ANG OPISYAL NA PAHAYAGAN

NG DOÑA LUISA OBIETA ELEMENTARY SCHOOL

Hulyo—Nobyembre 2021

OMPOY
Boses ng mga Katutubo sa Olpoy
Bilang 1 — Tomo 1

TALIPI NG LAHI. Sa paligid ng mainit na apoy,

ipinakita ng mga katutubo ang kanilang sayaw na
“Talipi” na maituturing na isang yaman ng ating
kultura na dapat nating ipagmalaki.

ѺѺѺ KUHA NI EDANO

BALITANG MAY LALIM

BAGONG BAGANI Inklusibo, dekalidad na edukasyon, Ni Ericka G. Ejada

siniklaban
EDUKASYON PARA SA LAHAT!
WALANG KATUTUBONG MAIIWAN!
Pinaigting ng Doña Luisa Obieta Elemen-
Ang “PAmayanan at Paaralan ay Ramdam
42,176
Bilang ng IPED schools sa
ang Pampublikong Pamamahala ng Kaala- buong Pilipinas
man” (PAM-PA-RAM-PAM-PAM ng Kaalaman) ay

2.529M
nanghihikayat na pataasin ang antas ng pagkatuto ng
tary School (DLOES) ang ilang mga school-based
mga katutubong mag-aaral sa pagbasa at pagbilang.
programs na naglalayong pataasin ang antas ng
Alinsunod sa naturang programa, iba’t ibang organ-
edukasyon ng mga katutubo alinsunod sa DepEd
isasyon ang naging sandigan nito tulad ng Rotary Bilang ng mga katutubong mag-
Order 62, s. 2011 o ang National Indigenous Peoples aaral sa buong Pilipinas
Club of Iba, Triskelion Grand Fraternity Amungan
Education Policy Framework na nagpapatibay ng

62
Chapter, at RCC Iba Helping hands. Matagumpay
Indigenous Peoples Education (IPED). Ayon sa da-
nilang naidaos ang 1-month reading and numeracy
tos ng Indigenous Peoples Education Office
community immersion nitong nakaraang Setyembre.
(IPsEO) , ang nasabing paaralan ay kabilang sa
DepEd Order 62, s. 2011 o ang
42,176 na IPED schools na kumakandili ng 2.529
National Indigenous Peoples
milyong IP learners sa buong Pilipinas. Education Policy Framework na
nagpapatibay ng IPED
INKLUSIBO … PAHINA 5
Sanggunian: Indigenous Peoples
Education Office (IPsEO)

6 DEKA-DEKADANG PAG-ASA
12 3
 BALITANG AYON SA DATOS:
P Paaralan:

KALUSUGANG MENTAL dapat ding isaalang-alang

Ni Raymart Q. Orianza

DAHIL SA LIMITADONG SOSYALISASYON NA DULOT NG PANDEMYA,

hinikayat ng pamunuan ng Doña Luisa Obieta Elementary School (DLOES) ang mga magulang na bigyang pansin
hindi lamang ang pangangatawan ng mga bata kundi pati na rin ang kanilang kalusugang mental.

Ayon sa numerong nakalap ng DLOES,

tatlo sa bawat limang mag-aaral ay nangan-
gailangan ng masusing paggabay sa pag-aaral na
kung saan 84.50% ang nagsabi na ang kanilang
mga magulang ay walang kakayahan na sila ay
turuan.
“Kapag naramdaman ng mga kabataan
na walang may gustong sila ay gabayan, diyan
magsisimula ang inferiority complex. Ang kanil-
matay.
“Maganda na ang mga ganitong usapin
ay binibigyang pansin dahil ganon na pala ito kala-
la. Kung hahayaan natin itong mamutawi sa mga
bata, mahihirapan silang makamit ang magandang
kinabukasan,” pahayag ni Lorna G. Mora, magu-
lang ng tatlong istudyante sa isang panayam.
Dagdag pa rito, sinabi ni Ericka G.
Ejada, Gurong Tagapayo ng ikaapat na baitang at
mag-aaral. “
“Nitong nakaraang Brigada Eskwela,
ang konseho ay nagbigay ng mga materyales na
nagkakahalaga ng Php40,000.00 bilang suporta sa
KUBOL ng Pag-asa Project ng paaralan,” saad ni
Chieftain..

ang kalusugang mental ay dapat ding isaalang-
alang.” saad ni John Arex M. Ocampo, ulong-guro
ng paaralan.
Ito ay kaugnay sa pinakahuling datos na
inilabas ng United Nations International Emergen-
cy Fund (UNICEF) na isa sa bawat pitong tao na
may edad 10-19 sa buong mundo ay namumuhay
ng may sakit sa kalusugang mental. Halos 46,000
kabataan ang namamatay dahil sa pagpapaka-
School Health Coordinator, na ang dalawa ay im-
portanteng sangkap sa kabuuang paghubog ng mga
mag-aaral. Magkakasama tayo
“Magkakasama tayo sa pagsulong ng
malusog na kaisipan at pangangatawan ng mga
sa pagsulong ng malusog
bata,” wika ni Mora. na kaisipan at pangangatawan
Samantala, nagpakita rin ng suporta ang
Sitio Olpoy Local Tribe Chieftain na si Jack Mora
ng mga bata.
ukol sa suliraning maaring kakaharapin ng mga

46,000 40,000
Halaga ng materyales na

84.50%
Porsyento ng mga mag-aaral ang nagsabi na
Ayon sa UNICEF, ito ang bilang ng mga
kabataang namamatay dahil sa pagpapaka-
matay
ipinagkaloob ng Local Tribe
Council sa DLOES para sa KUBOL

ang kanilang mga magulang ay walang

kakayahan na sila ay turuan
 KABUOANG PAGHUBOG

ѺѺѺ PHOTO CREDIT:

Academic honesty, DepEd Tayo Zambales Facebook Page

isinulong sa pamamagitan ng komiks

Ni Raymart Q. Orianza

KASUNOD NG MGA BALITANG mayroong mga mag-aaral na dinadaya ang kanilang mga gawain sa ilalim ng
modular distance learning, inilunsad ng DepEd Region III ang Honesty Comics sa buong rehiyon.

Ang nasabing gawain ay

pinangunahan ni Garry M. Achacoso,
Education Program Supervisor (EPS)
in-charge of Learning Resources
Management and Development Sec-
tion (LRMDS) matapos ipagkatiwala
pagkatuto ng mga mag-aaral ngayong
panahon ng pandemya ngunit hindi pa
rin ako nawawalan ng pag-asa na
ating makakamit ang kabuoang
pagkatuto,” wika ni John Arex M.
Ocampo, ulong-guro.
Ang mga ito ay tumata-
lakay sa mga masasamang dulot ng
pangongopya. Bawat babasahin ay
may iba-ibang tema, istilo at plot
ngunit lahat ay nakasailalim sa aca-
demic honesty na isinusulong ng
gulang.
“
bagay ay natututunan basta’t pag-
titiyagaan,” saad ni Vangelene Can-
dule, 31, may anak na walong taong

ni Ma. Editha Caparas, Regional Department of Education (DepEd).

Walong komiks ang nailim-
LRMDS Supervisor ang nasabing
bag na at maari nang ibahagi sa mga Ang programang ito ay
programa sa SDO Zambales.
mag-aaral. Kabilang dito ang mga naisakatuparan matapos maging
“Bilang isang lider ng paar- sumusunod: KRING! Kuwento ni Ian trending ang Online Kopyahan sa
Ang programang ito ay
alan, nakikita ko ang kahalagahan ng at Droid; HINDI Okey ang Online iba’t ibang social media platforms. naisakatuparan matapos
katapatan. Lagi nating tatandaan na Kopyahan; Awit ni Taptap; Sina Napukaw ang pansin ni Kalihim Le- maging trending ang Online
ang isang taong mapagkakatiwalaan MAT, Tap, at Pat: Mga Super Es- onor Magtolis Briones matapos ni- Kopyahan sa iba’t ibang social
sa maliit na bagay ay kayang tudyanteng Matapat; Ang Sagot sa yang mabalitaan ang naturang media platforms. Napukaw
pamunuan ng wasto ang malaking Problema ni Caloy; Mali Pala ang suliranin. ang pansin ni Kalihim Leonor
kaharian. Ito ay isang aral na dapat Mangopya, Ang Sikreto ni Lito; Si
“Habang bata pa ay dapat Magtolis Briones matapos ni-
taglayin at matutunan ng mga Kara, si Raya, at ang Matapat na Ba-
kabataan sa panahon ngayon. Alam ta.
na turuan na natin sila na kailan man yang mabalitaan ang
ay hinding-hindi magiging katanggap naturang suliranin.
ko na maraming hadlang sa tuluyang -tanggap ang pangongopya. Lahat ng

Istoryang Sambal, sa kultura ay pagmamahal

3 Ragasa, wagi ng dalawang ginto,
namayagpag sa Sambal story writing contest
Ni John Arex M. Ocampo

Boses ng mga Katutubo sa Olpoy

BALITA
WAGI MAN NG DALAWANG GINTO sa District Manuscripts
Screening for the Storybook Writing Competition, Kinder at Grade 1
Sambal category si Angeline Ragasa, guro ng Doña Luisa Obieta Elemen-
Hulyo—Nobyembre 2021 tary School ay mas ibinida niya na ang istoryang sambal ay may hatid na
kamalayan sa mga kabataan at pagmamahal sa sariling kultura.
"Mas masaya ako na sa isinulat kong istorya, nakapagbibigay ako ng paalala sa lahat na ang Sambal ay
parte ng ating mayamang nakaraan. Ito ay mahalaga dahil kung wala ito, hindi natin matatamasa ang mga bagay na
meron tayo ngayon," saad ni Ragasa.
Ito ay kaugnay sa panawagan ng Komisyon ng Wikang Filipino na patuloy na ipaglaganap ang mga katu-
tubong wika dahil dahan-dahan na itong nakalilimutan. Kabilang dito ang kanyang mga akdang pinamagatang “Tala
Matala” para sa Kindergarten at “Nilabi Koy Ali Ko” para sa Unang Baitang.
“Isinulat ko ang mga kwento nang may puso at dedikasyon. Ito ay para sa mga katutubong mag-aaral na
aking pinagsisilbihan.” dagdag niya.
Ragasa
 LET HAPPINESS LEAD. Sa ilalim ng sikat ng
araw, ipinakita ng mga mag-aaral ang kanilang
kasiyahan matapos matanggap ang kanilang
school supplies na gaaling sa Bakasyunan Resort
and Conference Center.

ѺѺѺ KUHA NI ORIANZA

BALITANG
LATHALAIN

IPININTA
SA KASAYSAYAN
DLOES, ibinandera
ang bayanihan sa regional level
Ni Ericka G. Ejada

UMUKIT NG KASAYSA- Ibabandera ng paaralan sa

YAN ang Doña Luisa Obieta Ele- regional level ang bayanihan na kanil-
mentary School (DLOES) matapos ang binuo noong nakaraang implemen-

“
nitong masungkit ang kanyang kau-
na-unahang pwesto sa larangan ng
Brigada Eskwela-Small Schools Cat-
egory sa buong dibisyon ng Zam-
bales.
“Ang tagumpay na ito ay
tagumapay nating lahat. Ito ay para sa
mga katutubong mag-aaral,” wika ni
John Arex M. Ocampo, ulong-guro.
tasyon ng nasabing proyekto. Kabilang
ang DLOES sa Schools Division of
Zambales Team na pinamumunuan
nina Ronald Ryan L. Sion, Senior Edu-
cation Program Specialist at Sol E.
Solomon, Education Program Special-
ist II.
“Sa una, mahirap. Pero
noong nakita naming marami ang gus-
tong makibahagi sa programa ay luma-
kas ang aming loob na makiisa,” saad
Php1,034,971.50
Kabuoang halaga ng
ni Nencie Yen E. Alvior, Brigada nalikom na donasyon at
Ayon sa naturang memo-
Eskwela Coordinator. volunteer rate ng DLOES.
randum, pumangalawa ang Batiawan
Ang buong DLOES kasama I Integrated School mula sa Subic
Sa una, mahirap. ang buong komunidad ay nagdiwang District, na sinundan ng Pinagrealan
matapos nailabas ang resulta ng patim-
Pero noong nakita palak sa pamamagitan ng SDM No.
Elementary School mula sa Candelar-
ia District, pumang-apat ang Looc Php899,784.00
naming marami ang 382, s. 2021 o ang Results of the
Schools Division 2021 Brigada Eskwe-
Integrated School mula sa Castillejos
Kabuoang halaga ng
District at sumampa sa ikalimang
gustong la Search for Best Implementing
Schools Under the COVID-19 Pan-
pwesto ang San Rafael Natividad nalikom na donasyon ng
Elementary School ng San Narciso DLOES.
makibahagi sa demic. district.
“Natuwa kami ng ibinalita sa
programa ay lumakas amin ng ulong-guro ng paaralan ang
Nakalikom ang paaralan ng
kabuoang Php1,034,971.50 sa pag-
ang aming loob na tagumpay na ito. Nagbunga ang aming
pagsisikap,” pahayag ni Jack C. Mora,
sasagawa nito ng programa kung saan Php135,187.50
Php899,784.00 at Php135,187.50 ang
makiisa. Sitio Olpoy Local Tribe Chieftain. mga halaga ng donasyon at volunteer Kabuoang halaga ng
rate. volunteer rate ng DLOES.
 5

Boses ng mga Katutubo sa Olpoy

BALITA
Hulyo—Nobyembre 2021
KARUNUNGAN AY KAYA-
MANAN. Ang pagbasa ay
mahalagang sangkap ng
pagkatuto. Ang mga larawang
ito ay sumasalamin sa mas
malalim na adhikain ng DepEd
tungo sa pag-unlad.

ѺѺѺ MGA KUHA NI OCAMPO

PRAYORIDAD Phonological awareness,

mahalagang sangkap ng pagbabasa — LIGSAY
Ni Mary Jane D. Ambuyoc INKLUSIBO … MULA PAHINA 1

Sa kabilang banda, ang

NAGING ISA SA MGA PRAYORIDAD NI MARIE ANN LIGSAY, REGIONAL EPS, sa kanyang “Pagkakaisa at Ugnayan, Sabak
pagbisita sa Dona Luisa Obieta Elementary School noong ika-1 ng Oktubre ang kahalagahan ng phonological Olpoy” (Project PUSO) ay nagtata-
awareness sa pagkatuto ng mga mag-aaral upang bumasa. guyod ng bayanihan para sa paar-
Bilang guro sa unang baitang, nakapanayam ng Regional EPS si Lina C. Castillo ukol sa kahalagahan ng alan. Sa tulong ng mga stakeholders,
paggamit ng tunog bilang pundasyon ng pagbabasa. Matatandaan na noong nakaraang buwan ay sumalang si Cas- naging maayos ang daloy ng mga
tillo sa online monitoring ng phonological awareness kung saan si Ligsay ang naging pangunahing evaluator. programa, proyekto at gawain ng
paaralan. Matatandaan na nitong
Inihayag ni Castillo na patuloy niyang pinapagyaman ang paggamit ng tunog sa kanyang pagtuturo upang nakaraang Brigada Eskwela, umabot
makabuo ng mga makabuluhang pantig. Ibinida rin niya ang video lecture na kanyang ginawa bilang interbensyon sa sa Php1,034,971.50 ang kabuoang
mga mag-aaral na nangangailangan ng higit na paggabay sa pagbabasa. halagang naipundar na kung saan
Samantala, napabilang ang nasabing paaralan sa mga lugar na binisita para sa Monitoring and Evaluation Php135,187.50 ay mula sa volunteer
of Last-mile Schools. Sinuri ni Ligsay ang kahandaan ng paaralan sa pagbubukas ng panuruang taon. Nakamit ng cost at Php899,784.00 ang in-kind
paaralan ang overall descriptive rating na “Advance” na may numerical rating na 80% to 100% school readiness. donations.
Ang “Kalusugan ay Kaya-
manan na Handog ng Baya-
Local Tribe Chieftain sa pandemya: nihan” (KAKAYAHAN ng Baya-
nihan Project) ay sumisentro sa
Kaalaman ang ating sandata Ni Evelyn Dela Cruz Edaño kalinisan at kalusugan ng mga ma-
mamayan. 250 bote ng Appebon
*** MGA KUHA
Vitamins na mula sa UNILAB
MGA TUNGKOL SA PANDEMYA, dapat alam nating mga katutubong Aeta. NI OCAMPO
Foundation ang naipamahagi sa mga
Ito ang binigyang diin ni Local Tribe Chieftain Jack Mora sa nakaraang general as- mag-aaral. Dagdag pa rito ang 200
sembly ng Sitio Olpoy, Amungan, Zambales noong Oktubre 21 kaugnay na rin sa kampanya ng pirasong hygiene kits na mula sa
gobyerno laban sa pandaigdigang sakit. Tagpuan Iba Branch at Hope in
“Naniniwala akong walang makahahadlang upang maiparating sa bawat isa na ang
Motion Botolan.
COVID ay walang pinipiling tao. Lubha itong mapanganib kung kayat mahalagang alam natin

250
ang mga minimum health protocols,” saad ni Mora.
Bukod pa rito, hinihikayat din niya na magpabakuna upang ang proteksiyon sa mga
baryantes ng sakit ay lumakas.
“Protektado ang pamilya kung ang bawat isa ay magpapabakuna. Sa ganitong
paraaan, makakatulong tayo sa mga frontliners. Kaalaman ang ating sandata upang sugpuin ang
pandemya,” pagtatapos niya.
Matatandaan na sa pagbubukas ng panuruang taon 2021-2022 ay ikinasa ng Doña Bilang ng bote ng Appebon Vitamins
Luisa Obieta Elementary School ang mahigpit na pagpapatupad ng minimum health standards na mula sa UNILAB Foundation at
sa loob ng paaralan. ibinahagi sa lahat ng mga katutu-
bong mag-aaral ng DLOES.
Mora

PAMATNUGUTAN
Taong Pampanuruan 2021-2022
Punong Patnugot
JOHN AREX M. OCAMPO
Ikalawang Patnugot
ANGELINE M. RAGASA
Patnugot sa Balita
ERICKA G. EJADA
Patnugot sa Opinyon
EVELYN D. EDAÑO
Patnugot sa Lathalain
LINA C. CASTILLO
Patnugot sa Agham
at Teknolohiya
NENCIE YEN E. ALVIOR
Tagaguhit, Tagakuha ng Larawan,
at Taga-anyo
RAYMART Q. ORIANZA
Taga-ambag
MARY JANE D. AMBUYOC
5-10
Tagapayo
MILMA M. MENDONES EdD
PSDS
Porsyento ng mga mag-
aaral na nadadagdag sa
enrolment ng paaralan
nitong nakaraang tatlong
10
Bilang ng taon ng pagka-
katatag ng Doña Luisa
Obieta Elementary
School
Boses ng mga Katutubo sa Olpoy
OPINYON
PASIKLABIN ANG
IPED
GASGAS NA SA ATING PANDINIG ang tila walang katapusang pangmaliliit sa mga katutubong Aeta.
Kakambal pa nito ang iba't-ibang diskriminasyon sa mga dapat nilang oportunidad bilang isang tao lalong-lalo na
sa edukasyon.
Sa ika-10 taon ng Doña Luisa Obieta Elementary School (DLOES) at sa patuloy nitong paghubog sa dekalidad
at inklusibong edukasyon, walang imposibleng pangarap ang hindi kayang abutin ng mga batang ang buhok ay hindi unat
kung mayroong pagtutulungan at pagmamahal!
Alinsunod sa Republic Act 8371, o ang Indigenous Peoples Rights Act ng 1997, ang DLOES ay kaagapay ng
gobyerno sa pagbibigay tulay sa mga katutubo sa kanilang mga karapatan bilang isang Pilipino. Ang eskwelahan ay
nakikipag-ugnayan sa iba't ibang sektor ng lipunan upang ang estudyante ay makasabay sa pandaigdigang pamantayan ng
edukasyon.
Bilang bahagi nito, nararapat lamang na ituloy pa ng komunidad ang pagsuporta sa paaralan dahil habang ito ay
mas umuunlad, dumarami rin ang pangangailangan. Sa katunayan, ayon sa datos ng paaralan taon-taon ay nakapagtatala
ng 5%-10% ang naidadagdag sa populasyon ng mga mag-aaral sa paaralan. Ngayong panuruang taon, nakapagtala ang
paaralan ng 90 na mag-aaral. Ito ay isang matinding pakahulugan na sila ay patuloy na naniniwala na ang edukasyon ay
isang malakas na armas patungo sa magandang hinaharap.
Bukod pa rito, mahalaga ring maisaalang-alang ng mga guro ang kahalagahan ng kanilang parte sa optimal na
pagpapatupad ng DepEd Order No. 62, s. 2011 o ang National Indigenous Peoples Education (IPEd) Policy Framework na
naglalayong iangkop ang edukasyon sa mga katutubo. Hindi lamang sa paghubog ng mga bata ang kanilang parte kundi
pati na rin sa pagpapanatili ng kultura ng mga katutubo kasabay ng pag-unlad ng kanilang pamumuhay. Mga guro na han-
dang magsakripisyo at ibigay ang nararapat sa mga mag-aaral.
Sa kabilang banda, malaki rin ang papel ng mga pribadong institusyon sa mga katutubo. Makatutulong sila sa
paaralan at ng buong komunidad sa pagkamit ng kabuoang reporma at pagbabago.
“
mga programang nangangailangan ng malakihang suporta. Ang tulong at suporta mula sa kanila ay nagsisilbing lakas ng
Malayo pa ang tatahakin ng mahal nating paaralan ngunit hinding-hindi nito hahayaang may mga katutubo pang
makaranas ng hindi pagkakapantay-pantay. Sa pagdaan ng panahon, ang DLOES ang naging kanlungan ng mga pangarap
ng ating mga katutubong mag-aaral. Pinanday nito ang lakas, talino at talento ng bawat isa. Ngayon naman, ang paaralan
ay tinatawagan ang iyong ambag para sa patuloy na pagtahak nito sa landas ng pagbabago at pagkakapantay-pantay.
Nasa kamay mo ang timbangan. Timbangin mo kung ano ang papel mo sa paaralan.
8371
Republic Act 8371 o ang
Indigenous Peoples Ngayon naman,
Rights Act of 1997 na ang paaralan ay tinatawagan ang
kumikilala sa mga
karapatan ng katutubo iyong ambag para sa patuloy na pag-
tahak nito sa landas ng pagbabago at
pagkakapantay-pantay.
90
taon.
Bilang ng mga mag-aaral
62
DepEd Order na mas
sa Doña Luisa Obieta kilala bilang National
7
Elementary School Indigenous Peoples Edu-
cation Policy Framework
Bilang ng mga guro sa
Doña Luisa Obieta
Elementary School
SUB - EDITORYAL

TUMBOK
NG BAYANIHAN 7

Boses ng mga Katutubo sa Olpoy

OPINYON
Hulyo—Nobyembre 2021

WAKASAN ang

48% Pandaigdigang
PANDEMYA.
Ayon sa datos ng Social Weather
Survey, 48% ng mga Pilipino ang
kahirapan
nagsabing sila ay mahirap noong
PAGTUTULUNGAN. 2nd quarter ng 2021.
EDUKASYON PARA SA LAHAT!
Ayon sa National Historical Commission of the Phil- LUMABAS SI TINO pagkalipas
ippines, ang Bayanihan ay isang ugaling Pilipino na nagmula sa ng labing isang buwan ni Ronnie. Hindi
salitang “bayan” na nangangahulugang “maging kasapi sa iisang nagtagal lumabas sina Jona at Tara na
pamayanan.” Ito ay umaayon din sa sa diwa ng pakikipag-isa kambal. Sa kasalukuyan mayroon pa sa
sinapupunan ni nanay. Si tatay ay inaapoy
upang makamit ang isang partikular na layunin. ng lagnat. Pamilyang salat sa lahat. Walang
Nitong nakaraang Brigada Eskwela, ang diwa ng pag-
tutulungan ay naipakita ng buong pamayanan. Iba’t ibang organ-
isasyon ang napagbuklod ng Doña Luisa Obieta Elementary
Evelyn maayos na tirahan, pagkain, damit at per-
manenteng hanapbuhay.
Sa ating panahon, napakaraming
School (DLOES) sa pamamagitan ng kanilang proyektong
Chenelyn makamundong problema ang nagsisilabasan.
Kabataang Uunlad ang Buhay na puno ng Oportunidad at Lilin-
gapin ng Pag-asa (KUBOL ng Pag-asa).
Kakaiba ang Indigenous Peoples Education (IPED).
Kilala ang mga katutubo na malayo sa kabihasnan. Malaking
porsyento sa kanila ay hindi nakapag-aral. Ang iba nama’y na-
hihiya at ikinahihiya ang kanilang kaanyuan. Dahil sa pro-
gramang ito, nasiklaban ang pag-asa na magbibigay liwanag sa
kanila. Ang malaking palaisipan kung paano mabibigyan ng
solusyon ang problemang ito ng mga katutubong mag-aaral ay
tila nabigyang linaw.
“ Evelyn D. Edaño
Mga pasakit na sumusubok sa ating katatagan
bilang mga Pilipino.
Ayon sa datos ng Social Weather
Survey nong 2nd quarter ng 2021, 48% ng mga
Pilipino ay maituturing na mahirap. Tunay nga
na karamihan sa atin at kung sino pa ang wala
sa buhay, sila pa ang maraming anak. Na-
papanahon na upang patatagin ang implemen-
tasyon ng family planning sa ating komunidad.
Ayon sa Department of Health ,ito
ay ang paggamit ng mga moderno, mabisa at
epektibong mga pamamaraan upang mai-
Ang pakikipagsapalarang ito ay nagsisimula sakatuparan ang hangarin ng mga mag-asawa
na makontrol ang dami ng mga anak at ang
pa lamang. Marahil ang daan ay malubak, wastong pag-aagwat.
Ang ating pamilya ang ating kaya-
mahirap at delikado, ngunit naniniwala ang manan. Pero paano natin maibibigay ang ka-
nilang pangangailangan kung hindi napag-
paaralan na kung ang bayanihang ito ay planuhan ang kanilang magiging kinabukasan?
Bawat bilihin ay mataas na saan ka
magpapatuloy, makakaya nating itaas ang man pumunta kailangan ng pera.Lalo sa
antas ng edukasyon ng mga katutubo. panahon ngayon ng pandemya maraming na-
walan ng hanapbuhay.
Bilang guro, tungkulin naming
Dahil sa pinagsanib na lakas ng komunidad at paar- gabayan ang komunidad. Sila ay dapat
alan, ang bagong ayos na pag-aaral ng mga batang katutubo ay mabigyan ng kaalaman sa kung paano ang
naging madali. Ang mga magulang ay naging parent-teachers sa tamang pagpaplano ng pamilya. Dapat naming
KUBOL upang mabigyang importansya ang mga batang walang imulat sila sa mga kaganapan sa hinaharap;
magulang na may kakayahang sila ay turuan. Maraming volun- bigyang pansin ang kanilang kalusugan.
teers ang nakilahok din. Ang limitadong pakikipagharap ng Alam namin na ang trabahong ito ay
bawat isa ay nabigyang tugon ng KUBOL ng Pag-asa. mabigat ngunit alam naming na kapag tayong
Ang pakikipagsapalarang ito ay nagsisimula pa lahat ay kumilos, ito ay magiging magaan.
lamang. Marahil ang daan ay malubak, mahirap at delikado,
ngunit naniniwala ang paaralan na kung ang bayanihang ito ay
magpapatuloy, makakaya nating itaas ang antas ng edukasyon
ng mga katutubo.
 Pagtibayin, Karapatang Pantao
INDIGENOUS PEOPLES RIGHTS ACT
iangat mo!
1997, BUWAN NG OKTUBRE, naisabatas ang isang
pinakamakasaysayang polisiya para sa mga katutubo na nag-
bibigay sakanila at sa pamayanang kinabibilangan ng pagkilala
at karapatan tungo sa pagkakapantay-pantay at pagsulong ng
IPRA
karapatang pantao --- ang Indigenous Peoples Rights Act o Ba-
tas IPRA.
Mga haliging nakasalig sa
BATAS IPRA:
Karapatang
Sariling
Pamamahala
Lupain at
Kapang-
Katutubong yarihan Integridad
Sistema ng
Katarungan
Ito’y napapanahon na upang tunay na isabuhay.
Batas IPRA na sandigan ng bawat mamamayang katutubo na
nangangalaga sa kanilang mayaman at de-kalibreng kultura.
Lupain, Sariling Pamamahala at Kapangyarihan,
Katutubong Sistema ng Katarungan, Karapatang Pantao, In-
tegridad ng Kultura, Kasunduan sa Kapayapaan at pagkabuo
ng National Commission of Indigenous Peoples --- mga halig-
at kinakandili ng bawat isa.
“
ing nakasalig sa Batas IPRA na patuloy pa ring pinapagyaman
Bagamat ang batas na ito ay matagal nang naitatag,
hindi pa rin nawawala ang diskriminasyon na patuloy pa ring
kumakaladkad sa karapatang binuo ng IPRA. Ngunit hindi pa
huli ang lahat!
Limang daang taon
matapos lumitaw ang
makasaysayang Bagani sa
Isla ng Mactan,
narito pa rin tayo at nakatindig.
Bawat isa ay may pakialam.
Bawat isa ay may karapatan.
Bawat isa ay may tungkuling gagampanan sa
pagpapaunlad ng perlas ng silanganan.
“KARUNUNGAN NG MGA KATUTUBONG
PAMAYANAN: Limang Daang Taon ng Pagtatanggol at
Pagpapayabong, Ipagpatuloy sa Pangalawang Dekada ng Ka-
tutubong Edukasyon”
Sa paglipas ng panahon, Limang daang taon mata-
pos lumitaw ang makasaysayang Bagani sa Isla ng Mactan,
narito pa rin tayo at nakatindig.
Tayong lahat ay mandirigmang Pilipino.
Dakila at Maharlika ang lahi mo.
Mga bayani sa makabagong panahon.
Mga bayani na papanday at huhubog sa susunod na
herasyon.
Mga bayani na tatahak sa landas ng pagbabago at
magsusulong ng katutubong edukasyon!
BCV Farm … MULA PAHINA 18
Dahil sa hakbang na ito ng Kagawaran
ng Edukasyon, nagpatuloy ang pag-aaral ng mga
mag-aaral mula sa elementarya hanggang kole-
hiyo, gamit ang iba’t ibang paraan ng pagkatuto
o “learning modalities”.
At ngayong ikalawang taon mula nang
magkapandemya ay patuloy pa ring pinaiigting
ang kampanya ng pagsulong ng edukasyon sa
gitna ng pandemya.
Upang lubusang mapaganda ang siste-
ma at proseso ng edukasyon, iminungkahi ng
DepEd ang paggamit ng teknolohiya.
Nagkaroon ng pagsasanay ang mga
magulang sa wastong paggamit ng tablet noong
ika-6 ng Setyembre. Kasama rin sa itinuro sa
kanila ay kung paano ito pag-iingatan at magi-
ging epektibo sa pag-aaral ng mga bata sa gitna
nitong pandemya.
Sa unang linggo ng pag-
Pantao gamit ng tablet ay hindi naiwasan na
magkaroon ng pangamba ang ilang
Kasunduan mga magulang lalo na para sa kanil-
sa ang mga anak. “Ayaw na po naming
Kapayapaan ipaggamit ang tablet sa mga anak
namin at baka masira ito, wala po
National kaming pambayad o pamalit dito,”
ng Commission of ayon sa ilang mga magulang. Ngunit
sa kabilang banda ay may mga magu-
Kultura Indigenous lang naman na natuwa. Ayon sa iba
Peoples ang paggamit ng tablet ay makatutu-
long sa mga anak nila upang makasa-
bay sa makabagong panahon, at ma-
laking tulong rin ito upang mabawa-
san na ang pag-iimprinta ng mga mo-
dyul.
Kalaunan ay nasanay na rin ang mga
magulang at mga mag-aaral sa paggamit ng
tablet. Ikinatuwa nila na linggo-linggo ay
naglalaman ito ng iba’t ibang modules, power-
point presentations, at video lessons na
Ericka-tsika
Ericka G. Ejada
maaaring basahin, panuorin, at pag-aralan ng
mga bata sa kanilang mga tahanan, kung saan ay
malaki ang tulong nito upang mas mapadali ang
pagkatuto nila sa kabila ng pandemya.
Ayon sa mga sa eksperto, ang sobrang
paggamit ng mga gadgets tulad ng cellphone,
tablet at computer ay maaring makasira ng mata.
Bukod pa rito, maaari ring maapektuhan ang
“motor and social development” ng mga mag-
aaral. Kung kaya’t iminumungkahi ng World
Health Organization (WHO) ang pagkakaroon
ng tamang “Screen Time”. Para sa mga bata
limang taon pababa, maaari lamang ma-expose
sa loob ng isang oras sa isang araw. Pinapayu-
han din ang mga magulang na gabayan ang mga
anak sa wastong paggamit ng mga gadget.
Ang isyung ito ay isa rin sa pinaghan-
daan at isinaalang-alang ng DepEd. Sa katuna-
yan, ang Kagawaran ay naglabas ng memoran-
dum patungkol sa pagpapatupad ng mga ali-
tuntunin sa maaaring bilang ng oras ng paggamit
ng mga gadget.
8
Boses ng mga Katutubo sa Olpoy
OPINYON
Hulyo—Nobyembre 2021
 Pagsulong ng Katutubong Kultura
9 sa
MAKABAGONG PANAHON
SA PAGLIPAS NG PANAHON, marami ang
pagbabagong nagaganap. Handa ba tayo sa mga pagbabagong
Boses ng mga Katutubo sa Olpoy ito?
Bukod sa tradisyon at kaugalian makikita ang mayamang kultu-
OPINYON ra ng mga katutubo sa marami pang aspekto ng kultura gaya ng musika at
sining. Ang mga ito ay pinanday ng nakaraan, kasalukuyan at hinaharap.
Hulyo—Nobyembre 2021
Ange-linya
lahi?
Paano ba natin mapahahalagahan o maisusulong ang kultura ang ating

Marahil marami sa atin ang nag iisip kung talaga nga bang unti-unting
nawawala ang ating sariling kultura. Ang iba ay hindi ito napapansin sa kadahi-
lanang iba na ang kinikilalang kaugalian sa ngayon.
Ngunit ang kultura noon, ay kultura ng kasalukuyan. Ito ang humubog sa
bawat isa na dapat nating ipagmalaki.
Maraming programa ang ating pamahalaan na kung saan binibigyang
pansin ang pagsulong at pagpapanatili ng katutubong kultura. Nariyan ang Indige-
“
Angeline M. Ragasa

nous Peoples Education (IPED) na nagpapanatili ng mayamang nakaraan kasabay

ang pag-unlad at modernisasyon.
Bakit mahalaga ang edukasyon sa isang tao? Gaano nga ba ito kahalaga
sa mga kapatid nating katutubo at sa pagpapatibay ng ating kultura?
Tulad ng iba marami sa ating mga kapatid na katutubo ang may mataas Bakit mahalaga ang
na pangarap sa buhay. Mahirap man dw ang buhay ngunit kailangang mag-aral edukasyon sa isang tao?
upang sila ay hindi hamakin ng iba. Ang paaralan bilang pangunahing tagapag-
daloy ng kaalaman sa kanilang komunidad ay dapat maging kritikal sa pagsasalin
Gaano nga ba ito kahala-
ng kaalaman. Isa yan sa mga prayoridad ng program ng Department of Education. ga sa mga kapatid nating
Marami mang mga makabagong teknolohiya ang dumating, ang ating katutubo at sa pagpapati-
kultura ay marapat lamang na manatiling buhay at mayaman sa pagdaan ng bay ng ating kultura?
maraming taon.

ARay Mart 8
Walo sa sampung katu-
tubo ang nagsabing
Raymart Q. Orianza
nakaranas na sila ng
diskriminasyon.
2
Dalawa sa walong
nakaranas ng diskrimi-
nasyon ay mag-aaral ng
DLOES.
3
Tatlo sa sampung katu-
tubo ang nagsabing sila
ay may tiwala sa kanil-
ang sarili.

TANIKALA NG DISKRIMINASYON
NAKAPALOOB SA
ARTIKULO 9 NG
DEKLARASYON NG
UNITED NATIONS SA
MGA KARAPATAN NG
MGA KATUTUBO, sila ay
may karapatan na mapa-
bilang sa isang katutubong
komunidad o bansa, na
naaayon sa kanilang mga
tradisyon at mga kaugalian
ng komunidad o bansang
kinuukulan. Walang anu-
mang uri ng diskriminasyon
na maaring maganap sa
pagsasagawa ng ganitong
karapatan.
Tanggalin ang
“
Ayon sa sarbey na ginawa ng
Doña Luisa Obieta Elementary School
noong Oktubre, walo sa sampung katutu-
bo ang nakaranas na ng diskriminasyon
na kung saan dalawa rito ay mga mag-
aaral ng paaralan. Samantalang tatlo sa
sampung respondents ang nagsabing sila
ay may tiwala sa kanilang sarili na
makisalamuha sa iba.
Tayong lahat ay nilikha
ng Diyos na pantay-pantay.
Nilikha tayo bilang tao, kaya
dapat tayong magpakatao.
Ang reyalidad na ito ay naka-
kaalarma. Tayong lahat ay dapat na
manindigan para sa pagkakapantay-
pantay. Dapat nating kilalalanin ang
karapatan, pagkakaiba, at paggalang sa
bawat isa anuman ang anyo, kulay, ka-
sarian o tribong kinabibilangan.
Mayaman ang ating kultura ---
nariyan ang paniniwala, panununtunan,
kagawian, kahusayan, relihiyon, at iba
pang aspekto ng mayamang
nakaraan.Walang sinuman sa atin ang
maaring gumawa ng kasuklamsuklam at
hindi makatarungang bagay sa ating kap-
wa.
Tayong lahat ay nilikha ng
Diyos na pantay-pantay. Nilikha tayo
bilang tao, kaya dapat tayong magpaka-
tao.
 LIWANAG NA DALA NG MADILIM NA KAHAPON
PILOSOPIYA
NI ‘BUCAO SURVIVOR’
MASINING NA INILAHAD NI ANGELINE M. RAGASA

(Istoryang malayang isinalaysay ni ‘Carlo’ (hindi nya tunay na pangalan), 12, ang tanging nakaligtas sa 13
nadisgrasiya sa Bucao, Botolan, Zambales noong taong 2017.)

MASAKIT. SOBRANG SAKIT. Ramdam ko sa puso ko na noong panahong iyon

ay hindi patas ang mundo.
Masaya naman kaming naglalakbay noong una, nagkakantahan, nagsasayawan, at nag-
iindakan pero ‘yon na pala ang huli naming pag-uusap. Ang maingay na sasakyan ay nabalot ng
katahimikan. Nawalan ako ng malay. Nagising na lamang akong nasa ospital.
Sa pagmulat nga aking mga mata, agad kong hinanap sila mama at papa. Panandaliang
nanahimik ang nars hanggang sa ang kaniyang mga sinabi ay parang malamig na tubig na
bumuhos sa akin. Kami raw ay nadisgrasya at ako lang raw ang nakaligtas. Nabasag ang aking
mundo. Hindi ko alam kung ano ang aking magiging reaksiyon. Gusto kong magwala. Gusto kong
sumigaw, ngunit hindi ko magawa. At sa dahan-dahang pag-alis ng nars ay hindi ko na napigilan
ang pagpatak ng aking mga luha na animoy tumatagos sa aking dibdib ang paghihinagpis. Gusto
kong sumabog. Hindi ko sukat akalain na darating ako sa puntong ganito. Para akong pinag-
sakluban ng langit. Hindi ko na alam kung makakaya ko pa ba.
“
Hindi man naaayon sa kagustuhan ko ang mga pagkakataon,
ipinagmamalaki kong hindi Niya ako pinabayaan. Higit pa sa ikalawang
buhay ang Kaniyang ibinigay kundi ang magpatunay sa lahat na ang
buhay ay maikli lamang ngunit napakaganda.

Ngunit umabot man ako sa puntong gusto ko na ring mamatay ay

tunay ngang mabuti ang Diyos. Ipinaalala niya sa akin na mayroon pa
akong misyon. Binigyan niya ako ng isang pang pagkakataon upang makita
ng lahat ang kagandahan ng Kaniyang kadakilaan. Siya ang aking naging
gabay at nagbigay ng kalakasan upang ako ay magpatuloy at sa pagkakata-
ong ito ay binigyan nya pa ako panibagong rason para mabuhay.
Kung mayroon man siguro akong babaunin hanggang sa aking
pagtanda, ‘yon ay ang pagtalikod ng buong mundo sa akin at sya namang
LATHALAING hindi pag-iwan ng Diyos sa aking pagalalakbay dito sa lupa. Kailangan
EKSKLUSIBO lang nating magtiwala sa mga plano Niya masakit man pero ito ang
huhubog sa ating pagkatao.
Hindi man naaayon sa kagustuhan ko ang mga pagkakataon,
ipinagmamalaki kong hindi Niya ako pinabayaan. Higit pa sa ikalawang
buhay ang Kaniyang ibinigay kundi ang magpatunay sa lahat na ang buhay
ay maikli lamang ngunit napakaganda. Maraming pag kakataon natayo

10
susubukin ngunit lagi nating tatandaan tinalikuran man tayo ng mundo ay
lagi siyang nandiyan kahit ano pa man.

Boses ng mga Katutubo sa Olpoy

LATHALAIN
Hulyo—Nobyembre 2021
 2011 - 2021
PANGARAP NA PAG-AHON 11
sa ika-sampung taon
NI ERICKA G. EJADA
Boses ng mga Katutubo sa Olpoy
LATHALAIN
EDUKASYON PARA SA LAHAT. Ito marahil ang prisipyo ng bawat paaralan sa Pilipinas na wa-
lang maiiwan at sama-sama sa kaunlaran. Bagamat pagdating sa oportunidad para sa mga mamamayang
nasa laylayan ng lipunan, ito ay nananatiling limitado. Ngunit hindi pa rin dapat tayo mawalan ng pag-asa.
Masarap mangarap lalo na kung para sa mga kabataan. Hulyo—Nobyembre 2021

DLOES: SA KANYANG IKA-SAMPUNG TAON NG PAGLILINGKOD

Nasaan na ba tayo? Gaano na kalayo ang narating ng ating sintang paaralan?

Sa ika-isang dekada ngayong taon ng Dona Luisa Obieta Elementary School
(DLOES), malayo pa ang kanyang tatakbuhin. Hanggang may mga batang nangangarap,
ang paaralan ay patuloy na gagawin ang tungkulin.
Ngayong taon, siniklaban ng paaralan ang iba’t ibang program upang itaas ang
2021
antas ng edukasyon ng mga katutubo. Ang “PAmayanan at Paaralan ay Ramdam ang Pam- Taon kung kalian siniklaban ang
publikong Pamamahala ng Kaalaman” (PAM-PA-RAM-PAM-PAM ng Kaalaman) ay mga proyektong
PAM-PA-RAM-PAM-PAM, KAKA-

“
nanghihikayat na pataasin ang antas ng pagkatuto ng mga katutubong mag-aaral sa pagbasa
at pagbilang. Sa kabilang banda, ang “Pagkakaisa at Ugnayan, Sabak Olpoy” (Project
PUSO) ay nagtataguyod ng bayanihan para sa paaralan. Sa tulong ng mga stakeholders,
naging maayos ang daloy ng mga programa, proyekto at gawain ng paaralan. Ang
“Kalusugan ay Kayamanan na Handog ng Bayanihan” (KAKAYAHAN ng Bayanihan
Project) ay sumisentro sa kalinisan at kalusugan ng mga mamamayan.
Mapalad ang mga pangarap na tutuparin at patuloy na tinutupad ng eskwelahan
sapagkat sa apat na sulok ng silid aralan, sila ang magsasakatuparan ng pangarap na pag-
ahon.
YAHAN ng Bayanihan, at PUSO
ay sumasalamin sa mas malalim
na adhikain ng DLOES

BUONG KOMUNIDAD AY KASAMA

“Nangangarap ako na hindi lang hanggang dito ang Tuloy lang ang pangarap! 2011
mararating naming mga katutubo. Katulad ng mga nasa bayan, Libre ang mangarap! Ito ang taon kung kalian itinatag
gusto ko na magkaroon din kami ng mga doktor, pulis, at mga ang Dona Luisa Obieta Elemen-
nars. Gusto ko na ang pagkakapantay-pantay ay wala sa antas ng Masarap ang mangarap lalo tary School.
pamumuhay,” ani Susan Mora, katutubong may tatlong anak sa na kung para sa mga
isang panayam
Karamihan kasi sa mga taga sitio ay hindi nakapagtapos kabataan!
ng pag-aaral, hindi marunong sumulat at bumasa. Ang suporta
galing sa pamahalaan ay limitado lamang. Mabuti na lang at dama
ng buong komunidad ang suporta ng pribadong sektor.
Sa katunayan, umukit sa kasaysayan ang DLOES mata-
pos nitong masungkit ang kanyang kauna-unahang pwesto sa
larangan ng Brigada Eskwela-Small Schools Category sa buong
dibisyon ng Zambales. Nakalikom ang paaralan ng kabuoang
Php1,034,971.50 sa pagsasagawa nito ng programa kung saan
Php899,784.00 at Php135,187.50 ang mga halaga ng donasyon at
volunteer rate.
“Salamat sa eskwelahan at sa mga taong busilak ang
kalooban kasi tinuruan nila kaming mangarap ng mataas. Na hindi
hadlang ang pagiging katutubo sa pagtupad ng aming mga pan-
garap lalo na ang sa mga bata. Ang mga katutubong mag-aaral ang
tutupad sa pangarap na aming tribo.” Saad ni Jack Mora, Tribal
Chieftain.

TULOY ANG LABAN SA SUSUNOD NA DEKADA

Sa pagbubukas ng panuruang taon ay natatanaw ang liwa-

nag ng pag-asa.
Ang paaralan bilang instrumento ng pagbabago sa ating
mga katutubo ay patuloy na makikibaka dahil alam nito na hindi sila
nag-iisa. Ang suporta ng buong komunidad ay nariyan upang pasi-
klabin pa lalo ang karunungan para sa mga mag-aaral.
Ang mga proyektong PAM-PA-RAM-PAM-PAM, KA-

1
KAYAHAN ng Bayanihan, at PUSO ay sumasalamin sa mas
malalim na adhikain ng DLOES na patuloy na iangat ang antas ng
edukasyon at pamumuhay sa sitio.
“Kung wala ang eskwelahan, wala kaming matututunan.
Magiging kuntento na lamang kami sa buhay na mayroon kami,” Ngayong 2021
dagdag pa ng Chieftain. nakamit ng DLOES
Tuloy lang ang pangarap! ang kauna-unahang
Libre ang mangarap! kampeonato sa
Masarap ang mangarap lalo na kung para sa mga larangan ng Brigada
kabataan! Eskwela, Division
Level
 ‘DEKA-DEKADANG PAG-ASA’
HINDI PA MAN SUMISIKAT ANG BUKANG-LIWAYWAY ay nag-uumpisa na ang araw ni Dr. Milma Morzo
Mendones o mas kilala sa tawag na Madam Mhay, isang mapagmahal na kapatid, mapag-arugang kaibigan, at higit sa
lahat ay isang mabuting guro na naging haligi ng edukasyon sa lalawigan ng Zambales.
Kilalang matibay sa kanyang mga disisy-
on, ngunit sa mga tunay na nakakilala sakanya
masasabing ang kanyang puso ay malambot at
tunay na maunawain. Siya ay responsable at may
prinsipyo lalo na sa sinumpaan niyang tungkulin.
Ipinanganak siya noong 1956, ika-lima
ng Disyembre sa Iba, Zambales. Bilang isang pan-
ganay, lumaki man sa paligid ng apat na ma-
titipunong kapatid na lalaki kasama ang isa pang
kapatid na babae, pinatunayan niya na malayo ang
mararating ng mga kababaihan. Ipinakita niya ang
kaningningan, kahusayan at kagandahan sa gitna
ng mundong puno ng pagsubok at pakikibaka.
12
Boses ng mga Katutubo sa Olpoy
LATHALAIN
Hulyo—Nobyembre 2021
at ang makulay na kwento
ni Madam Mhay NI LINA C. CASTILLO
“
Maaring malapit nang magtapos sa
kalendaryo ang paglilingkod ni
Madam Mhay ngunit naniniwala
kaming patuloy pa rin siyang
magsisilbing buhay na patotoo na
ang mga guro ay tunay na
mayaman --- mayaman sa pag-asa,
mayaman sa pagbabago, at higit sa
lahat mayaman sa mga gintong
butil na siyang aanihin ng
sambayanan sa hinaharap sa
pamamagitan ng edukasyon.
Sa kanyang kabataan, habang sinusuong ang kanyang paglilingkod sa mas maraming tao.
ang karunungan at kamalayan dala niya ang adhi- Tinanggap niya ang hamon na maging Public
kaing hindi pwedeng basta-bastahin ang mga ba- Schools District Supervisor ng Cabangan. Sa kasa-
bae. Siya ay nagtapos ng may karangalan sa Paar- lukuyan ay kanyang pinaglilingkuran ang Iba Dis-
alang Elementarya ng Palanginan. Pinagpatuloy trict --- ang kanyang huling distrito bago ang
niya ang pagsisikap hanggang makatapos ng sek- kanyang retirement..
ondarya sa Ramon Magsaysay Memorial School of
Maaring malapit nang magtapos sa kal-
Arts and Trades ng may mataas na pagkilala. Ma-
endaryo ang paglilingkod ni Madam Mhay ngunit
layo man sa daang kaniyang tinahak noon bilang
naniniwala kaming patuloy pa rin siyang magsisil-
isang BSIT gradweyt sa RMPC, tila mas nanaig
bing buhay na patotoo na ang mga guro ay tunay
ang tawag ng pagtuturo sa puso niya. Kumuha siya
na mayaman --- mayaman sa pag-asa, mayaman sa
ng edukasyong yunits sa TUP Manila at nagsimu-
pagbabago, at higit sa lahat mayaman sa mga gin-
lang magturo sa DepEd Iba Zambales.
tong butil na siyang aanihin ng sambayanan sa
Kasabay ng hindi masukat na dedikasyon hinaharap sa pamamagitan ng edukasyon.
sa pagtuturo, ay mas lalo siyang nagpakadalubhasa
Salamat Madam Mhay! Saludo kami sa
sa larangan ng edukasyon. Kumuha siya ng mas-
naiambag mong deka-dekadang pag-asa.
ters degree sa Columban College at ipinagpatuloy
ang kanyang doctorate degree sa Virgen delos
Remedios College, Olongapo City.
Sa kabila ng pagiging isang gurong
mapagmahal ay mas pinili niyang pasukin ang
Mhay Mendones Facebook Account
buhay ng isang lider na talaga namang humubog sa
kaniyang pagkatao. Siya ay naging ulong-guro sa
Lawak Elementary School at punong-guro sa
Amungan Elementary School at kalauna’y nailipat
ѺѺѺ PHOTO CREDIT:
sa Sto. Rosario Elementary School.
Malaki man ang kaniyang naiambag sa
pagbabago ng mga paaralang ito, patuloy pa rin
Mendones
 HINDI MASUSUKLIAN ang
mga ngiti ng mga batang ito
matapos matanggap ang mga
school supplies na mula sa
BAKASYUNAN RESORT AND
CONFERENCE CENTER.

13 ѺѺѺ KUHA NI EDANO

Boses ng mga Katutubo sa Olpoy

LATHALAIN
Hulyo—Nobyembre 2021

NGITI NG PAG-ASA “
Programa sa pagbilang, pagbasa, Ni Lina C. Castillo

sinuportahan ng buong pamayanan

SA KABILA NG PANDAIGDIGANG PANDEMYANG ATING NARARANASAN, hindi pa
rin nawawala ang bayanihan at pagmamahal para sa mga kabataan na siyang isa sa mga itinuturing na
yaman ng ating kultura at nagdulot ng ngiti ng pag-asa sa lahat.
Tayong mga Pilipino ay pinanday ng panahon. Sinubok na tayo ng mga unos, trahedya, pananakop at …Ngunit muli
ilan pang eskandalo. Ngunit narito pa rin tayo ngayon. Nakatayo na nakaharap sa sikat ng araw. Ang mga ito
ay patuloy na lumulikha ng apoy sa paaralan. Ang ningas na siyang nagbibigay init at determinasyon. at patuloy pa rin nating
Naging kasangga ng Dona Luisa Obieta Elementary School (DLOES) ang iba’t—ibang organisasyon
at ahensya ng pamahalaan sa pagsasagawa nito ng Brigada Eskwela (BE) 2021 na nakapokus sa pagbasa at pinapatunayan na basta
pagbilang, gayun din ang kahandaan ng paaralan.
Bayanihan. Salitang umalingawngaw bago pa nagsimula ang panuruang taon at patuloy na yumaya-
mayroong pagmamahal
bong habang tinatahak ang landas ng pagbabago at pagkatuto. sa kapwa, magagawa
Mula sa mga volunteers nito, maraming programa ang naisagawa tulad ng reading and numeracy
drive, Brigada Pagbasa, Pagbilang para sa Kabataan, at maraming school supplies at reading materials. natin ang imposible
Ang listahan ng mga donors at volunteers, at ang BE Forms ay malugod na inihanda ng BE Coordi-
nator na si Nencie Yen Alvior. Matatandaan noong Oktubre na idineklarang kampeon ang DLOES sa Best BE
Implementer ng Schools Division– Small School Category.
“Alam ko na lahat tayo ay humaharap at nahihirapan sa pandemyang ito ngunit muli at patuloy pa rin
nating pinapatunayan na basta mayroong pagmamahal sa kapwa, magagawa natin ang imposible,” wika ni
Alvior.

10
ALAM MO BA?
Iyan ang bilang ng taon mula ng naitatag ang Dona Luisa Obieta Ele-
mentary School noong 2011. Kaya ngayong 2021, ang paaralan ay
maluwalhating nagdiriwang ng kanyang unang dekada nang pagbibigay
pag-asa sa ating mga katutubong mag-aaral.
Alvior
 Biyaheng Bayanihan:
14
SILANG MGA TAONG ANG
SANDATA AY ISA'T-ISA
Ni John Arex M. Ocampo
Boses ng mga Katutubo sa Olpoy
LATHALAIN HINDI MAN GINTO, NGUNIT ANG
Hulyo—Nobyembre 2021 BAYANIHAN AY HINDI HIHINTO.
Karapatan ng lahat ng bata ang makapag-aral at sa positibong layunin
nito sa mga katutubo ng Sitio Olpoy, Amungan Iba Zambales, ang paaralan ay
patuloy na gumagawa ng mga paraan upang maisakatuparan ang kanilang mga
pangarap.
Gayunpaman, hindi pa rin maitatanggi na sa kabila ng lahat ng mga
pagsisikap upang maibigay ang pinakamainam para sa kanila, kulang na kulang
pa rin ang suportang natatanggap mula sa pamahalaan. Ito marahil ang nag-udyok
sa iba't-ibang sektor kasama ang paaralan upang sa mga katutubo maihatid ang
kabutihan.

BRIGADA ESKWELA KAKAIBANG PAGKAKAISA

Hindi naging balakid ang pandemya upang ang Doña Luisa Obieta Ele-
mentary School (DLOES) ay maabutan ng tulong. Higit sa matagumpay na pag-
dadaos ng Brigada Eskwela 2021, sa pamamagitan ng magkasamang pribado at
pampublikong sektor ay nakalikom ng humigit sa isang milyong halaga ng do-
nasyon at volunteer rate ang paaralan. Ang 12 kilometrong layo nito sa bayan ay
patunay na ang pagtulong ay noon pa man nananalaytay na sa ating mga dugo.

IBANG KLASENG PAANDAR SA FREE SELF-PACED

NATIONAL READING WEBINAR
Sa pag-asang dala ng makabagong teknolohiya, mula Batanes hanggang
Jolo ay namukadkad ang kagandahan ng pagbabasa. Talaga namang mapapaAHA
ka sapagkat sa pag-uugnayan ng DLOES at AHA Learning Center Philippines,
lalo pa nitong naiangat ang kahalagahan ng pagbabasa sa buhay ng bawat isa.
Ilan sa mga tampok na de-kalibreng resource speakers ay sina Vice
President Leni Robredo, Sen. Risa Hontiveros, at Ryan Homan na kilala sa pag-
tatatag niya ng BALSA BASA. Ito ay may temang PAG(B)ASA NG PILIPINAS:
Exhilarating and Advocating Good Culture of Reading and Learning Towards
Nation-building na naglalayong hubugin ang mga tao ukol sa mga inobasyon at
bagong pamamaraan ng pagbabasa.
Ang nasabing gawain ay nilahukan ng 288 participants sa buong bansa.

WALANG MAG-OOBJECT SA HEALTH AND NUTRITION

PROJECT
Pahuhuli ba ang kalusugan?

“
Sa paglunsad ng programang ito, sinisikap nito na palakasin ang re-
sistensiya at kalinisan ng mga batang katutubo. Ang mga mag-aaral ay nabigyan
ng bitamina, libreng almusal at meryenda, napagawan ng palikuran sa tahanan at
sumailalim sa tamang paggabay sa nutrisyon sa tulong ng mga pribadong indibid-
wal. Ito ay binigyang buhay ni Ericka G. Ejada, health and nutrition coordinator
ng paaralan.

Karapatan ng lahat ng bata ang makapag-aral at sa

14 positibong layunin nito sa mga katutubo ng Sitio
Olpoy, Amungan Iba Zambales, ang paaralan ay pat-
uloy na gumagawa ng mga paraan upang maisakatu-
paran ang kanilang mga pangarap.

Sa nakalipas man na mga buwan ay sinubok tayo, bayanihan at baya-

Boses ng mga Katutubo sa Olpoy nihan pa rin ang ating makakapitan. Walang maiiwan kung ang lahat ay sama-

LATHALAIN sama sa pagtulong.

Edukasyon para sa lahat.
Lahat para sa edukasyon.
Hulyo—Nobyembre 2021 Walang "koronang matinik" kung sa bawat isa tayo ay kakapit.
 Katutubong
Teknolohiya,
ipinagmamalaki ng kumunidad
ni Nencie Yen E. Alvior

KATUTUBONG TEKNOLOHIYA SA KASALUKUYAN.

Dumaan man ang maraming taon, buhay na buhay pa rin
ang mga katutubong teknolohiya na bumubuo sa

15 mayamang nakaraan ng ating bansa.

ѺѺѺ MGA KUHA NI ALVIOR

TUNAY NGA NA ANG ATING BANSA AY MAY NAPAKAKULAY AT KUMPLIKA-

Boses ng mga Katutubo sa Olpoy
AGHAM
AT TEKNOLOHIYA
Hulyo—Nobyembre 2021
Ayon sa mga pag-aaral,
nagkaroon ng migration o pandarayu-
han noon pa mang wala pang edukasy-
on at maunlad na teknolohiya. May-
roong mga pag-aaral at ebidensya na
nagpapatunay na ang ating bansa ay
minsan nang naging tahanan ng mga
sinaunang tao tulad ng Homo Erectus
kung saan ang mga labi nito’y natagpu-
an sa mga kuweba sa Palawan. Sila ri’y
DONG KASAYSAYAN. Lingid sa kaalaman ng karamihan, ang lahing Pilipino ay mula sa iba’t-
ibang lahing dumayo sa ating bansa bago pa man ang panahong kolonyal ng mga Español.
mas kilala natin bilang mga taong Ta-
bon o Dawn Man.
Ayon sa mga impormasyon
batay sa theory ni Henry Otley Beyer
na Wave Migration Theory, isa rin sa
nanirahan sa ating bansa ay ang mga
Negritos. Ang mga Negritos ay kilala
bilang magagaling na mangangaso sa
mga kagubatan. Sila ay karaniwang
naninirahan sa mga kabundukan. Ang
katangian ng mga ito ay hindi nalalayo
sa ating mga kapatid na katutubong
Aeta o Ita.
Isa sa mga napiling tirahan
ng mga Ayta ang ay ang mga kabun-
dukan ng Pampanga, Tarlac at Zam-
bales. Bagamat marami na sa kanila
ang nakapangasawa na ng hindi nila
kapwa katutubo, hindi pa rin maika-
kaila sa kanilang itsura, ugali at panini-
wala na sila ay isa sa ating mga pinag-
mulang-lahi.
Ang mga Ayta ay mayroon
ding tinatawag na mga teknolohiya o
katutubong pamamaraan na ginagamit At ang kaalaman sa paggawa
nila upang matugunan ang kanilang ng gamit sa pangangaso ay mananatil-
mga pangangailangan at mapadali ang ing maipapasa sa mga susunod pang
kanilang mga gawain sa pang-araw- henerasyon ng Ayta dahil ito ang
araw na buhay. aming kultura,"dagdag pa ni Tatay
Pangangaso ang pangunahing Rudy.
ikinabubuhay ng mga Ayta. Sila ay Isa rin sa ikinabubuhay ng
gumagamit ng "yawo" (pana) at mga Ayta sa Olpoy ang pagbebenta ng
"péhéh" (palaso) sa kanilang "pangét-eh-tén". Ito ay kulungan ng
panghuhuli ng mga hayop sa gubat o ibon na ginagawa mismo ng mga katu-
bundok tulad ng baboy ramo at usa. tubong Ayta na yari sa lawi o yantok,
Ang "yawo" ay gawa sa baging at yan- yabel (maliliit na buho bilang hawakan
tok, samantalang ang "péhéh" ay yari ng kulungan), at kinew o baging. Inila-
naman sa yantok at pako na pinitpit lako nila ito sa kapatagan upang
upang tumulis. pandagdag kita nila sa pangtustos sa
Ayon kay Tatay Rudy Can- pangangailangan ng kanilang pamilya.
dule, isa sa mga Tribal Kagawad at
gumagawa ng gamit sa pangangaso
"Madali lang gawin ang yawo at péhéh
dahil ang mga kailangang gamit dito ay
makikita lang sa kabundukan, kahit ang
mga anak namin ay marurunong guma-
wa nito kahit sila ay bata pa." Ang mga
Ayta ay sanay na sa paggawa ng pana
at palaso dahil bata pa lamang sila ay
tinuturuan na silang bumuo nito at kasa
-kasama na rin nila sa pangangaso ang
mga batang nasa 15-anyos na.
"Napakalaking tulong po ng
pangangaso sa amin dahil
nakakaraos kami sa araw-araw
sa tuwing nakakahuli kami ng Ilan lamang ang yamo, péhéh
mga hayop sa gubat,mayroon at pangét-eh-tén sa mga katutubong
kaming naiuuwing makakain teknolohiya na ipinagmamalaki ng mga
sa bahay. Ayta na bumubuhay sa kanila sa araw-
araw.
OPINYONG
AG-TEK
sa kamangmangan
MISTULANG Ayon sa datos ng Zambales
BINUHUSAN NG Provincial Health Office na inilabas
MALAMIG NA TUBIG noong Nobyembre 26, ang kabuuang
ANG BUONG MUN- bilang ng nasabing kaso sa probinsiya
DO sa dalang ay 9,806 na kung saan 9,424 dito ang
bangungot ng gumaling na, 592 ang binawian ng
COVID-19 pandem- buhay, at 90 ang aktibo.
ic. Lahat ay nagu- Hindi ba’t kung susumahin
lantang sa malawak- natin ang mga datos ay napakataas?
Ayon sa isang pag-aaral ng
ang pinsala nito higit John Hopkins Medicine, ang second
lalo sa mga nama- wave na pagtaas ng mga kaso ay
tayan. Sa estado ng maaring indikasyon na mas kaunting
pagresponde sa tao ang nag ma-mask, at mas maraming
pandemya, tunay tao ang natitipon-tipon ng walang pag-
nga bang ang siste- didistansya sa isa’t isa.
ma ang bulok o Oo, mayroong pagkukulang
sadyang ayaw lang ang gobyerno. Sa katunayan ay malaki,
nating sumunod? ngunit ang ating parte ay dapat nating
gawin. Ang face shield ay hindi dapat
ginagawang head band. Ang face mask
ay dapat isinusuot kapag
nakikipag-usap, at iwasang
makisalimuha sa maraming
tao.
Boses ng mga Katutubo sa Olpoy
AT TEKNOLOHIYA
Dagdag pa rito, ayon sa Ka-
gawaran ng Kalusugan, ang pagsusuot
ng face mask ay pinabababa ang posi-
bilidad na mahawan ng bayrus ang 85%
at ang pagdidistansya naman ay may
80% na proteksiyon sa pagkahawa.
Kung ito ang mga lumabas sa
pag-aaral at siyang naging panuntunan
ng gobyerno, bakit tila yata hindi ito
sineseryoso ng ilang tao at komunidad?
Sila kaya’y matigas lamang ang ulo? O
hindi nila alam ang masamang epekto
kung sila’y makahawa ng ibang tao? O
hindi nila alam ang mga bagong batas
ukol sa paglabag sa Inter-Agency Task
Force (IATF) protocols?
Hindi biro ang mga numer-
ong ito sapagkat makikita na kahit
anong higpit ng pagbabantay at pagga-
nap ng tungkulin ng mga awtoridad ay
napakarami pa rin ang tinaman ng
COVID-19 sa lalawigan. Gayun pa
man, sinisikap pa rin ng pamahalaan na
matulungan ang lahat ng mga naapektu-
han ng pandemya.
16
AGHAM
Hulyo—Nobyembre 2021
Huwag sanang masayang ang
sakripisyo at pagtaya ng buhay ng mga
frontliners dahil sa kakulitan at katiga-
san ng ulo ng ilang tao. Hindi naman
siguro mahirap ang pagsusuot ng face
mask kumpara sa hirap na dadanasin ng
pamilyang nahawaan dahil sa katigasan
ng ulo. Kung sila ay hindi naniniwala
sa COVID-19 ay huwag naman sana
nilang madamay ang mga taong ingat
na ingat dahil sa takot nilang maha-
waan ang mga bata at matatanda sa
kanilang mga tahanan.
Ang hamong ito ay hindi
mapagtatagumpayan ng buong bansa
kung mayroon pa ring hindi marunong
sumunod sa simpleng panukala ng pa-
mahalaan. Simple lang naman ang
hamon, kung ayaw mong maging abo,
huwag maging matigas ang ulo.
Kailangan na nating putulin
ang ugat nito sa lalong madaling
panahon dahil walang magagawa ang
kamangmangan kundi itungo ang tao sa
kamatayan.
 LET’S GO GREEN. Tunay nga na kapag
mayroong itinanim, mayroon ding aanihin.
Sa ilalim ng matinding sikat ng araw ay
kumakaway ang mga berdeng tanim sa paaralan.

ѺѺѺ MGA KUHA NI EDANO

Espasyong maliit, maaasahan kapag gipit

MICRO GARDENING,
SAGOT SA
ni Nencie Yen E. Alvior

Ang sagot sa pandaigdi-

gang kakapusan sa
pagkain ay nasa ating
“ ‘SANAOL SAPAT ANG PAGKAIN’
FFJ, Fermented Plant Juice o FPJ, Fish Amino Acid o
FAA at Calcium Phosphate o CalPhos ay pinapanatil-
ing ligtas ang ating mga tanim at masustansya ang
lupa,” saad ni Geowell Raymund Gutierrez, Agricul-
tural Technologist.
Ayon kay Joey Alvior, isa sa mga agricul-
ture technologists, ang lupa ay dapat binubuo ng isang
mga kamay, likod bahay, bahaging lupa, isang bahaging compost/manure at
isang bahaging carbonized rice husk o ipa upang mag-
at makabagong kaala- ing malago ang mga tanim.
Maging ang mga mahahalagang kaalaman
man sa agriCOOLtura. sa Vermiculture ay itinuro rin. Isang proseso ng com-
posting na ginagawa sa pamamagitan ng mga uod.
Ang mga duming makukuha mula sa mga African
PAGKAING LIGTAS AT MASUS- Night Crawlers (isang uri ng uod) ang siyang nagsisil-
TANSYA SA BAKURAN MO LANG bing pataba na maaari nating ilagay sa lupang tani-
MAKIKITA. man. Mahalagang malaman ng magsasagawa nito ang
Kasabay ng pagputok ng mga kaso ng bilang ng araw ng pagpapakain sa bulate at ang pag-
COVID-19 noong mga nakaraang buwan ay lumobo ani ng mga dumi nito.
rin ang pandaigdigang kakapusan ng pagkain. Ayon Ang huling bahagi ng pagsasanay sa Micro
sa inilabas na datos ng The State of Food and Security Gardening ay ang Hydroponics. Ito ay isang uri pag-
and Nutrition in the World (SOFI) sa ilalim ng United tatanim na kung saan ang halaman ay hindi nangan-
Nations International Children’s Emergency Fund gailanagn ng lupa upang mabuhay ngunit dumide-
(UNICEF), noong 2020 ay higit 811 milyon o halos pende naman sa tubig.
isa sa bawat sampung tao sa buong mundo ang Ayon sa resource speaker na si Rafael Pa-
nakararanas ng gutom. galing, isang eksperto at may-ari ng pinakamalaking
Bilang tugon ay maliit man kung ituring ang Hydroponic Farm sa Zambales, ang hydroponics ang
micro gardening, walang magugutom kung ang lahat may pinakamataas na produksyon sa lahat ng soilless
ay magtatanim ng naaayon. planting.
Sa pagtutulungan ng Provincial Agriculture Tunay ngang kapag may itinanim, may
Office (PAO) at Agriculture Training Institute (ATI) aanihin ngunit sa pagkakataong ito, ang aanihin ay
Regional Training Center III ay binigyang importan- hindi nalang ang mga tanim kundi ang pag-asa na ang
sya ang mabilisang mapagkukunan ng pagkain sa sagot sa pandaigdi-
pamamagitan ng paghahalam dahil na rin sa pande- gang kakapusan sa
mya noong ika 27-29 ng Oktubre sa GEO Farm Diri- pagkain ay nasa
ta, Iba, Zambales. ating mga kamay,
“Sa panahong ito, makikita natin ang kahal- likod bahay, at
agahan ng libre, ligtas, at masustansyang pagkain. makabagong kaala-
Maliit na espasyo at pagreresikulo lang ang kailangan man sa

17 ay magkakaroon ka na ng pagkain,” pagbabahagi ni

Mario Lapitan, OIC Center Director ng ATI.
Tinalakay sa nasabing aktibidad ang Micro
agriCOOLtura.

Gardening. Ito ay isang malikhaing pagtatanim gamit

Boses ng mga Katutubo sa Olpoy
AGHAM
AT TEKNOLOHIYA
Hulyo—Nobyembre 2021
ang mga lumang plastic container o kahit anumang
bagay na maaaring mapagtamnan.
Kaugnay nito ang paggamit ng Square Foot
Gardening (SFG). Ayon kay Lapitan, ito ay naaang-
kop sa mga mataong lugar. Ito ay tinatangkilik dahil
mas pinabibilis nito ang paghahalaman at mas mataas
ang produksiyon kung ibabase sa laki ng lugar.
“Ang mga patabang Fermented Fruit Juice o
Edaño
 PAGSABAY
SA GLOBALISASYON
SA GLOBALISASYON
BCV Farm, Rotary Club of Iba,
naghatid ng ayudang teknolohiya
Ni Nencie Yen E. Alvior

KALUSUGANG
“WE DECLARE OUR VICTORY OVER COVID-19, the
destroyer of our lives, the destroyer of our economy, and of our way MENTAL
of life and society. But we will not allow Covid-19 to destroy our
children’s education and their future”, wika ni Kalihim Leonor
Magtolis Briones, mula sa School Opening Day National Program na
may temang Handang Isip, Handa Bukas.
2
Naging matunog ang kam- mang nabanggit ang isang laptop,
panyang ito ng DepEd kung kaya’t 100 pirasong tablets at Local Area
ang Benigno C. Valles Farm (BCV Network na magagamit ng mga katu-
Farm) katuwang ang Rotary Club of tubong mag-aaral sa kanilang digit-
Iba at iba pang mga stakeholders ay ized modular distance learning.
naghandog sa Doña Luisa Obieta
Elementary School (DLOES) ng BCV Farm … PAHINA 8
Learning Management System
(LMS) na nagkakahalaga ng
Php400,000.00. Kabilang sa siste-

18

Kabuoang halaga ng ayudang teknolo-

Boses ng mga Katutubo sa Olpoy hiya na ipinagkaloob ng BCV Farm at
Rotary Club of Iba sa mga mag-aaral ng
AGHAM Doña Luisa Obieta Elementary School
AT TEKNOLOHIYA
Hulyo—Nobyembre 2021

Php400,000
70% 60%
Pito sa sampung Anim sa sampung
magulang ay wa- magulang ay hindi
lang sariling cell- marunong gumamit
phone. ng cellphone.
30%
Tatlo sa sampung
magulang ay hindi
marunong bumasa
at sumulat.

Sa pagbubukas ng panuruang taon 2021-

2022, naglunsad ang paaralan ng isang sarbey ayon
sa kahandaan ng mga magulang at mag-aaral sa pag-
gamit ng tablets.
Ang mga datos na ito ang naging basehan ng
paaralan ukol sa pagsasagawa nito ng pilot testing at
technical assistance sa mga magulang bago magsim-
ula ang pasukan na kung saan ilulunsad ang digitized

7
modular learning instruction sa mga mag-aaral.