Azərbaycan məktəbi | Azerbaijan Journal of Educational Studies | 2021.

N1

ÜMUMTƏHSİL MƏKTƏBLƏRİNİN
VII SİNİFLƏRİNDƏ FİZİKA FƏNNİ ÜZRƏ
ONLAYN TƏDRİSİN XÜSUSİYYƏTLƏRİ

QALİB ŞƏRİFOV
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti, Fizikanın tədrisi texnologiyası
kafedrasının dosenti, fizika üzrə fəlsəfə doktoru. E-mail: galib_sharifov@mail.ru
https://orcid.org/0000-0001-9836-0618

LƏMAN İSMAYILOVA
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin magistrantı.
E-mail: ismayilovalman63@gmail.com
https://orcid.org/0000-0002-6647-9793

Məqaləyə istinad: ANNOTASİYA

Şərifov Q., İsmayılova L. (2021).
Ümumtəhsil məktəblərinin VII
siniflərində fizika fənni üzrə onlayn
tədrisin xüsusiyyətləri. Azərbaycan
məktəbi. Ns 1 (694), səh. 35-45
2019-cu ildən bütün dünyada olduğu kimi Azərbaycanda da COVİD-
19 virusunun yayılması təhlükəsinin artması ilə əlaqədar insanların
həyat tərzi əhəmiyyətli dəyişikliklərə məruz qalmışdır. Bu dəyişikliklər
təhsil sahəsində də özünü büruzə verdi, bütün ümumtəhsil müəs­
sisələrində ənənəvi təhsil formasından onlayn (məsafədən) tədrisə
keçildi. Bu səbəbdən də bir sıra fənlərin, o cümlədən fizika fənninin
tədrisində ciddi problemlər yarandı. Xüsusilə aşağı siniflərdə fizika
fənninə aid bilik və bacarıqların aşılanması üçün yeni texnoloji
yanaşmanın əhəmiyyəti artdı. Ən aktual məsələ onlayn platforma
vasitəsilə fizika fənni üzrə biliklərin sistemli şəkildə mənimsənilməsi
oldu. Məqalədə VII sinifdə fizikanın onlayn tədrisinin çətinlikləri və
onları aradan qaldırmaq üçün müxtəlif yollar nəzərdən keçirilir. VII
sinifdə "Hərəkətin qrafik təsviri" mövzusunda 7E modeli əsasında on­
layn dərs nümunəsi verilir və dərsin bütün mərhələləri ətraflı təsvir
edilir. Qeyd olunur ki, Microsoft Teams proqramının imkanlarından
istifadə edərək, virtual laboratoriyaların və kompüter modellərinin
istifadəsi ilə dərsin keyfiyyətini xeyli artırmaq mümkündür. Bu, VII sinif
şagirdləri üçün onlayn təhsilalma forması vasitəsilə qavranılması və
təlim nəticələrinin yerinə yetirilməsi çətin olan fizika mövzularında
modellərin didaktik məqsədlərinin düzgün tətbiqindən çox asılıdır.

Açar sözlər: Pandemiya, fizikanın tədrisi, hərəkətin qrafik təsviri, VII

Məqalə tarixçəsi
Göndərilib: 1703.2021 sinif, 7E modeli, virtual təcrübələr.
Qəbul edilib: 30.03.2021

http://as-journal.edu.az 35
Azərbaycan məktəbi | Azerbaijan Journal of Educational Studies | 2021. N1

THE PECULİARİTY OF ONLINE PHYSİCS

TEACHİNG İN VII GRADES OF SECONDARY
SCHOOLS

GALİB SHARİFOV
Azerbaijan State Pedagogical University, Associate Professor (Physics
Teaching Technology), PhD in Physics. E-mail: galib_sharifov@mail.ru
https://orcid.org/0000-0001-9836-0618

LAMAN İSMAYİLOVA
Azerbaijan State Pedagogical University, Master (Physics Teaching
Technology). E-mail: ismayilovalman63@gmail.com
https://orcid.org/0000-0002-6647-9793

To cite this article: ABSTRACT

Sharifov G., Ismayilova L. (2021).
The peculiarity of online physics
teaching in VII grades of secondary
schools. Azerbaijan Journal of
Educational Studies. Vol. 694,
Issue I, pp. 35-45
Since 2019, people's lifestyle has undergone significant changes re-
garding the spread of the COVID-19 virus in Azerbaijan, as in the rest
of the world. Also, these changes have manifested themselves in ed-
ucation, and as a result, the educational process in general education
institutions has become online. Therefore, it appeared severe problems
in teaching several subjects, including physics. The importance of a
new technological approach to acquiring knowledge and physics
skills, especially in the lower secondary classes, has increased. The
most urgent issue was the systematic mastering of knowledge in
physics through the online platform. The article reviews the difficulties
of online physics teaching in the VII grade and various ways to over-
come them. It is shown an example of an online lesson on the topic
"Graphic description of motion" in VII grade based on the 7E model,
and all stages of the lesson are described in detail. It is noted that it is
possible to improve the lesson's quality using virtual laboratories and
com puter models using Microsoft Teams capabilities. This fact is
highly dependent on the correct application of models' didactic ob-
jectives through online learning for VII grade students in physics
topics which are considered challenging to understand and difficult
to achieve learning outcomes.

Keywords: Pandemic, physics teaching, graphic description of motion,

Article history
Received: 1703.2021 VII grade, 7E model, virtual experiments.
Accepted: 30.03.2021

36 http://as-journal.edu.az
 Ümumtəhsil məktəblərinin VII siniflərində fizika fənni üzrə onlayn tədrisin xüsusiyyətləri
GİRİŞ
Yeni tip COVİD-19 pandemiyası insanların n or­
mal yaşam asını təm in edən bütün sah ələrə, o
cüm lədən təhsil sistem inə ciddi təsir göstərdi.
Pandem iya və onun yaratdığı problem lər bütün
d ü n yad a təh sil m ü ə ss isə lə rin in fəaliy yətin in
dayandırılmasına səbəb oldu. Yaranmış vəziyyətdən
az zərərlə çıxm aq üçün Təhsil Nazirliyi bir sıra
təd b irlər gördü: təhsilin fasiləsizliyini və davam ­
lılığını təmin etm ək məqsədilə teledərslərin təşkili
işlərinə başlandı, m əktəblərdə ənənəvi sistem dən
onlayn təd ris sistem inə keçildi.
Pan dem iya d öv rü n d ə ü m u m təhsil m ü ə ssi­
sələrində bir çox fənlərin, o cüm lədən fizikanın
tədrisində m üəyyən p roblem lər m eydana çıxdı.
Bu problem lər fizika üzrə onlayn (m əsafədən]
tədrisin sistemli h əyata keçirilm əsi zam anı daha
aydın görünür. Əsas səbəblərdən biri kimi 2 0 0 8 -
ci ildən ölkəmizin üm um təhsil m üəssisələrində
bütün fənlərin kurikulum əsasında tədris olun­
m asına baxm ayaraq, yeni p roqram üzrə onlayn
tədris mexanizminin hazırlanmamasını qeyd etmək
olar. M əsələn, VII sinifdə fizikanın “M exanika”
b ölm əsinə aid bütün qanun və qanunauyğun­
luqların tədrisi bu bölm əyə aid biliklərin tam m ə ­
nim sənilm əsində çətinliklərin olması ehtimalını
artırır. Ona görə də bu fənnin həmin sinifdə onlayn
tədris modelinin hazırlanm ası, şagirdlərin tədris
p rosesində bilik və praktik bacarıq lara yiyələn­
m əsinin m exanizm ini m ü əyyən ləşd irm ək əsas
h əd əf olmalıdır.
Cədvəl 1 Onlayn tədrisin üstünlükləri və çatışmazlıqları
Onlayn təhsilin üstünlükləri
• Nəqliyyat xərclərinin azaldılması və ya tamamilə olmaması;
• Zamana qənaət;
• Evdə təhsil almaq imkanı;
• Əlavə tədris materiallarını daha dərindən öyrənmə imkanı;
• Tədris materiallarını müstəqil öyrənmə bacarıqlarının
inkişafı;
• Kompüterdə işləmək bacarığı;
• Maddi təminatından asılı olmayaraq, insanların bərabər
təhsil alması üçün şəraitin yaradılması;
• Asudə vaxtlarda evdə oxuma imkanı.
MATERİALLAR VƏ METODLAR
M əsafədən təd ris zam anı xüsusi təhsil plat­
form alarının köməyi ilə dərsi virtual olaraq fəal
təlim in qruplarla iş, cü tlərlə iş və kollektiv iş
form alarından istifadə etm əklə daha yaxşı təşkil
etm ək olar. Onlayn platform alarda qruplarla iş
və cütlərlə iş form alarından istifadə imkanlarının
geniş olm asın a b axm ayaraq , m üəllim lərin ək­
səriyyəti kollektiv iş form asına üstünlük verirlər.
Bunu kurikulum üzrə m əsafədən təd ris m exa­
nizm inin h azırlan m am ası ilə izah etm ək olar.
Onlayn təhsilalm a form asın d a m üəyyən m əh ­
dudiyyətlər olsa da, onun bir çox əlverişli cəhətləri
də mövcuddur. Cədvəl 1-də bu üstünlüklər və
çatışm azlıqlar qeyd olunur.
Göründüyü kimi, onlayn təhsilin ça tışm a z ­
lıqlarından biri tədris prosesi zam anı şagirdlərə
praktik b acarıq ların aşılanm asının çətinliyidir.
Azərbaycanın təhsil sistem inin dünya təhsilinə
inteqrasiyası çərçivəsində bir çox inkişaf etm iş
ölkələrdə olduğu kimi A zərbaycanın üm um təhsil
m ü əssisələrində də fizikanın praktik tərəflərin ə
daha çox üstünlük verilir, həyati b acarıq lar və
v ə rd iş lə rə xü su si d iq q ət yetirilir. Fizika fənn
kurikulumu dərslik və d ərs vəsaitlərinin, m ulti­
m edia və digər təd ris m ateriallarının planlaş-
dırılm asının, təlim üsullarının m ü əyyən ləşd i-
rilm əsinin əsasını təşkil edir. Bu təhsil sənədində
təlim strategiyaları və qiym ətləndirm ə m əsələləri
də öz əksini tapır. Fizika fənn kurikulum unda
Onlayn təhsilin çatışmazlıqları
• Şagirdlər və müəllimlər arasında canlı ünsiyyətin
olmaması;
• Təhsilalanların müəyyən texniki problemlərlə
qarşılaşması;
• Şagirdlərin təhsil səviyyəsində və peşəkar
təcrübəsində fərdi xüsusiyyətlərinin nəzərə
alınmasına imkan verməməsi;
• İnternetin zəif olması səbəbi ilə bir ailədən bir neçə
uşağın eyni vaxtda dərslərə qoşula bilməməsi;
• Praktik məşğələlərdə yaranan çatışmazlıqlar.
http://as-journal.edu.az 37
Qalib Şərifov, Ləman İsmayılova

Cədvəl 2 VII sinif məzmun xətləri üzrə əsas və alt standartlar

1. Fiziki hadisələr, 2. Maddə və sahə, qarşılıqlı təsir, əlaqəli 3. Eksperimental fizika və müasir
qanunauyğunluqlar, qanunlar sistemlər həyat

1.1. Fiziki hadisələrə dair bilik və 2.1. Materiyanın formasına dair bilik və 3.1. Təcrübələr aparır, nəticələri təqdim
bacarıqlar nümayiş etdirir. bacarıqlar nümayiş etdirir. edir.

1.1.1. Mexaniki hadisələri və onların 2.1.1. Qravitasiya sahəsini xarakterizə edən 3.1.1. Mexaniki hadisələrə dair cihaz və
başvermə səbəblərini şərh edir. kəmiyyətləri izah edir. avadanlıqlardan istifadə edir.

1.1.2. Mexaniki hərəkətə aid 2.1.2. Qravitasiya sahəsinə dair məsələlər həll 3.1.2. Mexaniki hadisələrə uyğun fiziki
məsələlər qurur. edir. kəmiyyətləri ölçür, hesablamalar aparır.

1.1.3. Mexaniki hərəkəti 2.1.3. Maddələri mexaniki xassələrinə görə 3.2. Müasir həyatın inkişafında fizika
əlamətlərinə görə şərh edir. fərqləndirir. elminin rolunu mənimsədiyini nümayiş
etdirir.

1.1.4. Mexaniki hərəkətə dair 2.1.4. Maddələrin mexaniki xassələrinə dair 3.2.1. Texnika və istehsalatda istifadə
müşahidələrini ümumiləşdirib məsələlər həll edir. olunan sadə mexaniki qurğuların iş
təqdim edir. prinsiplərini izah edir.

2.2.Təbiətdəki əlaqəli sistemlərdə qarşılıqlı təsiri 3.2.2. Mexaniki qurğuların

mənimsədiyini nümayiş etdirir. yaradılmasında və inkişafında fizika
elminin rolunu izah edir.

2.2.1. Təbiətdəki əlaqəli sistemlərdə qravitasiya

qarşılıqlı təsirinin rolunu izah edir.

2.2.2. Ağırlıq, çəki, elastiklik və sürtünmə

qüvvələrini fərqləndirir.

2.2.3. Təbiət qüvvələrinə (ağırlıq, çəki, sürtünmə,

elastiklik) aid məsələlər qurur və həll edir.

üm um i o rta təhsil səviyyəsinin VII sinfi üçün
m əzm un xətləri üzrə əsas və alt standartlar cədvəl
2 -d ə verilmişdir.
Göründüyü kimi, VII sinifdə fizikanın “Mexanika”
bölm əsində əsas anlayışlar, qanunauyğunluqlar,
qanunlar və praktik bacarıqların aşılanm ası öz
əksini tapır. Bu b ölm ən in o n lay n tə d ris in d ə
şagirdlərin fənnə olan m otivasiyasını artırm aq
m əqsədilə m üxtəlif virtual təcrü b ələrd ən istifadə
etm ək məqsədəuyğun hesab olunur. Ümumiyyətlə,
fizikanın tədrisində virtual təcrü b ələrin didaktik
m ə q səd lərə gö rə düzgün istifadəsi bu fənnin
şagirdlər tərəfindən m ənim sənilm əsində böyük
rol oyn ayır (Potkonjak, 2 0 1 6 ; Juskaite, 2 0 1 9 ;
Rani, 2 0 1 9 ; Şərifov, 2 0 1 9 ; Sharifov, 2 0 2 0 ].
VII siniflərdə fizikaya aid m övzuların tədrisini
dünyada çox geniş yayılmış 7E modeli əsasında
aparm aq olar. 5E modelinin daha təkmilləşdirilmiş
fo rm ası olan bu m odel ilk dəfə 2 0 0 3 - c ü ildə
am erikalı pedaqoq A rtur Elsenkraft tərəfindən
irəli sürülüb. Bir çox pedaqoji tədqiqatçılar (Açışlı
e t al, 2 0 1 1 ; Demirezen & Yagbasan, 2 0 1 3 ; Karagöz
& Saka, 2 0 1 5 ; Balta & Sarac, 2 0 1 6 ; Srisaw an e t al,
2 0 1 7 ; Turgut e t al, 2 0 1 7 ; Sarac & Devrim, 2 0 1 7 ;
Şarifov, 2 0 2 0 ] tərəfindən aparılan araşd ırm alar
nəticəsində müəyyən olunmuşdur ki, 7E modelinin

38 Azərbaycan məktəbi. 2021. Nsi

 Ümumtəhsil məktəblərinin VII siniflərində fizika fənni üzrə onlayn tədrisin xüsusiyyətləri
əsasında keçirilən fizika dərsləri şagird lərə bu
fənn ü zrə bilik və b acarıq ların aşılanm asında,
habelə onların əldə etdiyi yeni biliklərin həyatla
əlaqələndirilm əsində çox böyük əhəm iyyət kəsb
edir. Bu m odelə görə dərs 7 m ərhələdən ibarətdir
və h ər m ərhələnin ilk hərfi ingilis dilində E hərfi
ilə başlayır:
1. Yadasalm a (Elicit);
2. Cəlbetmə, m araq oyatm a (Engage);
3. Tədqiqat (Explore);
4. İzahat (Explain);
5. Təkm illəşdirm ə (Elaborate);
6. D əyərləndirm ə (Evaluate);
7. G enişləndirmə (Extend) (Eisenkraft, 2 0 0 3 ].
Onlayn təhsil zamanı dərsin bu model əsasında
tədris aparılm ası böyük m araq doğurur və eyni
zam anda fizika müəllim indən inform asiya-kom ­
m unikasiya texnologiyaları (İKT) ü zrə yüksək
peşəkarlıq tələb edir. Burada fizika müəlliminin
İKT üzrə kom petensiyasını xüsusi vurğulam aq
olar. Belə ki, pandem iya dönəm ində bütün m ək­
təb lər d ərsləri in tern etd ə M icrosoft Team s və
Zoom platform aları üzərindən həyata keçirirlər.
Am m a təəssü f ki, hələ də bəzi fizika müəllim ləri
Team s-dən sad əcə görüntü y aratm aq m əqsədilə
istifadə edir və ən yaxşı halda d ərs cədvəlini
izləməyi hədəfləyirlər. Teams proqramının qruplar
üzrə d ərs keçm ək, elektron lövhədən şagirdlərlə
birlikdə istifadə etmək, tapşırıqların və ya testlərin
onlayn tərtib edilərək şagirdlərə çatdırılm ası ilə
bağlı üstünlükləri b arəd ə isə m əlum atsızdırlar.
Fizikanın onlayn tədrisi zam anı digər problemli
m əqam - virtual sinfin idarə edilməsidir. Şagird­
lərin hadisələrlə bağlı fikirlərini nizamlı dinləmək,
qeyri-işgüzar səs-küyü aradan qaldırm aq m üəl­
lim dən böyük səbir, sistemlilik, səmimilik tələb
edir.
Müasir, innovativ müəllim şagirdləri məntiqi,
tənqidi, yaradıcı təfəkkür əm əliyyatlarına sövq
etm əlidir (Şərifov, 2 0 1 7 ] . Onlayn tədris zam anı
müəllimin analogiyalardan, virtual təcrü b ələrd ən
və bir çox kom püter m odellərindən geniş istifadə
e tm ək im kanı yaran ır. Lakin b ü tü n b u n ların
istifadəsinin dəqiq didaktik məqsədlərini bilmədən,
sad əcə “m araqlı olsun deyə” hazırlam aq düzgün
hesab edilmir. Bu baxım dan, VII sinifdə fizikadan
bir d ərs nüm unəsinin 7E modeli əsasında onlayn
form ada tədrisinin detallarını araşdırm ağı daha
çox m əqsədəuyğun hesab edirik.
N ü m u n ə . VII sinifdə "Hərəkətin qrafik təsviri"
mövzusu. Bu m övzu üzrə alt stan d artlar və həmin
stan d artlar üzrə təlim nəticələri aşağıdakı kimidir
(Murquzov, 2 0 1 8 ] :
Alt STANDARTLAR
1 .1 .3 . Mexaniki h ərək əti əlam ətlərin ə görə
şərh edir.
Təlim NƏTİCƏLƏRİ
• Düzxətli b ə ra b ə rsü rə tli və dəyişən sü rətli
h ərək ətləri qrafik təsvir edir.
• Düzxətli b ə ra b ə rsü rə tli və dəyişən sü rətli
h ərək ətlərə dair kəm iyyət və keyfiyyət xarakterli
sadə qrafik m əsələlər həll edir.
Göründüyü kimi, bu dərsdə şagirdlərə mexaniki
hərəkəti qrafik təsvir etm ək bacarığı və bu təsvirə
g ö rə h ə rə k ə tlə rin ə la m ə tlə rin i şərh etm ə lə ri
aşılanmalıdır. Lakin, VII sinif şagirdlərinin fiziki
h a d isə lə ri m ü şah id ə e tm ə k h əv əsin in böyük
olm asına baxm ayaraq onların riyazi savadının az
olm ası və bu m övzunun onlayn tədrisində yol
verilən texniki səhvlərin meydana çıxması ehtimalı
bu mövzuya m otivasiyanın azalm asına səbəb ola
bilər. Bu isə özünü, h ə tta növbəti m övzuların
təd risin d ə də b üruzə v e rə bilər. Ona görə də
m övzunun sistem li şəkildə onlayn form atda 7E
modeli əsasında tədrisini təşkil etm ək lazım gəlir.
H əm in m o d el ə s a s ın d a d ə rsin m üəyyən
m ərhələlərini araşdıraq.
1] Yadasalma (2 dəq.) - Bu m ərhələdə müəllim
m övzunun fən lərarası əlaqəsini n ə z ə rə alaraq
qrafiklər m övzusunda şagirdlərin riyaziyyatdan
əldə etdikləri inform asiyanı m üzakirə edir. Bu
m əqsədlə m üəllim təhsilalanlardan X və Y k oor­
d in a t siste m i, h ə m in k o o rd in a t sis te m in d ə
“m üəyyən nöqtənin koordinatı” deyəndə nəyin
b aşa düşüldüyü haqqında m əlum atlar alır.
2 ] Motivasiya (5 dəq.) - Fizikanın tədrisində
xü su si ə h ə m iy y ə t k əsb ed ən bu m ə rh ə lə n in
y a ra d ılm a sı p ro b le m lə ri ə d ə b iy y a td a ə tra flı
araşdırılm ışdır (Maer, 1 9 9 1 ; Korur, 2 0 1 8 ; Fischer,
1 9 9 7 ; Markova, 1 9 9 0 ; Şərifov, 2 0 1 9 ]. Bu m ərhələdə
şagird lərə Şəkil 1-i g ö stərərək m ü raciət etm ək
olar.
Motivasiya sualı: Məlumdur ki, GPS sistemi ilə
istənilən mobil telefonu və istənilən hərəkət edən
http://as-joumal.edu.az 39
Qalib Şərifov, Ləman İsmayılova

Şəkil 1 GPS sisteminin koordinat oxuna çevrilməsi

https://www.thedataschool.com.au/alex-chan/converting-gps-coordinates-to-a-customised-coordinate-system/

obyekti izləmək olar. Bunun üçün GPS sistemini

dəstəkləyən qurğunun olması lazımdır. Bu izləmədən
istifadə edərək oğurlanmış telefonu və maşını tap­
maq olar. Bunun üçün GPS sisteminin verdiyi siq­
nallar avtom atik olaraq koordinat sistem inə
köçürülür.
Şəkildə maşının GPS siqnallarının koordinat
sisteminə köçürülməsi göstərilmişdir. Koordinat
sistem inə n əzərən maşının vəziyyəti ilə bağlı
aşağıdakı sualları cavablandırın:
a) Maşın Y oxu istiqamətində neçə m etr yol Belə olduqda keçmiş biliklərin və informasiyaların
gedib? əsasında yeni m əlum atların qazanılm ası təm in
b) Maşın X oxu boyunca 1 20 m yol getdikdə Y olunur. Şəkildə sputnikdən görünüşü də g ö stə r­
oxu boyunca nə qədər yol getdi? məklə induksiyanın növü olan analogiyalar ap a­
c) b bəndində cavabın tapılması üsulu ilə maşının rılm asına zəmin yaradılır. Aktuallaşmada işlənmiş
sürətinin zamandan asılılıq qrafikində 3-cü dəqiqə­ “o ğu rlan m ış” sözü tə h sila la n la rd a m otivasiya
nin sonunda onun malik olduğu sürəti tapın. sualının cavabına olan m arağı artırır. Düzdür, bir
çox şagird GPS sistem i haqqında m üəyyən infor­
Göründüyü kimi, onlayn təd ris rəngli rə sm ­ m asiyaya malikdir, lakin GPS görüntüsünün XY
lərd ən və fotolard an istifadə imkanını artırır. və sü rət-zam an qrafiklərində kompleks şəkildə
Sualın qoyuluşunda m ütləq əvvəlcə sualı aktual­ nümayişi onlara bu sualların cavablarının riyazi
laşdırm aq, son ra sinfə m ü raciət etm ək lazımdır. hissəsi ilə yanaşı həyatla əlaqələndirilm əsini də

40 Azərbaycan məktəbi. 2021. NN

 Ümumtəhsil məktəblərinin VII siniflərində fizika fənni üzrə onlayn tədrisin xüsusiyyətləri

Şəkil 2 "Moving Man" (Hərəkət edən adam) simulyatoru

https://phet.colorado.edu/sims/cheerpj/moving-man/latest/movingman.html?simulation=moving-man

m üşahidə etm ək imkanı yaradır. Bu m ərhələdə
müəllim təhsilalanların m üəyyən fikirlərini eşidir,
am m a cavab lan d ırm ır və “m otivasiya sualının
cavablarına növbəti m ərh ələlərdə aydınlıq gələ­
cəyini” qeyd ed ərək növbəti m ərhələyə keçir.
3) T ədqiqat (1 6 dəq.). Bu m ərhələ tədqiqat sonra Teams-də “Breaks out” düyməsindən istifadə
sualı (1 0 dəq.) və m əlu m at m übadiləsi (6 dəq.)
olm aqla iki alt m ərhələyə bölünür.
Tədqiqat sualı. B u rada tədrisin onlayn oldu­
ğunu n əzərə alaraq virtual təcrü b ələrd ən və ya
sim ulyatorlardan (sim ulyatorlar virtual lab o ra­
toriyaların oxşarı kimi dünyada, xüsusilə Amerika
və Avropada m əşhu rd u r) istifadə etm ək m üm ­
kündür. Simulyator kimi PheT sim ulyatorlarını
seçm ək o lar Bu, Kolorado Universiteti tərəfindən
hazırlanmış virtual sim ulyatorlar sistemidir. Bura­
ya fizika, biologiya, kimya, riyaziyyat, Yer elm ləri
sahələrində m üxtəlif hadisələri nüm ayiş etdirən
bir ço x virtual laboratoriyalar daxildir. Bu simul-
y a to rlar Am erika və Avropa ölkələrində geniş
tətbiq olunur T ədqiqat sualı kimi PheT-in “Moving
Man” sim ulyatorundan istifadə etm ək olar. Onun
istifadəsinin didaktik funksiyaları haqqında elmi
ədəbiyyatlarda ətraflı şərh verilm işdir (Şərifov,
2 0 1 8 ). Bu m ərhələdə şagirdlər müəllim tərəfindən
Team s-də qruplara bölünə bilər. M əsələn, təhsil-
alanları 4 qrupa bölmək, tapşırıq lar verildikdən
etm əklə otaq lar (roo m s) y aratm aq və tez bir za­
m anda şagirdləri otaqlara əlavə etm ək olar. Qrup­
larda m üzakirə üçün ayrılm ış v a x t müəllim tə rə ­
findən təyin edilməli və vaxtaşırı qruplarda vaxtla
bağlı m əlu m at verilməlidir.
Tapşırıqları qruplara təqdim etm əzd ən əvvəl
şəkil 2 paylaşılaraq həm in sim ulyatorun linki
“Çat” bölm əsində şagirdlərə təqdim edilir. Onlar
bu simulyatorla bağlı 1-2 dəqiqəlik təlimatlandırılır
Müəllim kəm iyyətlərin dəyişm əsi ilə m eydana
çıxan qrafik əyriləri nüm ayiş etdirir.
Qruplar (otaq lar) üzrə suallar:
I otaq. Başlanğıc sü rətin 1 m /s a n , təcilin 2
m /san 2 qiymətində başlanğıc koordinatı (Position)
dəyişm əklə aldığınız qrafikləri şərh edin.
II otaq. Başlanğıc koordinatın (Position) 2 m,

http://as-journal.edu.az 41
Qalib Şərifov, Ləman İsmayılova
Şəkil 3 Şagirdlərin tədqiqat suallarına cavab nümunəsi
https://phet.colorado.edu/sims/cheerpj/moving-man/latest/movingman.html?simulation=moving-man
başlanğıc sü rətin 0,5 m /s a n qiym ətində təcilə
qiym ətlər verm əklə aldığınız qrafikləri şərh edin.
III otaq. Başlanğıc koordinatın 3 m, təcilin 5
m /s a n 2 qiym ətində başlanğıc sü rətə qiym ətlər
verm əklə aldığınız qrafikləri şərh edin.
IV otaq. Başlanğıc koordinatın (Position) 0,
başlanğıc sü rətin 0 ,7 m /s a n qiym ətində təcilə
m ü sb ət və mənfi qiym ətlər verm əklə aldığınız
qrafikləri şərh edin.
Məlumat mübadiləsi. Müəyyən müddətdən son­
ra otaq lard a olan şagirdlər “R eturn” düyməsini
sıxm aqla əsas o tağ a (m üəllim in olduğu) daxil
olur və h ər qrup lideri qrupun aldığı nəticələri
müəllim tərəfindən paylaşılmış simulyator üzərində
gö stərərək şərh edir (Şəkil 3). Müəllim dinləyir
və z ə ru rə t yarandıqda digər qrup üzvlərinin də
fikirlərini öyrənir. Bu m ərhələnin əsas m əqsədi
şagirdlərdə məntiqi, tənqidi və yaradıcı təfəkkürün
inkişaf etdirilm əsidir Bundan başqa, dərs zamanı
bu m ə rh ə lə d ə h a d is ə lə rin iz a h ın a in d u k tiv
yanaşılaraq, qrupların “kəşf etdikləri” yenilikləri
sonrakı m ərhələnin əsası kimi n əzərə alm ağın və
42 Azərbaycan məktəbi. 2021. N01
hadisələri əlam ətlərinə görə sistem ləşdirm əyin
təm əli qoyulur Sim ulyatorun rəngli və nisbətən
əyləncəli olm ası əyani vəsaitlərə verilən tələbi
ödəyir və şagirdlərin mövzuya qarşı xüsusi diqqət
göstərm əsin ə zəm in yaradır.
4) İzahat (8 dəq.). Bu m ərh ələ "Məlumatın
m üzakirəsi və təşkili" (6 d ə q .), "Nəticələrin
çıxarılması" (2 dəq.) kimi alt m ərhələlərə bölünür
Müəllim yeni m övzuya aid məlumatın müza­
kirəsi və təşkilini təmin etmək məqsədilə hazırladığı
təqdim atı paylaşaraq, m övzuya aid yeni anlayış
və kəm iyyətlər haqqında izahat verir. Təqdim atı
hazırlayarkən aşağıdakılara xüsusi diqqət verm ək
lazımdır:
a ) təqd im atd a m ətn xarak terli informasiyanın
m iqdarı m üm kün q əd ər az olmalı;
b) m övzunun çətinliyi n əzərə alınaraq çoxlu
analogiyalar göstərilm əli;
c) təqd im atd a yazı və əlavələrin 4 rəngdən
çox olm am asına diqqət yetirilməli;
ç) təqdim atda bəzək m əqsədilə əlavə hərəkətli
loqolar y er almamalıdır.
 Ümumtəhsil məktəblərinin VII siniflərində fizika fənni üzrə onlayn tədrisin xüsusiyyətləri
Bu m ərh ələd ə sü rət-zam an qrafik əyrisinin
maillik d ərəcəsin ə görə təcilin böyük və ya kiçik
olmasını vurğulam aq lazımdır. B ərab ərsü rətli və
dəyişənsürətli hərəkətin yol-zam an, sürət-zam an,
təcil-zaman qrafiklərini müqayisəli şəkildə verm ək
daha m əqsədəuyğun hesab olunur. Bir slaydda
ikidən artıq qrafik olmamalıdır.
N əticələrin çıxarılm ası a lt m ə rh ə lə s in d ə
şagird lərə dərsin əvvəlində verilən m otivasiya
sualı təhlil oluna bilər. Müəllim qrafik əyrinin
həyatla əlaqələndirilm əsinin incəlikləri haqqında
şagird lərə m əlu m at v erə bilər. Yeni m övzuya aid
biliklərin sistemli şəkildə uzunm üddətli hafizədə
q alm ası ü çü n ü m u m iləşd irm ən in ap a rılm a sı
vacibdir.
5 ] T ək m illəşd irm ə (8 dəq.). Bu m ərh ələd ə
şagirdlərin öyrəndikləri və ya əldə etdikləri yeni
biliklərin yaradıcı tətbiqi həyata keçirilir. Müəllim
bu m ərh ələd ə şagirdlərə situativ tapşırıq verə
bilər (Şəkil 4]. Çünki bu tip tapşırıqlar artıq bir
çox inkişaf etm iş ölkələrdə geniş istifadə olunur.
Bu tapşırıq yeni mövzu ilə əlaqəli fiziki anlayışların
riy a z iy y a tla in te q ra s iy a fo n u n d a
əlaqələndirilərək şagirdlər tərəfindən m ən im sə­
nilməsini təm in edir.
Tapşırıq. Nihad parka gəzm əyə çıxmışdı. O,
dondurma almağa getdi və orada dostu İsmayılı
gördü, onlar birlikdə gəzişərək skamyada əyləşdilər.
Onlar bir az söhbət etdikdən sonra vidalaşaraq
parkı tərk etdilər.
a] Nihad parkda n eçə m etr yol getdi?
(Cavab: 5 6 m etr].
b] Nihad parkda nə q əd ər v a x t keçirm işdir?
(Cavab: 11 dəqiqə].
c] Nihad parkda nə q əd ər m ü d d ət h ə rə k ə t
etm əm işd ir? (Cavab: 5,5 dəqiqə].
d] Nihad dostu İsmayıl ilə dondurm a alarkən
neçə dəqiqə vaxt sərf etmişdir? (Cavab: 1,5 dəqiqə].
e] Nihad dostu İsmayıl ilə neçə dəqiqə skamyada
əyləşm işdir? (Cavab: 2 dəqiqə].
f] Nihad parkda ən böyük sü rətlə n eçə dəqiqə
h ə rə k ə t etm işdir? (Cavab: 0,5 dəqiqə].
g] Nihad parkda neçə dəfə h ərək ət istiqamətini
dəyişm işdir? (Cavab: 2 dəfə].
h] N ihadın p ark d a bütü n m ü d d ə t ərzin d ə
yerdəyişm əsi nə qədərd ir? (Cavab: 4 m].
i] Qrafikin GH hissəsində təcil varm ı?
(Cavabınızı əsaslandırın].
Bu suallar şagirdlərin yol və yerdəyişm əni,
habelə sü rə t dəyişməsini, sükunətdə dayanmağın
fiziki mahiyyətini tam m ənim səm əyə imkan verir.
Sürət-zam an qrafikində koordinatların tapılm ası
zam anı D, E, F, H nöqtələrinin dəqiq olaraq xan a­
ların kəsişm əsində göstərilm əm əsi şagirdlərdə
h ə y a tla p ro se sin real h əyatd a b aş ve rm ə si tə ə ssü ra tı
yaradacaqdır. Əlavə olaraq, şagird lərd ə sü rət-
zam an qrafikinin AB hissəsində Nihadın nə etdiyi
ilə bağlı sual o rtay a çıxacaq. B u rad a m üəllim
Nihadın sadəcə olaraq parkın girişində dayandığını,
h an sısa bir hadisəni izlədiyini və ya telefonla
danışdığını qeyd edə bilər.
6] D ə y ərlən d irm ə (4 dəq.). Bu m ərh ələd ə
m üəllim şagirdlərin yeni m övzunu nə d ərəcəd ə
m ənim sədiklərini m üəyyənləşdirm ək m əqsədilə
form ativ qiym ətləndirm ə apara bilər Dərsin təlim
m əq səd lərin ə nail olm aq d ərəcəsin i m üəyyən
m eyarlar (Murquzov, 2 0 1 8 ] üzrə qiymətləndirmək
olar (Cədvəl 3]. Həmçinin, bu m ərh ələd ə müəllim
sab it sü rət, dəyişən sü rət, təcilli h ə rə k ə t və süku­
nətlə bağlı qrafik əyrilərin formasını şagirdlərdən
so ru şa bilər. Bununla yanaşı, m üəllim şagirdlərə
yeni m övzu ilə əlaqəd ar aşağıdakı sualları verə
b ilər və ya bu sualları cəd vəl şəklində tə rtib
ed ərək şagirdlərə təqdim edib onlardan özlərini
qiym ətləndirm ələrini xahiş edə bilər:
- Bu gün nələri öyrəndiniz?
- Hansı m əsələlər sizin üçün aydın olmadı?
- Bügünkü dərsin 2 əsas çətin m əqam ını qeyd
edin.
http://as-joumal.edu.az 43
Qalib Şərifov, Ləman İsmayılova

Cədvəl 3 VII sinifdə "Hərəkətin qrafik təsviri" adlı mövzunun qiymətləndirmə meyarları

I səviyyə II səviyyə III səviyyə IV səviyyə

Düzxətli bərabərsürətli və Düzxətli bərabərsürətli və Düzxətli bərabərsürətli və Düzxətli bərabərsürətli və

dəyişənsürətli hərəkətləri dəyişənsürətli hərəkətləri dəyişənsürətli hərəkətlərin dəyişənsürətli hərəkətlərin
qrafik olaraq müəllimin qrafik olaraq səhvlərə yol qrafik təsvirlərini qismən qrafik təsvirlərini düzgün
köməyi ilə təsvir edir. verməklə təsvir edir. düzgün təsvir edir. təsvir edir.

Düzxətli bərabərsürətli və Düzxətli bərabərsürətli və Düzxətli bərabərsürətli və Düzxətli bərabərsürətli və

dəyişənsürətli hərəkətlərə
dair kəmiyyət və keyfiyyət
xarakterli sadə qrafik
məsələləri müəllimin köməyi
ilə həll edir.
dəyişənsürətli hərəkətlərə
dair kəmiyyət və keyfiyyət
xarakterli sadə qrafik
məsələləri çətinliklə həll edir.
dəyişənsürətli hərəkətlərə dəyişənsürətli hərəkətlərə
dair kəmiyyət və keyfiyyət dair kəmiyyət və keyfiyyət
xarakterli sadə qrafik xarakterli sadə qrafik
məsələlərin həll yolunu məsələlərini düzgün həll edir.
düzgün müəyyən edir, amma
hesablamalarda bəzən kiçik
səhvlərə yol verir.

- Bügünkü dərsin 2 əsas asan m əqam ını qeyd
edin.
- Bugünkü dərsin əsas m ənasını 2 -3 cüm lə ilə
şərh edin.
- Mən (m üəllim olaraq] sizə m övzunu anla­
m aqda hansı köməyi g ö stərə bildim?
- Mövzu ilə bağlı xoşunuza gələn 3 m əqam ı
qeyd edin.
7 ] G en işlən d irm ə (2 dəq.). Bu m ərh ələd ə
şagirdlərə ev tapşırığı verilir. Tapşırıq kimi onlara
d ərs zam anı istifadə olunan sim ulyatorla bağlı və
ya m üəyyən qrafik təsvirli şəkillər verm ək olar.
Məsələn, şəkil 3-dəki kimi sim ulyatorda h ər hansı
fraqm entin şəkil form atı təqdim oluna, şəkil üzrə
m üşahidələrin esse şəklində yazılması tələb edilə
bilər. Bundan başqa, Team s-in im kanlarından da
y etərin cə yararlanm aq, “Assignm ent” hissəsində
tapşırıq hazırlam aq, te st tərtib etm ək və onları
şagirdlərə eyni zamanda göndərm ək olar. Şagirdlər
isə o n lara v erilən ta p şırığ ı y a z a ra q T eam s-ə
“Upload” düym əsi vasitəsilə yükləyə bilərlər.
NƏTİCƏ
Fizikanın tədrisində meydana çıxan problemləri
m əsafədən təhsil vasitəsilə də aradan qaldırm aq
olar. Bunun üçün müəllimin onlayn platform adan
m əh arətlə istifadə etm əsi tələb olunur. Z əru rət
yarandıqda sinif rəhbəri vasitəsilə onlayn platforma
haqqında şagirdlərə qısa təlim lər də keçm ək olar.
Pandem iya və ya post-pandem iya dönəm ində on­
layn p latfo rm alard a k om p ü ter m odellərindən,
təqdim atlardan və virtual təcrü b ələrd ən didaktik
m əqsədlərə görə düzgün şəkildə istifadə olunması
şagird lərə fizika fənni ilə əlaqadar zəruri bilik və
b a ca rıq la rın a şıla n m a sın d a böyü k x id m ə tlə r
g ö stərə bilər.
İstifadə edilmiş ədəbiyyat
1 Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi (2 0 1 3 ].
Azərbaycan Respublikasının Ümumtəhsil mək­
təbləri üçün fizika fənni üzrə təhsil proqramı
(kurikulumu). Bakı.
2 Şərifov, Q.M. (2 0 1 7 ). Kinematikadan kurikulum
üzrə tərtib olunan tapşırıqlarda məntiqi, tənqidi
və yaradıcı təfəkkürün inkişaf etdirilməsi. Fizika,
Riyaziyyat və İnformatika tədrisi, N 4 , s.3-9.
3 Şərifov, Q.M. (2 0 1 8 ). Lisey şagirdlərinin fizikadan
koqnitiv bacarıqlarının inkişaf etdirilm əsində
video və kom püter simulyatorlarının rolunun
əhəmiyyəti. Təhsildə İKT, c-38, N 4 , s.10-16.
4 Şərifov, Q.M. (2 0 1 9 ). Fizika dərsində uğurlu mo-
tivasiya. Kurikulum, c.12, N 1 (4 5 ), s .5 3 -5 7 .
5 Açışlı, S., & Altun, Y., Sema & Turgut, Ü. (2 0 1 1 ).
Effects of the 5E learning model on students' ac-
ademic achievements in m ovement and force is-
sues. Procedia - Social and Behavioral Sciences.
15. 2 4 5 9 -2 4 6 2 .

44 Azərbaycan məktəbi. 2021. Nsi

 Ümumtəhsil məktəblərinin VII siniflərində fizika fənni üzrə onlayn tədrisin xüsusiyyətləri
6 Balta, N., Sarac, H. (2016). The Effect of 7E Learning
Cycle on Learning in Science Teaching: A meta-
Analysis Study, European Journal of Educational
Research, 5 (2 ), 61-72.
7 Bulman, G., & Fairlie, R.W. (2 0 1 6 ). “Technology
and education: Computers, software, and the In­
ternet”, in Handbook of the Economics of Education,
edited by E. A. Hanushek, S. Machin, L. Woessmann,
Volume 5 (Elsevier, North Holland, 2 0 1 6 ), pp.
2 3 9 -2 8 0 .
8 Demirezen, S., & Yagbasan, R. (2013). 7E Modelling
The Effect of 7E Model on Misconceptions About
Simple Electrical Circuits. 28. 1 3 2 -1 5 1 .
9 Eisenkraft, A. (2 0 0 3 ). Expanding the 5E model.
Science Teacher, v70, N26, p 56-59.
10 Ferguson, J.M., Oigara, J.N. (2 0 1 7 ). “IPads in the
classroom: W hat do teachers think?”, International
Journal of Information and Communication Tech­
nology Education 1 3 (4 ), 7 4 -8 6 .
11 Fischer, H., Horstendahl, M. (1 9 9 7 ). Motivation
and Learning Physics. Research and Science Ed-
ucation, 2 7 (3 ), 4 1 1 -4 2 4 .
12 Garofalakis, J.D., Lagiou, E.V., & Plessas, A.P. (2013).
Use of Web 2.0 tools for teaching physics in sec-
ondary education, International Journal of Infor­
mation and Education Technology 3 (1 ), 6 -9 .
13 Juskaite, L. (2 0 1 9 ). The im pact of the virtual lab-
oratory on the physıcs learning process. Society.
Integration. Education. Proceedings of the Inter-
n atio n al Scientific Conference. 5. 1 5 9 .
1 0 .1 7 7 7 0 /sie 2 0 1 9 v o l5 .3 8 0 4 .
14 Kalpachka, G. (2 0 1 9 ). Internet as a computer ed­
ucational technology in physics teaching. AIP
C onference P roceed in g s 2 0 7 5 . 180015.
1 0 .1 0 6 3 /1 .5 0 9 1 4 1 2 .
15 Karagöz, Ö., & Saka, A. (2 0 1 5 ). Development of
Teacher Guidance Materials Based On 7E Learning
Method In Virtual Laboratory Environment. Pro-
cedia - Social and Behavioral Sciences. 191. 8 1 0 ­
827.
16 Korur, F., Eryilmaz, A. (2008). Interaction between
students' motivation and physics teachers' char-
acteristics: Multiple case study. The Qualitative
Report, 2 3 (1 2 ), 3 0 5 4 -3 0 8 3
17 Maehr, M., Midgleg, C. (1 9 9 1 ). Enhancing student
motivation: A school wide approach. Educational
Psychologist, 26, 3 99 - 427.
18 M arkova, A.K, Matis T.A, Orlov A.B. ( 1 9 9 0 ).
Formirovaniye motivatsii uçeniya Tekst. :Kn. Dlya
uçitelya / M.: Prosveşeniye, s.192.
19 Murquzov M., Abdurazaqov, R., Əliyev, R., Əliyeva,
D. (2 0 1 8 ). “Fizika” fənni üzrə 7-ci sinif üçün
metodik vəsait, Bakı, səh. 144.
20 Potkonjak, V., Gardner, M., Callaghan, V., Mattila,
P., Guetl, C., Petrovics, V., & Jovanovics, K. (2 0 1 6 ).
Virtual laboratories for education in science, tech-
nology and engineering: Journal Computer & Ed-
ucation, Volume 95, 3 0 9 - 327.
21 Rani, S., Mundilarto, D.W., Dwandaru, W. (2 0 1 9 ).
Physics virtual laboratory: an innovative media
in 21 st century learning. Journal of Physics: Con­
ference Series. 1 3 2 1 . 0 2 2 0 2 6 .
22 Sarac, H., Devrim, T. (2 0 1 7 ). Effect of Multimedia
Assisted 7e Learning Model Applications on Aca-
demic Achievement and Retention in Students.
European Journal of Educational Research. 6.
2 9 9 -3 1 1 .
23 Sharifov, G.M. (2019). Interactive teaching method
of solid-state physics in lyceums. Advanced Physical
Research, v 1, N 1 , s .5 2 -6 0 .
24 Sharifov, G.M. (2 0 2 0 ). The effectiveness of using
a virtual laboratory in the teaching of electro-
magnetic in the lyceum. Physics Education, v 55,
N 6 , 0 6 5 0 1 1 , 10 pp.
25 Srisawan, A., Pibool, S., Tangcharaen, W., Teresita,
D. (2 0 1 7 ). Physics Problem Solving Ability and
Analytical Thinking Ability of Eleventh Grade Stu­
dents by Applying 7E Learning Cycle Model SSRN
Electronic Journal.
26 Şarifov, Q.M. (2 0 2 0 ). Effektivnost sovremennoy
modeli obuçeniya v şkolax i litseyax. Sovremennoe
pedaqoqiçeskoe obrazovaniye, N 9 , c.1 2 8 -1 3 2 .
27 Temnov, D.E. (2 0 0 7 ). Distantsionnoe obuçeniye
fizike s ispolzovaniyem internet-texnologiy. KİO.
N 4 . s.59-62.
28 Turgut, U., & Colak, A., & Salar, R. (2 0 1 7 ). The
Effect of 7E Model on Conceptual Success of Stu­
dents in The Unit of Electromagnetism. European
Journal of Physics Education. Volume 7 Issue 3
1 3 0 9 -7 2 0 2 .
http://as-joumal.edu.az 45