SHNDËRRIMET E ENERGJISE.

FABJAN KUQJA

Energjia në fizike, është aftësia e ndërveprimit të një sistemi me një tjetër. Energjia ka të bëjë
edhe me fuqine e kërkuar për të lëvizur apo zhvendosur një peshë në një largësi të caktuar. Sa
më e rëndë të jetë pesha ose sa më e gjatë largësia, aq më shumë energji nevojitet.
Ka shumë lloje energjish: energji kimike nga fosilet djegëse,energji elektrike nga shfrytëzimi i
fuqisë se ujit, energji diellore, energjia e erës, energji termale, dhe energji bërthamore.

Shndërrimi i energjisë.
Energjia nuk mund të krijohet apo shkatërrohet. Kjo do të thotë se sasia e energjisë në
Gjithësi është gjithnjë e njëjtë. Sa herë që ndodh ndonjë gjë, energjia thjesht shndërrohet në
një formë tjetër. Kjo gjë ndodh, për shembull, kur bimët përdorin energji nga drita e diellit për
të krijuar ushqim, që pastaj e hanë kafshët.
Shndërrime të energjisë ka kudo në jetën tonë. Marrim një makinë me rrota dhe e lidhim me
një trup me një rrotull te palëvizshme. Trupi i varur ka një lloj lartësie nga toka. Kjo i jep atij
energji potenciale ose të lartësisë. Kur ne do ta lëshojmë trupin energjia e tij e lartësisë do te
shndërrohet ne energjinë e lëvizjes se karrocës me rrota. Ka shume forma energjie. Disa prej
llojeve te energjisë janë energjia mekanike, e lartësisë, e lëvizjes, energjia kimike, e ushqimit
qe përcillet ne muskuj, energjia bërthamore qe përdoret për energjinë elektrike, energjia
termike kur molekulat dhe atomet ne lëvizje çlirojnë nxehtësi. Dielli është një burim energjie
termike dhe dritore.

2. SHNDËRRIMI I NJË LLOJI ENERGJIE NË TJETRËN

Shndërrimi i një lloji të energjisë në tjetrën (më të përshtatshëm për përdorim) shpesh mund
të realizohet në pajisjet, të cilat në jetën tonë të përditshme quhen motorë. Që një motor të
jetë i përdorshëm dhe i dobishëm, duhet që ky shndërrim i një lloji të energjisë në tjetrën të
kryhet automatikisht, në mënyrë të sigurt dhe ekonomike. Në bazë të kësaj mund të
përfundohet: me termin motor në përgjithësi nënkuptojmë pajisjet, të cilat janë në gjendje
automatikisht, në mënyrë të sigurt dhe ekonomike të bëjnë shndërrimin e një lloji të energjisë
(që e kemi në dispozitë), në formë më të përshtatshme për shfrytëzim.
Varësisht nga forma fillestare e energjisë, që i vihet motorit në dispozitë, do të njohim disa
lloje të motorëve; p.sh.
motorët hidraulike, elektromotorët, motorët me ajër, motorët termikë etj.

Një lëmi të segmentit të jetës së njerëzve bashkëkohorë paraqesin motorët termikë. Për
ndryshim nga motorët tjerë, ata energjinë termike që e kanë në dispozitë e shndërrojnë më së
shpeshti në energji mekanike. Transformimi i energjisë te motorët termikë nuk kryhet në
mënyrë direkt. Energjia termike e fituar me djegie, nga energjia kimike të njërës prej lëndës
djegëse që është në dispozitë, ose si pasojë e proceseve termonukleare në reaktorët
bërthamorë, bartet dhe shndërrohet në energjinë potenciale të materies punuese (të gazit
ose avullit) që pastaj të bëhet shndërrimi i saj nëpërmjet zgjerimit adekuat të materies
punuese në punë (energji) mekanike të dobishme. Duke shikuar në tërësi vet sistemin e
ndërlikuar të shndërrimit të energjisë në motorë, ne princip mund të ndahet në dy faza: e
para, në të cilën do të kryhet shndërrimi i energjisë kimike në atë termike, e pastaj të
energjisë termike në energjinë potenciale të materies punuese, dhe të dytën, në të cilën
energjia potenciale shndërrohet në punë mekanike të dobishme. Fazën e parë, shndërrimin e
energjisë kimike që e përmban lënda djegëse, nëpërmjet djegies në energji potenciale, që
shprehet me temperaturë dhe shtypje të rritur të materies punuese, mund të realizohet ose
jashtë ose në brendësi të motorit. Në bazë të kësaj ekzistojnë dy lloje të motorëve termikë:
motorët me djegie të jashtme, dhe motorët me djegie të brendshme.

Te motorët me djegie të jashtme nxehtësia e fituar në pajisjen e veçantë (kalldai) me djegien e

lëndës djegëse në furrë ose me reaksionet termonukleare (në reaktorët bërthamorë lirohet
energjia latente e lëndës djegëse në proceset termofizike të fuzionit ose të fizisë së atomeve) i
jepet ndonjë lloji të materies punuese (ajrit. ujit, zhivës), e ai pastaj i mbushur me energji, në
motorin përkatës, në të cilin energjinë potenciale të materies punuese e shndërron në punë
të dobishme mekanike.
Ndërsa, te motorët me djegie te brendshme energjia termike e nevojshme për të dhënë punë
mekanike prodhohet nga vetë motori ne organet e tij te punës, si rezultat i djegies se lëndës
djegëse që paraqet shndërrimin e energjisë kimike në nxehtësi (energji termike) me prezencë
te ajrit. Këta motor vetëm një pjesë të kësaj energjie e shndërrojnë në punë mekanike.

FORMAT E SHNDËRRIMIT TE ENERGJISE: Shaqir Ferhati

Dy format e shnderrimit te energjise jane puna dhe nxehtesia.

-Puna A vlereson shnderrimin e energjise makroskopike te nje sistemi ne energji
makroskopike te nje sistemi tjeter dhe anasjelltas.
-Nxehtesia Q vlereson shnderrimin e energjise makroskopike po ne energji mikrskopike ,
sikurse rasti i shkembimit te energjise termike midis dy trupave me temperatura te
ndryshme ne kontakt termik.

Ndryshimi i energjise se nje sistemi eshte i barabarte me minus ndryshimin e energjise se

sistemeve te tjera qe bashkeveprojne me kete sistem.
Qellimi kryesor i lidhur me shnderrimet energjitike eshte shnderrimi i energjise
mikroskopike ne energji makroskopike ose shnderrimi i energjise ne pune.
Ligji i pare i Termodinamikes eshte: Nxehtesia qe merr nje sistem shnderrohet ne
energji te brendshme te sistemit dhe ne pune qe sistemi kryen ndaj trupave jashte
tij : Q = U2-U1+A
 Disa shembuj të konvertimit të energjisë janë: Liri Paja

Një automjet në lëvizje është një shembull i energjisë kimike që

shndërrohet në energji kinetike.

Energjia elektrike që prodhohet me ujë është një shembull i energjisë

potenciale që shndërrohet në energji kinetike.

Një top nga një lartësi drejt tokës është një shembull i energjisë
potenciale që shndërrohet në energji kinetike.

Kur zieni ujin duke përdorur një kazan elektrik, është një shembull i
energjisë elektrike që shndërrohet në energji termike.

Këta ishin disa nga shembujt modernë të konvertimit të energjisë.

Tani, le të hedhim një vështrim se si teknologjia e konvertimit të
energjisë ka evoluar gjatë viteve dhe se si njerëzit e hershëm
përdorën konvertimin e energjisë duke shfrytëzuar format natyrore të
energjisë.

Evolucioni i Konvertimit të Energjisë

Përdorimi i zjarrit: Dëshmia e parë e konvertimit të energjisë që nga

moshat e hershme është kur njerëzit e lashtë zbuluan përdorimin e
zjarrit. Ata digjnin mbetjet e thara të bimëve, drurit dhe kafshëve dhe e
përdornin energjinë që rezultonte për gatim dhe ngrohje. Kjo u pasua
nga përdorimi i energjisë mekanike që u përdor për të shfrytëzuar
energjinë e ujit që rrjedh dhe erës. Megjithatë, ky gjenerim i energjisë
mekanike me shpikjen e pajisjeve të thjeshta erdhi shumë më vonë
rreth 2000 vjet pasi njerëzit zbuluan përdorimin e zjarrit.

Rrotat e ujit: Dëshmia më e hershme e një makine që përdoret për

bluarjen e grurit është ajo e një rrote uji, e cila më vonë u përdor
gjithashtu për të drejtuar sharrat dhe pompat, për të drejtuar çekiçët e
pjerrët për farkëtimin e hekurit, etj. Rrotat e ujit ishin mjetet kryesore të
prodhimit të fuqisë mekanike, të rivalizuara vetëm herë pas here nga
mullinjtë e erës. Prandaj, shumë qytete industriale, veçanërisht në
Amerikën e hershme, u ngritën në vende që siguruan rrjedhjen e ujit
gjatë gjithë vitit.

Mullinjtë e erës: Përveç rrotave të ujit, mullinjtë e erës u përdorën

gjithashtu si burim energjie për të zëvendësuar muskujt e kafshëve.
Mullinjtë e erës u përdorën në pjesë të ndryshme të botës për të
kthyer energjinë e erës në energji mekanike për bluarjen e grurit,
pompimin e ujit dhe kullimin e zonave fushore.

Konvertimi i energjisë gjatë Revolucionit Industrial Antoni Musai

Motori me avull: Me rritjen e shpejtë të industrisë rreth mesit të

shekullit të 18-të (dhe disi më vonë në vende të tjera të ndryshme),
kishte një nevojë urgjente për burime të reja të fuqisë lëvizëse,
veçanërisht ato të pavarura nga vendndodhja gjeografike dhe kushtet
e motit. Për të përmbushur kërkesat e industrisë, motori me avull u
zhvillua si pajisja e parë për shndërrimin e energjisë termike në energji
mekanike.

Motori Newcomen: Disa vjet më vonë, u zhvillua një version më i mirë

dhe më efikas i pompës së avullit, i cili përbëhej nga një cilindër i
pajisur me një piston. Megjithëse motorët e këtij lloji konvertuan vetëm
rreth një për qind të energjisë termike në avull në energji mekanike,
ata mbetën të pakrahasueshëm për më shumë se 50 vjet.

Motori i Watt: Më pas, në vitet e mëvonshme, motori Newcomen u

modifikua duke shtuar një kondensator të veçantë për ta bërë të
panevojshëm ngrohjen dhe ftohjen e cilindrit me çdo goditje.
Meqenëse cilindri dhe pistoni mbetën në temperaturën e avullit ndërsa
motori ishte në punë, kostot e karburantit ranë me rreth 75 për qind.
 Transformimi i Energjisë MEGILIANA SEFA

Energjia nuk mund të krijohet apo shkatërrohet, që do të thotë se

sasia totale e energjisë në univers ka qenë gjithmonë dhe do të jetë
gjithmonë konstante. Megjithatë, kjo nuk do të thotë se energjia është
e pandryshueshme; ai mund të ndryshojë formën dhe madje të
transferoje ndërmjet objekteve.

Një shembull i zakonshëm i transferimit të energjisë që shohim në

jetën e përditshme është transferimi i energjisë kinetike – energjia e
lidhur me lëvizjen – nga një objekt lëvizës në një objekt të
palëvizshëm përmes punës. Në fizikë, puna është një masë e
transferimit të energjisë dhe i referohet forcës së aplikuar nga një
objekt në një distancë. Kur një shkop golfi lëkundet dhe godet një top
të palëvizshëm golfi, një pjesë e energjisë kinetike të klubit
transferohet në top ndërsa klubi “punon” mbi topin. Në një transferim
energjie si ky, energjia lëviz nga një objekt në tjetrin, por qëndron në
të njëjtën formë. Një transferim i energjisë kinetike është i lehtë për t’u
vëzhguar dhe kuptuar, por transferimet e tjera të rëndësishme nuk
janë aq të lehta për t’u vizualizuar.

Energjia termike ka të bëjë me energjinë e brendshme të një sistemi

për shkak të temperaturës së tij. Kur një substancë nxehet,
temperatura e saj rritet sepse molekulat prej të cilave ajo përbëhet
lëvizin më shpejt dhe fitojnë energji termike përmes transferimit të
nxehtësisë. Temperatura përdoret si matje e shkallës së “nxehtësisë”
ose “ftohtësisë” së një objekti, dhe termi nxehtësi përdoret për t’iu
referuar energjisë termike që transferohet nga një sistem më i nxehtë
në një më të ftohtë. Transferimi i energjisë termike ndodh në tre
mënyra: nëpërmjet përcjelljes, konvekcionit dhe rrezatimit.

Kur energjia termike transferohet ndërmjet molekulave fqinje që janë

në kontakt me njëra-tjetrën, kjo quhet përçueshmëri. Nëse një lugë
metalike vendoset në një tenxhere me ujë të vluar, edhe fundi që nuk
e prek ujin nxehet shumë. Kjo ndodh sepse metali është një përçues
efikas, që do të thotë se nxehtësia udhëton përmes materialit me
lehtësi. Dridhjet e molekulave në fund të lugës duke prekur ujin
përhapen në të gjithë lugën, derisa të gjitha molekulat të vibrojnë më
shpejt (d.m.th., e gjithë luga nxehet). Disa materiale, të tilla si druri
dhe plastika, nuk janë përcjellës të mirë – nxehtësia nuk kalon
lehtësisht përmes këtyre materialeve – dhe në vend të kësaj njihen si
izolues.

Konvekcioni ndodh vetëm në lëngje, të tilla si lëngje dhe gazra. Kur uji
zihet në sobë, molekulat e ujit në fund të tenxhere janë më afër burimit
të nxehtësisë dhe fitojnë fillimisht energji termike. Ato fillojnë të lëvizin
më shpejt dhe të përhapen, duke krijuar një densitet më të ulët
molekulash në fund të tenxhere. Këto molekula pastaj ngrihen në
majë të tenxhere dhe zëvendësohen në fund me ujë më të freskët dhe
më të dendur. Procesi përsëritet, duke krijuar një rrymë molekulash që
fundosen, nxehen, ngrihen, ftohen dhe zhyten përsëri.

Lloji i tretë i transferimit të nxehtësisë – rrezatimi – është kritik për

jetën në Tokë dhe është i rëndësishëm për ngrohjen e trupave ujorë.
Me rrezatim, një burim nxehtësie nuk duhet të prekë objektin që
nxehet; rrezatimi mund të transferojë nxehtësi edhe përmes vakumit
të hapësirës. Pothuajse e gjithë energjia termike në Tokë buron nga
dielli dhe rrezaton në sipërfaqen e planetit tonë, duke udhëtuar në
formën e valëve elektromagnetike, siç është drita e dukshme.
Materialet në Tokë më pas thithin këto valë për t’u përdorur për energji
ose për t’i reflektuar ato përsëri në hapësirë.

Në një transformim të energjisë, energjia ndryshon formë. Një top i

ulur në majë të një kodre ka energji potenciale gravitacionale, e cila
është potenciali i një objekti për të kryer punë për shkak të pozicionit
të tij në një fushë gravitacionale. Në përgjithësi, sa më i lartë në kodër
të jetë ky top, aq më shumë energji potenciale gravitacionale ka. Kur
një forcë e shtyn atë poshtë kodrës, ajo energji potenciale shndërrohet
në energji kinetike. Topi vazhdon të humbasë energjinë potenciale
dhe të fitojë energji kinetike derisa të arrijë në fund të kodrës.

Në një univers pa fërkime, topi do të vazhdonte të rrotullohej

përgjithmonë pasi të arrinte në fund, pasi do të kishte vetëm energji
kinetike. Në Tokë, megjithatë, topi ndalon në fund të kodrës për shkak
të energjisë kinetike që shndërrohet në nxehtësi nga forca e kundërt e
fërkimit. Ashtu si me transferimet e energjisë, energjia ruhet në
transformime.

Në natyrë, transferimet dhe transformimet e energjisë ndodhin

vazhdimisht, si për shembull në një mjedis dune bregdetare.

Kur energjia termike rrezaton nga dielli, ajo ngroh tokën dhe oqeanin,
por uji ka një kapacitet specifik të lartë të nxehtësisë, kështu që
nxehet më ngadalë se toka. Ky ndryshim i temperaturës krijon një
rrymë konvekcioni, e cila më pas manifestohet si erë.

Kjo erë zotëron energji kinetike, të cilën mund ta transferojë në kokrrat

e rërës në plazh duke i bartur ato në një distancë të shkurtër. Nëse
rëra lëvizëse godet një pengesë, ajo ndalon për shkak të fërkimit të
krijuar nga kontakti dhe energjia e saj kinetike shndërrohet më pas në
energji termike, ose nxehtësi. Sapo të krijohet mjaftueshëm rërë me
kalimin e kohës, këto përplasje mund të krijojnë duna rëre, dhe
ndoshta edhe një fushë të tërë dune.

Këto duna rëre të sapoformuara ofrojnë një mjedis unik për bimët dhe
kafshët. Një bimë mund të rritet në këto duna duke përdorur energjinë
e dritës të rrezatuar nga dielli në transfo
 Shembuj të transformimit të energjisë. Muharrem

1. Një digë uji ka energjinë potenciale për të mbajtur ujin. Kur diga hapet, uji del me energji
kinetike derisa të arrihet një ekuilibër i ri. Pas procesit të konvertimit, energjia potenciale
bëhet kinetike.
Lëvizja e këtyre turbinave gjeneron energji elektrike. Energjia kimike i nënshtrohet
një shndërrimi duke lindur tre energji të reja që janë termike, mekanike dhe kinetike.

2. Mbetjet e nxjerra nga nafta (mazuti) digjen në termocentrale. Energjia kimike e përbërjeve të
saj shndërrohet në energji termike, i cili lirohet dhe transferohet në ujë në kaldaja të mëdha.
Avulli i nxehtë i ngjeshur lëshon energji kinetike në formën e energjisë mekanike për të
drejtuar turbinat.
3. Në një tren, qymyri digjet në një dhomë kazan për të ngrohur ujin. Uji kthehet në avull dhe
presioni i lartë i avullit drejton mekanizmin e transportit. Energjia kimike e djegies
shndërrohet në energji termike. Kjo, nga ana tjetër, rrit energjinë kinetike të ujit, në mënyrë
avulli të gjenerojë energjinë mekanike të nevojshme për të lëvizur trenin.

4. Në një skarë elektrike, energjia elektrike kalon përmes një rezistence për të
prodhuar energji nxehtësie që ngroh tiganin dhe gatuan ushqimin. Në këtë rast,
energjia elektrike transformohet, duke krijuar kështu energji termike.

5.Në një qiri, karburanti shkon në fitil. Gjatë djegies, energjia kimike lirohet nga lidhjet
parafine në pikën e djegies, duke lëshuar nxehtësi dhe dritë. Shndërrimi i dritës dhe
energjisë termike rrjedh nga energjia kimike.

6.Nga djegia e benzinës çlirohet energji kimike, e cila shndërrohet në energji

termike dhe mekanike në motorin me djegie të brendshme. Kjo prodhon gazra
të shkarkimit nga automjeti. Energjitë termike dhe mekanike lindin pas
shndërrimit të energjisë kimike.
8.Energjia elektrike që hyn në llambën fluoreshente ngacmon elektronet e gazit fisnik në
llambën fluoreshente, të cilat thithin energjinë e dritës dhe ndriçojnë dhomën.
Shndërrimi bazohet në energjinë elektrike në dritë.
8.Energjia e gazit të lëngshëm, për shembull cilindra të gazit shtëpiak, shndërrohet në
nxehtësi (forca termogjene) kur ndizet, për shembull për të zier ujin.
9.Energjia eolike shndërrohet në energji mekanike me anë të një mekanizmi lëvizës që
lëviz tehet dhe rrotat bluarëse.
10.Energjia e baticës nga lëvizja e masave ujore në det mund të shndërrohet në energji
elektrike në tubacione dhe turbina. Energjia e baticës shndërrohet në energji elektrike.
11.Energjia potenciale e ujit në digë shndërrohet në energji kinetike, duke lejuar që uji të
rrjedhë, dhe në të njëjtën kohë potenciali shndërrohet në energji elektrike.
12.Energjia kimike e karbitit të kalciumit, CaC2, lirohet kur shtohet uji. Prodhohet gazi
acetilen C2H2, i cili çliron nxehtësinë dhe energjinë e dritës. Llambat e karbitit të
kalciumit përdorin acetilen kur uji shtohet si lëndë djegëse. Gurët e karbitit të kalciumit
përdoren për të prodhuar një flakë që ndriçon mjedisin. Energjia kimike lind dritën dhe
energjinë termike.
13.Energjia diellore kapet nga një qelizë diellore, një pjatë me material të ndjeshëm ndaj
dritës që i nënshtrohet ngacmimit elektronik dhe transferimit paralel të ngarkesës kur
ekspozohet ndaj dritës së diellit. Energjia diellore shndërrohet në energji elektrike e cila
përdoret për energjinë e shtëpisë.

14.Energjia termike e qymyrit shndërrohet në energji kinetike duke ngrohur avullin deri në
pikën e vlimit për të lëvizur pistonët e mekanizmit që drejton hekurudhën, pra energjinë
termike. Shndërrohet në energji kinetike që “lëviz” hekurudhën.

15.Karbohidratet në fruta thithen nga qelizat e trupit. Është në mitokondri që bëhet

shndërrimi i grimcës primare energjike, molekulës ATP. Është energji kimike që mund të
shndërrohet në energji mekanike për të lëvizur kockat dhe muskujt. Ndërsa nga ana tjetër
është shndërrohet në energji termike për të ruajtur temperaturën e trupit.

16.Nëpërmjet fotosintezës, bimët konvertojnë energjinë diellore në energji kimike për të

prodhuar glukozë (C6H12O6), e cila përdoret për ushqim, dhe oksigjen, i cili është thelbësor
për mjedisin. Në këtë shembull, energjia kimike rrjedh nga energjia diellore