenmesi, bir başka deyişle yeniden doğum: yeni ruh,
yeni ad, yeni kişilik, her şeyi yeni ve farklıdır. 3. Sırra
erme mistik olgunluk.
Kısaca özetlersek şaman olınada izlenen yol ilginç­
tir ki mitlerdeki yolun aynısıdır. Bu yol iki adımda özet­
lenebilir. l . Yeraltına iniş, yani siıngesel ölüın ritüelli 2.
Göğe yükseliş yani yeniden diriliş. Acı çekmek, ölmek
ve yeniden dirilrnek şanıan ritlerinin tenıel gizidir. 3 yıl­
lık çileden sonra şamanın manevi doğumda ruhu alınır,
yeraltına götürülür ve orada yalancı-akçan1 ağacının da-
lında olgulaşmaya bırakılır. Şaman sırra erıne sürecinde
davulu kullanına tekniğini öğrenmekle başlar. Çünkü
ruhları görmek ancak bu teknikle mümkündür. Bu arada
ruhları görebilmek sırra ermenin en önemli göstergesi­
dir. Bütün şan1an ritüellerinde yeraltına iniş ve göğe çıkış
n1otitleri aracılığıyla, şaman adayının simgesel ve ınistik
olarak ölmesi ve yeniden dirilmesi başat bir tekniktir.
Bazı şaman ritlerinde yeniden doğum için m ağara,
ağaç kovuğu, toprağa gömme, delikli taştan geçn1e, ince,
dar, zorlu yollardan uzun yolculuklar yapmak, kemik­
ler üzerinde meditasyon, vb. tekniklerde kullanılır. Tün1
bunlar dikkat edilirse yeniden doğumu simgeleyen seın­
bolik vajinadan yeniden geçn1ek ritleridir. Günümüzde
bunun etkileri Bektaşi ritüellerindeki delikli taştan geç­
rnek siıngeciliği ile yeniden doğuş düşüncesi arasından
doğrudan bir ilişki vardır.
Bu s ırra erme zorlu yolculuklarından sonra bir şa­
,,
n1an dünyanın merkezi olan "evren ağacından yedi kat
göklere yolculuk yapabilir, gökteki Ülgen'le konuşabilir,
koruyucu ruh ve cinleri yönlendirebilir, yani ruh güder­
lik yapabilir, ölünün ruhunu yeraltı na o götürür, hastala­
ra şifacılık, kehanet ve kabilenin n1anevi danışn1anlığını
yapar. Ancak en önenılisi gerçek bir şaman yeniden doğ­
n1akla kendi ölümsüzlüğü kazanmış bir şaınandır. Erenlik
dediğimiz şey ruhsal ölümsüzlük gücünü kazanmaktadır.
Yunan l\ılitolojisi
Şimdiye kadar gördüğümüz mitlerde ölümsüzlük
için gerekli olan yeniden doğuş için kahramanın kendi­
sinin zorlu yolculuğu bizzat kendisinin yapması ve onu
elde etn1esi gerekir. Kişi ınistik yolculuk sonucu edindiği
tecrübelerden sonra zihinsel bir değişim ve dönüşüın ge­
cirir.
1
Yunanöaki ınitlerin üzerinde Süıner mitlerin etkisi
olduğu açıktır. Ölümsüzlük arayışı tüm hızıyla devam et­
n1ektedir. Ancak doğrudan yapılan yolculukların yerini,
daha çok dolaylı ve mecazi yolculuklar alınış gibi görün ­
mektedir. B u konuyu Yunanların yeryüzü tanrıları olan
Demeter ve Dionysos üzerinde görmeye çalışalım.
Demeter ile Dionysos, Yunan tanrıları arasında
insana en iyi arkadaş olanlardı ve Olympos'un en büyük
tanrılarındandırlar. Demeter insana buğdayı, Diony­
sos ise insana şarabı arn1ağan etmişlerdi. Yaşam ve bu
iki tanrının hayat ve neşe/vecd armağanlarıyla bir araya
toplanmıştır artık. Deıneter, Hades tarafından kaçırılan
klzı Persophone (Hades'in karısı ve yeraltı kraliçesi) acı
ve keder simgeciliğidir. Bundan dolayı burada keder ve
acı çok önemli bir yer tutınaktadır. Ölümsüzlük yolculu­
ğunda keder, acı motitl hala vardır ancak artık dolaylıdır.
Ölümlünün yerine acı çeken bir ölümsüz vardır. Onun
inayeti ölümlüyü ölümsüz yapmak için yeterlidir. Kızının
,
her yıl öldüğünü gören Demeter, Zeus un aracılığıyla ba­
harda onun yeniden dirilişini her yıl görecek ve bununla
ancak mutlu olacaktır.
Dionysos ise Zeus ile kral kızı olan Semele'nin oğ­
luydu. Seınele o kadar güzeldi ki hiç rahat durmayan Zeus
gönlünü bir fani olarak ona kaptırdı. Semele Zeus'un ger­
çek yüzünü bütün çıplaklığıyla görmeyi çok istiyordu.
Zeus'a "ey ulu tanrım, bana olduğun gibi görün, ilahi nu­
run ile gönlümü aydınlat" diye yakardı. Çok sevdiği için
Zeus onun duasını kabul etti. Zeus ona bütün ihtişamı ile
göründü, ancak Sernele bu ateşe daha fazla dayanan1adı,
kendisini sevenin ateşinde yandı. Ölürken henüz gününü
tamamlamış aşkının meyvesini dışarı attı. Zeus bu oğul­
cuğu aldı ve kalçasında sakladı. Onu dünyada yaşayacak
hale gelinceye kadar kalçasında sakladı.
Dionysos böylece iki kez doğmuş oldu. Birinci kez
annenin kavruk rahminden, ikinci kez ise babasının kal­
çasından dünyaya geldi. Bu yüzden ona D ionysos adını
verdiler. D io nysos böylece yeniden doğuşun gerçek sem­
bollü olarak kabul edildi. Burada da insanların ölümsüz­
lüğe doğru yapacakları doğrudan bir yolculuğa gerek kal­
nıam ıştır. Çünkü şarabın tanrısının bizzat kendisi zaten
ikinci kez doğrnuş bir haldedir. Şarap tanrısının hali ile
hallenmek ölümsüzlüğü hak etnıek demektir. Burada ha­
kikat şarap tanrısında gizlidir, yapılması gereken sadece
ona layık olmaya çalışmaktır.
Sümerdeki ölün1süzlük otu, ab-ı hayat artık bura­
da kutsal şarap olarak, Dionysos tanrısı olarak yanı ba­
şınıızdadır. Gılgam ış'ın yolculuğu boşuna gitmemiştir.
Gılgamış'ın yılana kaptırdığı ölümsüzlük otunun yerine,
Yunan mitlerinde artık elimizin altında ikinci doğuşu
bizzat tecrübe etmiş, insana yeniden doğuşu yaşatan coş­
kulu bir şarap tanrısı vardır. Ancak D ionysos'un ikili bir
yönü vardır. Hem insanlara özgürlük, sevinç hen1 de yı­
kım verebilir. Aslında şarap tanrısı sadece insanın içinde
olanı ortaya çıkarınaktadır. Kötü olanın kötülüğünü, iyi
olanında iyiliğini ortaya çıkarınaktadır.
Garip tanrı Dionysos, Demeter gibi acı çeken bir
ölümsüzdür. İkisi de bir başkası için acı çekmekteydiler.
Asına, n1eyve veren öteki bitkilere benzenıez. Hepsinden
çok budanır. Kışın yapraksız, çıplak ve eğri büğrüdür.
Asma Dionysos, soğukların gelişiyle Persephone gibi
ölürdü. Aına bu ölüm çok korkunç bir ölümdü. Titanla­
rın veya Hera'nın buyruğuyla paramparça edilirdi. Aylar
geçer sonra yine canlanı rdı Dionysos, sonra aylar geçer
tekrar ölürdü. Dionysos dirilen bir ölü değil, ölen bir di­
riydi.
Şiındi mitlerin temel ilkesi olan ölünısüzlüğü ara­
ına yolculuğuna, mistik düşüncenin üzerindeki olumlu
etkileri açısından daha yakından bakabili riz.
Mitolojinin 1Vlistisizn1 Üzerindeki Etkileri
Şimdi biz Demeter ile D ionysos'un acılarından ve
neşelerinden sonra yaşanı güzelliğinin, kederin, neşenin
ve ölün1iin hep bir araya toplandığı Simgesel ve m istik
evrensel bir toplantıda bulunuyoruz. Zeus'un aşkları ise
artık varlık toplantısındaki her şeyi her an yeniden do­
ğuşa doğru yönlendirmektedi r. Zeus'un aşkından varlık,
varlığın ona olan aşkından da hem ölüm hem de mutlu­
luk ortaya çıkmaktadır. Ölüın ve diriliş, diriliş ve ölüm
bir arada oln1 aktadır.
Daha sonra Hz. İsa "sana doğruyu söyleyeyiın, bir
kimse yeniden doğmadıkça Tanrı'nın egemenliği n i gö­
,,
remez diyecektir. (Yuhana, Bab:3, Ayet:S) Burada işa­
ret edilen husus mitlerin sürekli işlediği yeniden doğuş
ve Tanrı sevgisini üstün tutınaktan kaynaklanan nefsin
ölümünü tecrübe etmek olduğu gayet açıktır. Hristiyan
dünyasının m istiklerinden Meister Echart, Tanrı ve İnsan
adlı kitabında "Tanrı en saf sevgiden başka bir şey değil­
dir, öyleyse insan sevgi ile yeniden doğuşunu gerçekleş­
tirmelidir" görüşünü durmadan vurgulan1ıştır.
Tasavvufun büyükleri nden olan Ebu Said Ebul
Hayr ise <'Arif nıarifet sırrından haberdardır. Kendinden
kurtuhnuş, egosunu yok etnıiş ve Tanrı ile birliktedir.
,
Kendi egonu yok et, Hak ı n varlığı n ı kendinde ispat et.
İşte La ilahe illa Allah'ın (hiçbir ilah yoktur ancak Allah
,,
vardır.) gerçek ınanası budur. der.
Bu durumda İşraki n1istik filozofu Suhreverdi'nin
söylediği gibi Güzellik, Aşk ve Keder kardeşti rler ve artık
bu kardeşler hep bir arada yeryüzünde yaşamaya karar
verınişler. Göklere doğru yükselınek için aşkı nıerkeze al­
mak, mutlak güzelliğin peçesini açabilmek acı l ı çabalara
sabır etmek, mistiklerin kendilerini adadıkları kutsal bir
yol ve yolculuktur. Söz konusu bu yolculuğun ten1el kav­
ramları bu kardeşlerdir. Mistikler bu ruhsal yolculuğu da
seyr ü sülük olarak isimlendirirler.
Söz konusu bütün bu yolculukta ortak özellik Mı­
sı röa Orfeos düşüncesi ve İslam dünyasındaki Sufilerin
aşkı merkeze almış olmalarıdı r. Ancak aşk yolunun yol­
cusu için ortaya koyduğu tenıel ilke: nefsinin/egosunu öl­
dürnıek ve hiçbir karşılık beklemeden Tanrının tezahürü
olan varlığı sevmektir. Bir de karşılığında nefsin-kendi­
nin simgesel ölümü için koşulsuz sevgiyle sevmenin yanı
sıra ınutlak güzellik olan sevgiliye teslim olmaktır.
Bu nedenle Hz. Muhamıned ''ölnıeden önce ölü­
nüz" diyordu. Çünkü uğrunda ölünmesi gereken bir şey
varsa o da Tanrı kelimesinin bir başka ifadesi olan Aşk'tır.
Aşk m istiği Halac-ı Mansur bu kutsal keliıne ile küpünde
şarap gibi coşnıuş, kendi kanıyla tüm yeryüzüne sonsuza
kadar bu keli nıeyi yazınayı başarınıştır. Halac-ı Mansur
"iki rekat namaz da Allaha götürür, yeter ki abdesti kanla
alınsın ve aşk içinde kılınsın.'' diye haykırır. Hafız-ı Şirazi
D ivanında aşk yolcularına kılavuz olarak aşk yeterlidir,
görüşündedir. Aşk egoyu yok eden en büyük siınyadı r.
Hafıza göre insanın doğası ilahi aşka göre yaratılmıştır.
Öyleyse i radesini aşka teslim eden kazanır. Büyük sufi­
lerden İ raki'ye göre Tanrı aşktır. Yine Hafıza dönelim ne
güzel söylemiş: "Ey zahit! Rintleri sakın ayıplaına. Baş­
kalarının günahını sana yazmazlar ki. Ben ister iyi ola­
yım, ister kötü, sana ne? Sen kendi derdine bak. Nihayet
herkes kendi ektiğini biçer. Herkes sevgiliyi istenıekte ve
özlemekte. Ayık kim? Sarhoş kim? Her yer aşk yurdudur
aşk. Cami ne? Kilise net' Bir cümle ile konumuza baş­
lık olan sözünü ettiğimiz bu etkileri özetlenıek gerekirse
"mitolojinin izlediği siıngecilik yolunu ınistisizm de aynı
yoldan izleıneye devam etmiştir'' tespitinde bulunabiliriz.
Sufi düşüncesini çok güzel bir b içimde Gülşen- i
Raz adlı eserinde özetleyen Mahnıud-i Şebuteri şöyle der:
((Şarap, mum ve güzel ınananın ta kendisidir, o nlananın
her surette bir tecellisi var. Şarapla mum, irfan nurunun
zevkidir. Kimseden gizli olmayan o güzeli de gör. Şarap­
ta hazır, mumla güzel de burada . . . artık güzel sevmekten
sakın gafil olma. Seni senden alacak, mahvedecek şarabı
bir zamancağız olsun çek ... belki kendi varlığının elin­
den özgür olursun. Çek şarabı da seni senden kurtarsın,
darnla olan varlığını, denizlere ulaştırsın. Tertemiz şarap
sarhoşluk zaınanında, seni varlık kirinden arıtan şarap­
tır. Şarap içte kendini bu soğukluktan kurtar. Çünkü kötü
sarhoşluk inan, iyi adamlıktan yeğdir."
İzzeddin Kaşani, Tasavvufun Ana Esasları adlı çok
önemli eserinde mürid ve nıurad bölüınünde 'yeniden
doğuş' kavran11n1 tasavvuf felsefesi açısından çok gü­
zel bir şekilde sisteınatize eder. Kaşani "tıpkı biyoloj ik
doğum gibi mana evreninde de tan1 ve mutlak ubudi­
yet olan insani hakikatin sırrı, ınürit ve muradın aşk ve
,,
n1uhabbet bağı ile i kinci doğuş ile ancak gerçekleşi r der.
İsa örneğinde olduğu gibi babasız çocuğun doğumunun
n1ümkün oln1ası gibi ınürit ve ınuradın evliliği oln1aksı­
zın manevi doğuın yani ikinci doğuş n1iinıkündür. Kaşa­
ni'ye göre ikinci doğuş ölmeden önce ölümün beraberin ­
de getirdiği bir lütuftur.
Şiındi size Hz. rvıevlana'nın Mesnevi'sinden daha
açık cüınlelerle hem göğe yükselen nıerdiven sembolü
hen1 de yeniden doğuşun önemi üzerine bir örnek daha
vermek istiyorum. Mesnevfnin altıncı defterinde şun­
lar kayıtlıdır: "dirilik istersen dostum, ölmeden önce öl.
İdris böyle bir ölümle öldü de bizce cennetlik oldu. Bir
haylidir can çekiştin ama hala perde arkasındasın. Çün­
kü bir türlü ölrnedin. Halbuki ölüm asıldır. Ölınedikçe
can çekişmen sona ern1ez. Merdiven tan1amlanmadıkça
göğe çıkamazsın. Artık topuzu kendine vur da benliğini
darmadağın et. Erkek erkeklik çağına girdi, kendini bildi
ıni çocukluk ölür gider. Toprak altın oldu n1u topraklık
kaln1az. Peygamber, diri olan bir ölü görmek istersen, ter­
temiz Ebu Bekri gör, dedi. Peygamber bu dünyaya ikinci
defa doğmuştu. Nitekim ben de ölrneden önce öldün1 de
bu sesi, bu makanı ı o taraftan aldıın, getirdiın. Kıyamet ol
da sen, kıyanıeti gör. Her şeyi görmenin şartı işte budur."
Yani ölmeden önce ölmeyi bilmektir. Hz. Mevlana'nı n
ikinci doğuşu gerçekleşti rdiğini bu nıetinden anlıyoruz.
Size yukarda özetlediğim düşüncelerin özü şudur:
İnsanın mutlak hakikati arama yolculuğu tüm insanlıkta
ortak özelliklere sahip bir kutsal yolculuktur. Bu konu­
da tüm ınitik ve m istik düşünceler bir birinden oldukça
etkileıuniştir. Ölümsüzlüğü sen kahramanca dağlarda, eş
deyişle dışarılarda ararnak yerine, mutlak güzelliğe olan
karşılıksız aşkı İçkin Olan Benlik Dağında, Şarapçı Sidu­
ri'yi dinlen1eden, yedi kapıları, kırkları geçerek, ölümün
yarısı olan uykuyu yenerek, yeraltında, ana rahmine ben­
zer n1ağaralarında çile doldurarak ve atalardaki/ seyrü
sülükteki tecrübeyi sana aktarabilecek Utnapiştiın gibi
bir mürşid-i kamili bularak ara mesaj ı söz konusu simge­
ciliğin temel mesajıdır. Ancak bil ki bunu ölmeden önce
öln1eyi öğrenirsen yeniden doğuşu kazanabilirsin ve bu
yolculuğu başarı ile tamamlarsın.
Mitolojik düşünceye hakiın olan ölünısüzlüğü ara­
nıak yolculuğu, m istik düşüncede daha da derinleşti ve
gelişip yetkinleşti. M itik düşüncen i n ölümsüzlüğü ara­
ınak arzusu, ınistiklerde ölümsüzlüğün kendisine bağ­
lı olduğu Mutlak Güç sahibi Bir Varlığı aramaya doğru
yöneldi. Söz konusu bu yolculukta "özlem" ve bu ismin
türevleri olan "özlenıek" duygusu en temel kavramlar
arasına girmiş oldu. Söz konusu bu Mutlak Varlığı dışa­
rıda araınanın yerini içsel yolculuklar, içsel arayışlar aldı.
Mistik düşüncede ağır basan ölünısüzlüğü araınak temel
amaç olmaktan çıktı; bunun yerine, ölün1süzlüğü bizzat
elinde tutan kudret sahibini arzu etmek, onu gönneyi
isteınek, onu özlemek ınerkeze alı ndı. Çünkü görıneye
ve onunla yaşanmaya değer tek varlık n1utlak kudret ve
nıutlak cernal sahibi varlıktır. Turi Sina'da Musa'nın onu
Mısır'dan çıkarıp onun topluluğunu ölüınsüzlüğü vade­
den o Varlığı görnıek istek ve özlemi, işte bu nedenden
dolayıdır. Musa için gerçekleşıniş vaade rağnıen O'nu
görmek özlenıi tüm özlemlerin en üstünüdür. Mutlak
varlığı sevebilmek varlığın en yüce aınacıdı r. En yüksek
özlen1 Mutlak Varlığın özlemidir. Bu nedenle her kişi
,
kendi içinde kendini (Ben) ya da O nu, (Sen ) , eş deyişle
Ben felsefesini ya da Hak felsefesini çıkacağı içsel bir yol­
culukla mutlaka bulup-keşfedip yaşamak zorundandır.
Kişi kendi n i veya O'nu kendinde, kendi içinde aramak
zorundandır. Kişi hakikati sözcüklerde ararsa ona alim,
fiziksel evrende ararsa ona biliın insanı ve kendini ken­
dinde arasa ona da arif derler. Ancak kendinden geçip
kendinden yok olup hakikaten de vazgeçerse işte ona aşık
derler. Aşık gözü sevgiliden başka hiçbir şeyi göreıneyene
derler. Aşık özlen1 sahibine derler.
 Mistisizm in en önen1li n1esajı İlahiyatın kuru tar­
tışınalarının n1erkezindeki ((Tanrı·yı sözcüklere dökmek))
çabasının ve sözcükler üzerinde ötekiyle kavgaya tutuş­
rnamanın yerine kendisini İsimler ve Sıfatlar aracılığıyla
)
tecelli etmiş o kutsal varlığı bizzat tecrübe ederek, onu
yaşayarak, "ete keıniğe büründün1 ve Yunus diye görün­
düm" m isali ontoloj ik bir boyut katınak olmuştur. Daha
da ötesi mistik düşünce ((nefsini bilirsen rabbini bilirsin))
psikoloj ik ilkesini kendine rehber edinıniş bir durumda­
dır. Mitler ve m istiklerde sözcüklerin yerini c'Tanrının
eserlerin( nıüşahede etnıek ve kendi bedeninde, ruhun­
da, zihninde yeniden canlandırınak ve inşa etmek almış
gibi gözükmektedir.
Tanrının kendini kendinden ayırmasından, kendisi
isimler ve sıfatlar aracılığıyla görünmesinden sonra artık
çoklu tanrıların kapısın teker teker çalmaya gereksiz bir
iş oldu. Yeni mistik varlık birdir; ancak aynı zaınanda
birçok, birbirinden farklı ve birbirine zıt çoklu isimler ve
sıfatlara da sahiptir. Mistik düşünce bu Mutlak Varlıkta­
ki çelişik zıtlıklarını ilahiyat tartışınalarının yaptığı gibi
inkar etn1ekle meşgul olmadı, Tanrının bu çelişik duru­
ınunu doğrudan kabul etti ve bu zorlu problemi ((Zıtların
Birliğe' yoluyla çözmeye çalıştı. Böylece sufiler için Bir
olanla Bir olmak, O'nun zıtlıklılarıyla birlikte inancını
kaybetmemeyi öğrenınek temel bir yol olmuştur. Tün1
nıesele Birle Bir olmak olarak özetlenebilir.
Gazalli'nin Tanrı hakkında hakikati kavranıanın
logos, söz , dil ve düşünce yolunu terk ederek, dini dü­
şüncenin yeniden yapılandırması/ihyası eylem inde m is­
tisizmin yolu olan simgeciliğe dönmenin üzerinde ısrarla
durduğu gerçeği oldukça anlaınladır. Buna karşın logo­
sun evrensel yasa anlamına gelen boyutu ve simgecilikle
olan ilişkisi üzerinde Hint mistisizmi büyük eınek verdiği
ortada olan bir duruındur. Aslı nda sözcükler ezeli ger­
çek şöyle dursun gerçeklere bile tekabül edemezler. Eğer
sözleri çok ciddiye alırsak dikenli çalılarla dolu ormanda
yolun1uz kaybederiz. Ancak tam tersine onları ciddiye al­
mazsak bu seferde kaybedilecek bir yolun veya ulaşılacak
bir hedefin olduğundan habersiz kalırız.
Hazreti Mevlana: "Sözü dikenden bir duvardır bil.
Aşkta ise her şey net ve öz. Al eline bir ateş, bir de köz:'
derken m istik yolun temel ilkesini gösterınektedir. Söz­
cüklerin/logosun henı vazgeçilınez hem de ölürncül ol­
duklarına tün1 mistikler işaret etnıişlerdir. Hz. İsa dikenli
çalılardan bile daha tehlikeli olan şeyin söz kılıcı oldu­
ğunu söyleıniştir. Mevlana "Dostu ona dost olınayan bir
kişiye sözcüklerle nasıl anlatabilirim" der. Yine Hz. Mev­
lana: "Bir anne memedeki bebeğine, gel ey oğluın, ben
senin annenim diye çağırdı da, çocuk ('ey anne sütünü
enıerek huzur bulacağıma bir kanıt göster'' diye m i yanıt
verir" der.
Mistisizn1 bu nedenle söz kılıcı yerine bir ellerinde
aşk kılıcını, ötekinde ise ruh şarabını eksik etıneın işlerdir.
Kılıç kederdir, üzüntündür, şarap ise aşığın pür neşesidir.
Kılıç sevgilisi için ölmektir, şarap ise onun için durınadan
yeniden neşeden dirilmek tekniğidir. M istisizmde ölmek
biyolojik bir ölüın değildir. Mistisiznıde ölüm bir insanın
hislerin ve aklın kösteklerini fırlatıp atınası, doğal olay­
ların ördükleri ince semboller perdesinin ardını görmesi
gibi ınanevi bir olaya verilen bir isimdir. Kısacası ölüm
"fena'' denilen n1 istik deneyimin en önemli siıngesidir.
Mitolojinin mistisizm üzerindeki derin etkilerini
anlamak için simgeciliğin semantiğinin iyi kavranması
gerekir. Simgeci düşünce zihnin özünün bir parçasıdır. C.
G. Jung buna "insanın arketipt der. Simgeci düşüncede
psikolojik güncelik her zaman kendini yeniler. Görün­
tüler-biçimler değişebilir ancak işlevleri-özleri hep aynı
kalmaktadır. Hayal gücü simgeciliğin en önemli gücüdür.
Merkez simgeciliğini anlaınadan rnitleri ve m istisizıni
anlamak zordur. Bu nedenle mit ve mistisizmdeki "nıer­
kezi inşa etmek ve merkezde kalrnak" kavramı dikkate
alınrnalıdır.
Tüın m it ve m istik düşüncelerde üç kozmik bölge
vardır. Gök, yer ve yeraltı/cehenneın Kozmik dağ, evren
ağacı, tuba ağacı ve merkezi direk her zaman vardır. Babil
kelimesinin anlamı Bab-ı ilahi: Tanrılar kapısı den1ektir.
Kabe Allah'ın evidir. Kudus Allah'ın. Yahova'nın ve İsa'nın
kutsadığı bir mekandır. Mistik yolculuklar ( Hac) hep
merkeze yapılan yolculuklardır. Bu nedenle "Ne kadar
i nsan varsa o kadar Tan rıya giden yol vardır" denilmiştir.
Mistisizmde önenıli olan nasıl sorusu değil, merkezin ne
ve nerede olduğu sorusudur. Peki, rnerkezdeki nedir? Tek
sözcükle cevap vermek gerekirse o "aşktır ve güzelliktir."
Peki, nerededir? İşte bu bir arayış meselesidir. Söz konusu
bu sorunun yanıtının büyüsü bile ınistiği baştan çıkar­
maya, vecde girmesini sağlam aya yeterlidir. Şimdi artık
,,
davulun yerini "güzelliğin nerede olduğu sorgulaması
aln1 ıştır. Bu durumda mistik tüm yaşaını boyunca güzel
olanı aramakla yükümlü ve kendiliğinden motivelidir.
Mitoloji ve nıistisizmde her zaman "Yükselme Siın ­
geciliği" vardır. Yükselme simgesi göğe inip çıkınaktır.
Yükselme simgesi nüzul ve m i raçtır. Yakub'un merdiveni
yükselnıenin simgesidir. Mısırlıların ölüler kitabında yer
ve göğü birleştiren gerçek bir merdiven olduğu kabul edi­
lirdi. Babil zigguratlan yedi katlıdır. Talip zigguratın en
son katına çıkınış olmakla, en son gök katına ulaşılmış
olur. Ziggurafa tırmanınak, çıkınak, koznıik dağa tır­
manmak, yani göğe çıkınak anlamına gelir. Talip eski ki­
şiliğinden yılanın derisinden sıyrılınası gibi sıyrıldığında,
yeni bir kişilikle yere inmek simgeciliğini gerçekleştirmiş
deınektir.
,,
Asurca "ölnıek fiilinin karşılığı dağa tutunınak,
,,
tırınanınak demektir. Aynı şekilde Mısır dilinde "nıyny
,,
"tutunmak ölınek yerine kullanılan edebi bir kelamdır.
Simgeciliğin amacı insanı tarihsel varlık olmakla sınırlı
oln1aktan çıkarıp; onu zihinsel/psikolojik bir varlık ol-
maya doğru yönlendirmektir. Bu da ancak ölnıeden önce
ölümü tecrübe etmekle olabilen bir şeydir.
Tırn1ann1a ve yükselme (nıirac, uruc) mutlak ger­
çeğe giden yolu simgelemektedir. Söz konusu bu gerçeğe
yaklaşnıak hen1 korku henı sevinç, hem cazibe henı de
iticilik, hem aşk hen1 ölüm vb. içeren çift değerli, ya da
zıt duyguları harekete geçirnıektedir. Cennete/altın çağa,
geriye dönüş özlemi simgeciliği derinlikler psikolojisinin
keşfine götürür. En kötü özlem geçn1işteki özlenıini gizle­
rnekti r. Şimdi tam da Hint mistisizmin kendi merkezine
aldığı zaman kavramı ile karşı karşıyayız.
Gerçek anlamda tarihsel bir olay yeniden gerçekleş­
me aşanıasına gelmez. Ancak psikolojik bir olay yeniden
yaşama aşamasına getirilebilir. Arkaik insanın ınitlerle
yaptığı şey zaınandan geriye giderek. olayın başladığı
başlangıç noktasına kadar giderek m itleri anımsamak ve
onları yeniden yaşanıaktır. Mitleri bilmek demek nesne­
lerin kökenindeki sırrı öğrenmek demektir. Bir nesnenin
kökenini bilmek onun üzerinde sihirli bir güç elde etmek
anlamına geli r.
Freud geriye doğru giderek köken bilincini yeni­
den canlandırınakla nıantıkla açıklanaınayan çok büyük
bir iyileştirme enerjisi açığa çıkardığını fark etti. Bu çok
önemli bir keşiftir. Mistikler de dua ederken evrenin baş­
langıcından başlayarak, tüm köken bilgileri n i zihinde
yeniden canlandırarak, telkin yöntemiyle tanrıdan iste­
yeceklerini isteınektedirler. Mistikler başlangıçta yetkin­
lik/cennet siıngesi olduğunu kabul ederler; bu nedenle
zamandan geriye gitmek başlangıcı yeniden yaşamaktır.
Geriye doğru yapılan zihinsel yolculuk talibi kutsala ve
yetkinliğe yakınlaştıran tekniklerden biridir.
Hint ınistisiznıimde ise yaşanmış zanıandan önceki
(zamanın olnıadığı zaman) zamana ulaşmak tenıel amaç­
tır. Başlangıçta kaos vardı, bu bir anlamda kaosa dönüş­
,,
tür. Zihinsel olarak zaman ve n1ekanda "geriye dönüş
simgeciliğinin m istisizmdeki ilginç örneklerinden birini
aktarmakta tayda vardır. İbn-i Arabi "Mistik yolda niyet
eden bir kimsenin ilk adım olarak hayvanlığını kuvveden
fiile çıkarması gerekir. Öyle ki o diğer hayvanların doğal
bir biçimde keşfettiklerini o da keşfeder. İşte o zaman hay­
,,
vanlığını kuvveden fiile çıkarmış olduğundan emin olur.
,,
der. Bu örnekle İ bni Arabi "geriye dönüş kavraınını pra­
tik olarak gerçekleştirıne gücüne işaret etınektedir.
Geriye dönüş sin1geciliğinde Yunus Peygamber ör­
neğinde olduğu gibi çoğunlukla ya kahran1anın bir deniz
canavan tarafından yutulması, kendisini yutan canavarın
karnını zorladıktan sonra oradan çıkması ile sonuçlanır.
Ya da derin bir kuyu, ınağara, dar bir geçit, her tarafı du­
varla örülmüş ç ilehane vb. simgesel vaj inadan uzun süre
kalmak ve oradan başarıyla yeniden çıkn1akla sonuçlanır.
Hz. Yusuf, İbrahiın ve Hz. Muhammed gibi. Sonraki tünı
mistik gelenekte çile çıkarnıak, erbeunun önen1li bir ge­
lenek olması tan1da bundan dolayıdır.
Hint m istisizınde yeniden doğuş ıçın uygulanan
"geriye dönüş" teknikleri toprağa gönıülme, cenin hali­
ne dönüp en az bir nüktarda nefes almaya alışınak gele­
nektir. Çin simgecilinde bebek solununuı çok öneıulidir.
Taoculukta önerilen en temel şey yeniden döl yatağına
geri dönmek simgeciliğidir. Taoculukta birbiriyle bağlan­
tılı iki ınistik teknik vardır. İkisi de kökene dönüşü elde
etmek peşindedir. Biri bebek solunumu, öteki de simya
yolu. Her iki teknikte ölünısüzlüğün peşindedir. Simya
deneyimi m istik nitelikte uygun bir nesne üzerinde derin
nıeditasyona dalnıakla desteklenir.
Tüm bu tekniklerden temel amaç gök ve yeri kendi
bedeninde yeniden birleştirınektir. Nefes üzerinde me­
ditasyon yapmak nefesin gök ve yer arasında kozmik bir
dağ gibi kabul edilir. Böylece kozmolojik başlangıcı be­
deninde yeniden yaşamaktır. Bir olayı yeniden yaşamak
zihni yeteneğine sahip ohnak ıuistik için öneınlidir. An­
cak olumsuz bir durun1un - kederin hiç yaşanmamış gibi
kabul edebilen bir zihin yeteneğini geliştirmek ise olduk­
ça ilgi çekicidir. Bu duruında bu tekniğin kullanılmasının
diğer bir faydalarındandır.
İ lkel ınitolojide Habeşli bir kadının, ona hayatı zor
eden cinsiyet ayırın11na karşı kendi mutluluğu için "yeni­
,,
lenme sinıgesine dair nasıl bir zihniyet sergilediğini dair
söyledikleri ilgi çekicidir. Paleolitik dönenuie bir Habeş
,,
kadının "erkek kadının yaşamını ne bilsin sözleri cinsi­
yet ve kadın-erkek arasındaki çatışmayı insanlığın bilin­
çaltı arketipine çok güzel bir şekilde ışık tutacak şekilde
açıklamaktadır. Uzun olınası pahasına burada Habeşli
kadının söylediklerini Joseph Campbelfin İlkel Mitoloji
kitabından aktarmaya değer:
"Kadının yaşamı erkekten oldukça farklıdır. Tanrı
böyle istedi. Erkek sünnet olduğu günden ölene kadar
aynıdır. İlk kez kadın bulmasından öncesinde ve sonra­
sında da aynıdır. Oysa kadının ilk sevgilisi ile buluştu­
ğu gün yaşamını ikiye böler. O gün başka bir kadın olur.
Erkek ilk sevişmesinden sonra gene eskisi gibidir. Kadın
bundan sonra başkadır. Bu bütün yaşamında devam eder.
Erkek geceyi kadınla geçirir ve geçer gider. Yaşamı ve
gövdesi aynıdır. Kadın gebe kalır. Anne olarak çocuksuz
bir kadından farklıdır. Gecenin işaretini dokuz ay gövde­
sinde taşır. Bir şey büyür. Yaşamında bir şey büyür ve bir
daha ondan ayrılmaz. Anne oln1uştur. Çocuğu ölse bile
artık annedir ve öyle kalır. Çünkü bir zaman çocuğunu
yüreğinde taşn11ştır. Bir daha yüreğinden çıkmaz. Ölse
bile çıkmaz. Ve erkek bunu bilmez, hiçbir şey bilmez.
Sevgiden öncesi ve sonrası , annelikten öncesi ve sonra­
sı arasındaki farkı bilmez. Bir şey bilemez. Bunu ancak
bir kadın bilebilir ve anlatabilir. Bunun için, ne yapma­
m ız gerektiğini kocalarımızın söylemesi gerekmez. Kadın
ancak bir tek şey yapabil i r: Kendine saygı duyabilir. Ter­
biyesini bozmaz. Daima yapısı neyse o olınalıdır. Dainıa
bakire ve daima anne oln1alıdır. Her sevişmeden önce ba­
kiredir, her sevişmeden sonra annedir. İyi bir kadın olup
,
oln1adığını buradan anlayabilirsiniz:
Kendi varlığını, mahkumu olduğu doğal, toplun1-
sal, tarihsel ve dinsel düzeni eleştirmek ve bunlara karşı
kendi zihinsel varlığını sanki onlar yokmuş, ona asla acı
ve zihnini bozma güçleri yokmuş gibi kendi zihnini ye­
niden inşa etmesi ve buna göre yaşaması oldukça dikkat
çekicidir. Varlığın her an bir değişim ve yenileme içinde
olduğunu, bu nedenle her anın yeni ve ne olursa olsun
asla alışılmanıası gerektiğini vurgulayan önemli bir zihin
felsefi ortaya konulmuştur. Bu her anın yenilenınesi gü­
cünü elde etm iş bir kadının gövdesi üzerinde hiçbir erkek
hiçbir olun1suz etki yapma gücüne sahip değildir.
Sonuc •
Tüın n1it ve mistik düşüncelerde zamanın insana
yaptıklarından kurtulmak için zaınandan çıkış tekniğini
kullanınak ortak bir noktadır. Buna göre zaman hareke­
te bağlıdır. Zihni hareketsiz yaptığınız zaman zamandan
çıkmak için bir yol yakılmışsınız demektir. Zihin duyula­
ra bağlıdır, duyusal dünya bilgisini aşmak demek iyileş­
ınek demektir. Zihin arzudan kurtulduğu zaman, öteleri
özlemeyi öğrendiği zaman artık geriye doğru zamandan
tüm yaşananlar tüketilerek yeni bir zaınana, yeni bir bi­
lince ve yeni bir yaşama hazır olunur.
Burada önemli olan tüm ınitik ve mistik düşünce­
lerin n1erkezinde olan şimdiki zaman kavranıını içsel­
leştirmektir. Mistiğin dain1a şin1diki zamanda kalnıayı
başarabiln1esi temel amacıdır. Şimdiki zamanın içinde
sürekli kalındığında manevi ölünıe neden olan zan1an­
dan çıkılınış olunur. Şimdiki zaman edebi olan zamandır.
Sufiler 'sufi zamanın çocuğudur, derler. M istiklere göre
şimdiki zamandan başka gerçek zaman (geçmiş ve gele­
cek) yoktur. Zamanın içinde geriye doğru gidildiğinde
sonuçta zaınanın olmadığı zamana varıln1ış olunur. Yani
ölümsüzlüğe doğru gidilir.
Mistik telsetede geriye dönüş tekniği ((sonuçtan ilk
,,
ilkeye dönmektir. Sonuçtan i lkeye dönmeyi uygulayan
ınistik, kozmosun yok olmasıyla karşılaşır ve zamandan
çıkınış, dolayısıyla ölünısüzlüğe giriş sağlannuş olur.
mı
Phryne at the Poseidonia in Eleusis, 1 889
by Herıryk Siemiradzki ( Rusça: feHpnx J.1nnomıToB1'I 4 CeMıtpa,ıtcı<tını; l 843- 1 902)
 M it ve Mekan: Aı1tik Yu naı1 M itlerinin Mekansal
İzlerle İ lişkileri Üzeriı1e Bir Düşünm e
H . İbrahin1 Alpaslan '
"En yalın gerçekçi deneyim olrnak bir yana, hakikat
her şeyin tarihe en uygun olanıdır. Şairlerin veya tarihçi­
lerin, tek tek kralının adıyla ve soyağacıyla krallık hane­
danları uydurduğu bir dönem oldu; bu insanlar sahteci
değildiler, kötü niyetli de: Onlar hakikatlere ulaşmak için
o zaman norn1al olan yönteıni izliyorlardı. ( . . . ) Bu yüz­
den geçmişin ürünlerinin tamamını ilginç düşler olarak
kabul edip, çok kısa bir süre için de olsa 'bilimin son du­
rumunu' hakikat olarak kabul edemeyiz. Kültür budur.))
( Veyne, 2002)
Antik Yunan mitlerinin gerek tarihteki gerekse gü­
nüınüzdeki yansıınalan birçok farklı alan kapsam ında in­
celenip farklı düzleınlerde tartışılabilir. Edebiyat, sosyolo­
ji, psikoloji, gibi uzmanlıklar nıitleri n insan anlığındaki,
toplun1sal yapılardaki izlerinin peşine düşerken mimar­
lık tarihi alanındaki çalışmalar özellikle erken dönen1le­
re ait m itlerle ilişkilendirilebilecek mekanlara, yapılara
rastlar. Bu makale kapsamında Antik Yunan kentlerinin
erken dönemlerindeki yapılı çevre ile mitler arasındaki
n1imarlık tarihi bağlamındaki bazı paralelliklere dikkat
çekilip m itlerin gerçek hayat ve nıekanla ilişkileri üzerine
yorumlar üretiln1eye çalışılacaktır.
1 . Ya rdımcı Doçent Doktor, Dokuz Eylül Üniversitesi Mima rlık Fa kültesi
2. Araştı rma Görevlisi, Süleyman Demirel Üniversitesi M imarlık fa kültesi
- Duygu Köse2
Antik Yunan mitlerinin mekansal izlerle ilişkilerini
yorumlaınak için en veriınli örneklerden biri G irit'teki
Knossos Sarayı ile Minotauros miti arasında kurulan pa­
ralelliklerdir. Bu sarayın labirenti hatırlatacak karışıklık­
taki planları mitteki yarı boğa, yarı insan M inotauros'un
hapsedildiği Labyrinthos'u akla getirir. Yine saraydaki
freskler ve rölyeflerden anlaşılan boğa kültü ve boğalar­
la yapılan sportif/din i ritüeller m iti ınekana bağlayan
diğer referanslar olarak vurgulanır. Minotauros m iti ile
Minos uygarlığı ve özellikle Knossos sarayı arasındaki bu
benzerlikler mitin gerçekten yaşanmış olaylara dayan a­
bileceğini esinlen1ektedir. Bu ilişki üzerine düşünmek ve
doğru bir değerlendirmeye mümkün olduğunca yaklaş­
mak adına bu çalışma kapsam ında, önce Minotauros miti
anahatlarıyla özetlenecek, ardından M inos uygarlığı yapı
teknikleri ve ınekan diziliınleri üzerine arkeolojik kay­
nakların ışığında bazı değerlendirmeler yapılarak bu iki
anlatı yan yana getirilmeye çal ışılacaktır.
Antik Yunan mitlerinin aktarılmasına iki öneınli
sorunu kabul ederek başlamak doğru olur. Bunlardan ilki
varyasyon sorunudur. Aynı m iti birbirinden farklı anla­
tan, aktörleri veya olay örgüsünü değiştiren birçok kay-
ıtın:1mmı mı
..
nak gününıüzde dolaşıındadır. Bu makalede nlitleri gö­
rece olarak en kapsamlı, eleştirel ve karşılaştırınalı olarak
aktardığı düşünülen Graves'in derlenıesi (Graves, 2004)
tercih edilmiştir. Ancak aynı ınitin başka kaynaklarda an­
latılan varyasyonlarıyla başka yorumların türetilmesi de
müınkündür. İkinci olarak da incelenecek mitin başlan­
gıç ve budaklanma sorunundan bahsetrnek gerekir. Zira
Antik Yunan m itleri birbirlerinden bağınısız değil , iç içe
geçmiş, zaman örgüsü muğlak anlatılardır. Herhangi bir
andan başlanarak anlatılan mitler her zaman öncesinde
öyküyle çeşitli derecelerde bağlantılı birçok detayı atla­
ma mağduriyetini içinde taşır. Bununla birlikte ınitler,
hemen her karakterin bir yan öyküsüyle budaklanmakta,
düz bir anlatı olmaktan uzaklaşınaktadır. Bu yan öyküle­
re değinmeden kurulan anlatılar yanlış olınasa da her za­
n1an eksik kalır. Bu eksikliklerin bu makale kapsamında
telafi edilmesinin mümkün olmadığı baştan kabul edile­
rek M inotauros mitini anlatmaya daha doğrusu özetle­
meye başlanabili r, ilgili okuyucular yan öyküler ve diğer
varyasyonlar için başlangıç olarak Graves'in kitabına baş­
vurabilirler.
Zeus'tın Europa ile ilişkisinden olan M i nos, G irit
Kralı olınak için kardeşleri ile taht kavgası yapmaktadır.
Bu mücadelede Minos Poseidon'a, tanrıların tercihinin
ondan yana olduğunun bir işareti olarak denizden bir
boğa göndermesi için yalvarır ve daha sonra bu boğayı
ona kurban edeceğine söz verir. Çağrıya uyan Poseidon
denizden gösterişli bir boğayı Girite gönderir. Bunu gören
,
kardeşleri tanrıların istencinin Minos tan yana olduğuna
ikna olup krallığı ona verirler. Ancak kral olduktan son­
ra M inos verdiği sözü yerine getirınez ve denizden çıkan

.._
O\
O\
O\
-
-
...;:::
......
o
�
.._
ı;;:
ı::::s
.......
c..
-

6'
ı...
ı::::s
V')
vı
o
V)
�
Qw� c � ,,-:e ı;;:
�
� �� � ..
-

·
E
-
t{l
�
boğa yerine kendi sürüsünden alelade bir boğayı Posei­
don'a kurban olarak sunar. Bu kandırmacaya sinirlenen
Poseidon ceza olarak Minos'un karısı Pasiphae'yi boğaya
aşık eder ve kraliçeye boğayla çiftleşme arzusu verir. Bu
çiftleşmenin sağlanabilmesi için Pasiphae o zamanlarda
Atinaöan sürgün olarak G irite sığınan, m itolojiye göre
ilk m iınar ve usta olan DaidaJos'tan içine girebileceği
bir inek maketi yapmasını ister. Bu çiftleşme sonucunda
vahşi bir canavar olan, yarı insan, yarı boğa biçin1 indeki
Minotauros dünyaya gelir. Eşinin yaşadığı sapık ilişkiyi
ve onun sonucu doğan Minotauros'u halktan saklaınak
için Minos Daidalos'tan Labyrinthos denilen, içine gire­
nin bir daha çıkamayacağı bir yapı inşa etınesini ister ve
Minotauros'u bu yapının ortasına hapseder. Minotauros,
Labyrinthos'ta belli aralıklarla ona sunulan genç erkek
ve kızlarla besleni r. Bu gençleri Minos bir kan davası ne­
deniyle belli aralıklarla -kin1i anlatılara göre her yıl kin1i
anlatılara göre her dokuz yılda bir 7 erkek 7 kız- Atina<.ian
zorla almaktadır.
Atina kralı Aegeus'un oğlu Theseus ödenen bu can
vergisine isyan eder ve Girite gidip Minotauros'u öldüre­
rek bu kıyıma son vermeye karar verir. Babasını tüm kar­
şı çıkn1asına rağn1en o yıl gönderilecek 1 4 gencin arasına
katılan ve G irite doğru yola çıkan Theseus, Girit'te kralın
kızı Ariadne'nin aşkını kazanarak, onun gizlice verdiği
silahlar ve yün yumağı yardımıyla M inotauros'u öldürüp
Labyrinthos'tan çıkmayı başarır.
Mit buradan sonra çeşitli yan öykülerle başka m it­
lere bağlanarak devan1 ediyor; ancak bu yazı kapsam ı nda
bu kadarlık bir özet yeterli. Mitin mekansal arka planını
oluşturan Girit Adası özellikle Antik Yunan uygarlığının
ilk aşaması kabul edilen Minos kültürü açısından oldukça
önemli bir coğrafyadı r. Minosluların özgün adı bilinn1e­
ınekJe birlikte arkeologlar bu uygarlığı hem mitolojide
hem de a rkeolojik buluntularda geçen Minos adlı kraldan
-veya kral soyundan- esinlenerek Minos uygarlığı olarak
isimlendirmişlerdir (Graves, 2004). Girit adasında M.Ö.
4. binyılla 2. binyıl arasına tarihlenen birçok buluntu bu
..
Resim 2: Geç Minos dönemi kent planı. (Müller ve Vogel, 2005)
uygarlıkla ilişkilendirilir. En önemli kalı ntıların yer aldığı
Knossos kenti ve buradaki Knossos Sarayı ise hem sanat
hem de n1imarlık tarihi açısından oldukça önemlidir.
Ortasındaki çeşitli dinsel, törensel etkinlikler için
kullanıldığı düşünülen avlunun etrafında örgütlenen ve
kimi bölümlerinin çok katlı olduğu b ilinen Knossos Sa­
rayı, oldukça karışık plan kurgusu ile m itteki Labyrint­
hos'u akla getirir. Kimi yorumcular bu sarayın n1itteki
Labyrinthos'un kökeni olabileceğini öne sürerken (Dins­
moor, 1 975; Lawrence, 1 962) Labyrinthos'tın bu saray
değil yakınlardaki başka bir yapı olduğunu iddia eden
kaynaklar da vardır (G raves, 2004). Şüphesiz mitlerde ge­
çen mekanların arkeoloji k buluntularla özdeşleşti rilınesi
oldukça riskli ve kan ıtlanması zor çabalardır; ancak bu­
nunla birlikte mitlerin dolaşıma çıktığı düşünülen tarih­
lerdeki mekanların birebir mite katılmasalar da onların
içinde geçtiği mekanların kurgulanmasına i lhan1 verdik­
leri kabul edilebilir. Aslında bu bağlan1da sadece Knossos
Sarayı"nın değil, Minos uygarlığının kent planlarındaki
organik doku da göz önünde bulundurulabilir (Resim 2).
Minos uygarlığına ait kentlerin katı geometrik biçimler
ve akslardan uzak organik yapıları bir üst ölçekte yine La­
byrinthos'u çağrıştırır (Müller ve Vogel 2005).
Tekrar yapı ölçeğine dönülecek olursa, sarayın
plan şemasından birçok dar ve küçük mekanın ilk ba­
kışta kolayca anlaşılamayacak bir düzende bir araya ge­
tirildiği okunabilir. Minosluların niçin böyle bir mekan
organizasyonu kurduklarına dai r varsayımlar, gerek kent
planındaki gerekse yapılardaki karışık mekansal örgüt­
lenmenin kökenleri gerçek dünyadaki neden-sonuç iliş­
kilerinin n1itler dünyasında yeni bir anlamın ortaya çık­
ınasına nasıl yol açtığına dair ilginç bir örnek sunması
açısından önemlidir.
Knossos Sarayı'nın mekan dizilimindeki labiren­
tiınsi karmaşanın işlevsel bir nedenle ortaya çıktığını
savunmak güçtür. Bilindiği üzere bu kompleks hanedan
konutu oln1asının yanı sıra idari ınerkez, dini merkez ve
büyük oranda depo olarak kullanıln1 aktaydı (Müller ve
o o
mı
Vogel 2005). Dar ve karnıaşık planlı mekanların bu iş­
levleri kolaylaştırdığı söylenemez. Ancak birbirinden
farklı işlevleri aynı yapı içinde çöznıe çabası planimetrik
karışıklığın nedenlerinden biri olabilir. Bu karnıaşanın
bir diğer nedeni olarak Girit'in sıklıkla yıkıcı deprenıle­
re ınaruz kalması gösterilebilir ( Robertson, 1 969). Her
depremin ardından hasar gören kısımların onarımı ve
yıkılan kısımların tamamlanması yapının süreç içinde
organik olarak genişlenıesine ve -eğer varsa- başlangıç­
ta kararlaştırılan düzenin ihnıal edilmesine neden ol­
muş olabilir. Yapım tekniği ve malzeıne bağlamında bir
değerlendirn1e yapıldığında yine Minosluları karmaşık
mekan örgütlenmesine zorlayan kısıtlılıklar keşfedile­
bilir. Dönemin düz atkı -yani kolon/kiriş- sistemine ve
ağırlıklı olarak taş ınalzemeye dayalı yapım tekniği ile
geniş açıklıklı salonlar, dağılıın holleri yapmak oldukça
güçtür. Malzenıenin ve tekniğin doğasından kaynaklanan
bu güçlüğün yanısıra bölgenin önenıli bir deprenı mer­
kezi olduğu da göz önünde bulundurulursa Girit'te geniş
1
Resim 3: Mısırlia M. Ö 14. yüzyıla ait küçük bir sarayda simetri ve aksiyal düzen (Roth 1 999).
ım ıun; rı;unıı
..
açıklıklı mekanların istisna olarak kabul edildiği bir yapı
kültürünün gelişnıesi şaşırtıcı değildir.
Bu bağlamda Girifin henıen güneyinde yer alan ve
Minos uygarlığının iletişiın halinde olduğu bilinen (Law­
rence, 1 962; Müller ve Vogel, 2005) Mısır uygarlığı ile
bir karşılaştırma yararlı olabilir. Minoslular gibi kemer,
tonoz, kubbe gibi geniş açıklık geçebilecek eğrisel yapım
tekniklerini nadiren kullansalar da Mısırlıların bu kısıtlı­
lığı bir karmaşayla sonuçlandırmadan aşn1alarını sağla­
,
yan geniş, çok sütunlu yani "hipostil, salonları kullandık­
ları ve mekanları katı bir geon1etrik düzenle i nşa ettikleri
görülür ( Resim 3).
Minoslularınsa hipostil salonları nadiren tercih et­
tikleri, geometri konusunda ise -en azından yapı planları
bağlan1ında- M ısır'ın katı sistematiğine oldukça uzak ol­
dukları anlaşılınaktadır. Düz atkı sistem iyle sınırlı açıklık
geçerek elde ettikleri ınekanları yine dar koridorlarla bir-
m O 10 20 30 40 SO
·�====�1
��� 1........
1======1 ... �.. ====::::::;
birine bağlarken Mısırlıların aksine siınetrik veya aksiyal
bir düzen peşinde olınadıklarını söylemek yanlış olmaz
( Dinsınoor, 1 975; Lawrence, 1 962; Müller ve Vogel 2005 ).
İki yakın uygarlık arasındaki bu farklılıkları kestirme bir
biçin1de açıklaınak çok kolay değil; ancak geniş, yüksek
ve çok ayaklı mekanların Girit'te tercih edilmeınesinin
nedenlerinden biri M ıs ır'a göre çok daha sık ve yıkıcı
deprenılere n1aruz kalınası olabil ir. Ancak şüphesiz M ı ­
sır uygarlığın ı n çok daha mütevazı sayılabilecek M i nos
uygarlığı ile sosyal, siyasi, ekonomik ve dini özelliklerine
bağlı olarak, yapı teknolojisi, malzeme ve işgücü tedarik
etıne konusundaki farklılıkları da göz ardı edilmen1elidir.
Zira hipostil salonları inşa etmek için gereken büyük bo­
yutlu taş blokların ocaklardan çıkarılması, taşınması ve
yerine yerleştirilmesi, ekonomik, teknolojik yetkinlik ve
üstün bir işgücü tedarikini zorunlu kılar. Yine benzer bi­
çimde Mısırlia yerleşme ölçeğinden yapı ölçeğine kadar
çoğunlukla hissedilen katı geometrik kurallara Girit'te
nadiren rastlanması da yine özellikle Mısırlıların dinle­
rine ve üstün geometri bilgilerine dayandırılabilir. Ayrıca
oldukça engebesiz Mısır yerleşmelerinde bu geometrik
kuralları uygulamanın G irit yerleşmesine göre daha kolay
olacağı da düşünülebilir. Özetle, benzer tarihlerde benzer
ınalzeıneleri kullanan Mısır uygarlığının tersine M inos
uygarlığının mimarisinin genel karakteristiğini olduk­
ça karmaşık, yabancı birisinin yol bulmakta zorlanacağı
yerleşim planları ve labirentimsi binalardan oluştuğunu
söylemek yanlış olmaz.
Tüm bu teknik değerlendirme ve yorumlardan son­
ra tekrar n1ite dönülecek olursa ne gibi anlamlar çıkarı­
labil ir?
Mitlerin ortaya çıkış tarihlerini bilmek mümkün
olmadığı için bunları arkeolojik buluntularla eşleştirmek
her zaman yapı tekniğini, malzeme bilgisini ve dönemin
olanakları n ı göz ardı ederek gerçek inşa etkinl iğini m it-
Düşünbil Akademi \
Kitaplığı oıuşuvor {
- .. - � .
'----�--
Eski Ki ıa ı ıarın ı z Adresinizdın Alınır
Kiıap larınızı Düşünbil Akademile Bağışıavın:
va da ücreı karşılığında alınmasını sağlavın..
ileıişim: dusunbil@hoımail.com
!erdeki dünyanın bir parçası gibi gönne tehlikesini ba­
rındırır. Ancak bu mitlerin gerçek dünyadaki bazı olay­
lardan, mekanlardan beslenmediği anlamına da gelmez.
Şüphesiz toplunısal birçok dinamiğin yanı sıra dönenıin
sanatı, mimarisi de edebi anlatıların içine her zaman
farklı oranlarda da olsa siner. M inotauros miti ve M inos
uygarlığı özelinde net olarak görülebilen bu etkileşim
biraz daha derinlemesine analiz edildiğinde bu etkileşi­
min kökeninde m itin ortaya çıktığı veya biçimlenmeye
başladığı erken dönemlerindeki toplumsal yapının yanı
sıra yapı kültürü, malzeme ve tekniğinin izlerini bulmak
münıkündür. Labyrinthos'unun mekansal kurgusunun
alt yapısı, Minosluların bulundukları coğrafya ve sahip
oldukları topluınsal karakteristiklerin belirleyiciliğinde,
taş nıalzeme ve düz-atkı sistemi ile kurabildikleri mekan­
sal dünyalarıdır. Minotauros'un bir kafese, mağaraya ya
da alışılmış bir mekana değil de herhangi bir kilit veya
fiziksel engelleyici olmaksızın içine girenin bir daha çı­
kış yolunu bulamayacağı denli karnıaşık planlı bir yapıya
hapsedilınesinin nedeninin yukarıdaki belirleyicilerin et­
kisiyle biçin1 lenmiş Minos n1imarisi olduğunu söylemek
yanlış olmaz.
Bu bakış açısıyla diğer mitlere bakmak, onları, or­
taya çıktıkları ve biçimlendikleri dönemlerin tarihsel,
arkeolojik ve miınari bilgileriyle yanyana okumak heın
yeni bilgiler türetmek hem de m itlerle gerçek arasındaki
bağları yeniden düşünmek için yararlı olabilir.
Kaynaklar
D i nsmoor, W. B. 1975, The Architecture of Ancient Greece, W.W. Nor­
ton&Company, Londra.
Graves, R.2004, Yunan Mitleri, Say Yayı nları, İstanbul.
Lawrence, A. W. 1962, Greek Archilecture, Penguin Books.
Müller W. , Vogel G. 2005, Mimarlık Atlası, 1 . Cilt, YEM, lstanbul.
Robertson, O. S. 1969, Greek & Roman Architecture, Cambridge Uni­
versity Press, Londra.
Roth, L M. 1999, M i marlığın öyküsü, Kabalcı Yayınevi, İstanbul.
Veyne, P. 2002, Yunanhlar Mitlerine İnanmışlar mıydı?, Dost Kitabevi,
Ankara.
•
1
il
1
,
,"
· - -�-
\
1
i
,
"
.,. - - -- - - -
•
 Yab ancılaşınış D eniz Tanrı s ı :
�---------F_ra_n_z K_a_tk_a_'n ın P_o_s_e i_d_o_n_,u
__
Fatn1a Dore
Yazar Franz Katka 1 924 yılında veremden öldüğün­
de, henüz genç sayılabilecek kırk yaşlarındaydı. Hayatta
iken yayınlanmış eserleri görece az olmasına rağnıen, en
yakın arkadaşı Max Brod'a bıraktığı bir ınektupta, öldük­
ten sonra yayınlanmamış bütün eserlerini yok etmesini
de istemişti. Ancak olağanüstülüğünü fark ettiği bu mi­
rasa arkadaşının dilediği şekilde davranınayan Brod, sa­
yesinde Dava, Şato ve Amerika gibi yirminci yüzyılın en
etkili ve özgün yapıtlarından bazıları ve birçok kısa öykü
okurlarına kavuşınuştur. Poseidon işte bu öykülerden bi­
ridir.
Eleştirmen Ruth V. Gross'a göre Franz Katka'nın
,,
kısa öyküsü "Poseidon''un "açılış cümlesi de tıpkı De­
ğişiml 'in ilk cümlesi kadar hayret uyandırıcıdır. Nitekim
öykünün "Poseidon çalışma masasının başında oturuyor
ve hesap kitapla uğraşıyordu" şeklindeki ilk cüınlesini
G ross, "şimdiye kadar Poseidon ismi, akıllara çalışına
masası, hesap-kitap ya da devlet dairesi bağlantılı her­
hangi bir konu çağrıştırmaınıştı" biçiminde yorumlar.
Poseidon, eski çağlarda Yunanlıların ve "Neptunus" adıy­
la da Roınalıların deniz tanrısıydı.2
Nihayetinde, gerek Ovidius'un Dönüşümler'i, gerek
anonim bir eser olan Homeros İ lahileri ve gerekse Ver­
gilius'un başeseri Aeneas gibi antik dünya edebiyatının
belli başlı yapıtlarına bakıldığında Neptün'ün (Poseidon)
konumu, hiç tereddütsüz panteonun Zeus'tan sonraki
ikinci en güçlü tanrısı olarak karşımıza çıkar. Bu kudretli
ilah, denizlere hükıneden görken1li kral için yapılan be-
1 . Katka'nm "Değişim"inin iJk cümlesi şöyledir: "Gregor Samsa, bir sabah korkulu rüyalardan sonra uyandığı zaman yatakta kendini kocaman
bir böcek olarak buldu".
2. Bunun gibi Yunanlıların Zeus'u ile Romalıların Jüpiler'i de nitelikleri bakımından özdeştir
im i!tlt Milfflll
..
____ ________----!
timlen1eler henıen heınen aynıdır: "Yeryüzünü titreten
tanrı!': .. "gemilerin kurtarıcısı'>. . . ''deniz üzerinde dola­
,,
şan yüce Neptunus . . . "kabaran suları yatıştıran". . . "dün­
,
yanın sahibi, siyah saçlı tanrı! , . . . vb.
Doğrusu Katka'nın Poseidon'u da, tam anlamıyla
antik edebiyat dünyasında gösterilen o kendisine tapılan
tanrının ta kendisidir. Hala "denizlerin tanrıs( ve "tüm
suların yönetim{nden sorumludur. Yine o, "tunçtan gö­
ğüs katesf' olan ve kraliyet şanı, onun "üstün bir mev­
kfaen başka bir konumda olrnasına müsaade etn1eyen
"koca Posedion .,d ur. Gerçek konumunu değiştirıneksizin
Poseidon�u memuriyet işlerinden bıkmış usanmış biri
gibi betimleyerek okuyucusunu şok etmek isteyen Kaf­
ka'nın bu tezat ile vurgulamak istediği şey, bürokratik sis­
temin insanlıktan çıkarıcı ve bunaltıcı sıradanlığıdır.
Nitekim kısa öykünün teması Poseidon'un konunıu
değil, daha çok yönetsel işinin bilhassa kendisi üzerinde
etkiyen doğasıdır. Dolayısıyla, öyküde kapana kıstırılınış
bir bürokrat olarak resmedilen "Poseidon'"un bu itibarla,
Marks'ın yabancılaşn1a teorisini dışa vurduğu söylenebi­
lir. Sonuçta Marks'ın teorisi kapitalist sistemlerdeki bü­
rokrasiyle ilgilidir ve Katka tam da böyle bir bürokrasiyi
betimlemektedir.
Kuşkusuz, Marks'ın yabancılaşma kuramı esasen
kapitalist bir devletteki işçiler hakkındadır; ancak "Po­
seidon'·un içinde bulunduğu devlet sistemi nin nasıl bir
ekonomik koşul altında bulunduğuna dair pek açık bil-
gi verilmemekle birlikte, kendisinin bir devlet ınemuru
olduğu açıktır ve resmedildiği çalışn1a koşullarının kapi­
talist bir toplumu çağrıştırdığına yönelik biri biyografik
diğeri metne dayalı güçlü iki neden vardır. Biyografik
,
anlaında, "Poseidon \ın biçiınlendiri ldiği devlet memur­
luğu yapısının, çalışma hayatının neredeyse tamaını nı,
devlet himayesinde tesis edilen bir şirket olan İş Kazaları
Sigorta Şirketi'nde memur olarak geçirmiş olan Katka'ya
çok tanıdık bir şey olduğu açıktır.
Katka'nın biyografisini yazan Jereıny Adlere göre
onun eserlerinde devlet, yönetim, bürokrasi ve yasalarla
ilgili konular esastır. Yine en yakın arkadaşı ve eserlerinin
,
yayınlayıcısı Max Brod a göre ise, yazarın, hiç olmazsa
büyük eserlerinin geniş bir bölümü yazarın iş atmosfe­
rinden türetilmiş bürokratik ortamlarla da ilgilidir. Aynı
duruın yüksek ihtimal dahilinde "Poseidon" için de ge­
çerlidir. Zira Katka'nı n çalıştığı şirket, ekonoın ik sisteıni
kapitalist olan bir devlete aitti.
,
"Poseidon \ın kapitalist sisten1 içinde bir bürokrasi
olarak değerlendirilmesinin metne dayalı nedeni ise iki
yönlüdür. Öncelikle, "Poseidon"daki bürokratik sistemin,
eğer toplumdaki ethos genel anlamda eşitlikçi olsaydı
asla görülemeyecek şekilde h iyerarşiktir. Bundan daha
güçlü diğer gösterge ise para unsurudur. Marksa göre
kapitalist sistemlerde yabancılaştırıcı faktörlerin başında
)
bütün değerler ona dönüştürüldüğü için para geln1ekte­
,
dir ve para, bu öykünün ınerkezi simgesidir. Poseidon un
((hesap kitapla uğraşması", n1etinde üç ayrı zaınanda dile
,,
getirilir, ifadelerden birine eklenen "boyuna sözcüğü ile
bu işin sonsuza dek yapıldığı vurgulanır.
Elbette, bürokrasilerin kapitalist bir devlet içinde
özel firınalara kıyasla belirli farklılıklar gösterir. Ö rne­
ğin, kamu hizmetinde çalışanlar, rekabetçi bir ortamda
en büyük amacı kendi karını maksimize etmek isteyen
bir işverene borçlu değillerdir. Dahası, kaınu hizınetleri.
özel şirketler gibi en ufak bir istikrar eksikliğinde Marks
,, ,
ve Engels'in '(ticari krizler dediği ve "periyodik, olarak
ortaya çıktığını3 belirttiği duruma maruz kalmaz. Bu,
içinde çalışanlara, özel sektörde Marks ve Engels'in söz­
leriyle «kendilerini parça parça satmak zorunda olan . . .
bütün öteki ticari mallar gibi, birer ıneta [olan] o yüz­
den de, rekabet alanında olup biten her şeyin, piyasadaki
tüm dalgalanmaların etkisine açık)) durumdaki işçilerde
olmayan bir istikrar duygusu sağlar. Bununla beraber,
Marks'ın yabancılaşn1a teorisinin kapitalist devlete ait bir
kaınu hizmetiyle bir alakası olduğunu kabul etmek için
zorlayıcı bir neden vardır ki bu genel anlamda topluınun
ethosuyla ilişkilidir.
Koınünist Manifestoöaki ifadeleriyle Marks ve En­
gels, "insanı n maddi yaşam koşullarında . . . gerçekleşen
3. Tabii ki tamamen maruz kalmadıklarını söylemek doğru değildir. Örneğin. 2008 yılından bu yana Avrupaöa yaşanan ağır ekonomik kriz
nedeniyle, kıta genelinde devlet politikası olarak alınan kemer sıkma tedbirleri altında çok sayıda memur işini kaybetmiştir.
her değişiklikle birlikte düşünceleri, görüşleri ve anlayı­
şının, tek sözcükle bilincinin de değişikliğe uğradığı"na
inanır. Alman İdeolojisi'nde belirttikleri gibi bunun an­
laını şudur:
''Ahlak, din, metafizik ve ideolojinin diğer bütün
çeşitleri ile bunlara karşılık gelen bilinç biçiınleri, artık
bağıınsız görünümlerini yitirir. Onların bir tarihi, bir ge­
lişim süreci yoktur; fakat insanlar maddi üretimlerini ve
maddi temaslarını geliştirdikçe, kendi gerçek dünyaları­
nın yanı sıra düşüncelerini ve düşüncelerinin ürünlerini
de değiştirirler. Yaşaını belirleyen bilinç değildir, tersine,
bilinci belirleyen yaşamdır:' (Aİ. 35).
Marks'ın tarih görüşüne göre toplumun ekononıik
temelleri değiştirilirse, tüm bilinci de değiştirilir. Bu, top­
lumun genel ahlakının ekonomik koşullar tarafından be­
l i rlendiği a n lam ı na gelir. Dolayısıyla, kanıu hiznıeti top­
luınun bir parçası olduğundan kendine özgü ekonoınik
koşulları ne olursa olsun ethosu da ınutlaka içinde bu­
lunduğu toplunıun genelinin ethosuyla aynı olacaktır. Bu
itibarla, Marksist perspektiften, kapitalist bir toplumdaki
bir kamu hizınetinde, tıpkı "Poseidon'öa görüldüğü gibi,
yabancılaşn1a sorusu da dahil kapitalist bir toplumun
tüm alışkanlıkları ve bunlara eşlik eden sonuçlarının te­
zahür edeceği beklenmelidir.
Çalışn1anın Doğası Nedeniyle Yabancılaşma
Marksist bakış açısından, kapitalist toplumlara ait
bürokrasilerdeki çalışma süreci de doğası gereği yaban­
cılaştırıcıdır. Çünkü Marks'a göre insan, "kendini gerçek­
leştirme olanağının sağlandığ( tam özgürlük koşulların ­
d a olacağı gibi, "bir yığın üretken işgücü ve eğilim'e sahip
bir varlıktır. Bu ınahiyet, yaratıcılık yoluyla kendini açığa
çıkaracaktır; ancak insanın özgür olmadığı kapitalizın
altında bu imkansızdır. Birey sistemin içinde tutunabil­
mek uğruna doğal yaratıcılığı nı feda etmek zorundadır.
Hal böyleyken ('işçi yaşamak için çalışır, yoksa çalışmak
için yaşamaz''; yani Marks'ın da belirttiği gibi, iş "bir ge­
reksen1enin doyurulınası değildir; sadece, çalışn1anın dı­
şındaki bazı gereksemeleri doyurmak için bir araçtır." Bu
ihtiyaçlar "hayvansal işlevler'öen daha fazla bir doyum
sağlaınadığından, çalışma " i nsanı kendine yabancılaştı­
ran" bir etkinliktir.
İnsan, çalışma aracılığıyla yaratmak ister; ancak
kapitalizm onu, içinde bulunduğu sistemde bir "üretim
aracı"ndan öte bir şey olmadığı yaşamsal bekası için para
karşılığında yaratıcılığını kurban etmeye zorlar. Katka da,
bu görüşü benimsemiştir; nitekim Adlere göre o, sanatın
itibarını düşüreceğine inandığı için geçin1 i n i asla edebi­
yattan sağlamak istemenıiştir. Böylece zamanını görevi
111n§rıitttiı mı
ve sanatı arasında bölmüş olan Katka·nın nazarında, taın
olarak Brotbenıf: yani "ekn1ek işi" anlanuna gelen ilki,
ikincisini yapabilınek için gerekli finansmanı sağlıyordu.
Bu ikisi arasındaki gerginlik ona büyük sıkıntı yaratınış­
tır; ancak bu, Kafka'nın yaşadığı toplun1sal yapı içinde
çözülemez bir gerilimdir. Sonuç olarak Kafka , bir yazar
olmasına binaen gerçek doğası aracılığıyla yabancılaştı­
ran iş fikriyle şahsen tanıdık olmuştur.
Katka·nın Poseidon'u da gerçek doğası bakımından
işi yüzünden böylesi bir yabancılaşnıadan muzdaripti r.4
O her ne kadar doğasını hayatta kalmak için değil de, sta­
tü için feda etse de , nihayetinde bu, kendisi de kapitalist
değerlerle tesis edilen hiyerarşinin belirlediği bir statü­
dür. Nitekim başka iş olasılıkları söz konusu olduğunda
sorun, dain1a gelip "koca Poseidon her zan1an üstün bir
,,
mevkide olabilir gerçeğine dayanır ve böylece olduğu
yerde kalmaya devan1 eder. Oysa, kendisini bu şekilde
feda etmekle gerçek yaratıcı doğasına yabancılaşınış bir
durum içine girınektedir. Bürokratik bir n1akinede dai m i
bir dişli olarak çalıştığı iş -oldukça büyük de olsa- hem
,
"monoton'öur hem de en azından "daha uygun bir iş'
için görev değiştirn1e olasılığını çekici kılacak kadar az
,
doyum sağlan1aktadır., Yüksek statü ihtiyacı bir yana,
Poseidon'un işini devam ettirmesindeki bir diğer neden
ondaki görev duygusudur, öyle ki o, "görevini pek cid­
,
diye aldığından" gayretle çalışınaktadır. Ancak Marks ın
kapitalist sistern içinde işaret ettiği bireyde bir "emredil­
m işlik" duygusu yaratan bu tür bir çalışına da yabancı­
laşınanın işaretlerinden biridir. Ayrıca kapitalist ekonon1 i
koşullarındaki bu yöneltilmişlik hissi en nihayetinde, yü­
kümlülük denen bir değere dönüşür.
Bununla birlikte, emeği nin nesnesi olan denizin de
Poseidon üzerinde yabancılaştırıcı bir etkisi vardır. Zira
işini gördüğü denizler, Poseidon'u boyunduruğu altına
almıştır. Kapitalist bir topluında işçinin kendisinden dış­
sallanan emeğinin "nesnesi': emeğin karşısına "yabancı
bir şey, kendini üretenden bağırnsız bir güç olarak diki­
lir.'' Marks·a göre " [k]apitalisn1 ... kişin in kendi üretimine
maruz kaldığı ve onun tarafından belirlendiği, sonuçta
donuk, otoriter bir biçim alarak kişinin ''varlığı" üzerin-
4. Elbette Poseidon, teknik açıdan bir "tandüır; ancak öyküde onun herhangi bir temelde insan bir memurdan farklı olmadığı açık olarak
ima edilmektedir. Dolayısıyla, Marks'ın insanla ilgili telakkisi eşit bir şekilde hem bu figüre hem de h ikayede geçen diğer göksel bürokratlara
uygulanabilirdir.
de hakiın olan ve yaratıcısını "manipüle edilıniş bir şey"
ya da «kendi yarattığı nesnenin kölesi"ne dönüştüren bir
dünyadır. Bu perspektif, işiyle ilgili sürekli meınnuniyet­
sizlik belirtınesine rağmen, Poseidon'un kendisine "sular
dışında" bir iş önerildiğinde, "tanrısal solunuınunun dü­
zenini yitirınesi, tunçtan göğüs kafesinin sarsılması gibi
aşırı reaksiyonları neden gösterdiğini anlamayı sağlar. Bu
esaret biçimi, yabancılaşmanın başka bir tarzı olan uz­
rnanlaşn1a yoluyla yoğunlaştırılır.
Bürokraside, Poseidon, "organları insanlar olan bir
üretiın mekanizması"nın bir parçasıdır ve Marks'ın ((iş
bölün1ü" diye adlandırdığı şeyin etkisindedir. Marks, ka­
pitalist sistemlerde işin bölünn1esi yoluyla işçinin işine,
yani emeğinin nesnesine yabancılaştığını belirtir. Her
şeyin ((bölüştürülmest ve tek bir usta tarafından üretil­
n1en1esi ile işçi, bitıniş üründen koparılnuş ve böylece
daha fazla yabancılaşmıştır. Şiındi bütün denizlerin so­
rumluluğu onda olsa bile, Olimpos'a acele çıkıp inerken
şöyle bir göz atmaktan öte onlarla hiçbir gerçek ten1ası
oln1adığından Poseidon da bu tarz bir yabancılaşmayla
yüzyüzedi r.
Yabancılaşma ve H iyerarşi
Katka�nın Poseidon'unda bir diğer Marksist yaban­
cılaşma tezahürü "insanın insana yabancılaşn1ası"dır. Bu,
kapitalist toplum yapısında bürokrasinin örgüt yapısı
olan hiyerarşi biçiın iyle ortaya çıkar. Komünist Manifes­
toöa bireysel yabancılaşnıanı n nedeni , insanların değeri,
kendilerinin dışında tesis etmelerine dayandırılır. Emek­
lerinin ürünlerinin dışardan onaylanmasını istenıeye yö­
nelen çalışanlar, bunun giderilmemesi durumunda üst­
leri ne bağımlı olduklarını hissedecekler ve kendilerine
daha da yabancılaşacaklar. Poseidon'unun resmi pozis­
yonundan, hiyerarşide görevinin yüksek olduğu anlaşıl­
sa da, ((arada bir ziyaret" etn1ek mecburiyetinde olduğu
bürokratik ınakinenin başı Jüpiter'e bağıınlıdır. Nitekim
onu her ziyaretinden ''çokluk çileden çıkınış duruında)'
dönınesi, ya eıneği karşılığında üstü tarafından kendisine
hak ettiği değerin verilmediği ya önerilerinin reddedil-
diği veyahut da alt statüsünün kendisine hatırlatıldığını
ima etmektedir. Çalışn1alarının yeterince takdir edilme­
mesi, onun hem üstüne hem de zaten ona antipatik gelen
işine karşı yabancılaşma duygularını arttırnıaktadır. Öte
yandan, o da astları nın işlerine pek değer verir görünmü­
yor. Aksine, bütün hesapları bir kez daha kendisi gözden
geçirınektedir.
Hiyerarşiyle ilgili önemli hususlardan biri, onun
rekabetçilikle olan ilişkisidir. Hampsher-Monk'un ifade­
,,
siyle "çalışanlar arasındaki düşmanca yarışına olan reka­
betçilik ve yabancılaşma Marks'ın düşüncesinde birbirine
bağlıdır ve bunun nedeni iş bölümüdür. Nihayet işin bö­
lünmesi "tek tek bireyler . . . ile birbiriyle ilişki içinde bulu­
nan tüın bireylerin ortaklaşa çıkarları arasında" kopukluk
yaratmaktadır.
Gerçekten de, Marksist goruş açısından dikkat
edildiğinde, kapitalist koşullar içindeki bürokrasilerde,
kariyer umutlarını iyileştirsin iyileştirmesin hiyerarşi
içindeki herkes doğal olarak işbirliği yerine rekabetçili­
ği hisseder. Yabancılaşına sonucu rekabet, hen1 Jüpiter
heın de astlarına karşı Poseidon'un davranışlarında izle­
nebilmektedi r. Zira, o bunu hak etsin etrnesin, rekabetçi
duygular içindeki Poseidon sırf bürokrasinin tepesinde
olduğu için Jüpitere karşı doğal olarak kızgınlık duyar.5
Öte yandan , kendisine yönelik rekabet duygularından
rahatsızlığı sebebiyle Poseidon astlarını kontrol altında
tutn1ak isten1ektedir.
Poseidon'un bürokratik sisteminde görülen kibir ve
dedikodu da bu hususu desteklemektedir. Singer'a göre
Marks'ın düşüncesinde açgözlülük, bencillik ve kıskanç­
l ık insanın doğasına içkin değildir. Bununla birlikte, ka­
pitalist bir sistemde oluşturulan yabancılaştırıcı rekabet
nedeniyle ufak tefek şeylere kızgınlık durumları, Kaf­
ka'nın kendi dünyasında çokça n1evcut olan ve model ola­
rak Poseidon'a uygulanmış bir şeydir. Ayrıca kıskançlığın
tezahür ettiği dezavantajlılar alt pozisyonların ı giderebi­
lecek belirgin herhangi bir yol göremediklerinden, üstle­
rini zayıflatmak için en etkili silah olarak iftirayı kullanır.
Örneğin herkesin onu üç çatallı asasıyla arabasına kurul­
nıuş, dalgalar, sular içinde habire yol alırken düşünmesi
Poseidon'un en çok canını sıkan şeydir. Sonuçta rekabetçi
bir ortan1da bu tarz bir söylenti, sahtekarca Poseidon\ın
itibarını yıpratmayı ve böylelikle dedikoducuların itibar­
larını arttırmayı hedefler.
Ümitlerin Ertelenmesi Yoluyla Yabancılaşma
Marks'ın yabancılaşına kuran11nda altını çizdiği
önen1li noktalardan biri de, sarfedilen en1eğin karşılı­
ğının ileri bir zamana ertelenmesidir. Kapitalist bir sis-
5. Kuşkusuz bu da, Poseidon'un klasik algısıyla ilişkilidir. ll han Akşit'in ifade ettiği üzere Poseidon, "kendisine karşı zaman zaman meydan
okusa da gücü karşısında her defasında pes etmek zorunda kaldığı Zeus'a karşı içinde ebedi bir h ı nç duyuyordu."
temde bir işçinin iş algısının, işin kendisinden bağın1sız
ve aracın amaçsallaştınldığı şekildedir ve bu yalnızca
bireyin kendisine değil , ayn ı zamanda güçlüklerin mü­
kafatına hemen ulaşanıaması sonucu arzuların ifasında
yaşanan ertelen n1enin de yabancılaştırıcı olduğu fikrini
taşır. Marks'ın da belirttiği gibi kapitalist sistemlerde " [ e]
ınek [yetisine] yabancılaşma ve emek gücünün kullanım
değeri olarak varlık kazanması, farklı zamanlarda olur:'
Bu da, Hampsher- Monk'un "münzevi dinin laik paraleli"
olarak n itelendirdiği gibi şiındiki zan1anda tecelli eden
"kavran1sal kendini inkar': Marks'ın nazarında C(dini ya­
bancılaşma"yı tesis ettiğinden yabancılaştırıcı bir unsur
olarak etkindir. Bu faktör, Poseidonöa son derece abartılı
biçimde nıevcuttur. "dünya kuruldu kurulalı" çalışn1akta
olan Poseidon, arzu ettiği n1ükatatı, yabancılaşınış oldu­
ğu nesneyle gerçekten bir bağ kurn1a ümidini, en uzak
gelecekte, "dünyanın batacağı gün öe öngörmekte ve böy­
lece o da, uzak ve kısa bir gelecek düşü tasarlayarak şim­
diki zamanda yabancılaşmanın ınağduru konumundadır.
Sonuç olarak, Poseidon kendini yabancılaşmadan
kurtarabilseydi "bir bürokrat değil, bir tanrı olurdu." Tıp­
kı Katka'nın da kendisini Brotberufundan özgür kılabil­
seydi olmak istediği gibi bir yazar olurdu. Halbuki, ikisi­
nin de toplumunun yapısı bu özgürlüğü vermeyip, onları
sürekli bir yabancılaşn1aya mahkum etmektedir.
Kaynakça
Adler, Jeremy. 200 t . Franz Kafka. Landon: Penguin Books.
Akşit, ti han. 20 t O. The Aegean Mythology. (Trans.) Ayşegül Eryılmaz Willi­
ams and Jason Ryan Williams. lstanbul: Republic ofTurkey Ministry of Cul­
ture and Tourism General Di rectorate of Libraries and Publications.
Constantine, David. 2002. "Katka's Writing and Our Reading� Contained
i n 1l1e Cambridge Companion to Katka. {Ed.) Julian Preece. Cambridge:
Cambridge University Press 9-24.
Dodd, Bil1. 2002. <CThe Case for a Political Reading". Contained in The Camb­
ridge Companion to Katka. ( Ed.) Julian Preece. Cambridge: Cambridge Uni­
versity P ress. l 3 l - t 49.
Eagleton, Terry. 200 1 . "Marx� Conlained in The Creat Philosophers. Edited
by Ray Monk and Frederic Raphael. Landon: Orion Books Ltd. 267-306.
Gross, Ruth V. 2002. "Katkas Short Ficlion". Contained in The Canıbridge
Companion to Kafka. (Ed.) Julian Preece. Cambridge: Cambridge University
Press. 80-94.
Hampsher-Monk, lain. 1 992. A History of Modern Political Thought. Ox­
ford: Blackwell Publishcrs.
Homeros İlahileri, (2008). (Çev.) Ayşen Eti Sina. lstanbul: Arkeoloji ve Sanat
Yayınları.
Kafka, Franz. 20 14. "Poseidon� Bütün Öyküler içinde. (Çev.) K5muran Şipal.
İstanbul: Cem Yayınevi.
Kafka, Franz. 2003. Değişim. (Çev.) Arif Gelen. İstanbul: Sosyal Yayın lar.
Marx, Kari and Engels, Friedrich. 20 1 4. Komünist Manifesto. (Çev.) Celal
Üster - Nur Deriş. İstanbul: Can Yayınları.
Marx, Kari and Engels, Friedrich. 20 1 3. Alman ideolojisi. (Çev.) Tonguç Ok
- Olcay Geridön mez. İstanbul: Evrensel Basım Yayın.
Marx, Karl. 20 1 0. Kapital. 1 . CHt. (Çev.) Mehmet Selik ve Nail Satlıgan. İs­
tanbul: Yordam Kitap.
Marx. Kari. 20 1 3. 1844 El Yazmaları. (Çev.) Murat Belge. lstanbul: B i rikim
Yayı nları.
Singer, Peter. l 992. Marx. Contained in Greal Political 'fh inkers. (Ed.) Keith
Thomas. Oxford: Oxford University Press. 361 -450.
Vergilius. 20 10. Aeneas. (Çev.) İsmet Zeki Eyuboğlu. 1stanbul: Payel Yayı­
nevi.
ıtm: rı;ımımı
..
 N u h Tu fanı ve Dünya M it lerindeki Tu faı1 O layları
Olcay Bağır
"Mitler toplumsal rüyalardır, rüyalarsa özel mitlerdir."
Joseph Campbell
Büyük sel ya da yaygın adıyla tutan olayı Yahudilik,
Hristiyanlık ve İslami yet'te olduğu gibi diğer dinlerde ve
kültürlerde de mevcuttur. Neredeyse dünyanın her yerin­
deki ınitolojilerde anlatılan bir tufan olayı vardır.
Zeki Tez, Mitolojinin Kültürel Tarihi adlı kitabında
konuyla ilgili şunları yazar: "Pek çok efsaneye göre top­
luınlar doğru yolu göremeyecek kadar körleşince, tanrı o
kavimlerin helakı için çeşitli felaketler göndererek onla­
rı cezalandırmıştır. Buna göre tanrı, dört temel elen1enti
simgeleyecek şekilde, örneğin Nuh'un kavmini su (sel);
Hud'un kavmini hava (kasırga), Salih'in kavınini toprak
(deprem) ve LCıt'un kavınini ateş (yanardağ lavı) i le ceza­
,,
landırarak helak etmiştir.
Tek tan rılı üç dinin de içinde bulunduğu birçok
dine göre tutan, kendilerine karşı günah işleyen insanlar­
la birlikte dünyada var olan bütün canlı varlıkları ortadan
kaldırınak üzere, tanrının ya da tanrıların göndermeyi
kararlaştırdığı , bütün dünyayı istila ettiğine inanılan su
felaketidir.
Nuh Tufanı
Tek tanrılı üç dinin kutsal kaynaklarına göre tanrı,
Nuh peygambere tufanın yakın olduğunu söyleyerek bir
gemi yapmasını bildirir. Nuh da ailesiyle (karısı, oğulları
ve gelinleriyle) birlikte her hayvanın erkeği ve dişisini de
alarak yaptığı dev gemiye biner. Aylarca dalgalarla boğu-
şurlar. Nuh, karanın yakın olup olmadığını anlamak için
bir karga gönderir. Fakat karga gelmez. Daha sonra aynı
amaçla bir güvercin gönderir. Güvercin ağzında bir zey­
tin dalıyla geri döner. Karanın yakında olduğunu anlayan
Nuh, genl isini yüksek bir dağın zirvesine indirir. Nuh'un
gemisinin konduğu dağla ilgili değişik efsaneler vardır.
En yaygın efsaneye göre gemi AnadoJuaa bir dağa inmiş­
tir. Gemi kiınine göre Ağrı ( Ararat) Dağı'na, kimine gö­
reyse Şırnak'taki Cudi Dağı'na inmiştir. Tufandan sonra
insan soyu Nuh ve ailesinden üreyerek yeryüzünde tekrar
çoğalırlar. Bu yüzden Nuh'a "Adenıaen sonra insanlığın
ikinci babast da denir.
Bu dinlerin anlatısına göre ırkların ortaya çıkma­
sı da yine aynı olaya bağlanır. Nuh'un ölümünden sonra
oğullarından Sam, kendinden üremiş olanlarla birlikte
Arabistan Yarımadasına gider. Bunlar Hicaz, Yemen, Su­
riye ve Mezopotaınya<.ia üreyip çoğalırlar. Ham ise, Afri­
ka'ya gider. Ondan üreyenler de bu kıtaya yerleşir. Yafes
ise kendine Asya kıtasını yurt edinir.
G ı lgamış Destanı'nda Tufan
Tek tanrılı üç dinin ortaya çıkınasından çok öncele­
ri de tufan mitleri vardı. Bunlardan en bilineni, yalnızca
Mezopotan1ya'nın değil tüm dünyanın yazılı en eski anla­
tısı olan Sümerler'in Gılgamış Destanı'nda geçer. Destan­
da da bir tufan anlatısı vardır ve destanda Nuh'un karşılığı
Utnapiştimöir. Tez'in verdiği bilgiye göre günümüzdeki
nıevcut tufan n1etni , Ninovaöa keşfedilen Asurbaniparin
( İÖ 669-626) kil tablet kütüphanesinde yer alan 1 2 tablet­
te yazılı olan destanın 1 l . tabletinde bulunmaktadır.
Bu öykü kabaca şöyledir: Gılganuş tanrısal özellik­
leri olan (yarı tanrı diyebiliriz) çok güçlü bir savaşçı ve
aynı zan1 anda Uruk kralıdı r. Dostu Enkidu ölünce Gıl­
gamış ölüınsüzlük arayışına geçer. Arayışları sırasında
dünyada sadece iki ölüınsüz insan kaldığını öğrenir, tu­
tandan sağ kurtulan Utnapiştim ve karısı. Gılgamış uzun
ve meşakkatli bir yolculuktan sonra Utnapiştinıe ulaşır
ve ona ölümsüzlüğe nasıl ulaştığını sorar. Utnapiştim de
Gılgamış·a hikayesini anlatır. İ lahlar Fırat üzerine kuru­
lu Şurippak'a bir tutan göndernıeye karar verirler. Tanrı
Ea, Utnapiştime haber verir ve bir genıi yapnıasını söyler.
Utnapiştim gemiye ailesini, hizmetçilerini, işçilerini ve
hayvanlarını alır. Belirlenen günün akşamı korkunç bir
fı rtına patlar, bütün ülke sular altında kalır. Yedinci gün
fırtına azalır. Gemi sonunda Nissir Dağı'nda durur. Yedi
gün sonra bir güvercin ve bir kırlangıç gönderir. Her iki­
si de geri dönerler. Ardından karga gönderir; fakat karga
dönmez. Karaya çıkarlar. Utnapiştim gemidekileri dört
bir yana gönderir ve bir kurban sunar. Tanrı Ea ona ve
karısına ölünısüzlük bahşeder.
Gılgamış Destanı'ndaki tufan anlatısını tek tanrı­
lı dinlerdeki Nuh anlatısıyla karşılaştırdığımızda sadece
dünyanın sular altında kaln1ası ve bir kişinin ailesiyle
gemi yapıp bundan kurtulnıası olayı ortak değil. Her iki
anlatıda da tan rının uyarısı söz konusu. Bu tanrı Nuh'ta
tek tanrıyken, Utnapiştim'i uyaran Mezopotamya'nı n çok
sayıda tanrısından sadece biridir. İyi bir tanrı söz konu­
sudur burada. Bir başka ortak nokta her iki anlatıda da
geminin bir dağa oturmasıdır. Gemiden kuş göndermek
de bu anlatılardaki ortak n1otitlerden biridir.
Yunan �litolojisinde Tufan
Bir başka büyük sel anlatısı da Antik Yunan mitolo­
jisinde vardır: Zeus ilk insanların kibrini cezalandırmak
için dünyaya büyük bir sel gönderir. Titan Prometheus,
ölümlü oğlu Deukalion'u yaklaşan felaket konusunda
uyarır. Deukalion bir gem i inşa eder ve karısı Pyrrha'yı
da yanına alır ve gemi Parnassos Dağı'na oturana kadar
dokuz gün ve gece sularla boğuşurlar. Sular durulduğun­
da Deukalion, Zeus'a bir kurban verir ve Zeus da ona bir
dilek dilenıesini söyleyince, Deukalion daha fazla insanın
var olınasını diler. Zeus'un enıirleri doğrultusunda Deu­
kalion ve Pyrrha taşlar fırlatır. Deukalion\ın fırlattığı taş­
lar erkek, Pyrrha'nın fırlattıkları kadın olur.
Bu anlatıda da tıpkı Nuh'un hikayesindeki gibi,
insanlık, tufandan kurtulanlar sayesinde var olabiliyor.
Yani insanlığın ortak atası tufandan kurtulanlar. Nuh'ta
ve Gılgamış'ta olduğu gibi burada da bir uyarıcı var, uyarı
üzerine gem i inşa ediliyor. Bir başka ortak motif de dağ
motifidir. Burada da gemi bir dağa iniyor.
H int Mitolojisinde Tufan
Hint ınitolojisinde de tufan olayını görmek müm­
kün. Bu mitte, H indistan'ın en büyük ve popüler tanrıla­
rından, koruyucu tanrı Vişnu'yu görürüz. Vişnu değişik
zanıanlarda, on kez değişik formlarda yeryüzüne gelip
dünyayı kötülüğe ve tehlikeye karşı korur. Bu on değişik
formundan birinde büyük bir balığın, Matsya'nın şekli­
ni alınış ve ilk insan Manu'yu tufana karşı uyarmıştır. Bu
uyarıdan sonra Manu hayatta kalmak için bir gemi inşa
etti. Bu kez kaplunıbağa Kurma olarak Vişnu, onu sırtın­
da Mondara Dağı 'na taşıdı.
Görüldüğü gibi diğer tufan anlatılarında olduğu
gibi burada da sel ve gemi dışında ortak bir motifler var.
Tanrı Vişnu'nun Manu'yu uyarması ve Manu'nun gemiyle
birlikte bir dağa inmesi.
Çin Mitoloj isinde Tufan
Çin mitlerinin birinde de dünya sular altında ka­
lır: Çok uzun zaman önce, Cennet İnıparatoru günah­
larından dolayı insanlara öfkelendi. Bu yüzden o nlara
korkunç bir tufan gönderdi. Nehirler taştı evler yıkıldı
ve insanların çoğu boğuldu. Cennet İ n1paratoru'nun to­
runu Gun insanlara acıdı ve nehir kenarlarını onarmak
için yeryüzüne indi. Suyu emmesi için cennetten toprak
aldı. Ancak toprakla ne yapacağını büyükbabasına söy­
lememişti. Cennet İ ınparatoru bunu fark ettiğinde ona
çok kızdı ve onu öldürttü. Gun, yeni bir bedende tekrar
var oldu. Ölü bedeninin içinden ejder Yu olarak çıktı. Yu,
tufanın verdiği hasarı görünce cennete uçtu ve impara­
tordan insanlara ınerhamet etmesini istedi. İ nıparator
sakin leşti ve Yu'nun hasarı onarmasına izin verdi. Yu çok
sıkı çalıştı, yeni tepeler ve dağlar oluşturdu. Suyu götüre­
cek yeni kanallar yaptı. 30 yıl sonra seller bitti ve gezegen
bir kez daha güvenli bir yer oldu.
Bu Çin mitoloj isinde de cezalandırmanın nedeni
insanların "günahkarlığı': Tıpkı Nuh'ta ve Yunan miti
olan Deukalionöa olduğu gibi. Burada insanları tufana
karşı bir uyaran yok. Ancak Yu, Cennet İ ınparatoru ve
insanlar arasında bir köprü görevi görerek bir bakıma
peygarnber misyonu üstlenir. Ayrıca Cennet İ mparatoru
her ne kadar insanları günahlarından ötürü cezalandırsa
da Yu'nun yalvarnıası üzerine merhamet gösterir. Yani bir
yanıyla korkunç güçlü ve acınıasızdır bir yanıyla da seve­
cen ve babacandır. Tıpkı Nuh'u uyarıp, onu ve ailesini ve
elbette hayvanları koruyan tanrı gibi.
mı
 Diğer �Iitolojilerde Tufan
Bir tufan söylencesi de Avrupaöan . Doğu Slovenya
ve çevresinde yaygın bir nlittir bu. Büyük tanrının dam­
layan terinden yaratılmış ilk insanlar tembellikleri yü­
zünden cezalandırılırlar. Bu hikaye de şöyledir: i lk insan­
lar hiç emek sarf etmeden her şeyin yetiştiği bir vadide
cennete özgü rahatlığın tadını çıkarıyorlardı. Bu vadi bir
yumurtadan akan ve yüksek dağlarla çevrili yedi nehirle
sulanıyordu. İ nsanlar çok teınbelleşmişti. Her şeye karşı
kayıtsızdılar. Ağaçlarda yetişen ekıneği uzanıp koparma­
ya bile üşeniyorlardı. Bu yüzden ağaçları ateşe verdiler.
Böylelikle uzanınaları gerekıneyecek, ekmekler ellerine
düşecekti. İnsanlar yumurtayı kırmaya karar verdi. Böy­
lece istedikleri kadar suyu alacaklardı. Yumurta gök gü­
rültüsüne benzer bir sesle çatladı ve sular içinden aktı,
vadiyi doldurdu. Devasa bir gölden başka bir şey kalma­
dı. Tepedeki en yüksek dağı koruyan gözcü Kranyatz ha­
riç türn insanlar öldü. Asma Tan rısı Kurent aşağı doğru
eğildi ve asınadan asasını Kranyatz'ın tutınası için uzattı.
Kranyatz sular geri çekilinceye kadar asınan ı n filizlerine
dokuz yıl boyunca tutundu. Bu süre boyunca asınanın
üzümleriyle beslendi.
Bu nlitte de dağ motifi hemen göze çarpar. Cezalan­
dırılmanın nedeni de yine insanların hatalarıdır. Tem bel­
lik eden insanlar tanrılar tarafından cezalandırılır. Ancak
her ne kadar bu anlatıda uyarıcı bir tanrı olrnasa da koru­
yucu bir tanrı da vardır.
Meksika'nın orta kesinılerinde yaşayan Huichol
halkının da bir tufan söylencesi vardır: Tufan felaketinin
ardından sadece bir erkek insan ile onun dişi köpeği ha­
yatta kalır. Erkek gizli gizli köpeğini gözlerken onun ka­
dın formuna girebildiğini görür. Köpek kılığını ateşe atıp
yakar ve kadın formu özel bir suda banyo ettirilene kadar
inler. Bunun ardından gerçek bir kadın olur. Evlenirler ve
bugünkü insanlığın ataları olurlar. Bu anlatıdaki cinsiyet­
çilik kokan kısınıları görnıezden gelerek bir değerlendir­
me yapmak gerekirse; tufanın ortaya çıkışından çok, üre­
yip insanlığın ortak atası olma nıotifi üzerinde durulur.
Tıpkı Nuh ve Deukalion anlatılarında olduğu gibi.
Avustralyaöa da bir tuta n nıiti vardır. Ancak bura­
daki anlatılarda diğer örneklerdeki gibi felaketi yaşayan ­
lar insanlar değil hayvanlardır. Avustralyaaaki yaygın
tufan anlatılarında, bütün suları yutan dev bir kurbağa
yer alır. Susuzluktan kırılan hayvanlar, kurbağayı güldür­
ıneye karar verirler. Kahkaha atan kurbağanın ağzından
boşalan sular tufana yol açar.
Ortak Hikaye
İlk çağlarda i nsanlar açıklayamadıkları olayları hep
insanüstü, doğaüstü referanslarla açıklanuşlardı. Gök gü-
rültüsünü, şimşeği açıklayamayan ve korkan insan gökte
bir tanrı hayal etmiş ve o tanrının kızdığı için yeryüzüne
yıldırım gönderdiğini tezahür etn1iştir. Ya da kıtlık, ku­
raklık zamanlarında yağmur tanrısının insanlara küstü­
ğünü, bu yüzden toprakları sulamadığını söyleınişlerdir.
Tanrılara kurban sunnıanın temelinde de tam ola­
rak bu yatar zaten. Kızmış olan tanrıları sakinleştirip af
dilenıek ya da küsen tanrılarla barışmak isteği, insanlara
tanrılar için hediye sunma kültünü geliştirtmiştir.
Benzer bir şekilde büyük doğa olaylarını, büyük
afetleri de insanlar tanrılarla açıklam aya çalışm ışlardır.
Büyük depreınler, yanardağ patlamaları, büyük seller gibi
büyük afetler ve yıkımlar insanlara "tanrıları ya da tanrıyı
kızdırdık" diye düşündürmüş ve yıkımın sorumlusunu
günahkar (tanrıların istenıediği şeyler yapan, onları kız­
dıran) insanlar olarak seçmişlerdir.
Tutan söylencelerinde de tam olarak bu vardır. Bel­
li ki fi tarihinde insanlığın başına büyük bir sel felaketi
geln1iş, bundan da yüksek yerlere, dağlara sığınan çok
az insan kurtulmuş. İnsanlar bu yaşadıklarını kuşaktan
kuşağa, dilden dile anlatırken olaylar ınasalsı öğelerle be­
zenmiş ve yayıldığı her coğrafyada, her kültür kendinden
bir şeyler ekleyerek bu günlere getirıniştir. Bu anlatı, için ­
de anlatıldığı kültürlerin b i r parçası olmuş v e insanlığın
belleğine yerleşmiştir. Öyle ki, tek tanrılı dinlerin kutsal
kitaplarına kadar girnıiş, mekan ve kahramanlar değişse
de anlatılan hikaye hep aynı olmuştur. Unutulmasın ki
nıitler tüın dinlerin önemli bir kaynağıdır.
Sonuc )
Kısacası tufan olayı, tüın mitlerde olduğu gibi güçlü
bir iletkenlik özelliğine sahip bir anlatıdır. Bu anlatı, göç
ettiği tüm coğrafyalarda asimile olarak yerel ihtiyaçla­
rı karşılamak üzere dönüşmüştür. Aslında mitlerin tüm
dünya için ortak bir haznede biriktiğini, büyük çoğun­
luğunu birbirinin yerel versiyonları olduğunu söylenıek
ınümkündür.
Joseph Canıpbell, Doğu M itolojisi kitabında, doğu
ve batının mitos ve ritüellerindeki yüksek benzerliğe
şaşmamak gerektiğini söyler. Can1pbell'a göre, eski uy­
garlıklar ne denli özgün görünürse görünsünler, son çö­
züınlemede aynı ortak kökenden yayıldıkları söylenebil­
ınektedir.
Kaynaklar:
- P. Wilkinson & N.Philip, Mitoloji, Çev.: Meltem Uzun, l nkılap
Yayın ları, 201 O.
- Zeki Tez, Mitolojinin Kültürel Tarihi, Doruk Yayımcılık, 2008.
- )oseph Campbell. Doğu Mitolojisi, Çev.: K. Em iroğlu, İ mge
Kitabevi, 1993.
 �����_
E_ti_
k_e_
ts_
iz
� Y_
aş �v_
�a_m e_F
_e_
l_
s e_
t_
e�����-
can Murat Den1ir
Yeryüzüne doğan her varlığın sırtında, hayatın bera­
berinde getirdiği ve ona yüklediği birtakım yükler vardır.
Biz bunların bazılarına "görev", bazısına "ünvan': kimisi­
ne de ((sosyal statü" dedik. Aslında kendinlizi kandırdık.
Ne yazık ki tüm hayatın11zı bu amaçlarla devam ettirn1e
yolunu seçtik.
Peki, bu amaç, görev, ünvan ya da sorumluluklarımı­
zın yani genel adıyla "Etiket"lerin psikolojik alt yapısında
nelerin çalıştığını ya da bu Etiketlerin sosyolojik-felsefi
kodekslerini hiç düşündünüz mü? İşte bu yazı, bu soru­
,
nun cevapları üzerinde durarak, "Etiket , lerin, yani diğer
bir tabirle "yaşam yüklerf'ni n gerçekl ik (felsefı-psikolojik
ve sosyolojik) boyutunu i rdeleyecektir.
Öncelikle "Etikef in tanıınıyla başlayalım:
Etiket, insan hayatı üzerinde egemenlik kuran, onu
kısıtlayan, modern dünyanın bir nimetiymiş gibi servis
edilen, bir çırpıda insanı köleleştiren her türlü toplumsal,
ekonomik, siyasi rol ya da vazifeye verilen genel bir addır.
Tanın1dan da anlaşılacağı üzere her bir Etiket aslında al­
ternatif bir hayatı sin1gelemekte ve insan varlığı üzerine
gereksiz bir yük bindi rmektedir.
Buradan yola çıkarak ((Etiket': içeriği itibariyle her
,,
ne kadar bir sorumluluğu ve ((vazife çağrışunı yapsa da
Schopenhauer'ın "mülk"ler diye tabir ettiği erdemlerden
ayrılır. Çünkü filozofa göre bu ınülkler insanı sıradanlık­
tan kurtarmakta ve onun yaratıcı, sanatkar ruhunu ifade
etrnektedir. (Konu hakkında filozof bazı bölümlerde Şö­
valye Ruhundan da bahsetınektedir. Bknz. Yaşam Bilgeli­
ği Üzerine Atorizmalar) Bu eser incelendiğinde yukarıda
bahsi geçen Etiket-mülk ayrımı daha iyi idrak edilecektir.
Felsefi literatürde -bilhassa Schopenhauer'da- "Yaşarn
Bilgeliğr' başlığı altında üstünlüğü, yaratıcılığı ve soy­
,
luluğu niteleyen «ınülk 'lerden "Etiket" kavramını ayrı
tutn1alıyız. Çünkü bu ayrım konu hakkında ölümcül bir
nüansa da işaret etmektedir. K ısaca yukarıda Etiket diye
tanımlananlar sıradan hayatın gereklerini yansıtarak,
gündelik hazları işaret etmektedirler. Bu sebeple Etiketle­
ri birer köleleştirici makine gibi değerlendinneli, telsefi� ­
nin yegane amacı olan "erdemli ve yaratıcı insanın üretiın
alanı' ndan ayrı tutmalıyız.
Artı bir not düşmek gerekirse, kavramlar dizini ve
ayrışmaları telsefenin konusu olagelm iştir. Felsefe aslında
bir yerde bu aınaca da hizmet eder. Etiket, vazife, sorum­
luluk, erdem, bilgelik, görev vs. kavran1ların hepsi düşün­
me sürecinin bir yan ürünüdür ve felsefe, n1isyonu gereği,
bu kavramları yeniden tanımlama ve hayat üzerine tekrar
tekrar düşünme kaygısını taşımaktadır. Bu önemli dip­
notu hatırlattıktan sonra konumuza geri dönerek "Etiket"
aşılayan belli başlı bazı kurunı ve sivil oluşumları sayalım;
1 . Televizyon
2 . Siyasi parti
3. Medya
4. Sivil topluın
5. İdeoloji
6. Aile
7. I rk
8. Din
9. Dil
1 0. Devlet
1 1 . Para
1 2 . Kariyer
1 3. Toplum
mı
 1 4. Değer yargıları (Ahlak)
1 5. Teknoloj i
l 6. Kapitalizm ve tüketim
Felsefe ve Etiket İlişkisi
,,
Aslında bu başlığı ((felsefe nedir sorusunun cevabı
içinde çözümlemek de müınkün. Kısaca ('felsefe"yi "ha­
,,
kikat sevgisi ve "özgürlük" kavramından referans ala­
rak tanımlarsak, felsefe yapma olayı, Etiketsiz (zincirsiz)
özgür bir yaşam ın, saf bilgi ve hakikatin peşinde olmayı
gerektirir. Bu gereklilik aynı zamanda bilgeliğin de haber­
cisi olmakla birlikte, felsefenin insan hayatındaki vizyo­
nunu da serimlemektedir. Buradan filozofu da ('Etiket''siz
bir yaşamın peşinde olan bir peygambere benzetebiliriz.
Görüldüğü gibi telsefe yapmanın kutsallığı da bu noktada
başlamaktadır.
Evet, felsefe bu aınaçla vardır. Felsefe "Etikefsiz bir
insan yaşan1ını öngörür. Bu anlamda forn1el bilimler gibi
sizi belirlenmiş bir kalıba ve sabit doğrulara hapsetmeyi
istemez. Bu onun doğasına aykırıdır. Felsefe bir özgürleş­
me yoludur ve alternatif bir yaşamı (kurtuluşu) müjdeler.
İnsan faktörünü araç değil de amaç olarak görınesi bu
yüzdendir. Sonuç olarak felsefe, yukarıda zikrettiğimiz
,,
((Etiket kavramını (din, cinsiyet, para, topluın, siyaset,
aile, devlet vs.) konu edinerek insanı özgürleşti rme mü­
cadelesini sinıgeler. Diğer bir deyişle felsefe, insan üze­
rine biçilmiş bu "Etiket"leri yeniden tanımlama yoluna
giderek, onları sarsmaya ve bunu yaparken de insanın ne­
liğine vurgu yapmayı amaçlar. Bu çabasının yegane amacı
ise hasret duyduğu "biricik insan�dır.
Etiketlerin İnsan Hayatına Verdiği Zarar
Özgürlükten Yoksun B ı rakma. Hayat zaten başlı ba­
şına bir yükken, insan bütün bunlar yetmiyormuş gibi
kendisini daha da köleleştiren para, ınakam, şan, şöhret
gibi zırvalıklara saplanır ve hayatını bu yönde idame et­
tirmeyi seçer. Seçinıler bazı sonuçları ve bu sonuçlar da
insanın kaderini belirler.
Özsaygıyı ve Anlamını Yitirme. Etiketlere sığınan ve
onların gereklerini bir varoluş göstergesi belleyen insan
artık nesneleşmiş ve kendi farkına varamasa da benliğini
ve özsaygısını aşındırmı ştır. Bu aşamadan sonra kendini
unutma safhası gerçekleşir.
Yabancılaş ına. Amaçların yer değiştirdiği ve haki­
katlerin örtüldüğü bir hayat ister istemez sizi kendisine
yabancılaştırır. O artık kendiliği n i bırakıp nesnenin ve
görünen dünyanın aldatıcılığına kapılınıştır. Bu yabancı­
laşmanı n sonu her zaman hüsrandır.
Sapkınlık. Amaçların yolundan sapması yani insanın
hem toplumsal planda hem de kişisel dünyasında amaç-
larla araçların yer değiştirnıesi olayıdı r ve hayatın tepe­
taklak edilmesini tanımlamaktadır. Kısaca değer verilen­
lerin aslında değersiz olduğunun idrak edilmeınesidir.
Kısaca bu ruh hali değersiz olana tapma eğilimi ndedir.
Tasavvufun Konuya Bakı ş ı
Etiketlerle yaşayan, kısaca madde evrenine tıkılıp kal­
ınış insan fenonıenini tasavvuf kültürü de kendisine göre
yorumlamış ve bahsi geçen konuyu «Nefsaniyet" kavra­
mıyla ilişkilendirmiştir. Buna göre madde alemine dalan
insan varlığı, evrendeki işleyişi (düalite) ve asıl varoluşun
gereklerini gören1en1ektedir. Bu da insan ı n özüne aykırı
bir durumdur. Bu açıdan bakıldığında tasavvuf kültürü,
hayatı, tamamen maddeden soyutlamaınakla birlikte,
Tanrıya ulaşma arzusunu vurgulayarak insan varlığının
asıl amacının hakikate ulaşn1ak olduğunu dile getirilmiş­
tir. Konuyla ilgili birçok alim, bahsedilen hakikate ancak
ve ancak tekamül ile ulaşılacağını, bu yoğurulma sürecin­
de de maddenin (yani etiket uzantılarının) ancak bir araç
olabileceğini dile getirmiştir.
Konuya tasavvufun bakışını da özetledikten sonra
birkaç cümle ile konuyu özetleyelinı;
Etiketlerle yaşayan insan;
1 . Biçimsel ve içi boş bir haz dünyasında debelenir.
2. Madde ile yetinmeyip zaınanla kendisine tapınına­
ya başlar.
3. Ruhsal olgunl uktan yoksundur.
4. Teınbelliği ve tüketmeyi sever.
Buradan şu erken sonucu çıkarmak mümkün, "Eti­
,,
ketler maddenin eınridir. Bu sebeple ınadde dünyasına
nıüptela olan insan, yozlaşnıış bir et yığınından başka
bir şey değildir. Sanal bir dünyanın içinde kendine yer
edinn1eye çalışan bu insanlar gitgide yalnızlığa sürük­
,
lenınektedir. Aslına bakıldığında her "Etikef bir role
karşılık gelmektedi r. Ancak adı üzerinde, bu sadece bir
roldür. Roller ise gelip geçici, biçimsel konumlandırına­
lardır. Konuınlar ise illüzyondan başka bir şey değildir.
İşte yan ılgının asıl kaynağı buradadır. Bu yanılgıyı ancak
telsete, sanat gibi alanlarda beslenerek yani ruhsal farkın­
dalık yaratarak aşabiliriz. İşte bu sayede insanı gereksiz
tüın yüklerinden ve sorumluluklarından kurtarıp, ruhu
özgür kılabiliriz.
Yazıyı sonlandırırken son olarak şunu söylemeliyim;
Özgür bir ruh, doğayla çatışnıayan, sıradışı ve yaratıcı
bir varoluş barındırır ve tüm gereksiz yüklerinden arına­
rak hayatını bu yönde idaıne ettirmeyi amaçlar.
 �������� __
D in ve_� l a_
A h_ k������-­
Prof. Dr. Örsan Öyn1en'le Söyleşi

Bu röportaj Felsefeci- Yazar Prof Dr. Örsan K. Öymen ile Şubat 201 4 'te Assos'ta Çağan Çelik
tarajindan gerçekleştirilmiş, You Tubelia "Rasyonel Videolar'' kanalında yayınlanmıştır. Dipnotlar
Prof Dr. Örsan K. Öymen tara.findan bu metin için eklenmiştir.

Soru: Sizce Tanrı inancı olmayanlar da ahlaklı olabilir
mi? (Dini) inançlılık ya da inançsızlığın ahlak ile bir ilgisi
var mıdır?
Prof. Dr. Örsan K. Öymen: Elbette olabilir. Ateistler
ahlaklı da olabilir, ahlaksız da olabilir. Ayn ı şekilde din­
dar bir insan, ahlaklı da olabilir, ahlaksız da olabilir. Yani
ahlak ile dindar olmak veya olman1ak arasında zorunlu
bir bağlantı yok. Burada önemli olan şudur: A hlak dinin
tekelinde olan bir şey değildir.
Yani dindar olduğunu söyleyen i nsanların tamamı ol­
masa da, önenıli bir çoğunluğu, ahlakı kendi tekellerinde
zannediyorlar. Oysa tarihe baktığımız zaman, bu bir kere
tarihsel olgulara aykırı. Ahlak dinlerle birlikte ortaya çık­
rnış olan bir şey değildir. (Ahlak) tektanrıcı dinlerle orta­
ya çıkmış olan bir şey değildir...
Aristoteles, Epikuros, Stoacılar, Kuşkucular. 1 Bunların
h içbirisi...Musevi değildi, Müslüman değildi, Hristiyan
değildi. Dolayısıyla bu bile zaten başlı başına dinden, tek­
tanrıcı dinlerden bağımsız bir ahlak anlayışının, bir ada­
let anlayışının var olduğunu gösteriyor.
Daha da eskiye gider tabii ki bu. Mezopotamya'ya,
Mısır�a kadar gider.2 Anıa Antik Yunan bunun çok tipik
bir örneğidir. Adalet, cesaret, dostluk .. .iyilik, ahlaklı ol­
ınak nedir? (Bunlar) Platon·un temel kaygısı. Yüzlerce
sayfa kitap yazmış. Devlet adlı eseri(nde) sorduğu sorular
(şöyle): İyilik nedir? Ahlaklı olmak nedir? Ahlak nedir?
Güzellik nedir? Adalet nedir? Bunları sormuş Sokrates.
Daha sonra Platon bize bunları aktarıyor. Dolayısıyla
zaten Sokrates, Platon, Aristoteles, Epikuros, bunların
hepsi zaten başlı başına bir kanıt. .. Neye kanıt? ... A hlakın
tektanrıcılığın tekelinde olmadığının kanıtı.

Örneğin A ntik Yunan�a baktığın11z zaınan, çoktanrı­
cı bir ortam (var). Tektanrıcılık, H ristiyanlık henüz yok,
İslaın henüz yok, İslarniyet henüz yok. Musevilik var, fa­
kat Musevilik küçük bir azınlık dini Ortadoğuöa; Antik
Yunan kültüründe egemen değil, çok küçük bir azınlık.
Fakat Antik Yunanöa ahlak üzerine, iyilik üzerine, adalet
üzerine yüzlerce sayfa nıetinler yazmış filozoflar. Platon,
Daha sonra ne oluyor? Musevilik, bu azınlık dini, tek­
tanrıcı. Yani (burada) tek Tanrı vardır. Her şeyin nedeni
olan, kendisinin nedeni olnıayan; maddeden oluşmayan,
maddenin sebebi olan Tanrı. Bu kavram Musevilik ile
birlikte, m ilattan önce 800 ile 1 500 yılları arasında ortaya
çıktığı zannedilen, tahmin edilen bir görüş. Aına dediğim
gibi Antik Yunan kültüründe egemen değil.3 Daha sonra,

ı . Bu filozoflar M.0. 4. ve 5. Yüzyılda, yaklaşık 2300-2400 yıl önce yaşamışlardı.

2. Ahlak'ın tarihçesi sadece yazılı metinler üzerinden Mezopotamya ve M ısır a kadar gider. Yazın ın icadından önceki dönemlerde de bir Ahlak
anlayışının olduğu bilim insanları tarafından ortaya konmaktadır. Bu hem yerleşik düzene ve tarımsal üretime ilk geçilen dönemleri, hem de
daha önceki avcı-toplayıcı insan dönemini kapsar. Bu bağlamda Ahlak'ın m ilyonlarca yıllık bir tarihi vardır. Musevilik yaklaşık 2800-3500 yıl
önce, Hristiyanlık yaklaşık 2000 yıl önce. İslam yaklaşık 1400 yıl önce ortaya çıkmıştır.

mı
Hristiyanlıkla birlikte, bu görüş, tektanrıcı görüş yaygın­
laşıyor ve (bu görüşe göre) ahlakın ne olduğunu, neyin
iyi, neyin kötü olduğunu, neyi seçmem iz gerektiğini, ne­
lerden kaçınman11z gerektiğini, Tanrı bize söylüyor. Ne
vasıtayla? ((Vahiy" yoluyla peygamber olduğu söylenen
kişilere. Yani ( bu görüşe göre) Musa'ya, İsa'ya, Muham­
mede bunlar aktarılıyor. Daha sonra onlar başkalarına
aktarıyor. Maluın ... i ncil'i, Tevrafı, Kur'an'ı onlar yazını­
yor. Onların (o sözleri) söylediği söyleniyor, daha sonra
birileri kaleme alıyor, bir ınetin ortaya koyuyorlar ve di­
yorlar ki, "Tanrı vardır, tekti r, işte, İsa, Musa, Muhammed
peygaınberdir, o da bize şunları aktarnııştır':
Tabii din kitaplarında birçok konu (var). Evrenin na­
sıl yaratıldığıyla ilgili şeyler var, tarihsel konularla ilgil i
yazılanlar var, etendiın, mucizelerle ilgili yazılanlar var.4
Fakat bir de ahlakla ilgili yazılanlar var. İşte orada deni­
yor ki, Tan rı neyin iyi, neyin kötü olduğunu bize söyle­
n1iştir. Son1ut olarak hatta ayrıntılandırılır bu.
Yani bu daha sonra. Hristiyanlıkla birlikte ... (H risti­
yanlığın) yaygınlaşınasıyla birlikte. Roma tektanrıcı de­
ğil başlangıçta. Sonradan, 4. yüzyılda tektanrıcılığa geçiş
gerçekleşiyor. O da dünyanın belli başlı bölgelerinde.
Yani bütün dünya tektanrıcı diye bir şey yok. Hiçbir za­
man öyle olnıamış. Bugün bile böyle değil.5
Dolayısıyla Roma'nın da artık Hristiyanlığı legalize
etınesi, yasallaştırınası ve yasadışı olnıaktan çıkartına­
sıyla birlikte artık, özellikle Ortadoğu ve Avrupa coğraf­
yasında, Akdeniz coğrafyasında, tektanrıcılığa geçiş ile
birlikte ve daha sonra 7. yüzyılda İslamiyet'in de yaygın­
laşn1asıyla, böyle bir safsata diyelinı, ( böyle) bir anlayış
ortaya çıkıyor. Nedir o safsata anlayış? Ahlaklı olmakla
dindar olmayı özdeş kılan bir anlayış. Sanki ahlaklı ol­
mak için dindar olmak gerekiyormuş gibi, taınanuyla
saçma, tarihsel olgulara aykırı bir anlayış.
Zaten bu... Ortaçağöa ... oluşınuş bir anlayış ve hala
da etkileri devam ediyor. Özellikle Türkiye gibi ülkelerde.
Yan i Avrupa Birliği'ne baktığımız zanıan böyle bir şey za­
ten yok. Nüfusun neredeyse yarısı zaten kendisi n i dindar
saymıyor.6 Dolayısıyla orada bunlar ö nemli bir ölçüde
aşılmış. Fakat bizde hala dindar olmakla ahlaklı olmak
sanki özdeşmiş, aralarında zorunlu bir bağlantı varnıış
gibi algılan ıyor. Oysa böyle bir zorunlu bağlantı yok.7
Sadece Antik Yunan'a bakmaya gerek yok. .. Hristi­
,
yanlık ın ve İslamiyet'in doğuşundan sonraki döneme,
filozoflara bakıyoruz, mesela David Hume. 1 8. yüzyıl.
Agnostik, kimine göre hatta ateist. Ama ahlak üzerine
yazdığı, söylediği bir ton şey var ve gerçekten de ahlak­
lı bir insan olarak yaşaınış. Adalet için mücadele etıniş
birisi.
Veya Kari Marx, ( 1 9. yüzyıl) .... sosyalizm için müca­
dele etmiş, adalet için, eşitlik için, özgürlük için mücadele
etmiş, söınürüye karşı çıkınış. Veya Castro, Che Guevara,
yani sosyalist ekolden birçok insan. Lenin. B ütün bun­
lar adalet için mücadele etmiş insanlar. Söınürüye karşı,
en1peryalizıne karşı, sermayeni n sönıürü düzenine karşı
ınücadele etmişler ve aynı zamanda zaten bu mücadele­
den dolayı ahlaklı insanlar olarak bakıyoruz onlara, be­
lirli bir ahlak paradigmasına göre. A n1a bunların hepsi
,,
ateist, biliyoruz. Hatta... "din halkın afyonudur diyor
Marx .... ''onun vadettiği mutluluk, hayali bir mutluluk­
tur" diyor. Dolayısıyla din ile ahlak arasında zorunlu bir
bağlantı olrnadığını sosyalizın de kanıtlıyor zaten, Marx
da bunu gösteriyor.
Dolayısıyla, ınesela bizde, Türkiye'de, "Din ve Ahlak
,,
Bilgisi diye bir ders var. Bu tanı bir saçmalık. Bu söy­
ledikleriınden de ( bu) çıkıyor zaten: Ahlak ayrı bir ko­
nudur, din ayrı bir konudur. Hatta bir de Ahlak Felsefesi
vardır, biz ona Etik diyoruz, o da ayrı bir konudur. O,
ahlak üzerine geliştirilmiş felsefi kuramlardır. Dolayısıyla

3. Sokrates herhangi bir melin ka]eme al mamışt ır. Antik Yunan dönemi erken Stoacı filozofların metinleri günümüze ulaşmamıştır. Platon, Aris­
tote]es ve Epikuros'un günümüze ulaşan metinlerinde de, MuseviJik dininin adı ve o dinin peygamberi olduğu söylenen Musa'nın adı geçmemek­
tedir.
4. David Hume, 1 8. yüzyılda, "Doğa] D i n Üzerine Söyleşiler" ve "insanın Anlama Yetisi Üzerine Bir Soruşturma" başlıklı eserlerinde, Orta
Çağüa ortaya atılan Kozmolojik ve Teleolojik argümanları eleştiriyor ve onlara karşı eleştirel akıl yürütmeler geliştiriyor. Hume, Tanrı'nın varlığı,
Tan n'n ın öznitelikleri ve sıfatları, ruhun ölümsüzlüğü ve mucizeler gibi konuların bilgi kapsamının dışında olduğunu, bu iddiaların insan zihni
tarafından bilinemeyeceğini ortaya koyuyor. Dolayısıyla, Ontoloji ve Epistemoloji açısından bakıldığında da tartışmalı olan Ta nrıcı bir tezden,
A hlaka yönelik çıkarımların yapılması, sağlam bir gerekçeye dayanmamaktadır. (David Hume konusunda daha ayrıntılı bilgi, Say Yayınları ndan
çıkan "Hu me" adlı kitabımdan da edinilebilir).
5.Bugün dünyada Hıristiyanlar %29 ile en büyük grup, Müslümanlar %24 ile ikinci büyük grup, dinsizler (ateistler, agnostikler, dinsiz deistler)
ise % 16 ile üçüncü büyük grup. Bugün dünyada l milyardan fazla dinsiz insan var. Geriye kalan %30 ise büyük ölçüde Hinduisller, Budistler,
Taocular ve Şintoistler arasında bölünmüş durumda. Museviler ise yok denecek kadar az: %0.2. (Yüzdeler konusunda farklı araştırma kurumları
farklı sayılar ortaya koysalar da, sıralama genelde değişmiyor).
6.Avrupa Birliği nin en önemli kamuoyu araştırma kurumlarından birisi olan "Eurobarometer"in 2005 yıhnda gerçekleştirdiği bir araştırmaya
göre, lsveç'i n %77'si, Dani marka'nın %69'u, Norveç'in %68'i, Fransa ve Hollanda'nın %66'sı, Britanya'nı n %62'si, Finlandiya'nın % 59'u, Belçika'nı n
%57'si, Almanya'nın %5fü, lsviçre'nin %52'si, Avusturya'nm %46'sı, lspanya'nm %4 1 'i, ltalya'nı n %26'sı Tanrı nın varlığına inanmıyor. Aynı araş­
tırma kurumuna göre Tanrı'ya inanmayanların oranı Türkiyeöe %5.
7."Transparency I n ternational" adlı kurumun 20 1 4 yolsuzluk endeksine göre lsveç 87 puan ile dünyada 4. sırada ve dünyada en az yolsuzluğun
yapıldığı ilk dört ülke arasında, Ttirkiye ise 45 puan ile 64. sırada. İnsan hakları ihlalleri konusunda da birçok araştırma kurumunun çalışmasına
göre Türkiye Avrupa'd a ve dünyada en alt sıralarda yer alırken, İsveç en üst sıralarda yer alıyor. Günümüze ait olan bu örnek de, ahlak ile din
arasında zorunlu bir bağlantının ol madığını çok açık bir biçimde göstermektedir.

Prof. D r. ô rsan K. Öymen:
bunların hepsini ayırmak gerekiyor. Zaten din dersinin
zorunlu kılınması ve ahlak dersiyle birlikte verilmesinin
sebebi de (şu): insanlara b il inçaltında, sanki ahlak ile din
arasında zorunlu bir bağlantı varn1ış gibi bir iınaj yarat­
maya çalışıyorlar. Bu tamamıyla dinin topluma iktidar
tarafından, siyaset taratindan zorla dayatılması. Başka
hiçbir anlamı yok bunun.
Soru: Dindarlar nesnel ahlaka sahip olduklarını ve bu
sayede inandıkları ahlaki kuralların evrensel genel geçer
olduğunu düşünüyorlar. Ateistleri ise öznel ahlaka sahip
olmakla itham edip, bu sel1eple bir tecavüzü, cinayeti, hır­
sızlığı ahlaki açıdan doğru bulmalarının ihtimal dahilinde
olabileceğini belirtiyorlar. Bu konuda sizin düşünceleriniz
nedir?
Prof. Dr. Örsan K. Öymen: ŞinH.ii bu da tamamıyla
yanlış bir argüınan. Ahlak zaten, dini de olsa, yani din
bağlan1 ı nda bir ahlaktan da söz etsek, dindışı bir ahlaktan
da söz etsek, ahlak zaten sübjektiftir, özneldir. Yan i ahlaki
değer yargıları, neyin iyi, neyin kötü olduğu, kişiye göre,
topluma göre değişebilir. Yan i dindar kesim "bunlar ev­
,,
renseldir, Tanrısal buyruklardır dedi diye öyle olmuyor
ki; yani ontolojik bir evrensellik statüsü kazandırmıyor ki
onlara.
Nitekim dindar olduğunu söyleyen i nsanlar, tarih bo­
yunca büyük vahşetlere, büyük katliamlara imza atmışlar,
büyük cinayetler işlemişlerdir. Dolayısıyla bunun "Tanrı­
,
sal bir buyruk, olduğunu söylemek de zaten, cinayetlerin
veya katliaınların veya savaşların olmayacağının garantisi
haline gelmiyor.
8. 20. yüzyılda Berlrand Russell, Moritz Schlick. A. J. Ayer ve Charles Stevenson gibi fi lozoflar da, Humeöan esinlenerek. dinden ve Tanrı kavra­
mından bağımsız duygucu bir Ahlak Felsefesi nin geliştirilmesine önemli katkılar yapmışlardır.
Kaldı ki bir de şöyle bir şey var: Dinden bağımsız
evrensel ahlakın olduğunu savunanlar da var. Ahlakın
öznel ve sübjektif olduğu benim kişisel görüşün1. Aına
başka filozoflar da, nıesela Kant bunun çok tipik bir ör­
neği... "akıl sahibi varlıklar evrensel bir ahlak oluşturabi­
,,
lirler (diyorlar).
Veya intersübjektivite dediğimiz (şey). David Hu­
meöa var mesela bu. Duygudaşlık. Yani ortak değerleri,
ortak duyguları paylaşmak veya ortak duyguları paylaş­
manın sonucu olarak ortak değerleri (paylaşmak). İ lla
evrensel deınek de gerekmiyor buna. Yani farklı özneler,
farklı kişiler arasında ortak bazı ahlaki değerlerin olabi­
leceği de söyleniyor. Mesela duygudaşlık üzerinden, tüm
insanlarda potansiyel olarak var olan, belki fiilen herkes­
te olmayan, ama herkeste ortaya çıkma potansiyeli olan
temel bazı şeyler... ki bunlar vicdan gibi, ınerhan1et gibi,
yardunseverlik gibi bazı duygulara veya b azı erden1lere
dayanır. İ nsanlar bu paydada buluşabilirler, hiçbir şekilde
dine, Tanrı·ya referans vermeden. Çünkü nasıl ki biz(im)
deneyim dünyaınızda da beş duyu organıınız var, belli
başlı nesnelerL duyu organlarımızda bir sorun olmadığı
sürece, ortak bir biçimde algılayabiliyoruz, aynı şekilde
ahlak konusunda da, bazı ten1el konularda en azından,
potansiyel olarak diyelim, fiilen olmasa da, buluşmak
müınkün, Tanrı·ya h içbir referans yapmaksızın.8
Yan i Tanrı'ya referans yapılıyor (diye) veya "bunlar
,,
Tanrısal buyruktur demekle zaten hiçbir şeyi garanti al­
tına almış olmuyorsunuz. Almış olsaydınız zaten dünya
bu hale gelmezdi. Zaten şu anda, neredeyse iki bin yıldır,
dünyanın belli başlı bölgelerinde en azından, tektanrıcı
dinler hakim. Dolayısıyla nasıl oluyor da o zaman bu
ülkelerin büyük bir çoğunluğunda, bu kadar çok vahşet
oluyor, bu kadar çok katliam oluyor, bu kadar çok din
adına insanlar birbirini boğazlıyor, katlediyor. Yani "Tan­
rısal buyrukH oluyor da ne oluyor? İslam dünyasına bakı­
yorsunuz, Avrupa'nın ... Ortaçağlia ve sonrasında yaşadığı
bütün o vahşetler, katliamlar... şu anda hepsi İslam dünya­
sında yaşanıyor. Dolayısıyla, demek ki, bunun Kur an'da
yazması zaten hiçbir işe yaramıyormuş. Bunu da zaten şu
anda anlıyoruz. Yani bu fiilen zaten kanıtlanmış bir du­
rum.
mı
 �������K_a_
n_t il e ide_a li_
____ _ s__
i r_�
t B_ _l_
k_u
_o_ u�
k ������­
Şükr ü Alkan
Kant'ı dogmatik uykusundan uyandıran İngiliz filozof
,
Hume ün olduğu söylense de kendisinin daha çok Leib­
nizGen etkilendiğini ileri sürmenliz, felsefi ve onun ta­
rihsel bağlamı ile sıkıntı yaratmaz. Özellikle, bu savı güç­
lendiren ilk bulgulardan biri, Leib n iz'in ·uzay ve zan1an
fenomendir' tanımlamasıdır.
Ona göre; somut n1addi karakteristik özelliklerinin
bu fenomenal olgularda ( uzay ve zamanda) bulunama­
yacağı tezi, Kanfın idealist çizgide kalışının ısrarı olarak
görülebilir. Ancak Kant, bir yerde Leibniz'in savunur hale
geldiği (zaman ve uzayın' karışık düşünce veya tasarımlar
olduğuna ilişkin tezini salt bir tanımlama olarak kabul
etmekten de kaçınıyordu; zira geoınetri karışık bir bilim
değil, kesin hatları belirleyen bir bilim dalı olarak uzayın
ve zamanın karışıklığından arındırılmış salt sezgilerden
bahsediyordu, filozof Kant.
O halde geometri salt sezgilerin oluşumu ile söz ko­
nusu olmaktadır. Bu konuyu daha iyi kavrayabilmek için
Kantçı felsefenin öneınli iki noktasına işaret etmek gere­
kiyor; insan bilgisi ni iki nıerkezli noktada ele alan Kant,
'duyusal bilgi ile anlıksal (zihinsel akıl) bilgiyi' ikiye ayı­
rır. Bilginin ikiye bölünn1esi bilgi edinmenin sonuçlarını
değiştirmez, çünkü duyusal bilgi seçik olabileceği gibi,
zihinsel (anlıksal) bilginin de karışık hal almasını bek­
lemem iz abartı olınasa gerek, bunun tersi de münıkün­
dür. Yani, Leibniz'in iddia ettiği gibi geometri 'karışıktır'
tezi, bir bakın1a zihin üzerinde yarattığı karışıklıktan ileri
geldiğini ileri sürebiliriz; ama zihin karışıklığının bir çö­
zünıe gitınesi gerekir dediğinliz anda, seçik-açık düşün
açılımlarının buradaki somutluluğu ile geometri, karışık
bilgiyi oluşturmuyor. O, daha çok bilgileri yerli yerine
yerleştirerek, duyusal bilgin in ortaya çıkmasına neden
olabilmektedir.
Filozof Kant'ın idealist tavrının a prıorı çizgısının
ilk çıkış noktası böyle gelişti diyebiliriz. Duyusal bilgide
özdek ( ınadde=materie) ve biçim ayrımı Kant açısından
öneml idir. Biçiın, maddenin görünümü olarak n1addeye
bir katkı olarak anlaşıhnaktadır. Oysa diyalektik metodu­
nun öngörüsü, maddeye biçim veren öz, maddeyi oluş­
turan kaynağın kendisi yine bu maddenin oluşumunu
kaçınılmaz kılan tabii ilişkinin bir ürünü olarak, n1adde­
nin başlangıç ve sonu olmayan bir labirent olarak işlev
görmesidir. Bir devinim ve başkalaşını söz konusu olan
burada.
Atom enerj isini sağlayan elementlerin toplaını ile
oluşan bir devininı sonucu bize iletilen elektrik enerj isi
gibi bir şey. Bunlar 'değişimin ve bir devinim sürecini n'
sonuçlarıdır.
Siyasal anlaında her siyasi ve toplunısal olgu bir deği­
şinl i n yasası olarak bir gelişim sürecine bağlı olarak ıneş­
ruluğunu korur. Bu değişiın işte felsefenin konusudur ve
felsefe görülmeyeni fark ederken eksik kalan bilgiyi sor­
gular.
Felsefenin karışık bir teoreın ağı sergilediğini ileri sü­
rüln1esinin altında yatan gerçek iddia nedir? Beyindeki
alt ve üst bölüınlerde var olan bilginin ayıklanarak yer ve
zamanına göre kullanılınası gerekmez n1i acaba? Elbette
elde edilen bilginin nesnel hayati koşulları tanımlayacak
ve yeterlilik seviyesinde olnıasını bekleriz. Ancak kritik
düşünce ağının gelişınesi bilgi ediniın sürecine nitelik ka­
zandırmaz ını?
Elde edilmiş bilgi , yeterlilik de yargısal aşama ile aklın
sezgisel alanından süzülerek geçen bir sonuç, ama aynı
zanıanda niteliksel olarak elde edilm iş bir fikir ve eleş­
tirel aklın sonucudur. Bir bakıma felsete, eleştirel aklın
faaliyet alanıdır. Bir felsefe anlayışının teınellendirilmesi
keyfi olmamalıdır; ama öncelliği anlayışın kendisini anla­
ınak ve insan türünün güncel bütünselliğinde neyi an1aç
ve ifade edebileceğini tartn1ak, felsefi alana büyük anlam
kazandırabilir. Bu yaklaşımla işlevsellik daha soınut bir
veri olarak algılanabilir ve pratik akla hizmet edebilir. Bu
tür tenomenoloj ik olgunun daha sade bir biçimde anlaşı­
labilmesi içint 'idealistçe mi yoksa materieyi baz alan di­
yalektiksel yaklaşımı mı öncel konuma getirmek gerekir'
tartışın11 öneın kazanmaktadır. Nasıl bir yaklaşımla daha
çözüınsel olunur, bu ancak öz eleştirisel alanda bulun­
makla sağlanabileceğini düşünüyorum. Felsefe geomet­
rik bilgi olarak sunulanıaz, geoınetrinin felsefi yanı olsa
da . . . Zira antik dünyada felsefe kesinlilik ve seçiklilik
felsefe bilgisi ile örtüşebiliyordu. Felsefe, özeJJikle son 200
yıldan beri düşünsel faaliyetlerde pekin bilgi edinmede
gözleın ve deneysel algıyı düşün hayatın anlaını ile buluş­
turarak birey ve topluınsal yaşamın içinden hareket ede­
rek sosyal sorgulaınaları daha etkin kılrnaktadır. Neden­
selliği bir başka bağlamda ele alınabilir. Ancak bu konuya
ilişkin akla gelen nokta Einstein'ı n "hiçbir şey vardan yok,
,,
yoktan var olamaz görüşü, Kant'ın yönelimine niteliksel
bir eleştiri ve yanıt verdiğini düşünüyorum. Oysa Kant
"varolan her şey bir yer ve zaınan içinde var olur" öner­
mesinde bulunur. Yani bir örnekle Kant, Tanrıyı "uzay­
sal-zamansal" alana çekme hakkımız yoktur, der. Kant'ın
burada eleştirdiği duruın insanın böylesi evrensel ve
doğasal bildirimlerini aklanaınaz olarak görür. Böylece
zihinsel bilgi, eleştirisel kullanıını içindeki duyular üstü
olgusallığın çerçevesinde var olan kavramlar, zihinsel-an­
lıksal bilginin bazı kötülüklerinden arındırabilir ve duyu­
ya yeniden işlerlik kandırılabilir. D uyu ile zihin (anlık)
bilgileri nin birbirinden ayrıştırılarak zaman ve uzay ol­
gularını sadece birer salt kavram/salt çizgiler olarak anla-
mı
şılması n1addenin gerçek özünün ortaya çıkmasının ola­ Tarihsel ve topluınsal sistematiğin oluşabilmesi için
ğan-dışı biçiminde anlaşılmasına neden olmuştur. Kant'a bireylerin kendi ontolojik meşruluklarını pratik aklın
göre ne zaman ne de uzay nesnedirler. Onlar daha çok yargı gücü ile kazann1alarını sağlayan eleştirel aklın yü­
zihinsel aklın sonuçlandır. Doğa olgusunu burada Kant rütülmesi ile söz konusudur. Bir bakın1a önerıne niteliği
yüce sıfatı ile salt insan özü ile açıklan1aya çalışır. taşıyan bu ifade demokrasinin olınazsa oln1azı olan eleş­
Kanımca Kant "aklın eleştirel kullanımı dogmatik kul­ tiri mekanizması değil ıni? İdeal olan bu durum, değişi­
lanımından ayrı olarak görülmelidir . . der ve söz geliıni
_,, me ivme kazandırdığı gibi demokrasinin ve insan hakla­
Tanrı uzayda ve zamanda değildir diyebilmenıizin olgusu rının gelişimi açısından kaçınıln1az olmaktadır.
kaçınıln1az karakteristik zihin yolu ile Tanrı konusunda
olumlu ve kesin bilgiyi elde edebileceğimiz anlamına Ütopyamızın temel ilkesi urnut ilkesidir: Umut ise
gelmez. Dogınatik metafiziğin ortadan kaldırılması için eksik bilginin prensibidir. Eksik bilgiyi ise umut duygu­
ölümsüz insan ruhu gibi duyular üstü sezgiler ile akıl/an­ su ile taman1larız. Ancak ontolojik meşruluk için aklın
lık eğer Kanfa göre konuşursak zihinde oluşan kavram­ geçerlil ik kazanması için yargı ve eleştirel mekanizn1aları
ların bir sentezi yapılmalıdır. Yani buna göre Tanrıyı bir ile eksik bilgi olgusunu aşabiln1ek dinamik devinimler
kavram olarak ele almamız n1ün1kündür. Ruhbilimciler yaratan değişimleri görebilınekten geçtiğini ileri sürebi­
açısından bu vazgeçilmezdir. Ancak simgesel yanı ağır liriz. Devrimci ve aydınlanmacı geleneğin sürdürülebil­
basacağından O, aklın bilgisini oluşturınaz. ınesi için etik aklın insan bilincine taşınmasını gerekli
kıldığını düşünüyorum. Diğer yandan değişimin temel
Şimdi sorun şudur: Bu izaha göre idealizm çürütü­ ve idealist yanı ulaşılması gereken bir sanatsal olgunun
lebildi mi? Ben Kant'ın idealizın kavraınını felsefi açı­ estetik içeriği de bu bağlamda kaçınılmaz görünınektedir.
lıınlarda değişik anlan1larda kullandığını gözlemledim. Örneğin devrimin aşkınsal/transendental özelliği ve este­
Hen1 önen1li felsefi yapıtlarından biri ve ilki olan "Salt tiği ulaşılması gereken şeyin sanatsal etkinliğin tün1ünü
Aklın Eleştirisr' kısaca deneyimi aşamayan insan aklının kapsayan bir bilgi ve aydınlanrna alanı olnıalıdır ve bu­
tüınden deneyimden var oln1adığını kanıtlamaya çalışır nun pratik aklın eleştirel akıl yani a priori değil deneysel
ve deıninden beri sözünü ettiğim duyular üstü olgusal­ aklın geçerliliği ile bütünleşerek gerçekleşebileceğini dü­
lık.ların/önermelerinin insan zihnine biçiın verdiği öner­ şunuyorum.
mesi yanlış olınasa da ve daha özenle hazırlanan ikinci
yapıtında, "Pratik Aklın Eleştiristnde, zorunlu aşkın­
sal-transendental estetiğin kategorilerini geniş açılımlı
bir yargıya götürür olması bizlerin bu tür olgular karşı­
sında a priori (deneyim-dışı/üstü) çerçevesinde edindi­
ğiıniz bilgiler, Kant tarati ndan özenle birbirinden ayırt
edilmişliğini ahlaksal yasanın gereği olarak adaletle ve
erdemlilikle orantılı olan bir ınutluluk anlayışının hakim
kılınmasının zaruriyetini dile getirmiş olmasına bağlı­
yorum. Ancak böylesi bir idealizmin ekononıik verileri
Kant tarafından dogmatik değil, eleştirel boyutlarda ele
alınabiln1iş oln1asını aydınlann1a ve deınokrasinin Avru­
pa dünyasında yaygınlaşabilmesinde önemli anlam ve rol
oynadığını düşünüyorum. Kant'ın ilgi çekici diğer öneınli
etkisi/yönü bu olsa gerekir değerli okuyucular . . .

Nasıl ki Kant'a göre etik/ahlak için dinin var olmasını

bir ön koşul olarak gerektirmezse, din ahlak için bir ön
koşul değildir. Bir bakıma laikliğin gelişmesi ve ulus dev­
letlerin hukuk normlarına yerleşmesinde bu düşüncenin
önemi vardır. O halde duyular üstü sezgilerin ve aklın
(usun) deneyim dışı ve gözlem sonucu vardığı bireşimler
(sentez) ve analizlerin ön koşulu salt ve mutlak değerler­
den arındırılmış tarz ve davranışlardan uzak durabilme­
nin bilimsel yöntemin gereği olan düşün hayatının en iyi
gereksinimleri ne ise kişinin ne düşündüğünü değil, nasıl
düşündüğünün ön koşullarını bilinç düzeyine taşıyarak
vargı ve sezgileriınize deneyiın dışı olmaksızın, deneyiın­
le elde edilen aklın uzantılarının açık bir konumlandır­
mayı gerektirmektedir.
 Hüınaı1ist Marksizın
Abdullah Şevki
Bugün Marksçı felsefeye modası geçmiş bir düşünce
dizgesi olarak bakınanı n postmodernist düşüncenin va­
roluş nedenlerinin en önemlisi olduğunu düşünüyorum.
Derrida "Marx'ın Hayaletlere'( 1 989) kitabında bu dü­
şüncelere iyi bir yanıt vernlişti. Fransız roınancı Roma­
in Gary/En1ile Ajar şöyle diyor: "Bizim ideolojik olarak
gördüğümüz sorunların çoğu aslında psikiyatriktir:' Bu
ilginç sözü alıntılamamın nedeni şu: Marksçı felsefenin
yanlış anlaşılması, biziınki gibi gelişmekte olan toplum­
larda kuramsal ve uygulama yönünden olunısuz sonuçlar
doğurınası, kimi döneklerin , eskiden Marksçı geçinen
bugünün postınodern aydınlarının Marksist olmayı­
hani biraz abartılı gelebilir aına- " sağaltımı gerekli ruhsal
,
bir hastalık, olarak görmelerine bile yol açabi lmektedir.
Postmodernizm, öneınli bir yanılgı olarak, etkin bir al­
danına ve aldatma işlevi görüyor bugünkü dünyada. Ya­
bancılaşına kuraını çerçevesinde iyi değerlendirnıeliyiz
onu. Fransız Sosyolog Jean Baudrillard'ın "simülasyon-si­
nıülakrlar kuram( anaınalcı dizgenin kitleleri aldatma ve
yabancılaştırn1a yönünden artık ne ölçüde ultra teknikler
kullandığını gözler önüne seriyor. Marksist düşüncenin
son kullanı nı tarihinin "sonsuz" olarak belirtilmesi gere­
kir kan ımca. Çünkü işi bitecek gibi görünmüyor. . .
Aydınlann1a çağı ve anan1alcı dizgeye özellikle ekono­
nıi ve yabancılaşma açısından en derli toplu, tutarlı eleş­
tiriyi yöneltıniş felsefi kuraının, Marksçı felsefe olduğu,
okur-yazar heınen herkes tarafından bilinmesi gereken
bir olgudur. Marksizm, postınodern felsefi-eleştirel dü­
,,
şünce ile değil fakat, "reklamlarla gözden düşürülmüştür
günümüzde. Evet öyle ... Hepimiz ister istemez tüketici
öznelere dönüştürülınüyor n1uyuz? Reklaın; günümüzde,
nıedya aracılığıyla geniş kitleler üzerinde felsefe, sanat
ve edebiyatın bir zamanlar tek başına yaptığı etkiyi bu
ve B u c.i izm
:::::
· -
�
....
-
-
·­
ci5
çağda birleştirerek ve bir anda yapıyor. Ancak, anamalcı
dizge, dünya ölçeğinde derinlemesine yayılarak varlığını
sürdürdüğüne göre, Marksçı felsefe ve onun diyalektik
yöntemi hiçbir zaınan aşılmış bir düşünce dizgesi olma­
yacaktır. Batı toplumlarında demokrasi ve hünıanizmin
yaygınlaşması, iktidarın kurumsal denetimindeki geliş­
meler, anamalcı sömürünün bir ölçüde de olsa engellen­
mesine yönelik olarak sosyal devletin toplumsal sürtüş­
meleri önleyici biçimde a raya girn1esi, Marksçı felsefenin
eleştirel yöntenıinin kitlelerce bir eylem kılavuzu olarak
kabul edilmesi sayesinde gerçekleşmiştir. Bir de Marksist
felsefe doğanın insanlaştırıln1ası bağlamında eleştirileriy­
le aşılamaz bir düşünsel yapıya sahiptir.
Sovyetler Birliği'nin sosyalist bir deneyim olarak
sona ermesi, Marksçı felsefenin dünyayı yorumlaınak
açısından yetersizliğinin bir göstergesi değildir. İ nsanlık
bilinmeyen bir gezegene araç göndermek türünden bir
deneme yapmış ve başarısız olnıuştur o kadar... Başka bir
biçin1de yeni denemeler ınutlaka yapılacaktır. Tarihsel
materyalizm in biliınsel yöntemi bunu öngörüyor. Top­
lumcu bir demokrasi kurma, reçetesiz; "pratik"(praxis)
çerçevesinde derinlemesine tartışılabilecek, yorumlana­
bilecek, insanlığın toplumsal, tarihsel bir deneyimi olarak
görülmeli, bu bağlamda değerlendiril ınelidir kanı n1ca.
Benim bu denemeyi yazmaktaki ten1el arnacım: Marksçı
felsefeye yönelik yeni bakış açıları ile yorumları incele­
mek ve eleştirınektir.
Marks'ın erken ve geç yapıtları arasında düşünce ve
yorumlar bakın11ndan önemli farklılıklar vardır. Orto ­
doks Marksizm { yazı boyunca Stalinizn1 için bu kavran11
kullanacağın1); Marks'ın her iki dönemine ait çalışmaları
arasında farklar bulurken, onun erken dönem çalışına-
mı
larındaki hün1anizn1i bütünüyle görn1ezden gelmiştir.
Bu olgu, felsefi/düşünsel düzeyde sosyalist toplumun
önlenenıez biçiınde totaliter, hantal bir bürokratik yapı
kazanmasının temel nedenidir. Günüınüzdeki Hegele
dönüş gericiliği de bununla ilgilidir. Toplumcu deneyim
döneminde, devletin topluınun, dolayısiyle bireylerin re­
fahını arttırnıası, yabancılaşmanın ortadan kaldırılarak
sosyalist insanın tarih sahnesine çıkartıhnası ütopyası
gerçekleştirilemenıiştir. Bu sonucun nedenleri elbette
tartışılabilir; tartışılmalıdır da . . .
K.R.Popper, ''Açık Toplum ve Düşmanlar( adlı yapıtı­
nın Hegel ve Marks bölümünde: «f nanıyoruın ki Marks'ın
,,
inancı temelde açık topluına bağlı bir inançtı deınektedir.
Bu yoruın, ilk bakışta, ortodoks ideolojik kalıplara göre
düşünüldüğünde, sekter bir yaklaşım olarak hemen yad­
sınabilir kuşkusuz. Ancak, sosyalist toplumun yapısının,
gerçekte, anan1alcı dizgenin ve yabancılaşınanın orta­
dan kaldırıldığı, Marks·ın "Gotha ve Erfurt Prograını'nın
Eleştirisi" adlı yapıtında ana hatların ı çizdiği doğrultuda
gelişecek, gerçekten deınokratik bir topluın olrnası gerek­
tiği iyi anlaşılnıalıdır. Çünkü, tünı düşünsel dizgelerin
tenıel amacı; gerçekte insanın iyiliği, kısacık önırünü iyi
yaşanıası için değil m idir? Yirminci Yüzyıldaki toplun1cu
deneyimlerin gösterdiği şudur: İnsanlık; açık toplumlar
içerisinde, dernokratik kuruınsaJ denetin1lerin iktidarla­
rın keyfiliğini, baskıcı- totaliter eğiliınlerini engellediği,
özgür, demokratik bir toplum dizgesi içinde yaşan1ak is-
temektedir. Devlet; gelecekteki cennet vaadiyle seçkin bir
grup tarafından baskı ve dönüştürme aracı veya toplum
adına her şeyi yapan bir Leviathan(Hobbes) değil, kitle­
lerin yaşan1 1nı kolaylaştıran, refahını artıran, ulusal geliri
onu yaratan üretici güçler arasında adil biçiınde dağıtan
bir araç olınalıdır. Doğu AvrupaUaki kimi düşünürler,
sosyalist döneme ilişkin deneyiınleri doğrultusunda ve
belirttiğin1 çerçevede hüınanist bir Marksizın yorun1u
yapınışlar; kimi düşünür ve devrimciler de Budizm gibi
ruhsal eğitiın yönelinıli inanç dizgeleriyle Marksizm ara­
sında pratiğe yönelik toplumsal dönüşüınü kolaylaştırı­
cı siyasi bağlantılar, koşutluklar kurnıaya çalışınışlardır.
Sözünü ettiğim Doğu Avrupa'lı düşünürler, bu konularda
aşağıya alıntıladığını düşünceleri ileriye sürüyorlar:
Polonya'lı filozof Adam Schaff, l 950- l 960'lı yıllarda
Stalin izınin totaliter yönetimine karşı "Hünıanist Mark­
sçılığı" savunanlardandır. Schaff; "Marksizın ve İ nsan B i ­
reyi"( Marksizın and Human I ndividual) adlı kitabında: ''
Marks'ın olgunluk düşünceleri ve felsefi antropolojisine
ilişkin fikirleri, onun gençlik fikirleri ışığında zenginleş­
miş ve doğal anlaını içinde olgunlaşmış olduklarını gös­
terınektedir... Marks'ın ekonomi kuramının anahtarı ant­
ropolojisinde bulunabilir, onun insan kuramı, ekonomik
boyut olınadan sınırlı ve güçsüzdür. Olgun Marks ve genç
Marks'ın zıtlıklarını ortaya koyma girişiınleri-herbiri bir
öncekini "özgün" olan sadece budur diye alkışlar, veya bir
sonraki için "Kari Marks,ın tüın çalışmaları bütünleşik-
tir" şeklindeki kışkırtıcı karşı argüınan ile sınırlanan aynı
seçkin iddia ortaya atılarak, ideolojik olarak karşı çıkılsa
da, Marks'ın birbirinden farklı olrnayan çalışnıalarının
kesip parçalanarak bölümlere ayrılamayacağı ileriye sü­
rülür." demektedir.( Schaff, Adaın ( 1 970 ), Marxısın and
the Human I ndividual, s. 1 8-25, ed. Robert S. Cohen, İng.
çev.Olgierd Wojtasiewicz, McGraw Hill, New York. ) .
Prof. Shaff, adı geçen kitabında, ortodoks Marksçı
yorumlara karşı, Marks'ın çalışnıalarının bütünleşik ol­
duğuna ilişkin karşı tezler geliştirıneyi sürdürür. Bu dö­
nemde Polonya, Yugoslavya, Çekoslovakya ve diğer Doğu
Avrupa ülkelerindeki muhalif (anti-Stalinist) düşünürle­
rin önen1li bir bölüınü Stalinizme karşı Marks'ın çalış­
malarının bütünleşik olduğu karşı tezini savunmuşlardır.
Bunların heınen türnünün ana savı: Ortodoks Marksiz­
ınin, Marks'ın düşüncesinin bozulmuş versiyonu olduğu
yönündedir. Onlara göre hümanizm, Marks'ın felsefesi­
nin, yaşayan, çarpıp duran ve nefes alıp veren yüreğidir.
Ortodoks Marksizme ınuhalif diğer bir düşünür de
eski Yugoslavya'dan Gajo Petroviçliir. Petroviç; (( Yirn1 i n ­
ci Yüzyılın Ortasında Marks"(Marx in the Mid-Twen­
tieth Century) adlı kitabında; Marksist kuramın özü olan
('pratik" (praxis) kavramını yorumlamıştır.
Petroviç şunları söylemektedir:
"Marks insanın bir düşünen hayvan olduğu şeklinde­
ki geleneksel anlayışı yadsıdığında bunu basit bir biçirn­
de yapmayıp; öncelikle bir nedene dayanıyor, hepsinden
önemlisi, hiçbir akıl, ne de siyasal eylen1, üretim araçları,
başka özel bir etkinlik veya mülkiyet i nsanın (varoluşu­
nun-A.Ş.) özü olamaz. İnsan-ekonomik, siyasi, etik, sa­
natsal vs.- gibi etkin olduğu alanların( spheres) mekanik
bir toplan11 değildir.. . İnsanı yapan ana etkinlik alanı ya da
özel bir alan yoktur; fakat, onun tüm varoluş biçimi ken­
disi ve dünya ile ilişkilerinin genel yapısıdır. Bu var olma
,
biçimi insana özgüdür ve Marks bunu ((pratik '(praxis)
sözcüğü ile adlandırmıştır. İnsan, Marks için, ,;p ratiğin))
varlığıdır' (the being of "praxis:'). (Petrovic, Gajo ( 1 967),
Marx i n the Mid-Twentieth Century, s. 77-78, Doubleday
and Co.,Garden City, Ne\.v York.).
İnsan bu şekilde "pratik varlık" olarak tanıınlanıyor­
sa, insan doğası bir süreç(process) olarak anlaşılınalıdır.
İnsan doğası bir süreç olarak anlaşıldığında da hiç kimse
onu bazı özel devrelere ait bir biçiın(form) oln1akla öz­
deşleştiremez. Tüm gerçeği kapsayan tek bir özel devre
olaınaz. İnsanın gizil güçleri, özel bir zamanda, onu ka­
rakterize eden ilişkilerin özel biçimi ve özel bir form ta­
rafından tüketilemez. Marks bu süreci, toplumsal altya­
pı, üretin1 ve yeniden üretime ilişkin toplumsal ilişkiler
ve üretiın güçleri arasındaki karşılıklı etkileşiın olarak
anlamaktadır. ('Üretim güçleri" ve "üretiın ve yeniden
,,
üretimin toplun1sal ilişkileri dünyada insanın bilinçli et-
kinliğinden, yani pratikten ayrılamaz. Üretim güçleri ile
üretin1 ilişkileri arasındaki karşılıklı etkileşimler, toplum­
sal geriliın ve çatışınalar insanın bilinçli etkinliğiyle, pra­
tikle ilişkilidir. Bilinçli etkinliğin tüm boyutları ile gelişi­
ıni insan doğasının tarihteki gelişimidir. İnsan, Marks'ın
görüşüne göre, ekonomik bir hayvandır. Bilinçli etkin­
lik, yani pratik, özelde ekonomik bir etkinliktir. Marks,
ekonomik bilinçli etkinliğin sürekli olarak ağır basacağı
görüşünü yadsır. Buna karşın ekonomik bilinçli etkinli­
ğin insan yaşaınında ağırlıklı olması, insanı kendi özel
etkinkinliğinden, doğadan, diğer insanlarla ilişkilerin­
den kopartarak yabancılaştırnıaktadır. Hümanist Mark­
sizmin özünde, insanın bu yabancılaşınasının yaygın ve
yoğun tüın biçiınlerinin tanınn1ası vardır. Petroviç şunu
söylüyor: ('insan pratiktir. Bu demektir ki insan toplum,
özgürlük, tarih ve gelecektir.( ... ) Pratiğin evrensel ve öz­
sel yaratıcı etkinlik olarak yoruınu, onun özgür bilinçli
etkinlik olarak yorun1unu içeri r." ( Petroviç,age,s.23, 79.).
Yabancılaşma kuramı Marks'ın gençlik yapıtlarının
ana ten1ası olmamakJa birlikte, daha sonraki yapıtların ­
d a da önemli rol oynamıştır. Özgür bilinçli etkinlik(free
conscious activity), Marks'ın 1 844 El Yazmaları'nda be­
lirttiği. insanın dünyayı biçimlendirdiği ve dönüştürdüğü
bir etkinliktir (Marx, Kari ( 1 964 }, Econoınic and Philo­
sophic Manuscripts of 1 844, s. l 1 3, New York: Internati­
onal Publishers.). Hümanist Marksizn1'in en önemli ve
Marksist açıdan tartışn1alı olan yanı, insan gerçekliğinin
ruhsal yönünün göreceli öneınine dikkat çeknıesidir. Bu
bağlamda Hüınanist Marksizm, yabancılaşma kuran11n­
dan hareketle N1arks'da ruhsal-rnanevi bir boyut aramaya
yönelik girişinıler ve yorumlarda bulunınaktadır. Çekos­
lovak muhalif düşünür Milan Machovec bu tür yorunılar
yapanlardan birisidir. Machovec, "Marksist, İsa'ya bakı­
yor"
"Marxist Looks at Jesus" adlı yapıtında Ortodoks
Marksizmin tarihi ve diyalektik ınateryalizm bağlanunda
kapitalist toplumdan sosyalist topluma geçişte üstyapıya
değin kültürel ve manevi öğelere göreli önem vermesini
eleştirir. Sosyalist toplumun oluşturulmasında ekonomik
altyapının ağırlığına karşın, insanın, üstyapının değişti­
rilmesi çerçevesinde ekinsel ve etik yönden değiştirilıne­
sinde ruhsal olanın önemine dikkati çeker. Bu gelişmeler
temelde Hıristiyan dininin toplumcu deneyim döne­
nlinde bireyin yaşamından çıkartılmasının olumsuz et­
kilerini karşılama amacına hizmet etmektedir. Hüınanist
Marksizm, bu doğrultuda, insan ruhunun ınanevi yönü­
nü doyuran ama bu arada da Marksçı felsett�nin özünü,
materyalist-ateist düşünce yapısını zedelemeyecek bir
arayış içine girmiştir. Sonuç: Budizrnin bu arayışa yanıt
verebileceği düşünülerek; Budistlerle ilginç ve i ronik bağ­
lantılar kurulmuştur.
Budizınin yaratıcı bir tanrı, ruh ve ölüm sonrasında
sonsuz yaşaını kabul etmemesi, Hümanist Marksistlerin
mı
Budizın ile insanın özüne yönelik ortak yaklaşımlar içine
girebileceği kanaatini uyandırınıştır. Materyalist ve tan­
rıtanımaz olan Marksçı kurama günümüzde Budist içe­
rikli eklektik yorumlar yamalama çabasını yeni ve ilginç
bir gericilik biçimi olarak yorumluyorum. Bu yönelinıle
yapıl nıak istenilen, insan yaşamının içsel boyutlarının
nıateryalizın benzeri yorumlan olan Budiznı ile Mark­
sizrne eklemlenmesidir. Ancak, günümüzdeki dine dayalı
totaliter şiddet ve aşırılıklar Budizıni her defasında akla
getirip düşünmeyi gerekli kılıyor. Böyle bir gerçeklik de
var. H indistan Komünist Partisi 1 970'li yılların başla­
rında Batı Bengalöe siyasi denetimi sağlamak amacıyla
Kongre Partisi ile ınücadele ediyordu. Kalkütaöa etkin
bir Marksçı aydınlar grubu vardı. Birçok Bengal'l i Mark­
sçı, Hindu dininin teistik modeli ve kast dizgesini aşmak
için bir seçenek olarak Budiznı'den yararlanmak istiyor­
du. Bu dönen1de Hintli Marksist bilim adanılan Budizın
ile Marksizmi karşılaştıran yazılar yayınlamışlardır. Rus
Devrimi ve Çin Devrimi sırasında da Marksistler i le Bu­
distler arasında ilişkiler kurulmuştur. Rus Devrimi'nden
sonra Kalmuk Moğol kökenli Budist lider Lama Dorjieff
Saint Petersburgöa ((Kalacakra Tapınağı"nı kurmuş; Vla­
dinıir Lenin ile arkadaş olmuştur. Daha sonra Joseph Sta­
lin, Budist tapınağını kapatarak, tüm Budist öğretmenle­
,
ri, Moğol, Rus demeden Sibirya ya sürgüne göndermiştir.
Aslında bir yaratıcıya inanma gereksinimi sıradan insan
için önemli olduğundan tanrıtanımazlık değil an1a Bu­
dizrnin ruhani öğretisi dinsel yabancılaşınanın sonlandı­
rılması bakımından yuınuşak bir geçiş olanağı sağlaya­
bilir.
Çin Devriınfnden sonra, 1 952 yılında, Budist liderler
ile Çin Komünist Partisi arasında da ilişkiler kurulmuş­
tur. Burada amaç, Budist öğreti içindeki eşitlik ve ada­
let ilkesine göre kurulacak «saf ülke ideali" çerçevesi nde
sosyal ve ırk farklılıklarının olmadığı zenginliklerin eşit
dağıtıldığı bir ülke kurn1aktır. Bu siyasi yaklaşın1 Budist
inançlı toplunıda sosyalizmin kuruln1ası, sosyalist ilkele­
rin topluına kolaylıkla beniınsetilmesi bakımından akıl­
lıca yapıl nuştır. Çin Komünist Partisi devrin1de toplunıu
dönüştürmek için yaygın Budist gelenekten kendi amaç­
ları doğrultusunda yararlanmak istemiştir. A ncak, Mao,
Budist-Marksist ittifakın ı reddederek, revizyonizme açık
bu işbirliğine son verıniştir. Humanist Marksizm, her iki
felsefenin de insani ve insan merkezli ohnası nedeniyle
birlikte hareket edebileceği görüşündedir. Budizın, in­
sanın acı çekmesi ile ilgili olarak içsel ruhsal nedenler
üzerinde yoğunlaşmaktadır. Bu bakımdan Marksist ba­
kış açısından metafizik bir dünya görüşüdür Budizn1.
Oysa, Marksizm, insanın acı çekmesi konusunu dışsal
ekonomik ve toplunısal nedenlerle açıklamakta, bunu
nıaddi yaşan11n koşulları ile bağlantılaınaktadır. Ger­
çekte her iki felsefe dizgesi arasında manevi olana bakış
yönünden görünüşte benzerlikler bulunmakla birlikte
temelde taban tabana uzlaşmaz zıtlıklar vardır. Bu yüz­
den, Budizın-Marksizm ilişkisini, fantezi-entelektüel bir
çaba olarak nitelendirmek daha doğru olacaktır. Budiznı
ile Marksist düşünce arasındaki en büyük çelişki Budiz­
nı in ruhaniliği ölçüsünde Marksizınin hayata olan derin
bağlılığı ve insanın dünyadaki yerini gerçekçi ve doğru
biçimde belirlemiş olmasıdır.
 Hümanist Marksizm, Ortodoks Nlarksizın'in 1 9.yy'ın
fiziğine dayanan "nıetafizik ınateryalizıninr' modası geç­
miş bir materyalizm olarak yorumlamaktadır. Hümanist
Marksizn1e göre çağdaş fizikte en nihai gerçekl ik olarak
"n1addeyi" temel alnıak artık olanaklı değildir. Marksçı
"metafizik materyalizın': 1 7.yyöa ilkeleri konulan New­
ton evrenini temel ahnaktadır. Newtoncu paradigmaya
göre ınadde, küçük sert küreler olarak belirtilen atoınlar,
ınoleküller ve parçacıklardan( particles) oluşuyordu. Bu
öğeler arasındaki ilişkiler ınekanikti. Marksçı materya­
lizm insan beyninin etkinliklerini de kiınyasal ve fizik­
sel ilkelere ve o dönemin laboratuvar bulgularına göre
açıklıyordu. Marks'ın yaşadığı dönemde geçerli olan bu
görüşler- Newton evreni, Kartezyen zihin ve ınadde ikili
(dual) paradigınası- 20.yy'ın başlangıcında köktenci bi­
çimde değişmeye başlamış; yerini parçacık ve kuantum
fiziğine bırakın ıştır.
Einstein'ın Özel ve Genel Bağıllık Kuramı, Shöringer
grubu ve Niels Bohr'un Kuantum F iziği, W.Heisenberg'in
Belirsizlik ilkesi çerçevesinde ınaddi gerçekliğin ne ol­
duğu -parça ını dalga mı?- tekrar sorgulanınaya başladı.
Atomaltı ve çekirdekaltı olguların bulgulanınası, ınadde­
nin sıfır düzeyinde parçalanması, kuarklar, nötrinolar ve
süperstringlerin bulgulanması, nıaddesel gerçekliğe iliş­
kin felsefi görüşleri değiştirmiştir. Son yılarda en nihai
gerçek maddi parçacık (an ultinıate real partide) yakla­
,
şınıı terk edilmiştir. Madde, artık "var olmayan , ( i nsubs­
tantial) bir şey, kütlesellik anlan11nda n1addi olnıayanı
(iınn1aterial) da kapsayan bir şey olarak görülmektedir.
Prof David Bohn1'un dışsal ve içsel düzenler fiziği,
Kari Pribran'ın belleğin ve insan beyninin hallografik
n1odeli, beynimizin işleyişi açısından subliminal açıkla­
nıalar getiren bulgular (Mladenov), I lya Prigogine'ın açık
sistemleri ve Erich Jantach'in evrim sisteıni neo-Darvi­
nist evrim modellerinin yerini alınıştır. Örneğin: Bilin­
cin ne olduğu konusu, önceden, beyinin elektro kiınyasal
etkinlikleri olarak yanıtlanıyordu; oysa, bugün bilincin
( consciousness) insan beyni ve sinir sistemi ile i lgisinin
olmadığı anlaşılm ıştır. Bilinç; beynin kendisi ile sınırla­
namayan bir olgudur. Tibet'in Dzogchen felsefesine göre
de bilinç uzayın kendisinden kaynaklanmaktadır. "Uzay
ve bilinç bir paranın; tek bir gerçekliğin iki yüzü gibidir,,
bu felsefenin ilginç bir yorumudur.
Bilim ve sosyal alanda ortaya çıkan tüm bu yeni ger­
çeklikler, Marksçı felsefenin evreni ve topluınsal yaşaını
açıklamadaki üstünlüğünü ortadan kaldıracak nitelikte
değildir. Bu bakımdan, Hüınanist Marksizm de bir Tru­
va atı olınaktan öteye geçen1emektedir. Marksçı felsefe­
nin dayandığı dışıınızdaki nıaddi gerçekliğin şu ya da
bu biçimde olması, onun "maddi gerçeklik" olmasını de­
ğiştirmeınektedir. Maddenin çeşitli biçimlere dönüşme­
si, algılarırnız ile kavranabilir olrnanın dışında varlığını
sürdünnesi, ''madde" (ınatter) olarak varlığına herhangi
bir engel oluşturmamaktadır. Sözgelimi evrendeki kara
ınadde, anti-madde, sıfır kütleli parçacıklar vs... Zira, göz
ile olmasa da, bilimsel çalışınalarla, deney ve n1atematikle
maddenin varlığı ve dönüşümleri kanıtlanmaktadır.
Fizik biliınindeki bu gelişmelere göre Newton Evre­
ni yerine, Einstein Evreni veya Hawkins Evreni konu­
labilir ve böylesi bir olgu da n1ateryalizn1i n maddi dış
gerçekliğe i lişkin felsefi yorumlarını yadsımaz. Tam ter­
sine doğrular. Tekrar toplumsal olana dönecek olursak:
Marksçı felsefenin bir eylen1 kılavuzu olarak insanlık için
önerdiği geleceğin topluınu, totaliter değil, denıokratik
ve açık bir toplum olacaktır. Stalinist-totaliter deneyin1,
Marksçı felsefenin doğru olmadığını göstern1ediği gibi,
hümanist olmadığının da kanıtı değildir. Marks'ın felsefi
kuramı bütünü itibariyle değerlendirildiği ve doğru an­
laşıldığında Ortodoks ve Hümanist Marksizm ayrımına
gerek kalmayacaktır. Marksizınin bir hünıanizn1 olduğu
açıktır. Frankfurt Okulu da Marksizın i iki ayrı yonun
bağlamında anlanıış; sonuçta ondan uzaklaşnııştır. Gü­
nümüzde postnıodern adı altında geliştirilen düşünce ve
uygulamalar dizgesi, anamalcı dizgenin insanları siste­
ıne yönelik eleştiriden uzaklaştırma uygulaması olmakla
birlikte, postınodernizm, Marksiznıin yerini alabilecek
köklü bir felsetl kuraın olınaktan uzaktır. Çünkü özünde
kapitalist sistemi ve tüketiın topluınunu, yabancılaşmayı
temel almaktadır. Modernitenin Marksizm ile özdeşleş­
tirilmesi yaklaşın11 da tutmamıştır ve ten1elde yüzeysel­
dir. Marksizın n1odernite ile birlikte çöp tenekesine sü­
pürülecekl salt akılcıl ığın eleştirisi içinde yorumlanacak
bir kuram değildir. Bugün Marksçı felsefe, sürüp giden
anamalcı dizgeye yönelik en radikal ve en bilinısel eleş­
tirel felsefe olma durumunu henüz hiçbir eleştirel dü­
şünce dizgesine kaptırmaınıştır. Ananıalcı dizge varlığını
sürdürdükçe Marksçı felsefe ve onun diyalektik maddeci
yöntemi topluınu ve sorunlarını açıklama kılavuzu olma­
yı sürdürecektir. Marksçı felsefe bütünü itibariyle -tota­
liter yönelinıler ve her türlü ortodoksluk uygulamaları
dışında- özünde insanı dünyada doğru yerine oturtarak
açıklayan bir hüınanizmdir. Marksist devletin sosyalist
insan yetiştirme ütopyasına gülüp geçmek Marksiznıi
yadsımakla eşdeğer olarak görülmemelidir. Marksçı fel­
sefenin önerdiği nihai toplum yapısı aslında, sömürüden
uzak, insanın doğalaşmasına olanak tanıyan, özgürlükçü
kuruınsal sivil bir gerçek demokrasi olarak anlaşıln1alı­
dır. Bu yaklaşım biçimi, toplumsal şiddete dayalı devrim,
bürokratik parti diktatoryası, kısacası, Marksizm adına
yapılan her türden totaliter Stalinist pratiklerin panzehiri
olarak çağdaş bir yaklaşımdır.
Şubat-20 1 6
 ()zgür İrade Bir Halisülasyond ur,
Aına Özgürlük Halis ül asyon D e ğildir
Ching- Hung Woo
Çeviren: Burak Helvacıoğlu
Genellikle insanın birden çok alternatifle karşılaştığı
zaman seçim yapabileceğini ve kararın önceden belirle­
nimlerin etkisinden ziyade, özgür irade ile karar verıne
anında belirlendiğini düşünürüz. Ancak dünyadaki bü­
tün olaylar, beynin içindeki olaylar dahil, fizik yasaları­
na tabidir. Eğer beyindeki tüm olaylar fizik kanunlarına
göre dışarı yayılıyorsa, yukarıda bahsedilen özgür irade
hissiyatı var olmamaktadır. Bunun sebebi klasik fiziğin
deternlinistik olmasıdır: Dünyanın herhangi bir andaki
durun1u, daha önceki bir andaki durumunun kaçınılmaz
sonucudur. Bu yüzden alternatifler karar veren için sa­
dece sözde müınkündür, aslında sadece tek bir alternatif
seçilmeye mukadderdir.
Kuantum tlziğinde, dillendirilen genleşnıe olasılığı­
nın gelişimi deterrninistik kanunlara dayandırılır; ancak
bir sürü olası sonuçtan tek bir gerçekleşen sonuca doğru
gidiş tamamen şanstır. Tesadüfi olayların istatiksel da­
ğılımı katı kuralları izler; aına bireyin tesadüfi olayının
sonuçları tahmin edilemez ve irade ile kontrol edile­
mezdir.Bu nedenle herhangi bir karar hem kendisinden
önceki sebeplerin (kuantumdaki tesadüfi olaylar da da­
hil) tahmin edilebilir sonuçlarıdır ve determinizimden
kurtulmamıştır hem de bizzat kendisi tesadüfi kuantuın
olayıdır ve irade ile istenn1emiştir. Öyle ya da böyle, öz­
gür iradeyi üstüne kurduğumuz zemin kayıptır. O zan1an
çok sevdiğimiz ve siyasetçilerin her fırsatta bahsetmekten
hoşlandığı seçme özgürlüğü nedir?
Benim Göründüğüm Şey Olmayan,
Danell Hellen Gallo, 20 1 6, www.
artbydanelle.com
Determinizim Altında Seçim
Madeın ki gördüğünüz gibi kuantuın rastlantısallığı
özgür iradeyi kurtarn1 ıyor, temel konulara odaklanmak
için tesadüfi olayları bi kenara bırakınama izin verin. Bu
basitleştirilmiş bağlamda, özgürlük hakkındaki öznel
hissiyatımızın fizik kanunlarıyla tutarlı olup olmadığı nı
görmeye çalışalım.
Bahsetmekten kaçınan1ayacağımız bir nokta da seçim
yapn1a deneyimine sahip olman11zdır. Aslında her seçim
iki aşan1a içerir. ilk aşamada, alternatifleri kavrayıp ikinci
aşamada içlerinden bir tanesini çektiğimizin farkına va­
rırız. Genelde çekilen seçenek, sonucunu alternatiflerinin
sonuçlarından daha çok tercih ettiğimiz seçenek olur;
ama sonuçlar her zaınan bilinçli bir şekilde kıyaslanmaz.
Dahası hem genetik eğilim hem de geçn1işteki deneyim­
ler bireylerin tercihlerinde rol oynar, bu yüzden etken
faktörler karar verme olayını karmaşıkJaştırırlar. Sonuç
şu ki; karar verme olayını -birinci aşamadan ikinci aşa­
maya geçişi- deneyin1lesek de, etken faktörlerin önceden
beli rlenimini yok sayamayız. Ayrıca 'farklı bir tercih ya­
pılabilirdi' hissiyatına sahipiz. Ancak bir tercih yapıln11ş
olduğunda, bu hissiyatın dayanağı nedir? Bu hissiyat, tek­
rar aynı alternatifler kümesiyle karşılaşan karar vericinin,
ikinci sefer farklı bir seçiın yapabihnesine karşın, beyin ­
sel ve zihinsel duruınu da içeren genel olayın değişıniş
oln1asına dayanır. Fakat terkarlamak gerekirse, bu seçiın

"XanaduCta Kubla Khan görkemli ve zevkli bir kubbe emri verdi. . " .
(in Xanadu did Kubla Klıan a stately pleasure dome decree. . . )
Samuel Taylor Coleridge, doktorunun diş ağrısı üzerine verdiği reçete so­
nucu, afyon ruhu {alkolde çözünmüş afyon) bağımlısı oldu. Peki, Coleridge
afyon ruhu etkisindeyken yazdığı bu şiirden sorumlu muydu?
önceki etkenlerin sonucudur. Dolayısıyla karar verıne
anında geçmiş etkenler tarafından kısıtlanmayan otonon1
bir güç olarak özgür i radenin var olması, gerçek seçme
deneyimini açıklan1asını gerektirnliyor. Eğer birinci aşa­
n1adan ikinci aşan1aya geçişi (çeşitli olası seçeneklerden,
gerçekten seçilmişe doğru geçiş), dünyadaki herhangi
başka bir olay gibi, önceki etkenlerin sonucu olarak kabul
edersek, karar verme deneyimimiz mükemınel bir şekil­
de determinizmle bağdaşır.
Seçim bir kere böyle anlaşılırsa (nedensel ve fiziki ola­
rak önceden belirlenmiş), özgür seçim fikrini daha geniş
açıdan dikkate aln1aya devam edebiliriz. Eğer adamın
teki kafan1a silah dayar ve cüzdanıını isterse ve ben de
kaçmak veya direnn1ek yerine dediklerine itaat edersem
, ediyordu. Ve Jean-Paule Sartre Fransızların Nazi işgalinde
bu 'zor kullanılınış seçim olur. Buna zıt olarak, özgür
irade cebir kullanılmaksızın ortaya çıkar diyebiliriz. So­
nuçta, bu anlayıştaki özgür irade karar verenin doğasıyla,
karakteriyle veya kendine öz arzuları ile karar verenin
amaçladığı eylemlerinin sonuçları arasında çatışma­
nın oln1amasına dayanır. Kendi genetik eğiliminlizin ve
geçmiş olayların kolektif bir sonucu olmamıza pek sıcak
bakmayışıınız yüzünden, özgürlük kavraını fiziki deter­
nlinizm ve fiziki determ inizmle desteklennıiş kuantun1
rastlansısallığı barındıran zengin bilimsel dünya görüşü
ile kolayca bir arada bulunabili r.
Bağdaşırcılık ve Ahlaki Sorumluluk
Çok önceden başlayan ve benim dışın1da belirlenıniş
olaylar birbirini zincirleme etkilerken, ben hala böyle bir
özgür i radenin sonucundan nasıl sorumlu olabilirim?
, görüşüyle çatışn1aya düşmekten kurtuluruz. Yine de bu
Cevap "soruınlu, kelin1esinin içinde saklı. Örneğin, bir
ulusun başkanı doğal afet sonucu yürütülen yardım ça­
lışmaları nın operasyonel seviyesinde çıkan fiyaskonun
içinde kişisel olarak doğrudan var olmasa bile kötü gi­
dişatının soruınluluğunu üstlenebilir. Aynı şekilde, farklı
yönlere çekilişimin ve zor kararlar verirken öteki ile müca­
deleınin bir sürü yönü olmasına rağmen, benliğiıni tanım­
ladığın1 kısn1en sabit bir merkez var ve bütün bu faktör­
lerin nıücadelesi esnasında veya sonrasında bile, bu idrak
kendi tarafınıdan verdiğinı kararların sorumluluğunu ala­
bilir veya üstlenebilir olduğum anlamına gelir. Nihai çıkar
yol budur. Çünkü sorun1lu olan bütün faktörlerin detaylı
bir şekilde izini sürmek pratik olarak imkansızdır.
Benliğimizin doğası oldukça karmaşıktır. Sorumlu ben­
lik algısı dar ya da zengin olarak kişiden kişiye göre deği­
şebilir. Hatta aynı kişinin algısının zaman içinde bile değiş­
tiği olur. Mesela, nıadde bağımlısı biri herhangi bir suçtan
yakalandığında alışkanlıklarının ona bunu yaptırdığını öne
sürebilir. Böyle söyleyerek, alışkanlıklarını sanki benliğinin
dışındayınış gibi görür. Ancak soruınluluğunu n1uhake­
me ederken hakem konun1undaki, ahşkanlıkları nın kendi
bilgi dahilinde n1i şekillendiği, yoksa kendi bilgi dahilinde
olmadan mı şekillendiğini (bazen doktorunun yatıştırıcı
maddeye yönlendirınesi sonucu edindiği alışkanlık olabi­
liyor) göz önünde bulundurmalıdır. Başka deyişle, hakim,
suçun soruınluluğunu tayin ederken sadece suçlunun suçu
işlediği anda herhangi bir baskı olup olmadığını değil, aynı
zamanda suçlunun özgür i radesiyle önceden yaptıklarının
suçluyu işlediği suça sevk edip etmediğini de sorgulama­
lıdır.
Bu ınadde bağımlısına zıt olarak, bazı insanlar ciddi
baskı altında olsalar bile özgürlüğe (doğalarıyla bağda­
şır olan seçimlere) yer açabilmeyi keşfetm işlerdir. Henry
David Thoreau yaşam vergisini öden1eyi reddetmesinden
ötürü hapise atıldığında, hala kendini özgür hissediyordu;
çünkü zihni her yere gidebilirdi ve zihninde uınursamaz
bir alaycı} ıkla "bütün kötü olan şeylert kurn1aya devam
hiç olnıadıkları kadar özgür olduklarını belirtti.Nasıl olur?
Şöyle ki, işgal ınücadele için imkanlar yarattı, ve ınücadele
edip etmemek büyük bir seçimdi; böylece Fransızlar ciddi
bir seçim ile karşı karşıya olduklarından normalden daha
da özgür bir konuma geçtiler. Ancak baskı altında n1üsaade
,,
edilen esneme payı her zan1an yapılan seçimlere "özgür
denebilecek kadar yeterli olınuyor. Sofi'nin seçimi (aynı
isimli William Styron·un ron1anından) iki çocuğundan
hangisini gaz odasına feda edeceğiydi. Mantıklı insanlar
Nazi doktorlarının Sotfye sunduğu seçeneklerin Sofi için
makul birer seçim şansı yaratınadığın ı sayacaklardır ve
Sofi'yi seçn1ediği çocuğunun ölümünün sorumluluğundan
azadedeceklerdir.
Özgürlüğün esasını detern1inizmin yokluğu yerine bas­
kının yokluğu olarak beniınsersek, ınevcut bilimsel dünya
fikriyat hala özgürlüğün (kişinin kendine uyumlu olma­
sını sunan dururn ve de kişiyi yaptığından sorumlu tuttu­
ğun1uzda adil olup olmadığımızı ınuhakeme etme kriteri)
öneınini kapsıyor.
ı mı
 N iet z s che Dali'yi Nas ıl E tkiledi ?
Magdalena Scholle
Çeviren: Zeynep Şenel Gencer

"Bıyık konusunda bile Nietzscheyi gölgede bırakırdım! Benimki, iç karartıcı, felaketvari, Wagner müziği ve sisle yüklenmiş
olmazdı. Hayır! İnce çizgili, emperyalist, haddinden fazla akılcı olurdu; dikey mistisizm yada İspanyol ticaret birlikleri'
gibi daima cenneti işaret ederdi." Salvador Dali, Bir Dahinin Güncesi, 1 963, (syf 1 7).

"Evet, bu da benim çılgın oyunlarımı imzaladığım İspanyol tavrında gizli. Kanla kaplı, aynı Nietzsche'n in istediği gibi!"
Bir Dahinin Güncesi, (syf 40).

Friedrich Nietzsche, şüphesiz ki, 1 9 ve 20. yy'ların
en etkili ve en çok tartışılan filozoflarından biridir. Ça­
lışmaları arasında, ilki, Tragedyanın Doğuşu( l 872) sanat
eleştirmenlerinden özel bir i lgiyi hak eder; çünkü Alman
filozofu, bu eserde, birbirine zıt iki gücün, Apollo ve Di­
onysus'un, tünı sanatsal yaratınıa ilham ven.1 igi fikrini
ileri sürer. Nietzsche'nin önerdiği ihtilaf, dünyayı iki fark­
lı yolla yorumlamaya yönelik bir teşebbüstür. Aynı za­
nıanda, gerçeklik ve ahlak-rnutlak ve göreli- gibi iki farklı
kavramın varlığına da işaret eder.
zofisine, hem de özel olarak sanat görüşüne atıf yapmış
oln1ası onun Nietzsche'nin fikirlerinden yoğun olarak
etkilendiğini gösterir. Ben de bu ınakalede bu etkilenimi
açıklamaya çalışacağım.
Nietzsche'nin Sanatında İ ki Ruh
"Sanatın devam eden evrimi, aynı üremenin iki cinsin var­
lığıyla nıümkün olması gibi, Apollo ve Dionysus'un ikiliği­
ne bağlıdır." Tragedyanın Doğuşu, (syf 1 4).

Nietzsche'nin kitapları, ünlü yazarlar, filozoflar ve sa­
natçılar tarafından okunn1uş ve üzerlerine birçok yorum
yapılınıştır. Bilhassa, Katalan sürrealist ressam Salvador
Dali, onun önde gelen eserlerine aşinaydı. Dali'nin Bir
Dahinin Güncesi'ni okurken, onun, Tragedya)nın Doğu­
şu·nun içeriğini oldukça iyi bildiğin i fark ederiz. Dali'nin
bu eserde, sık sık, hem genel olarak Nietzsche'nin filo-
Tragedya'nın Doğuşu'nda Nietzsche, sanatın, kültür
içinde geçerli olan iki öğe arasındaki dinamik çatışma­
nın ürünü olduğunu belirtir: Dionysus ve Apollon·un. Bu
terimleri, Yunan tapınaklarında tasvir edilen iki tanrının
isimlerinden almıştır. Yunan geleneğinde, Dionysus ve
Apollon'un düşman yada birbirine zıt güçler olarak ni­
telendirihnediği n i de söylemek gerekir. Fakat Nietzsche

1. Franco lspanyası'nda tek yasal sendika; dikey sendika olarak da bilinir.

ım r: ıı;.;ıı .mıı
,
 dikkat çeker; ve bunun sanatçının güzelliği ve mükeın­
melliği kültürün standart torınülleri üzerinden tan 1 1n­
larna arayışının kanıtı olduğunu ve bu yolla sanatçının
gerçekl iği idealize etme ve süslenıe amacı güttüğünü vur­
gular. Nietzsche, sanatçının böylesi uyumcu bir tutum
göstermesinin onu gerçek doğadan kopardığını, ve hatta
gerçekliğe direniş olarak algılanabileceğini belirtir: Apol­
lo bakış açısı, sadece doğaya aykırı değildir; aynı zaınan­
da hayata ve onun tüm bildirim lerine de karşıdır. Nietzs­
che'ye göre, sürekli bir denge, ölçülülük, sadelik ve düzen
hali, hayali ve kurmaca bir dünya görüşüne tekabül eder.
Onun düşüncesine göre, armoni, düzen ve müken1mel
simetri gibi prensipler, kaotik, düzensiz değişken doğada
asla baskın birer öğe değillerdir. Arnıoninin sürekliliği­
ne duyulan arzu, zayıflıktan yada gerçek hayata duyulan
korkudan ileri geli r.

Nietzsche'nin sanat anlayışı, sık sık onun yaşam felse­

fesiyle bağdaştırılır. Nietzsche,çoğu kez en yüksek hayırın

B elvedere Apollonu2

onların doğasında bir karşıtlık seznıiştir - ki bu, makul

görünüyor; çünkü bu iki tanrı neredeyse taban tabana zıt
kişilik özelliklerini vücuda getirmiştir. Apollo, şiir, sanat,
ınüzik, sağlık, ışık ve düzen tanrısıdır; ve genel olarak
dünyanın arınonisini sağlar. Kusursuz güzell iğin , irade­
nin, ilerlemenin, dengenin, barışın, akı lcılığın, n1antıklı
düşüncenin, ılımlılığın, önceden belirlenrniş kurallara
göre davranmanın sembolüdür. Apollo düşüncesi, Delp­ ....
,.....
"'
hi tapınaklarındaki ilkelerde net biçimde açıklanmıştır: ::ı
"'
>-
'Kanunlara uy: 'Bir ölümlü gibi düşün: 'Kendini kontrol ı::
.2
et: 'ötkeni kontrol et: 'Disipline sadık kal: 'Armoniyi ta­ cı
-

::::
kip et: Buna karşılık, Dionysus, vahşi doğanın tanrısı, �
::ı
..c:
erkeksi, bereketli güçlerin patronu, gösterişli yaşam tar­ u
u
C'!I
zının, şarabın, dinsel vecdin, anlamsızlığın, duyguların, cx:ı
ı:::
tutkunun, yaşam gücünün, içgüdülerin ve mantıksızlığın ::ı
ı:::
�o
......
sembolüdür. v
bD
c:
l'CI
�
Nietzsche, sanatçının sanatta Apollon akı m ı nı takip ..c:
u
·-

ederek, genelgeçer sanatsal prensiplere teslim olduğuna

2. Vatikan Müzesi'nde sergilenen Roma döneminden heykel; müzenin Belvedere salonunda bulunduğundan bu adla anılır. Sanatçısı kesin olarak
bilinmiyor, ancak l .ô.IV. yy:da yaşamış Yunanlı heykeltraş Leokhares'in olduğu sanılıyor.
3. Roma şarap tanrısı Bacchus' ü betim leyen M ichelangelo heykeli . Kesin olmamakla birlikte Roma'daki ilk dönemindeki sadece iki heykelinden
biridir.

mı
insan ha��tının kendisi olduğunu vurgu­
lamıştır. Ustelik bu biyolojik bir olgudur;
çünkü insan maddesel bir varlıktır. Ruhani
hayat, sadece bedensel hayatın bir yan ürü­
nüdür; ve bedenden ayrılmış bir ruhanilik
sadece zayıfların sığınacağı bir yerdir. Zayıf
insanların, ahlaka, kısıtlaınalara ve kanun­
lara ihtiyacı vardır; çünkü onlar hayatın
bütünlüğü içinde yaşayacak kadar güçlü
değ illerdir.

Bunun yanısıra, Nietzsche, insan zihni­

nin sürekli değişen bir gerçekliği kavraya­
mayacağına, çünkü gerçekliğin bir sistem
olmadığına dikkat çeker. Bu yüzden, insa­
noğlu, doğayı dizginlemek, yalınlaştırmak, Dionysus un başka bir görünümü
genelleştirmek, düzenlemek için gerçekliğe bir çerçeve
Şüphesiz ki, Nietzsche, hayatın dinamik olduğunu
yüklemeye çalışır.
varsayıyordu. Bir insanın sadece nasıl hayatta kalacağı nı
değil, aynı zamanda nasıl gelişeceğini de bilınesi gerekti ­
Buna bağlı olarak, Nietzsche, sanatçının bu organi­
ğine inanıyordu. Bilinçli olun1la, dünyanın direnişini kır­
�1 �, bir inin kendi gücünün büyüdüğünü h issetn1esi gibi
zasyon şemasını yok etmekten korkman1ası gerektiğine
inanır. Onun yerine, sanatçı, kısıtlamaların ve ahlaki dü­
fıkırlerı_ de savunuyordu. Ona göre b irey gerçeği o anki
zenin ötesinde durmalı, ideallerine sığınma arzusundan
haliyle kabul etmeli ve onu yapabileceği en iyi şekilde de­
kaçınmalı ve kendisini hayatın gücüne ve dinamiklerine
neyiınlemeliydi. Sanatın insanların kaderini etkileyebile­
açmal ıdır. Nietzsche, tekrar tekrar, hayatın gerçek özü­
ceğinden de kuşkusu yoktu. Sanat, insanları asilleştirebi­
nün sınırlamalardan ve kurallardan mahruın olduğunun
lirdi; yaşan1ın zorluklarına karşı bir deva, ya da o nlardan
ve bunun .�aroluşun ilk ve mutlak gerçeği olduğunun altı­
uzaklaşıp soluklann1a vesilesi olabilir; ya da bireye varo­
nı çizer. (Orneğin, tanrı ya da ahlak yerine). Ki, D ionysus
luş dramasıyla ve kaderiyle barışması için yardnn edebi­
düşüncesi, Nietzsche'nin doğa konseptiyle uyumludur.
lirdi. Sanat icra ederek, dünyayı dönüştürebiliriz; yada
Dionysus anlayışına göre, dünya tanımların ve sınırların
yeniden yaratılma sürecine dahil olabiliriz. Bu anlaında
ötesindedir. Dionysus'a tapınan kimseler, hayatın çalkan­
sanat, heın hayatlarımızda hem de dünya tarihinde kati
tılı akışının enerjisiyle birleşmişlerdir. Dionysus rotasını
bir etki yaratabilir.
takip eden sanatçı, sınırsız yaratıcılıkla ile karakterize
edilir; ahlakın ve kültürel kuralların sınırlarını zorlaınak­
Bu durum heın D ionysus hem de Apollon yoluyla
tan korkmaz; bunun yerine kendi doğasının ve dürtüle­
n1üınkündür. Apollon yolunu seçmek, ideal davranışlar
rinin sesini dinler. Bu ses, hakim kurallar, kanunlar ve
ve klasik güzellikle mükemmel bir dünya yaratma arzu­
eğilin1lerle ters düşebilir. Dionysus sanatı karakteristik
sunu geliştirmektir. D ionysus yolunu seçmek, hayatı ol­
olarak doğrulayıcı, baskın, n1antıksız olmasının yanısıra
duğu gibi tasdik etıneyi, korkuları ve karanlık yönleri de
dinamizm ve içsel gerilinllerle doludur. belirli bir filtre­
dahil hayat ı n getirdiği her şeyi tanımayı ve kabullen ıneye
den geçirilmeıniş, doğal dürtülerin değeri n i teyit eder.
gayret etn1ektir.
Dünyaya naiflikle, pembe gözlüklerle bakmaktan ziyade,
onu olduğu gibi kabul eder ve bilinmez bir kaderle bağ­
Her ne kadar Nietzsche, D ionysus tavrına özellikle
lanmaya itiraz etmez.
değer veriyor olsa da, onu güçlü ve yaratıcı olan her şeyin
kaynağı olarak görse de, toplumun en yüksek ürününün,
Hayatın büyüsü, hayatın ihtişan11na dair bir his ve
Dionysus ve Apollon değerlerini birleştiren yaratıcı deha
yaşama sevinci de karakteristiktir; insan hayatının fani­
olduğunu iddia etti. Bu yüzden, Apollon ve D ionysus
liği ve kırılganlığıyla,yıkıının gelişigüzelliğiyle uzlaşma
ruhları birbirine z.ıt gibi görünseler de, iş birliği yapma­
ihtiyacını ele alır. D ionysus doğasının sanatının, gerçek­ .
ları mün1kündür. Orneğin, Yunanlıların güzelliği sevdik­
ten de hayatın sesine kulak verdiğini söyleyebiliriz. Veya
lerini ve biçimin n1ükemmelliğini takdir ettiklerini kay­
kuntspedia.com sitesindeki bir Picasso eleştirmeninin
detnıiş, fakat bu sevginin içinde, tutkuların, dürtülerin,
etkili şekilde ortaya koyduğu gibi: "Dionysus, varoluşun
içgüdülerin oluşturduğu taşkın, şekilsiz bir akış yattığını
kalbindeki çıplak gerçeği temsil eder: Bütün kutupsallığı
söyler. Nietzsche'ye göre, Apollon ve Dionysus, işte o da­
ve antitezleri yok edip, dünyevi varoluşun kalbindeki kö­
hice sanat modelinde, Atina tragedyasında birleşiyordu.
kensel bütünlüğü açığa çıkaran bir 'fırtına·yı.
Bu da, ilk kitabının başlığıdır.
 Nietzsche için dahi, olağanüstü sanatçı, hayatın güçlü
yanlarını takip ederek sıradanlığın üzerinde yükselen biri
olduğu kadar, armoni ve güzellik fikirlerinden de yararla­
nan biri olacaktır. Var olan klişeleri yıkmaktan korkma­
dıkları gibi, var olan kültüre karşı bir tehlike olınaktan da
çekinmeyeceklerdir. Bunu aklınıızda tutarak, Figueres'l i 1
sanatçı Salvador Dalfnin, dehanın nıeydan okuına mer­
tebesine ulaştığı nı söyleyebilir miyiz?
Dali, Nietzscheci Dahi
"Nietzscheci Dionysus, bana, her yerde sabırlı bir mürebbi­
ye gibi eşlik ettf' Bir Dahinin Güncesi, syf 2 1 .
"Dionysus bir Areopagite5 olduğundan, Batıdaki hiçkim­
se, ne Leonardo Da Vinci, ne Paracelsus, ne Goethe ne de
Nietzsche, kainatla Dali kadar paylaşım içinde değildi. İn­
sani yaratım sürecine erişim izni vermek, kozmik ve sosyal
yaşamı beslemek sanatçının en önemli rolüdür.'' Georges
Mathieu6, Bir Dahinin Güncesi'nde yer alan mektubun­
dan, syf 1 71.
Filozofı dünyasında Nietzsche, başınabuyruk olarak
kabul edilirdi; ki trajik şekilde, sonunda, akıl sağlığını
yitirdi. Benzer şekilde, sanat dünyasında, Salvador Dali,
sorunlu ve egzantrik bir sanatçı olarak görülüyordu.
Dali, Bir Dahinin Güncesf'nde tekrar tekrar Nietzsc­
he'ye atıf yapar. Şüphesiz ki, okuyucular, Katalan sanatçı­
nın Nietzsche'nin filozofisinden ve karakterinden büyü­
lendiği izlenimini edineceklerdir. Alman filozofla bağını
göstermek için bıyığını bile uzatmıştı.(bknz. makalenin
başındaki alıntı)
Dali günlüğünde, Nietzsche'nin 'Böyle Buyurdu Zer­
düşt'( 1 883) adlı eserinin kendisini ateiznıe ve Hristiyan
erdemlerini reddetmeye yönlendirdiğinin, anti-sosyal iç­
güdüsünün ve ailesiz olma duygusunun gelişn1esine kat­
kıda bulunduğunun altını çizer. Görünen o ki, Dali için,
ailesindendışlanmasından önceki dört yıl, aşın psikolojik
yıkım yaşadığı bir evreydi: "Bana göre, o yıllar gerçekten
Nietzscheci'ydi:' (syf 1 8). Dali'nin Nietzsche'nin filozofl­
sine hayranlığı o kadar büyüktü ki, kendisini ''Akıldışının
Nietzsche'si" (syf23) olarak tanımlıyordu. Aynı zamanda,
günlüğünün başlığı, sanatçının sadece Alman filozofun
tanımına göre dahi olnıayı amaçladığını değil, gerçekten
de öyle olduğunu hissettiğini gösterir." Günün birinde,
insanlar çalışınalarıınla ilgilenıneye mecbur olacaklar."
(syf 43) yada "Beyni n1 , yeniden nornıale dönüyor; buna
rağınen, ben hala bir dahiyim." (syfl 86)
4. Alt Emporda bölgesinin başkentidir. lspanya'nın Katalonya özerk bölgesindeki Girona iline bağlıdır.
5. Antik Atina'da Areopagus yargıçlar konseyinin bir üyesi
6 . Fransız soyut ressam ve sanat teorisyeni.
Bununla birlikte, Dalfnin Nietzsche'yle bir bağıntısı
olduğunu iddia ederek, ne ima etmek istediğini tam ola­
rak saptamak zordur. Nietzsche'nin fllozofisi n i gerçekten
sahipleniyor muydu? Daha doğrusu, Sanatçının olağan­
dışı davranınasının sebebi heyecan ve kapsamlı reklam
istemesi nliydi? Kendisinin çılgın ve tuhaf biri olduğu te­
zini haklı çıkarması, doğuştan gelen Dionist bir dürtüden
ve bundan doğan filozofik bir uzlaşımdan ziyade, sadece
finansal sebeplerden mi kaynaklanıyordu?
Bu soruların nasıl yanıtlandığına bakmayarak da,
Nietzsche'nin düşüncelerinin ve fikirlerinin sanatçının
sevdiği ve dahil olduğu akım olan Sürrealizmin tenıel
nosyonlarıyla tam olarak bağdaştığını söyleyebiliriz. Sür­
realizmin belli başlı fikirlerinden biri de, içsel algıların
görsel olarak dışavurulınasıdır. Bu stili benimsemiş sa­
natçılar, mantıksal gerçeklik algısını rahatsız edici resi ın­
ler yaratmaya çalışırlar. Bilinç ve rüya, fantazi ve halüsi­
nasyon arasındaki sınırı geçtiklerinden dolayı görüntüler
çoğunlukla grotesk, rasyonellikten tamamiyle uzaklaşnıa
şeklindedir.
Dali'nin resimlerine ve heykellerine bakarken, sanat­
çının düşünce deneylerine dahi l olduğumuzu görebiliriz.
Onun şaşılası çalışmaları, rüyavari manzaralar ve de­
formasyonlar, şüphesiz ki realizmle bağdaşmaz; bunlar,
erotik ve hatta şehvani konulardır. Onun çalışmalarında,
çoğunlukla şeytani olanın övüldüğünü de hissederiz: Yı­
kım, biçimsizlik, çirkinlik. Devriın, gaddarlık, şiddet, iş­
kence, cinsel sapkınlık, yıkıcılık gibi temalara yer verilir.
Şüphesiz ki, Salvador Dali'nin sanatı klasik güzellik anla­
yışından ayrılır. Bu bağlamda, Dali'nin genellikle Apollon
topluluğundan kaynaklanan akademik sanattan -ki bu
insan benliğinin düzen arzusunu ve rasyonaliteyi tenısil
eder- uzaklaştığını ve Dionysus görüşüne yaklaştığını
söyleyebiliriz. Dalfnin de dile getirdiği gibi: "Bu, antik
Yunan'ın en büyük öğretisiydi; ve i lk kez Fredrich Nietz­
sche tarafından açığa çıkarıldı. Çünkü eğer Apollon ru­
hunun Yunanistan'da en yüksek evrensel seviyeye ulaştığı
doğruysa, D ionysus ruhunun tüm öfkeyi ve taşkın lığı ge­
ride bıraktığı da o derece doğrudur." (syf 1 02). Dali, kuş­
kusuz, Sürrealizmin üstadı ve Dionysus fikrinin takipçi­
siydi: "Hayatım, bugün olduğu haJine-zahitlik ve fazilet
örneğine- bürünmeden önce, sadece üç dakika için bile
olsa, uykudaki biri gibi, Dionist rüyanın son kırıntılarını
sürdürmek için çırpındın1, çok şekilli sapkınlığın hayali
sürrealizmine sadık kalmak istedim" (syf 2 1 )
Dali'nin " Belleğin Aznıinin Dağılış(( 1 954) tablosunu
yayınlayan 1 998 Philosophy Now kapağı.
ıtm;11mtiı mı
..
 naliteye boyun eğecektin1; ya
da tam tersini yapacaktım;
'akıldışılığın fethi' için sa­
vaşacaktıın. Bu arada, arka­
daşlarım, Nietzsche de dahil,
irrasyonalitenin kendilerini
bozguna uğratınasına izin
verdiler. Birçokları gibi o
romantik zayıflık karşısında
yenik düştüler." (syfl 9)
Dali'nin Nietzsche'ye
benzemek için bıyık uzat­
tığı hatı rl anabilir; ancak;
ondan ayırt edilmek istedi­
ğinden, farklı bir şekil ver­
ınişti: "önemli olan, benim
anti-Nietzscheci bıyığımın
hala Bourgos Katedrali'nin
kuleleri gibi cenneti işaret et­
n1esidir:' (syf 43)

Dali, Nietzsche'ni n fi­

kirlerindeki zayıflığın akıl
sağlığını yitirmesinden kay­
naklandığına ikna olmuş­
tu. Sanatçı, aynı zamanda,
kendisinin de bir çeşit akıl
hastalığından nnızdarip ol­
duğunun sanılmasından
endişe ediyordu. Bildiğimiz
gibi, akıl hastalığı ve sanat­
sal deha arasındaki çizgi ol­
dukça ince. Dali'nin de bunu
bildiğini günlüğüne yaz­
dıklarından görebiliyoruz:
"Nietzsche her zaman zayıf
karakterli biri olmuştu; bu
dünyada en gerekli şeyin de-
Dalı, dünyayı algılamak için 'paranoyak kritik dev­ lirınemek olduğu bir zaınanda
rim' olarak tanımladığı benzersiz bir yol geliştirdi. Bu­ delirecek kadar düşüncesizleşınişti; deli bir adamla be­
nun çılgın fenonıenlerin yorumsal birlikteliğine dayanan nim aramdaki tek fark, ben deli değilin1 ! " (syf 1 7)
irrasyonel bilgiyi üretn1enin doğal yolu olduğunu iddia
etti. Yine de, onun metodu, açıkça, hem Sürrealizmin te­ Dali, sanatı vasıtasıyla, Dionysus'un karınaşa ve geri­
mel düşüncelerine, hem de Nietzscheci D ionysus sanatı liıninin, Apollo'nun düzeni ve aklıselimliğini her zan1an
kavramına atıfta bulunuyordu. Bununla birlikte, Dalı, istila edebileceğini, güzelliğin her zan1an orantısızlıkla
Nietzsche'nin fikirlerine açıkça hayran olmasına rağmen, bozulabileceğini ve duyguların ınantıklı anlayışının iç­
Alman filozofun her düşüncesini eleştirn1eden kabul et­ güdülerle, ve hatta delilikle zayıflatılabileceğini gösterdi.
tiğini varsayaınayız. Örneğin, Nietzsche'nin oluşturdu­
ğu kavraınların 'roınantik irrasyonalizın' ile 'kirlenm iş' Bu yolla Dali, Nietzsche'nin sanattaki en büyük başa­
olmasını onaylamıyordu: "Ben, takıntılı rasyonalist, ne rının Dionysus ve Apollon unsurlarının sentezinde veya
istediğimi bilen tek kişi bendim. Kendi iyiliği için, diğer­ en azından aralarındaki karşılaşınada yattığı fikrini so­
lerinin deneyimlediği narsist ve pasif akıldışılığa, irrasyo- mutlaştırınış oldu.
 HABER VE DUYURULAR

Libido D ergisi nin 1 9. sayısı raflarda! "WHhelm Reich ve Cinsel Devrim " kapak ko­
'

nusuyla Sovyetler Birliği nde psikanaliz kuramının gelişimi ve infazı işleniyor. Cin­
sellik. aşk. devrim ve otorite konularını bir araya getiren Libido Dergisi'nin 1 9. sayısı
tüm kitabe vleri ve D&R bayilerinde . . .
İÇİNDEKİLER: Wilhelm Reich ve Cinsel Devrim - Yazan: Marie Louise Berneri
Psikanaliz ve Komünizm -Yazan: Christfried Tögel
Freudyenizm ve Marksizm Hakkında Mektup/ann Değiş Tokuşu -il - Frank Brenner
Freudyenizm ve Marksizm Üzerine . . .
Cesur Bir Düşünce üzerine Bir Yorum: Sovyetler Birliği 'nde Psikanaliz
Cinsel İlişkinin Yazımının İmkansız/ığı ve İkameleri - Pınar Arslantürk
Aşk üstüne: ''Aşkın Tarihi"nden Notlar - Banş Korkmaz I Güzellik Algısı - Şevval Şen

i l . Lacan Sem pozy u m u

Tarih: 2 - 3 Nisan 20 1 6
Yer: Kültür ve Kongre Merkezi - O D TÜ

il. Lacan Sempozyumu bu ytl Ankara 'da Orta Doğu Teknik Üniversitesi'nde ger­
çekleşecek. Yurt içinden ve yurt dışından Lacan uzmanlarının konuşmacı olarak
katılacağı sempozyum iki gün sürecek. Sempozyum un program ına
a k a d e m i . d u s u n b i l.com adresinde ulaşabilirsiniz.
Kayıt yapmak ve detaylı bilgiye ulaşmak için de yine b u adresi kul/anabilirsiniz.

1. P s i k a n a l i z Sem p o zy u m u "Aşk ve C i n s e l l i k "

1 4- 1 5 Mayıs 20 1 6 - Ankara
Yer: Demonti Otel
akademi. dusunbil. com

Birincisi düzenlenecek olan Psikanaliz Sempozyumu ;nun teması Aşk ve cinsellik

olacak. Sempozyuma katılmak ve detaylı bilgi almak için a ka d e m i . d us u n b i l . com
adresini ziyaret edebilirsiniz. . .

Aristoteles Sempozyumu - A n kara

1 8- 1 9 Haziran 20 1 6
Yer: Demonti Otel
akademi. dusunbil. com

UNESCO Genel KuruluJ Yunan filozofu Aristoteles 'in 2400. doğum yılı olan 20 1 6
yılını Aristoteles yılı ilan etti. Bizler de Düşün bil Akademi olarak bu yıl Aristoteles
Sempozyumu yapma kararı aldık. Sempozyuma katılmak ve detaylı bilgi almak
için akadem i . d u s u n b i l .com adresini ziyaret edebilirsiniz. . .
 Negatif Divaıektik
Yazar: Theodor w. Adorno
çevirmen: şevda öztürk
Yavınevi : Metis Yavıncılık
Yirn1inci yüzyıl felsefesinin zirve ki­
taplarından Negatif Diyalektik, ka­
Jeıne alınışının 50. yıldönüınünde
Şeyda Öztürk'ün müthiş en1ek ürünü
çevirisiyle nihayet Türkçede.
Adorno kitabın an1acını şöyle ifade
ediyor: "' Negatif Diyalektik' tabiri,
geleneği ihlal eder. Diyalektik, daha Platon'da bile, bir düşün­
ıne anıcı olan oluınsuzlarna aracılığıyla olumlu bir şey üretıne
amacı taşırdı; sonraları bu oluınluluk 'olumsuzJanıanın olun1-
Tractaıus logico-Philosophicus
Yazar: ludwig Wittgensıein
Yavıneui : Metis Yavıne1lık
"Bu kitabı belki de bir tek, içinde
dilegelen düşünceleri-ya da benzer
düşünceleri-kendisi de zaten bir kez
düşünınüş birisi anlayacak -Bir öğ­
retici kitap değil, böylece. Anlayarak
okuyan tek bir kişiye zevk verebilirse,
aınacına ulaşmış olacak.
Kitap felsefe sorunlarını ele alıyor ve-
san1yoruın-gösteriyor ki, bu sorunla­
rın soru olarak ortaya çıkınaJarı, dilin1izin nrnntığının yanlış
anlaşılnrnsına dayanu. Kitabın bütün anlarnı, şuna benzer bir
sözde toplanabilir : Söylenebilir ne varsa, açık söylenebilir ;

suzlanması' tanıınında kısa ve kesin ifadesini bul ınuştur. Bu
kitap belirleniınden ödün vern1eden diyalektiği bu oluınlayıcı
esastan kurtarınayı aınaçlaınaktadır''. Kitabın giriş bölüınünde
felsefi deneyim kavraını açıınlanırken, birinci bölüın, Alınan­
yaöa hüküın süren ontolojinin duruınunu ele alıyor. Üçüncü
bölüındeyse "negatif diyalektik nıodelleri" ayrıntılı olarak ge­
liştiriliyor.
üzerine konuşulamayan konusunda da susn1alı.
Kitap böylece, düşünmeye bir sınır çizmek istiyor, ya da, daha
çok-düşünmeye değil, düşüncelerin diJegetirilişine : Çünkü
düşünnıeye bir sınır çizn1ek için, bu sınırın iki yanını da düşü­
nebilınen1iz gerekirdi (yani düşünühneye elvermeyeni düşüne­
bihnemiz gerekirdi).
Sınır, öyleyse, yalnızca dilin içinde çizilebilecektir, ve sınırın
ötesinde kalan da, düpedüz saçn1a olacaktır.'1 -Ludwig Witt­
genstein.

DERGİ KAPAK KONUSU DUYURULAR!

DÜŞÜNBİL DERGİSİ 20 1 6 YILI KAPAK KONULA RI LİBİDO DERGİSİ 20 1 6 YILI KAPAK KONULARI

Düşünbil Sayı 53, (Mayıs - Haziran)
Kapak Konusu "Michel Foucaulf'
Makale Son Gönderim Tarihi:
1 Nisan 20 1 6
Düşünbil Sayı 54, (Temnıuz - Ağustos)
Kapak Konusu C(Ludwig Wittgenstein,,
Makale Son Gönderim Tarihi:
1 Haziran 20 1 6
Düşünbil Sayı 55, (Eylül-Ekim)
Kapak Konusu "Martin Heidegger
Makale Son Gönderim Tarihi:
1 Ağustos 201 6
Düşünbil Sayı 56, ( Kasım-Aralık)
Kapak Konusu "Georg Wilhelm Friedrich Hegel ((
Makale Son Gönderim Tarihi:
1 Ekin1 20 1 6
Libido Dergisi Sayı 20 (Nisan- Mayıs)
Kapak Konusu "Melanie Klein ve Nesne İlşkilert
Makale Son Gönderim Tarihi: 1 Mart 2016
Libido Dergisi Sayı 2 1 (Haziran-Temmuz)
Kapak Konusu "Heinz Kohut ve Kendilik Psikolojisi"
Makale Son Gönderiın Tarihi: 1 Mayıs 20 1 6
Libido Dergisi Sayı 22 (Ağustos-Eylül)
Kapak Konusu "Erich Fronım ve Sevgi ve Şiddetin
Kökeni"
u Makale Son Gönderim Tarihi: 1 Temnıuz 20 1 6
Libido Dergisi Sayı 23 (Ekim-Kasını)
Kapak Konusu "Slavoj Zizek ve Felsefen
Makale Son Gönderim Tarihi: 1 Eylül 20 1 6
Libido Dergisi Sayı 24 (Aralık-Ocak)
,
Kapak Konusu ''A.nna Freud ve Freud Sonrası Psikanaliz ,
Makale Son Gönderinı Tarihi: 1 Kasıın 201 6