SERKAN DEMİR

GELİŞİM PSİKOLOJİSİ
 GENEL KAVRAMLAR
GELİŞİM PSİKOLOJİSİ
Psikoloji: İnsan ve hayvan davranışlarını incele-
yen, bireyin davranışlarını ve onun altında yatan
sebepleri araştıran bilim dalıdır.
Gelişim: Organizmanın döllenmeden ölüme ka-
dar geçen süreç içerisindeki tüm (bedensel, zi-
hinsel, psikolojik, dil, duygusal, sosyal yönden)
değişikliklerdir.
Gelişme: Organizmanın, büyüme, olgunlaşma
ve öğrenmenin etkileşimi ile düzenli ve sürekli
olarak değişmesidir. Gelişme, gelişim sürecinde
ortaya çıkan üründür. Örneğin, bilişsel gelişim
bir süreçtir, okuma-yazmayı öğrenmek ise bir so-
nuçtur (üründür).
Gelişim psikolojisi: İnsan davranışlarında do-
ğumdan ölümüne kadar,tüm yaşamı boyunca
gözlenen biyolojik ve psikolojik değişiklikleri in-
celer. Bireyin belli dönemler halinde gelişimini ve
bu evrelerde öğrenmesi gereken davranışlarını
inceleyen bilim dalıdır.
EĞİT AKADEMİ
GELİŞİM PSİKOLOJİSİ VE TEMEL
KAVRAMLAR
Büyüme: Vücudun sadece boy, kilo ve hacim
olarak artmasıdır. Bireyde fiziksel özelliklerdeki
değişmedir. Sayısal (niceliksel) anlamda meyda-
na gelen değişikliklerdir. Bir bebeğin, doğduktan
bir ay sonra ağırlık ve boy uzunluğu bakımından
artış göstermesi…
Basketbol oynayabilmek için gerekli boy uzunlu-
ğuna erişilmesi….
Olgunlaşma: Bireyin organlarının öğrenmenin
etkisi olmaksızın tamamen biyolojik ve kalıtım-
sal olarak kendilerinden beklenen fonksiyonları
yapabilecek düzeye ulaşmasıdır. Yani yaşa bağlı
olarak organizmanın kendisinden beklenen dav-
ranışı yerine getirebilecek duruma gelmesidir.
Yaş-zeka-sinir sistemi koordinasyonu gerektirir.
Ana okuluna giden bir çocuğun parmaklarıyla
makas tutabilecek düzeye gelmesi…
5 yaşındaki bir çocuğun montunu askıya asabil-
mesi, 6 yaşındaki bir çocuğun kalemi dik ve düz-
gün tutabilmesi
4 yaşındaki bir çocuğun tuvaletini tutabilmesi
Hazırbulunuşluk: Bireyin zihinsel, sosyal ve be-
denen öğrenmeye hazır dönemde olması demek-
tir. Bireyim eğitim ortamına getirdiği tüm özellik-
leri (ilgi-tutum-istek-cinsiyet-yaş-ön bilgi-genel
sağlık durumu) dir.
Bir çocuğun bisiklet kullanabilmesi için el, ayak
ve kasların belirli bir uzunluğa gelmesi büyü-
me,…el, ayak ve kasların belirli bir düzeye gel-
mesi olgunlaşma… sonrada bisiklet kullanmayı
istemesi ve bu konudaki ön bilgilere sahip olması
hazır bulunuşlukla ilgilidir.
Öğrenme: Bireyin çevresiyle etkileşimi sonucu
meydana gelen nispeten kalıcı izli davranış deği-
şikliğidir. Bireyin davranışlarında yaşantısı yoluy-
la kalıcı izli değişikliktir.
Çocuğun düzgün bir şekilde kalem tutabilmesi
için el ve parmak kaslarının, kemiklerinin yeterli
büyüklüğe ve olgunluğa erişmesi yetmez. Çocu-
ğun kalemin nasıl tutulduğunu görmesi, kalem
tutma denemelerini yapması, düzgün tuttuğunda
bundan haberdar edilmesi, pekiştirilmesi gerekir.
Okuma yazma davranışı, ip atlama, 100 e kadar
sayma, konuşma…
NOT: Öğrenmenin olması için önce büyüme, ar-
dından olgunlaşma ve sonra hazır bulunuşluğun
olması gerekmektedir. Olgunlaşma bir anlamda
öğrenmenin ön koşuludur.
Kritik Dönem: Organizmanın uyarıcılara en açık
olduğu dönemdir. Gelişimde bazı becerilen ka-
zanılması gereken dönemler vardır. Bu beceriler
eğer o dönemde kazanılmazsa sonradan kaza-
nılması çok zordur ya da imkansızdır.
Bir ile bir buçuk yaşlarındaki bir bebek dili kullan-
mak için çevreden gerekli desteği alırsa dili kulla-
nabilir. Eğer bu dönem geçtiyse daha sonraki dö-
nemlerde dili kullanmayı öğrenirken güçlük yaşar.
Tarihsel Zaman: Bireylerin gelişimi üzerinde bi-
reyin yaşadığı toplumu etkileyen olay ve olgular
önemlidir. Bu etkinin belli bir zamanla sınırlı ol-
duğu düşünüldüğünde içinde yaşanılan zaman
99
 GENEL KAVRAMLAR

diliminin gelişim üzerinde etkili olduğu söylenebi- 16. 4 yaşındaki bir çocuğun 10 yaşındaki bir ço-
lir. Örneğin internet kullanımı, savaşlar (11 Eylül), cuk gibi düzgün ve kontrollü şekiller çizeme-
deprem… mesi……..
Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerlere 17. Vücut organlarının kendinden beklenen gö-
gelişimle ilgili temel kavramlardan uygun revi zamanı geldiğinde yerine getirebilme-
olanları yerleştiriniz. si…...
1. Bir öğrencinin matematik dersinde denklem 18. Öğrenmenin gerçekleşmesi ön koşul………
konusunu öğrenmek için dört işlem bilmesi 19. Bir matematik öğretmeni daha önce üslü
gerekmektedir………. sayıları öğrettiği 7.sınıf öğrencilerine istekli
2. Ergenlerin üreme yeteneğini kazanma- olmalarından ötürü köklü sayıları kolaylıkla
sı…………… öğretebilmesi……
3. Çocuğun boyunun kapı kolunu tutacak kadar 20. Yazı yazabilmek için parmak kaslarının ye-
boy uzunlamasına sahip olması….…….. terli gelişmişlik düzeyine ulaşması….
4 yaşındaki çocuğun kalemi tutması için eli- 21. Bireyin olgunluk seviyesi, öğrenmeye yönelik
nin belirli büyüklükte olması………. tutumları, güdülenmesi, yeni öğrenme orta-
5. 2 yaşındaki bir çocuğun lego parçalarını eli mında etkili olan unsurlar…….
ile birleştirebilmesi………. 22. 0-1 yaş diliminde çocuğun ihtiyaç duyduğu
6. On üç aylık çocukla sık sık konuşulmalıdır. sevginin sunulması……
Bu dönem onun ilk sözcüğünü üretebilmesi 23. Bireylerin yaşamlarında bazı uyarıcıların en
EĞİT AKADEMİ

için önemli bir dönemdir……… güçlü etkiye sahip olduğu zaman dilimi……
7. Saçların uzaması………………… 24. Psiko-sosyal kişilik gelişimi kuramına
8. Günümüz gençlerinin meslek olarak manken göre çocuklarda 1-3 yaş özerklik duygu-
ya da şarkıcı olmak istemeleri……. sunun kazanılması açısında önemli olma-
sı……………..
9. 7 yaşında hastalığı nedeniyle okula başla-
yamayan bir çocuğun ileride okuma-yazma 25. Çocukların Irak Savaşından sonra savaş içe-
öğrenmesinin uzun zaman alması ve zorlan- rikli oyunları daha fazla oynamaları……..
ması……………… 26. 12-18 yaş döneminde olumlu kimlik gelişimi
10. Bir öğrencinin okuma yazma davranışının kazanamayan bir birey gençlik döneminde
göstermesi…….…….. sorun yaşaması……..

11. Bir çocuğun bilgisayar kullanabilmesi için ge-
rekli kas zihin ve sinir sistemi koordinasyo-
nuna erişmesi…………………ve buna istek
duyması………………….
12. 3 yaşındaki bir çocuğun tuvaletini tutabilme-
si………
27. 6 yaşındaki bir çocuğun iğneyi iplikten geçi-
rememesi
28. 6 yaşındaki bir çocuğun bilgisayar kullana-
bilmek için gerekli kas, zihin ve sinir sistemi
koordinasyonuna erişmesi ve buna istek duy-
ması…………..

13. 6 yaşındaki bir çocuğun el ve parmaklarının 29. Çocuğun şiir yazması….

makası tutabilecek büyüklükte olması……. 30. 12 yaşındaki çocuğa bir yıl önce alınan pan-
14. 6 yaşındaki bir çocuğun el ve parmaklarının tolonun kısa gelmesi….
makasla kağıt kesebilecek düzeye gelmesi… 31. 4 yaşındaki bir çocuğun 1 den 10 a kadar rit-
15. 6 yaşındaki çocuğun makasla kağıt kesme- mik sayamaması
si…………………………… 32. Tırnakların uzaması

100
 GENEL KAVRAMLAR
33. 5 yaşındaki çocuğun hırkasını askıya asabil-
mesi………
34. Güreş yapabilmek için gerekli vücut ağırlığı-
na erişmesi
35. Olgunlaşmanın üç temel kavramı ……..
……… ……..
NOT: Değişim, bir durumdan bir duruma geçmek-
tir. Değişme ise değişimin somut sonucudur. Bir
çocuğun ismini yazamazken yazar hale gelmesi
bir değişimdir. Değişim ve değişme olumsuz da
(bir çocuğun yalan söylemeye başlaması) olabi-
lir ama gelişim ileriye yönelik olumlu değişimleri
kapsar.
GELİŞİM İLKELERİ
1. Gelişim, kalıtım ve çevre etkileşiminin bir
ürünüdür: Bireyin gelişimi, kalıtımdan getirdiği
özellikler (saç rengi,göz rengi,cinsiyet,beden biçi-
EĞİT AKADEMİ
mi) ile çevreden edindiği bilgi,beceri, ve tutumla-
rın etkileşmesiyle şekillenir.
➡ ör: Kalıtım yoluyla getirilen zekâ kapasitesinin
tam olarak kullanılabilmesi için, bireyin bilişsel
gelişimini besleyen bir çevre içinde etkileşimde
bulunması, zengin yaşantılar kazanması gerek-
mektedir.
2. Gelişim süreklidir ve yordanabilir (tahmin
edilebilir) bir sıra ile gerçekleşir: Gelişim
canlıyla birlikte başlar, sürekli devam eder. Ge-
lişimde her aşama kendinden öncekine dayalı,
kendinden sonraki aşamaya hazırlayıcıdır(temel-
dir). Ancak bu gelişim aşamaları birbirinden kesin
çizgilerle ayrılmış değildir. Birbiriyle iç içe girmiş
olabilir.
➡ ör: Somut işlemler dönemini yaşayan bir ço-
cuğun bir sonraki aşama olan soyut işlemler dö-
neminin alt yapısı kurulmuş olur. Bir başka örnek
ise, dil gelişiminde önce sesler, sonra harfleri yan
yana getirir, hecelemeye geçer, tek kelime söyler
ve en sonunda cümleler kurmaya başlar.
3. Gelişim nöbetleşe devam eder: Çeşitli dö-
nemlerde gelişim alanları nöbetleşerek ön plana
geçebilir. Bir gelişim alnının çok hızlandığı dö-
nemlerde,diğerleri duraklama gösterebilir.
➡ ör: Yürümenin ön plana çıktığı dönemde, ko-
nuşma duraklama eğilimi gösterebilir. Diğer bir
örnek ise, okul döneminde zihinsel gelişim ön
planda iken cinsel gelişim duraksama gösterir,
ergenlik döneminde ise tam tersi cinsel gelişim
ön planda iken zihinsel gelişim duraksama gös-
terebilir.
4. Gelişim bir bütündür: Gelişimin bütün alanla-
rı bir bütün halindedir,birbiriyle etkileşim içindedir.
Bir gelişim alanındaki olumlu ya da olumsuz bir
özellik diğer gelişim alanlarını da aynı yönde et-
kiler.
➡ ör: Fiziksel bakımdan güzel bir çocuk, başka-
larının yoğun ilgisini çeker,sevilir. Sevilen çocu-
ğun duygusal gelişimi olumludur. Kendine güven
duyar. Başkalarını sevebilir ve olumlu ilişkiler ku-
rabilir. Bu nedenle,sosyal gelişimi de olumlu bir
şekilde etkilenir.
5. Gelişimde belirli eğilimler vardır: Bu madde
ile anlatılmak istenen 2 alt başlık bulunmaktadır.
Gelişim baştan ayağa, içten dışa doğrudur:
Önce başın hareketi kontrol edilir. Daha sonra
göğüs, karın, bacaklar ve ayağın kontrolü sağ-
lanır. Ayrıca, önce beden ve iç organların, daha
sonra dışa doğru olan kolların gelişimi sağlanır.
Gelişim, genelden özele doğrudur: Çocuklar
önce tüm vücuduyla hareket eder, büyük kasla-
rını kullanır. Daha sonra belli etkinlikle ilgili or-
ganını kullanabilir hale gelir. Örneğin,çocuk top
oynarken önce bütün vücuduyla topu tutar. Daha
sonra küçük kasları geliştikçe sadece elleriyle
hatta parmaklarıyla topu tutabilir hale gelir.
6. Gelişimde kritik dönemler vardır: Org. bazı
gelişim alanlarında, öğrenmeye ya da gelişmeye
eğilimli olduğu belli bir zaman dilimi vardır. Bu dö-
101
 GENEL KAVRAMLAR
nemde org. çevre etkilerine daha çok duyarlıdır
ve daha hızlı öğrenir.
➡ ör: Okul öncesi dönem, zihinsel gelişim ve dil
gelişimi için kritik dönemdir.
7. Gelişimde bireysel farklılıklar vardır: Her
bireyin gelişim hızı aynı değildir. Gelişme, olgun-
laşma ve öğrenmenin etkileşiminin bir ürünüdür.
Olgunlaşmayı büyük ölçüde kalıtım,öğrenmeyi
ise çevre etkileşimleriyle kazanılan yaşantılar be-
lirlemektedir. Her bireyin biyolojik kalıtsal mirası
ve etkileşimde bulunduğu çevrenin farklı olma-
sı nedeniyle,gelişimin de farklı olması doğaldır.
Bireysel farklılıklar: zeka, kişilik, yetenek, ilgi,
tutum, denetim (kontrol odağı- yükleme stilleri)
odağı, benlik, öz saygı, cinsiyet rolü.
8. Gelişimin hızı, her yaşta aynı değildir (dö-
nemlere göre değişir): Örneğin, fiziksel gelişim
EĞİT AKADEMİ
bebeklikten sonra yavaşlamaya başlar, ergenlikte
ise yeniden ani bir yükseliş gösterir.
GELİŞİMİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER
1. KALITIM: Bireyin genler yoluyla anne-baba-
sından aldığı özeliklerdir. Bunlar; cinsiyet, göz
rengi, zeka kapasitesi, fiziksel özellikler (boy, ten
rengi, saç rengi ve biçimi), yaratıcılık ve düşünme
kapasitesi, problem çözme becerileridir.
Anne rahminde, anneden gelen yumurta hüc-
resi ile babadan gelen sperm hücresi birleşerek
(23+23=46 kromozom) zigot meydana gelir. Zigot
hızla çoğalarak insan organizmasını oluşturur.
Cinsiyet tamamen kromozom düzeniyle belirlenir.
Canlı hücrelerinde 23 çift kromozomun bir çifti
cinsiyet kromozomlarıdır. X ve Y olmak üzere iki
tip cinsiyet kromozomu vardır. XX: Kadın cinsiyet
hormonu, XY: Erkek cinsiyet hormonudur. Genler
baskın ve çekinik olmak üzere 2 türlüdür. Baskın
genler özelliklerini dölüte geçirir .Anne babadan
çocuğa kalıtım yoluyla geçen yapıya Genotip
denir. Fenotip ise bu genetik yapının dışarıdan
gözlenebilen şeklidir. Zeka ve bedensel özellikler
büyük oranda genotiple belirlenir.
102
2. ÇEVRE: Çevre faktörü 3 evrede incelenir.
І. Doğum öncesi
II. Doğum Sırası
III. Doğum sonrası
І. Doğum öncesi: Anne karnında geçen süredeki
dış etkilenmeleri kapsar.
➡ ör: Annenin sigara dumanı olan bir çevrede ya-
şaması, yüksek gürültülü bir çevrede yaşaması.
II. Doğum sırası: Fetüsün (bebeğin) oksijensiz
kalması, kordon dolanması, uzman olmayanların
bilinçsiz müdahaleleri doğum sırasında yaşanan
olumsuzluklardır.
III. Doğum sonrası: Beslenme düzeni, hastalık
ve kazalar, aile yapısı, eğitim olanakları, arkadaş
çevresi gibi etkenlerdir.
Çocukların doğuş sırası Ana-babalar ilk ço-
cuklarından çok şey beklerler. İlk çocukların
yüksek motivasyonlu, hırslı, başarılı, kurallara
uyan bireyler olarak yetişmelerini beklerler. Buna
rağmen kendilerine güveni azdır. Temkinli ve tu-
tuculardır. Sonuncu doğan çocukların özellikleri
de ilk çocuklara benzeyebilir. Ancak ilk doğanlar
genellikle erken olgunlaşırken sonuncular, uzun
süre çocuksu kalabilirler. İlk doğanlara göre daha
çok ilgi çekmeyi başarabilirler. Ortanca çocuklar
ise, eğer cinsiyet farkı vb. istenilen özellikleri yok-
sa, ilgi odağı olamazlar. Çok fazla ilgi görmedikle-
ri için, daha bağımsızdırlar. Akranlarıyla daha iyi
ilişki kurarlar. Daha mutlu olurlar.
Anne- Baba Tutumları
Otoriter-baskıcı (yetkeci) tutum: Kurallar çocu-
ğa sorulmadan konur ve kesinlikle uyulması bek-
lenir. Çocuk uslu, küskün, çekingen, içe kapanık,
sosyal ilişkisi zayıf olabilir.
İzin verici tutum: Çocuğun her türlü davranışı
hoşgörü ile karşılanır ve kabul edilir. Çocuk ken-
dini denetlemekte güçlük çeker, vurucu, kırıcı,
saldırgan, doyumsuz ve paylaşmayı bilmez
Koruyucu tutum: Çocuğa gereğinden fazla
özen gösterir, onu denetim altına alır. Çocuk ise
kendi başına hareket etmekte ve karar vermekte
zorlanır.
 FİZİKSEL VE PSİKOMOTOR GELİŞİM
Tutarsız tutum: Anne ve babanın görüş ayrılığı
vardır. Çocuk bu durumda hangi davranışın uy-
gun olup olmadığını bilemez, doğru karar vere-
mez.
İlgisiz tutum: Anne baba çocuğa yeteri kadar
zaman ayıramaz, bunun için çaba sarf etmez.
Çocuk ta davranışın sonucunda ne olabileceğini
düşünmeden hareket eder, okula ilgisiz ve zama-
nı boşa harcar.
Demokratik tutum: Uyulması gereken kurallar
çocukla birlikte belirlenir, kurallar çocuğun gelişi-
mine uygundur. Çocuk ta özgüvenli, sorumluluk
sahibi, yaratıcı, başarılı benlik algısı yüksek olur.
Mükemmeliyetçi (Yetkinci) tutum: Anne baba
çocuktan başarılı olması için aşırı beklenti içeri-
sindedir. Diğer çocuklarla kıyas yaparlar ve daha
başarılı olmasını isterler. Çocukta aşırı hırslı,
başarısız, çekingen, yaşam sevincinden yoksun
olur.
3. ZAMAN (TARİHSEL ZAMAN): Gelişim dö-
EĞİT AKADEMİ
neminde yenilikler ve değişimlerin oluşturulduğu
zaman bölümünü ifade eder. Örneğin günümüz-
de bilgisayar destekli öğretim, İnternet, cep tele-
fonun kullanımı giderek yaygınlaşmaktadır. Diğer
bir örnek son beş yıldır 0-1 yaşındaki bebeklerde
hazır bez kullanımı giderek yaygınlaşmaktadır
yada Amerika’nın Irak’a girmesi ile birlikte çocuk-
ların oynadıkları oyunda savaş oyunlarına ağırlık
verdikleri görülmüştür.
HORMONLAR
Organizmanın şeklini, gelişim özelliklerini belirle-
yen temel yapı taşları, iç salgı bezlerinin salgıları-
na hormon denir. Bu yapı taşları vücudun büyük-
lüğünü, iç dengeyi ve üremeyi sağlarlar.
1. HİPOFİZ: Tüm salgı bezlerinin salgılanmasını
ve vücudun büyüme dengesini düzenler. Ergenlik
döneminde çokca salgılanır ve büyümeyi sağlar.
2. TROİD: Troksin salgılar. Troksin vücudun me-
tabolizmasını düzenler. Fazlalığı uyuşukluk ve
üşümeye yol açar.
3. PARATROİD: Vücudun kalsiyum ve fosfor
dengesini sağlar. Kemiklerin gelişimini ve kas-
ların ve sinir sisteminin çalışmasını düzenleyen
salgı bezidir.
4. CİNSİYET: Bu salgı bezleri kadın ve erkekte
cinsel gelişimi sağlar (testosteron, östrojen)
GELİŞİM GÖREVLERİ
Havigshurts'a göre gelişim görevi (ödev-kriz) ki-
şinin içinde bulunduğu yaşam döneminde başar-
ması gereken görevler, kazanması gereken bazı
özellikler ve geliştirmesi gereken davranışlar ola-
rak tanımlanmaktadır.
Bireyin yaşamındaki belli bir dönemde ortaya
çıkan, başarıyla elde edildiğinde, daha sonraki
yaşantılarda başarıya ve mutluluğa götüren, ba-
şarılmadığı durumlarda ise mutsuzluğa ve top-
lumun hoş görmemesine ve sonraki görevlerde
zorluklara neden olan görevdir.
1. Bebeklik Dönemi (0-2 Yaş)
• Yürümeyi öğrenme
• Katı yiyecekleri yemeyi öğrenme
• Konuşmayı öğrenme (Dili kullanmaya başlama)
• Tuvalet alışkanlığı alıştırmalarının başlaması
• Güven duygusu kazanma
• Sosyal çevresindeki bireylerle (anne-baba-dayı)
ilişki kurma
2. İlk Çocukluk Dönemi (2-6 Yaş)
• Oyun dönemi veya okul öncesi dönem olarak
ta adlandırılır
• Ben merkezci (egosantrik) düşünme
• Doğru ile yanlışı ayırmaya ve vicdan gelişimine
başlama
• Cinsiyet farklılıklarını öğrenir fakat henüz teşhir
etmez
• Okuma-yazmaya hazır hale gelir – El-göz koor-
dinasyonunu sağlamaya başlar
• Öz-bakım becerilerini yerine getirme (yeme-iç-
me, ayakkabısını bağlama) – Tuvalet kontrolünü
sağlar
• Sosyal ve fiziksel gerçekliği tanımlamak için
kavramlar oluşturma ve dili öğrenme
103
 FİZİKSEL VE PSİKOMOTOR GELİŞİM
3. Son Çocukluk Dönemi (6-12 Yaş)
• Okul dönemi veya ikinci çocukluk dönemi olarak
da adlandırılır.
• Başarma güdüsü artar ve önem kazanır
• Mantıklı ve somut düşünme becerisi ortaya çı-
kar
• Toplumsal cinsiyet rollerini (sosyal rolleri) öğren-
me ve bunları teşhir eder
• Vicdan, Ahlak ve değerler sistemi geliştirme
(otoriteye bağlılık)
• Okuma, yazma-hesap ve zaman ile ilgili temel
becerileri öğrenme
• Kişisel bağımsızlığa ulaşma (Banyosunu kendi-
si yapar, okula kendisi gider gelir)
• Grup ve iş birliği çalışmalarına yatkın
• Gündelik oyunlar için gerekli fiziksel becerileri
öğrenir (Kurallı oyun bu dönemde oynanır)
EĞİT AKADEMİ
4. Ergenlik Dönemi (12-18 Yaş)
• Bedenini kabul etme ve etkili biçimde kullanma
----kimlik statüsü
• Akranlarıyla olgun ilişkiler geliştirme
• Duygusal bağımsızlığa ulaşma (ergenin kendi
kararını kendisinin alması)
• Kendine ait ahlaki değerler sistemi oluştur-
ma---soyut düşünme –ergen benmerkezciliği
(egosantrizm)
• Androjen kişilik özelliği gösterme (kadının şoför,
erkeğin terzi olması gibi )
• Evlilik ve aile hayatına hazırlanma
• Bir mesleğe yönelme ve hazırlanmaya başlama
• Toplumsal açıdan sorumlu davranışı isteme ve
yerine getirme
5. Genç Yetişkinlik Dönemi (18-30 Yaş)
• Eş seçme, evlenme ve aile kurma --- Evi idare
etme (-yi öğrenme)
• Bir işe girme/başlama
• Vatandaşlık görevlerini yerine getirme (asker-
104
lik-vergi-oy kullanma) Topluma ve kendine uygun
bir sosyal gruba girme (bir derneğe üye olma)
6. Yetişkinlik dönemi (30- 60 yaş)
• Üretkenlik duygusunu yaşamak -Ailesi ve ken-
dinden sonra gelecek kuşaklar için üretme isteği
• Ekonomik bir yaşam standardı kurma ve sür-
dürme
• Kariyerini geliştirme
• Yetişkin vatandaşlık ve toplumsal sorumluluğa
erişme (seçilme hakkına sahip olma)
• Boş zaman etkinlikleri geliştirme Kendini eşiyle
birlikte ele almak
• Orta yaşın fizyolojik değişikliklerini kabul etme
7. Yaşlılık Dönemi (65 + )
• Azalan fiziksel güç ve sağlığına uyum yapma
• Emeklilik ve azalan gelire uyum yapma
• Eşin ölümüne uyum yapma
• Doyurucu fiziksel yaşam düzenlemesi oluştur-
ma
BEDENSEL (FİZİKSEL) GELİŞİM
1. DOĞUM ÖNCESİ GELİŞİM:
GEN: Bir organizmanın biyolojik yapısının nesil-
den nesile geçmesini sağlayan, DNA molekülle-
rinden yapılmış ve DNA’nın bir bölümü olan can-
lılık şifresidir.
KROMOZOM: Hücre çekirdeği içinde yer alan
genleri içeren ipliksi ya da çubuksu kalıtsal yapı-
dır. İnsanlarda 46 tane (23 çiften oluşan) kromo-
zom bulunur.
GONOZOM: Cinsiyeti belirleyen kromozomlardır.
OTOZOM: Erkeklerde ya da kadınlarda bulunan
bazı kromozomlar şekil bakımından birbirlerinin
aynısıdır. Vücut kromozomu olarak bilinen bu ya-
pıya otozom denir. Otozomlar cinsiyet üzerinde
etkili değildir. İnsanlarda yer alan 46 kromozo-
mun 44 tanesi (22 çift) otozom kromozomlarıdır.
 FİZİKSEL VE PSİKOMOTOR GELİŞİM

GENOM: Bir organizmanın sahip olduğu tüm genetik şifreler,diğer bir ifadeyle organizmanın kalıtsal ya-
pısıdır. Bu kalıtsal yapının dışarıdan duyu organlarımızla gözlemlediğimiz özelliklere fenotip, fenotipin
oluşması için gerekli genetik yapıya ise genotip adı verilir.
Mutasyon Gen ve kromozomların (DNA) kimyasal yapılarında meydana gelen kimyasal değişmelerdir.
Mutasyonlar DNA nın kendisini eşlemesi sırasında meydana gelir. Mutasyonla Meydana Gelen Değişim-
ler Ortadan Kalkmaz.
Modifikasyon Ortam şartlarının etkisiyle canlının dış görünüşünde meydana gelen kalıtsal olmayan geçici
değişikliklerdir .Modifikasyona etki eden faktörler = ISI , IŞIK , BESİN , NEM ,
1. Doğum Öncesi dönem bedensel gelişimin en hızlı olduğu dönemdir.
2. Doğum öncesi dönem kendi içerisinde 3 dönemden oluşmaktadır.
Dölüt Dönemi (Zigot- Ovum): İlk iki hafta
Embriyo dönemi: 3. Hafta ile 8. hafta sonu (Ektoderm, mezoderm, endoderm)
Fetüs Dönemi: 2. Aydan doğuma kadar olan süre
3. Doğum öncesinde ilk 3 ay annenin dışsal etkilere açık olması nedeni ile kritik dönemdir. Bu nedenle,
ilk 3 ay düşük riski daha fazladır.

Doğum Öncesi Gelişim Sürecini Gösteren Tablo

Aylar Temel Değişimler

3 Aylık Cinsiyet saptanır. Emme refleksi oluşmaya başlar. İç organlar işlevsel olmaya başlar. Göz
kapakları, dudaklar, el ve ayak parmakları oluşur.
4 Aylık Anne bebeğin hareketlerini hissetmeye başlar. Kemikler gelişmeye başlar.
5 Aylık Fetüs insan görünümünü almıştır. Parmak emme başlar.
6 Aylık Gözler tam olarak biçimlenmiştir. Eğer doğum gerçekleşirse bebek nefes alabilir.
7 Aylık Sinir, dolaşım ve solunum sistemleri bebeği hayatta tutacak kadar gelişmiştir.
8-9 Aylık Kilo artar. Tüm sistemler doğum sonrası için yeterli biçime gelir. Fetüs doğduğunda boyu
48-53 cm arasındadır. Ağırlığı ise 2500-4300 gr arasındadır.

2. BEBEKLİK DÖNEMİ (0-2 YAŞ)

1. Doğum öncesi gelişimden sonra, bedensel gelişimin en hızlı olduğu dönem, doğumdan sonraki ilk
yıldır.
2. Doğumda baş diğer organlara oranla daha büyüktür. Bebeklikte vücut uzunluğunun 1/4’ü kadar olan
kafa, yetişkinlikteki uzunluğunun sadece 1/8‘i kadar olacaktır.
3. Baş ve boyun kasları ayak kaslarından önce, karın ve omuz kasları, kol ve el kaslarından önce gelişir.
(Baştan ayağa, içten dışa)
4. Kan basıncı 6. haftadan sonra artmaya başlar. Kalp atışı yetişkinlerin iki kadardır.
5. Sindirim sistemi anne sütünde bulunan besinleri sindirir.
6. Bebeğin doğumdan sonra ilk yaptığı davranış, solunumdur.

105
 FİZİKSEL VE PSİKOMOTOR GELİŞİM

Moro Refleksi: Yeni doğan bebeğin sağlığına dair ilk işareti veren reflekstir. Ani hareketlerde ya da gü-
rültülerde bebeğin bize verdiği tepkilerdir. Ellerini yana doğru uzatır sonra hızlıca göğsüne doğru çeker,
başını arkaya doğru eğer, bedenini büker. Bebek bu refleksleri yaparken genellikle ağlar. 3. aya kadar or-
tadan kaybolmaya başlamalıdır. Sürünme ve Yüzme Refleksleri: Bebeği yüzüstü yere koyduğumuzda
kolunu bacağını hareket ettirmesi ve bu hareketlerini su yüzeyinde de sürdürmesinden dolayı bu refleks
sürünme ya da yüzme refleksi olarak adlandırılır. Babinski Refleksi: Ayaklarının tabanına hafifçe doku-
nulan bebeklerin ayaklarını hareket ettirip parmaklarının aralarını açtıkları refleks türüdür. 1 yaş civarında
kaybolması beklenir. Planter Refleksi: Bebeğin ayak tabanının uyarılması sonucu ayak parmaklarını
büzmesidir. Landau Refleksi: Bebeğin yüzükoyun şekilde havada tutulmasıyla sırtını gerip boynunu kal-
dırması Galant Refleksi: omurganın her iki yanından yukarıdan aşağıya parmakla çizilir gibi yapılarak
elde edilir. Hangi taraftan çiziliyorsa çocuk o tarafa doğru tüm vücudu ile kıvrılır. Palmar Tutma Refleksi:
Elle yakalama, kavrama. Tonik Boyun Refleksi: Kol nereye giderse boyun o yöne gider. Sırt üstü yattığı
zaman baş yana döner, kol bacak aynı tarafa uzanır ve ters taraf bükülür. Emme refleksi: Emme hare-
ketlerinden meydana gelen refleks davranışıdır.

APGAR Skoru
Bebek doğduktan 1 ve 5 dakika sonra özel bir puanlama sistemiyle değerlendirilir. Bu değerlendirme
sistemine Apgar skoru denir.
Apgar skorunda şunlara bakılır:

KRİTERLER 0 1 2
KALP ATIM HIZI Yok. 100'ün altıdır. 100

SOLUNUM Yok. Yavaş ve düzensizdir. Düzenli ağlıyor.

CİLT RENGİ Tüm vücut mavi ve soluktur. Vücut pembe kollar ve Tüm vücut pembedir.
bacaklar mavidir.
REFLEKSLER Uyarılara tepki yoktur. Yüzünü buruşturdu. Ağlıyor.

3. İLK ÇOCUKLUK DÖNEMİ (2-6 YAŞ)

1. 2-6 yaş döneminde bedensel gelişim hızı, 0-2 yaşa göre azalmıştır. Kalbin büyümesi yaşına kadar
çok hızlıdır. Kalp atış hızı da giderek azalır ve ilkokula başlama yaşına doğru yetişkine benzer hale gelir.
Sindirim sistemi tüm besinleri sindirmeye hazır hale gelmiştir.
2. 2-6 yaşlarında etkinlik yüksektir. Uzun süre bir yerde oturmazlar. Koşmak, atlamak, tırmanmak, kay-
mak, sürünmek ihtiyacındadırlar. Büyük kasları küçük kaslarından daha iyi kullanırlar. Küçük kas hareket-
lerinde acemilik gösterirler.
➥ Büyük kas hareketleri: Üç tekerlekli bisiklete binmek, bir adım merdiven çıkmak, topu kollarla tutmak.
➥ Küçük kas hareketleri: Yazma,çizme, makasla kesme, ayakkabı bağı bağlama, topu parmaklarla
tutmak.

NOT: Bu dönemde erkek çocukları kızlardan daha uzun ve ağır olmalarına karşın kız çocuklarının ince
motor kaslarının gelişimi erkek çocuklarının gelişiminden biraz daha ileridir.

106
 FİZİKSEL VE PSİKOMOTOR GELİŞİM
4. OKUL DÖNEMİ (6-12 yaş):
1. İlkokul dönemi yıllarında, bedensel gelişme ilk
yıllara göre yavaş bir ilerleme gösterir. 9 yaşına
kadar erkekler kızlara göre daha uzun ve ağırdır.
Ancak 10 yaşından 15 yaşına kadar kızların boy
ve ağırlıkları erkekleri geçer.
3. Bu dönemde küçük kaslar gelişir. Küçük ve
ince kalemle yazabilir, piyano ve diğer enstrü-
manları çalabilir. Topu artık elleriyle hatta par-
maklarıyla tutabilir.
4. İç salgı bezlerinin önemli rolü vardır. Özellikle
Troid bezi yeterince çalışmayan çocuk edilgen ve
tembeldir.
5. ERGENLİK DÖNEMİ (12-18 yaş)
1. Ergenlik dönemi buluğa ermekle başlar. Ön er-
genlik dönemi (Erinlik dönemi) hızlı bir fiziksel,-
bilişsel ve psikolojik gelişmenin olduğu dönemdir.
Ergenlik ise,ön ergenlik döneminde meydana ge-
EĞİT AKADEMİ
len değişmelere uyum dönemidir.
2. Buluğ dönemi cinsiyet salgıbezlerinin, aktif
hale gelerek cinsiyet hormonu üretimiyle başlar.
Bu hormonlar erkeklerde testesteron, kızlarda
östrojen adını alır.
3. Ergenlik dönemi aşağı yukarı 6 yıl sürer. Kızlar
muhtemelen 11 yaş civarında buluğa girerken,
erkekler 13 yaş civarında buluğa girerler. Kızlar-
da boy artışı 11 yaş dolaylarında kendini gösterir.
15 yaşına doğru yavaşlar. Erkeklerde yumurta ve
penisin gelişimi 12-13 yaşlarda başlar, boy sıç-
raması 14-15 yaşlarında görülür ve 21 yaşına
kadar sürer.
4. Önce eller ve ayaklar büyür, sonra kollar ve ba-
caklar daha sonra da beden gelişir. Buda geçici
bir sakarlığa ve beceriksizliğe yol açar. Kızlarda
yağ dokusu erkeklerde kas dokusu fazlalaşır.
5. Kızlar erkeklere göre ergenliğe daha hızlı girer-
ler. Kızlarda ergenliğe girme adet kanamaları ile
erkeklerde ise ergenliğe girme sperm üretme,cin-
sel organın büyümesi ile gerçekleşir.
6. Cinsel gelişim beynin gelişiminin tam karşıtı bir
gelişme gösterir. Cinsel gelişimin yavaş olduğu
dönemde beynin gelişimi hızlı, cinsel gelişiminin
hızlı olduğu dönemde(erinlik) beyin gelişimi ya-
vaş olarak gelişir.
7. Fiziksel ve cinsel yönlerden akranlarına göre
erken olgunlaşma erkek ve kızları farklı etkiler.
Erken olgunlaşan erkekler, akranlarınca daha
fazla ilgi görmekte ve lider olarak kabul edilmek-
tedirler. Bu tür erkekler toplumsal kurallara ve
kültürel değerlere daha kolay uyum sağlarlar ve
dışa dönüktürler. Erken olgunlaşan kız çocuk-
larında ise durum farklıdır. Bu tür kızlar, sosyal
ve kişisel özellikleri açısından çekingen ve gü-
vensizdirler; Geç olgunlaşan kız çocukları güvenli
olurlar ve daha dışa dönüktürler.
NOT: Bedensel gelişmeler birincil ve ikincil de-
nilen cinsiyet özelliklerinin değişmesiyle olur.
Üreme fonksiyonu ile doğrudan ilgili olan birincil
cinsiyet özellikleri (erkeklerde penis, testisler,
kızlarda yumurtalıklar ve rahim) ve üreme fonk-
siyonuyla dolaylı olarak ilgili olan (tüylerin gelişi-
mi, erkeklerde ses değişikliği, göğüs ve kalçanın
oluşumu) ikincil cinsiyet özellikleri bu evrede
belirginleşmeye başlar.
BİLİŞSEL (ZİHİNSEL-KOGNİTİF) GELİŞİM
Bilişsel gelişimde Biyolojik etkenler önemlidir:
Piaget, Bruner
Bilişsel gelişimde Sosyal Çevre önemlidir: Vygo-
tsky
Piaget ve Bilişsel Gelişim
Bilişsel gelişim, olgunlaşma ve yaşantı kazanma
arasındaki sürekli etkileşimin bir ürünüdür. İnsan
yavrusu, çok sayıda refleksle doğar. Bu refleks-
ler, çevresine uyum sağlamasına yardım eder.
Bebek, biyolojik olarak olgunlaştıkça ve çev-
resiyle etkileşimleri sonucu yaşantı kazan-
dıkça, refleksler değişikliğe uğrar. Refleksler,
çocuğun çevresine uyum sağlamasına yardım
konusunda yerlerini, bilinçli, karmaşık hareketle-
re bırakırlar.
107
 BİLİŞSEL GELİŞİM
Piaget, bilişsel gelişimi, dünyayı öğrenme yo-
lunda bir denge, dengesizlik yeni bir denge
süreci olarak görmektedir. Gelişen bireyin çev-
resiyle tüm etkileşimlerinde dengeleme süreci yer
alır. Dengeleme süreci bireyin çevreye uyumunu
ve dengeye ulaşmasını sağlar. Ancak, bireyin
denge durumu durağan (statik) değildir. Dolayı-
sıyla ortaya çıkan yeni uyarıcılarla, bireyin denge
durumu bozulur. Bu dengesizlik, özümleme ve
düzenleme yoluyla giderilir ve yeni bir denge du-
rumu sağlanır.
Piaget’nin bilişsel gelişim kuramının temel
kavramları:
Zeka: Çevreye uyum yapabilme yeteneğidir.
Piaget’e göre zeka her canlı yaşayabilmek için
kendine en uygun koşulları bulmaya çalışır. Bunu
gerçekleştiren temel etkende onun zekasıdır.
EĞİT AKADEMİ
Şema: Şema bireyin çevresindeki dünyayı anla-
mak için geliştirdiği bir bilgisayar programı gibidir.
Çevresindeki problemleri anlama, çözme, dünya
ile baş etme yolları yapıları olarak düşünülebilir.
Şema yeni gelen bilginin yerleştirileceği bir
çerçevedir. En temel zihinsel yapıdır. Bebeğin
ilk doğduğunda şeması refleksleridir. Emme,
yakalama gibi basit şemalardır. Daha sonra gör-
me, işitme, tutma, vurma ve itme şemaları gelişir.
Zihinsel şemaların büyük çoğunluğu çocukluk ve
ergenlik yıllarında oluşturulmaktadır
Örnek: köye bir gezi sırasında, kırda yayılan ko-
yunları ilk kez gören çocuk “baba köpeklere bak”
der. Açıkça görülüyor ki koyunlar çocuğun bildiği
köpek ölçütlerine en uygunudur. Koyun uyarıcı-
sıyla karşılaştığında, onu kendisinde varolan uy-
gun şema içine yerleştirmiştir. Ancak koyunlarla
etkileşimde bulunup yeni yaşantılar kazandıktan
sonra, koyunun köpek olmadığını anlayıp onun
için yeni bir şema, kategori oluşturacaktır.
Uyum Sağlama (Adaptasyon-Uzlaşma): Uyum
fonksiyonel bir değişmezdir, yaşam boyunca de-
vam eder. Bilişsel gelişim açısından olduğu kadar
diğer fiziksel ve psikososyal gelişim açısından
108
da sürekli olarak uyum sağlamak durumundadır.
Uyumun iki yönü vardır. Bunlar, özümleme (assi-
milation) ve düzenlemedir (accomodation).
1. Özümleme (Asimilasyon), bireyin, kendin-
de varolan bilişsel yapılarla çevresine uyumunu
sağlayan bilişsel bir süreçtir. Diğer bir deyişle;
çocuğun karşılaştığı yeni bir olayı, fikri, obje-
yi, kendisinde daha önceden varolan bilişsel
yapı içine alması sürecidir.
Çevresine, kendisinde varolan bilişsel yapılar-
la tepkide bulunmasıdır. Örnek olarak çocuğun
koyunları köpek şeması içine yerleştirmesi bir
özümleme örneğidir.
(KPSS 2006) Bir çocuk ilk kez gördüğü zebrayı
“çizgili at” olarak nitelendiriyorsa bu durum hangi
zihinsel gelişim kavramı ile ilgilidir ? Özümleme
(KPSS 2007) Dört yaşındaki Nursel sokakta yü-
rürken bir cüce görür. Annesine “şu çocuğa bak”
der. Annesi Nursel’e bazı yetişkinlerin böyle kü-
çük olduklarını anlatmaya çalışır. Nursel “hayır
anne, o bir çocuk” diyerek ısrar etmesi hangisine
örnek olabilir? Özümleme
2. Uyumsama (Düzenleme- Acomodasyon),
dışardan gelen uyarıcıları, bireyin, sürekli ola-
rak kendisinde varolan yapıları içine alması ve
onlara göre tepkide bulunması gelişimi sınırlan-
dırır. Bu nedenle, yeni obje olay,durumları anla-
mak,bilmek için varolan yapıların yeniden şekil-
lendirilmesi, biçimlendirilmesi de gerekmektedir.
İşte mevcut şemayı yeni durumlara, objelere,
olaylara göre yeniden biçimlendirme sürecine
“düzenleme” (accomodation) adı verilmektedir.
Her yaşantı özümleme ve düzenlemeyi kapsar.
Eğer mevcut bilişsel yapılar, yeni durumlara ce-
vap vermek için uygun ise özümleme yapılır.
Yeterli değil ise mevcut bilişsel yapılar yeniden
düzenlenir. Bu yeniden düzenleme kabaca, öğ-
renmeye eş değer görülmektedir. Yeniden dü-
zenleme olmadan tek başın özümlemeyle öğren-
me ve dolayısıyla gelişme mümkün değildir.
 BİLİŞSEL GELİŞİM
ÖRNEK: Bütün basketbol oyuncularının boyunun
çok uzun olduğunu düşünen Harun, çok kısa boy-
lu bir basketbol oyuncusuyla karşılaştıktan sonra
“Basketbol oyuncularının bir çoğu uzun boyludur,
ancak kısa boylu basketbol oyuncusu da olabilir”
biçiminde düşünmektedir. Bu düşünme biçimi Pi-
aget in kuramında yer alan hangi kavramla ilgili-
dir? Uyum sağlama (Akomodasyon)
Örgütleme: Birey edindiği bilgi parçalarını ya
da düşünce biçimlerini birbirinden bağımsız de-
ğil, sürekli olarak ilişkilendirir ve bütünleştirir.
Böylece örgütleme yaparak giderek daha üst dü-
zeyde bilişsel yapılar oluşturur.
ÖRNEKLER
1. On yedi aylık Hazal’a babası gökyüzündeki
yıldızı gösterip “kızım bak yıldız” deyip tekrar-
ladığında Hazal “dızz” diye tekrarlar. Hazal’ın
yukarıda bulunan ve ışık saçan bir şey olarak
EĞİT AKADEMİ
“dıız”ı zihninde yerleştirmesi……bir sonraki
gün gittikleri lokantada lambayı gördüğünde
parmağını uzatarak “dıız” demesi…..
2. Yıllarca bakır kaplarda yemek yapan bir ba-
yanın yeni aldığı teflon tava ve tencereleri de
metal kaşıklarla karıştırması ………..
3. Tavuk şemasına sahip bir çocuğun hindiyi gör-
düğünde de ona tavuk demesi …….
4. Yalnızca bayanların ağladığını bilen zihninde
buna göre …………. oluşturan bir çocuk bir
gün babasını ağlar durumda görünce, önce
buna bir anlam verememiş sonra da bilişsel
yapısını erkeklerde ağlar şeklinde yeniden dü-
zenlemesi……………
5. Bir kişinin araba kullanabilmesi için gaz, fren,
debriyaj, vites kolu şemalarını bir araya getire-
bilmesi, bu şemalar arası koordinasyonu doğ-
ru yapması………..
6. Olumlu nitelikleri ile tanıdığımız bir arkadaşı-
mızın yeni davranışını da olumlu ve iyi niyetli
algılarız …….ancak bazı durumlarda arka-
daşımızın rahatsız olacağımız bir davranış
yaptığında bu durum mevcut şemamız ile çeli-
şecektir ………bu durumada yeni bilgi önceki
bilgiden farklı olduğu için şemamızda değişik-
lik yaparak arkadaşımızın olumsuz nitelikleri
de olabileceğini düşünmemiz …….
7. Bir çocuk yolculuk yaptığı otomobillerde sü-
rekli erkek sürücüleri gördükten sonra bilin-
cinde erkeklerin otomobil sürücüsü olduğuna
ilişkin yapı………..oluşmuştur. Bir süre sonra
bindiği bir otomobilde bayan sürücü görünce
önce şaşırmış sonra bilincindeki şemayı “ba-
yanlardan da otomobil sürücüsü olabilir” şek-
linde değiştirmesi……………….
8. Televizyon kumandasını mikrofon olarak kulla-
nan Defne’nin bu davranışı, Piaget’nin bilişsel
gelişim kuramına göre …………….. kavramı
ile açıklanır (ÖSYM)
9. Yaşadığı kasabada arkadaşlarını her gördü-
ğünde onlara sarılıp öpüşen Zehra yurt dışına
okumak için gittiğinde oradaki insanların ara-
sında öpüşmenin yaygın olmadığını gözlemle-
diği için öpüşmek yerine sarılmakla yetinmiştir.
Zehranın yeni tutumuyla ilgili ……..…….. ger-
çekleşmiştir.
10.Babasından sürekli sakin tavırlarla görme-
ye alışmış Ezgi, bir gün babasının çok sinirli
davrandığını görür ve bu duruma çok şaşırır
……………Ezgi bu olaydan sonra babasıyla
ilgili düşüncesini ‘Babam genelde sakin biri
olmakla beraber zaman zaman sinirlenebilir’
şeklinde değiştirmiştir……………….
11. Emre coğrafya dersinde Marmara Bölgesinin
iklim özellikleri ile ilgili bir bilgiyi bu bölgenin
fiziksel yapısı ve ekonomik özellikleri ile ilişki-
lendirerek öğrenmeye çalışması…………….
BİLİŞSEL GELİŞİMİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER
1. Olgunlaşma: Olgunlaşma daha çok fiziksel
gelişimi ifade eder. Fiziksel gelişimle birlikte zi-
hinsel ve kişilik olarak ta gelişmektedir. Kişinin
bedensel açıdan gelişmesi demektir. Kişi olgun-
laşması ile doğru orantılı zihin gelişimi ilerler.
2. Yaşantı: zihin gelişimi kişinin geçirdiği yaşantı-
109
 BİLİŞSEL GELİŞİM

larla artabilir. Özellikle yaşantı zenginliği kişinin zihin gelişimini de artırır. Bu faktör diğerlerine göre insa-
nın müdahalesine en uygun olan faktördür. Örneğin: Çocuğuna sürekli yeni oyuncaklar alan, farklı oyun
alanlarına götüren, ona yeni hikaye kitapları alıp okuyan bir anne Piaget’e göre bilişsel gelişimi etkileyen
hangi faktöre göz önüne aldığı söylenebilir? Bu kavram bireyin çevrelerindeki nesneleri manipule etmesi
ve düşünce kalıplarını yeniden örgütlemesi anlamında kullanılmaktadır. Bir çocuğun evlerindeki bir mus-
luğun nasıl çalıştığını anlamak armacıyla musluğu sökmesi, içindeki parçaları takıp çıkarması ve değişik
muslukları çalışma sistemleri hakkında düşünmesi aktif yaşantıya örnek olabilir.
3. Kültürel (toplumsal aktarma -sosyal geçiş) aktarım: Kültür bireylere yaşantı zenginliği sağlamasıyla
zihin gelişimini artırır. Toplum üyelerine aktardığı bilgiler zihin gelişimini artırır. İnsanlar kültürleri ileriki
nesillere aktarır ileriki nesillerde bu kültürleri geliştirerek yeni kültürler ve bilgiler elde eder. Genel anlamda
çocuğun aileden, öğretmenden, arkadaşlarından, kitaplardan, internetten, tv den öğrendiklerini zihinsel
olarak alma kapasitesiyle ilgilidir. Örneğin masa da yemek kurallarına uygun yemek yeme davranışını
yaşadığı toplumdan öğrenir.
4. Dengeleme: Zihin, dengeleme eğilimindedir. Yeni gelen bir bilginin oluşturduğu dengesizlik bilişte ge-
rilim oluşturur. Bu dengesizlik, özümseme ve uyumsama yapılarak öğrenme gerçekleşir ve böylece üst
düzey denge durumuna ulaşılır. Ne kadar etkili bir dengesizlik yaratılırsa öğrenme o kadar etkili olur. Eğer
öğretmenler, çocukların düzeyinin altında davranışlar kazandırmaya çalışırlarsa, verilen bilgiyi kolaylıkla
özümleyeceklerinden ilgileri dağılır. Onlar için bir dengesizlik söz konusu olmadığından dengeyi kurma
içinde bir çabaları olmaz. Çocukların düzeyinin çok üstünde problem çözmeleri beklendiğinde de, haliha-
zırda var olan şemalarıyla harekete geçmeleri mümkün olamayacağından problemi çözmekten vazgeçer-
ler. Bu her iki durumda da dengeleme meydana gelmez.
Piaget ve Bilişsel Gelişim Dönemleri

Dönem Yaş Temel Kavramlar

Duyusal (Sensori) motor 0-2 yaş • Kendisini dış dünyadan ayırır (Doğadan ayrışma – ben
dönemi öteki ayrımı)
• Nesnelerin sürekliliğini (kalıcılığı) kazanır Hafıza geli-
şimi (nesne sürekliliği ile)–pasif beklenti----İlk deneme
yanılma öğrenmeleri
• Döngesel tepki - Devresel Tepki
• Taklit ve Oyunlar - Ertelenmiş taklit – Ses buluşması –
İşlem Öncesi Dönemi 2-4 Yaş • Benmerkezci (Egosantrizm) konuşma ve düşünme
Sembolik yada • Sembolik zeka ( oyun – düşünce – mış gibi yapmak)
Kavram Öncesi • Paralel oyun- Toplu monolog

4-7 Yaş Sezgi- • Canlandırmacılık (Animizm)

sel Dönem • Odaklanma (merkezleme) – odaktan uzaklaşamama
!!!
• Özelden özele akıl yürütme (ilk akıl yürütme faaliyetle-
ri)
• Tersine çevirememe – tek özelliğe göre sınıflama sıra-
lama
• Kalıp yargılar – Büyüsel (majisik düşünme)
• Yapaycılık (Artifikializm)- Devresel Tepki –
• Zihnin kuramı (Benmerkezciliğin tam tersi)

110
 BİLİŞSEL GELİŞİM

Somut İşlemler Dönemi 7-11 Yaş • Somut düşünme (duyu organlarına bağlı düşün-
me)-Mantıksal düşünme
• Odaktan kurtulma (uzaklaşma)
• Birden fazla özelliğe göre( çoklu) sıralama ve sınıfla-
ma - Tersine çevirebilme
• Dönüşümsel düşünme
• Korunumu kazanma (ödünleme – ayniyet – dönüşebi-
lirlik)
• Dolaylı gerçeği kavrayabilme (Çıkarsanmış gerçeklik)
• Perspektifi alma - parça bütün ilişkisini kavrama
Soyut İşlemler Dönemi 11-18 Yaş • Soyut düşünme (Duyu organlarından bağımsız düşün-
me)
• Üst düzey zihinsel düşünebilme (tümdengelim-tüme-
varım,analiz, sentez-birleştirici – hipotetik –esnek-yan-
sıtıcı)
• Ergen benmerkezciliği (egosantrizm) Omnipotent , ha-
yali seyirci , kişisel efsane (mit)

1. Tümevarım (Endüksiyon): Gözlenen tek tek olgulardan yola çıkarak genel yargılara ulaşmaktır. Özel-
den genele giden bir akıl yürütme türüdür. “Gözlediğim bütün kargalar siyahtı. O halde bütün kargalar siyah-
tır “ çıkarımı, tümevarım şeklinde bir çıkarmadır… Buluş yoluyla öğrenme... Toplumsal değişmenin olduğu
dönemlerde suç oranı artar. İstanbul’un değişme hızı çok fazladır. O halde İstanbul’da suç oranı artar.
2. Tümdengelim (Dedüksiyon): Gerek akıl gerekse gözlem ve deney yoluyla elde edilmiş genel bir
bilgiyi ayrı ayrı olaylara uygulamaktır. Başka bir deyişle özelin bilgisini genel yargılardan çıkarmaktır. “İn-
san ölümlüdür, Ahmet insandır öyleyse Ahmet de ölümlüdür” tasımı, tümden gelen bir tasımdır… Sunuş
yoluyla öğrenme…
3. Hipotetik Düşünme (varsayımsal): Günlük hayatta veya eğitim öğretimde karşılaşılan bir sorunu çöz-
mek için olası çözüm yolları geliştirip bunları belirli bir düzene göre yapmayı sağlayan düşünme sürecidir.
Eğer .... ve .... olursa .... olur şeklinde genel bir cümle yapısıyla ifade edilir.
Örnek; Dünya üzerinde yapılan bir deneyde, bir taş ve tahta parçasını aynı yükseklikten havasız bir or-
tamda serbest bıraktığımızda ikisi de aynı anda yere düşmektedir. Eğer bu deney ay yüzeyinde yapılmış
olsaydı, sonuç nasıl olurdu? Neden? Örnek: Eğer barometrede civanın yerine su konulsaydı barometre-
de ne tür bir değişiklik beklersiniz. neden? şeklindeki varsayımsal düşünme şeklidir.
4. Göreceli Düşünme (Kişiye, zamana ve yere göre düşünme): Diğer bireylerin düşüncelerine göre
kendi orijinal düşüncelerini geliştirir. Bazı olaylar karşısında birden fazla fikir olabileceğinin farkına var-
maktır. Örneğin; birey kendi ahlaki değerlerini geliştirir. Kendi doğruları ile başkalarının (anne-baba ya da
öğretmenlerinin) doğruları arasındaki farkı anlar ya da birey bir fotoğrafa bakarken kendine göre sol taraf
ile fotoğrafa göre sol taraf arasındaki farkı anlar.
5. Metabiliş (üsbiliş): Bireyin öğrenme sürecinde bilişsel etkinliklerini fark etmesi, bu süreci kontrol et-
mesi ve denetlemesidir. Bir öğrencinin bir derse hazırlanması için zamanını nasıl planlayacağını bilmesi,
kendi ilerlemesini değerlendirmesi, seçtiği çalışma şekli ile erişeceği başarı düzeyini tahmin edebilmesi
gibi kendi bilişsel yetisinin yöneticiliğini yapmasıdır. Metabiliş, aynı zamanda bireyin nasıl öğrendiğini
bilmesi; neyi bilip neyi bilmediğinin farkında olması; hangi bilgiyi nerede ve ne zaman uygulamaya koya-
cağını bilmesi anlamında da kullanılır.

111
 BİLİŞSEL GELİŞİM
BRUNER’İN BİLİŞSEL GELİŞİM KURAMI
Bruner’e göre bilişsel gelişim yaşam boyu devam
eden bir süreçtir. Bilişsel gelişimi, zihinde ger-
çekleşen içsel süreçlerle açıklar. Bilişsel gelişim,
tepkilerin uyarıcılardan bağımsız hale gelmesidir.
Bilişsel gelişim, bireyin bilgiyi işleme, depolama
ve kullanma gelişimine bağlıdır. Bilişsel gelişimde
dil önemli bir anahtardır. İnsanlar dili kullanarak
birbirleriyle iletişim kurarlar, öğrenir ve öğretirler.
Öğrenciyi harekete geçiren önemli güdüler; me-
rak, başarılı olmak ve birlikte çalışmaktır. Bruner;
sarmal programlama yaklaşımının kurucusudur.
Bilginin yapılandırılıp bir bütün haline getirilme-
sinde birey aktiftir. Bilgi keşfedilmelidir (Buluş
yolu ile öğrenmenin kurucusudur).
1. Eylemsel dönem (0-3 yaş): Çocuk çevreyi
eylemleriyle anlar ve bilgi toplar. Çocuk nesne-
lerle doğrudan etkileşime geçerek (dokunarak,
vurarak, ısırarak, hareket ettirerek) yani yapa-
rak-yaşayarak öğrenir. Bilgiyi, eylemleri temsil
EĞİT AKADEMİ
eder. Mesela; kaşık yemek yediği, bisiklet bindiği
bir nesnedir.
2. İmgesel (ikonik) dönem (3-6 yaş): Bu dö-
nemde gelişmiş olan dil ve görme duyusuyla
değişik durum ve yaşantılar imgesel formüllere
dönüştürülerek öğrenme gerçekleştirilir. Bilgiyi
imgeler temsil eder.
Görsel bellek gelişmiştir ve bilgi görsel resimler
şeklinde saklanır. Çocuklar, algılarının tutsağıdır.
Bir olayı, nesneyi nasıl algılarsa zihninde o şe-
kilde canlandırır. Çocuk, bir olayı veya nesneyi
görmeden onları zihninde canlandırarak işlem
yapabilir. Mesela; çocuk oturma odasının resmini
çizebilir.
3. Sembolik dönem (7 yaş ve üstü): Çocuk tüm
yaşantılarını sembollerle açıklar. Yani yaşamın
tümüyle mecazlar, grafikler, formüller ve simgeler
yoluyla kavranmasının anlatımıdır. Dil, mantık,
matematik, müzik alanlarının sembollerini kulla-
narak iletişim kurabilir ve bilişsel işlemler yapa-
bilir.
112
VYGOTSKY’İN BİLİŞSEL GELİŞİM KURAMI
Bilişsel gelişimde, çocuğun sosyal çevresi ve kül-
tür önemlidir. Çünkü tüm öğrenmelerin (fikir, tu-
tum, beceri, kavram) kaynağı bireyin sosyal çev-
residir. O halde bilişsel gelişimin kaynağı, kişisel
psikolojik süreçlerden önce, sosyal çevredir. Yani
bütün kişisel psikolojik süreçler, kültür tarafından
biçimlendirilmiş sosyal süreçler olarak başlar.
Bu nedenle zihinsel gelişimde gerçek ve birincil
bölüm sosyal süreçlerdir. Dil bilişsel gelişimde
önemlidir. Vygotsky’e göre, çocuğun bilişsel geli-
şiminde iki aşamalı bir süreç yaşanır. Birey önce
sosyal yönünü geliştirir daha sonra, bilişsel
yönünü geliştirmeye başlar. Yani bilişsel geli-
şim dıştan içe doğru olur.
Öğrenmede bireysel farklılıklar dikkate alınma-
lıdır. Öğrenme sürecinde öğrenci yalnız ve aşırı
derecede bağımsız bırakılmamalıdır. Öğretmen,
öğrenme sürecinde rehberlik yapmalıdır. Çocuk,
bir yetişkin rehberliğinde daha iyi öğrenir. Öğren-
ciler eğitim süreci içerisinde birbirleriyle işbirliği
yapmalıdır.
1. Yakın Gelişim Alanı: Bu kavramla zihinsel
gelişimin sosyal yönüne dikkat çekmiştir (Sosyal
yapısalcı yaklaşım). Ona göre, insanların tek ba-
şına belli şeyleri öğrenebilmesi mümkündür fakat
tek başına öğrenebileceğinden daha fazlasını
sosyal çevresinin (yakın gelişim alanının) deste-
ğiyle öğrenebilir. Çocuğun tek başına yapmakta
zorlandığı veya başarılı olamadığı, ancak baş-
kalarının rehberliğinde (İşbirlikli öğrenme ile) ba-
şarabileceği görevler (davranışlar) çokça vardır.
Bu alandaki kişiler ebeveynler, öğretmenler ve
arkadaşlardır.
2. İşbirlikli Öğrenme: Birey tek başına öğrenebi-
leceğinden çok daha fazlasını yakın gelişim ala-
nıyla (çevre desteği) işbirliği yaparak öğrenebilir.
3. Yapı iskelesi (Destek Olma): Çocuğun ya-
pacağı bir öğrenmede başlangıçta bir öğretici ile
desteğinin olması, daha sonradan aşama aşama
bu desteğin kesilmesi ve bu sayede çocuğun tek
başına yapamayacağı bir öğrenmeyi artık bir öğ-
retici desteği olmadan yapar hale gelmesini sağ-
layan tekniktir.
 DİL GELİŞİMİ

4. Özel Konuşma ve İçsel Konuşma: Birey 3 yaşında benmerkezci veya monolog konuşur. Vygotsky
bu durumu özel konuşma olarak tanımlar. 6-7 yaşlarında benmerkezcilik azaldığından içsel konuşmaya
dönüşür. Birey artık kendi için konuşma ile diğeri için konuşma arasında ayrım yapar. İçsel konuşma bi-
reyin zihinden geçen, seslendirilmeyen (sözcüklerle sessizce düşünebilir) düşünme sürecini anlatır. İçsel
konuşma, benmerkezci konuşma sırasında, çocuğun içine doğru dönmesi ile ortaya çıkar. Birey kendi
kendine konuşarak farkındalık yaratır, kendini anlar, durumu değerlendirir ve zihinsel gelişimine katkı
yapar. Çocuk amacına ulaşmak için veya bir problemi çözerken sessizce düşünür ve içinden konuşur.

DİL GELİŞİMİ
1. Dil Gelişim Yaklaşımları
Davranışçı Yaklaşım: Bebekler kendilerini sonuca götüren sesleri tekrar ederek dili öğrenirler. Çocuklar
tesadüfi olarak çevrede işittikleri sözcüklere benzer sesler çıkardıklarında, yetişkinler onları ödüllendirir.
Böylece pekiştireç oldukça dil öğrenilir.
Sosyal Öğrenme Yaklaşımı: Bebek için anne-babanın model olması, çocuğun onları taklit etmesi, an-
ne-babanın pekiştirmesi ve düzeltici bilgiler vermesiyle dil öğrenilir.
Biyolojik (Psiko-Linguistik Yaklaşım) Yaklaşım: İnsanlar doğuştan konuşma ve iletişim yeteneğine
sahip olarak doğar. Birey doğuştan dil öğrenebilmek için özel bir mekanizmaya sahiptir ve bu mekanizma
sayesinde çevrede konuşulan dil içselleştirilerek anlama ve konuşma gerçekleşir.
2. Dil Gelişimini Etkileyen Faktörler:
Cinsiyet: Kız çocukları, erkeklere göre daha erken konuşur ve kelime hazineleri daha fazla olur.
Çevre: Tv, bilgisayar gibi araçlar çocukların kelime dağarcığını geliştirir.
Aile: Ailenin sosyo-ekonomik durumu, aile içi ortam (sevgi, bağlılık)
Oyun: Oyunlar aracılığıyla yeni sözcükler ve düzgün cümleler kurmayı öğrenirler.
Çocuğun Duygusal Dünyası: Kardeş kıskançlığı, baba dayağı gibi durumlar çocukları olumsuz etkiler.
Kalıtım: Bilişsel gelişimimiz (zeka) doğrudan dil gelişimini etkiler.

3. Dil Gelişim Aşamaları:

Agulama - Babıldama Bebek sesleri bilinçsizce çıkarır. İstediklerini ağlayarak dile getirir.
Evresi (0-6 ay)
Heceleme Konuşma organları olgunlaşmıştır. Bebek heceleri çıkarmaya başlar. Ba-
ba, ma-ma
Tek Sözcük Evresi Konuşmada kritik dönemdir. Tek sözcüklerle çok şey anlatılmak istenilir.
(12-18 ay) Buna Morgem denir. Kedi dediğinde kedi burada,kedi gitti anlamları verilir.
Kavram gelişimi başlar. Kavram gelişimi, çocuğun duyu organlarıyla aldığı
bilgiyi, nesnelerin zihinsel tasarıma dönüştürme işidir. Alıcı ve ifade edici
dil gelişmeye başlar.
Telegrafik Konuşma Çocuklar bu dönemde iki kelimeyi bir arada kullanır. Bunlardan biri isim
Evresi (18-24 ay) diğeri fiil ya da sıfattır. Kelimeler arasında bağlaç kullanılmadan sözcükler
kullanılır. “Anne su” “Baba çikolata”
İlk Gramer Süreci Cümleler ve gramer kuralları hızla öğrenilir, kelime hazinesi genişler, kurallı
(24-60 ay) ve grameri uygun cümleler geliştirir.

113
 DİL GELİŞİMİ
Dil Gelişimi ile ilgili Kavramlar
Fonem: Bir dildeki en temel seslerdir. /d/ veya /b/
Morfem: Fonemlerin anlamlı bir diziliş haline dö-
nüştürülmesidir. Ev, dal, ray…
Semantik: Kelime ve cümlelerin anlam bilgisidir.
Çocuğun kelime ve cümleden anlam çıkarabilme-
sidir.
Söz dizimi (sentaks): Sözcükleri cümle haline
getirmedir. İsim, sıfat, özne, tümleç ve yüklem
gibi cümle öğelerinin kullanılması.
Pragmatik (Kullanım): Dili sosyal ortamına göre
kullanabilme becerisi
Alıcı Dil: 1. Çocuğun diğer bireylerin dilini anla-
yabilme becerisidir. Babasının gazetem nerede
diye sorduğunda bunu anlaması ve gazeteye
yönelmesi. 2. Çocuğun bir sözcüğü öğrendiğinde
bu sözcükle ilgili diğer sözcükleri de öğrenmeye
çalışması. Odadaki bir eşyanın adını öğrenen
çocuğun diğer eşyaları da öğrenme eğilimi gös-
EĞİT AKADEMİ
termesidir.
İfade Edici Dil: Çocuğun kendisine yöneltilen bir
durumu anladıktan sonra bu duruma uygun ce-
vaplar verebilmesidir. Çocukta önce alıcı dil daha
sonra ifade edici dil gelişir.
Aşırı Kurallaştırma: Kuralları ilişkili olan ve ol-
mayan bütün durumlara uygulama eğilimidir. Si-
mit satan kişiye simitci demeyi öğrenen çocuğun
tüm meslekler için –çi,ci kullanması. Berberci…
Eksik Kurallaştırma: Kuralları yalnızca öğreni-
len örneklerle sınırlandırarak öğrenmesidir. Ah-
met e abi demeyi öğrenir diğer büyüklerine abi
diyememesi…
Otistik Konuşma: Duyusal motor döneminde
yapılan konuşmaların genel adı
Monolog: Çocuk yanında başka birisi varmış
gibi kendi kendine konuşma yapar. Örneğin, ço-
cuk sahilde kumdan kale yaparken yaptıklarını
yanında birisi onu izliyormuş gibi “şimdi kumları
buraya toplayalım, şimdi de biraz ıslatıp sıkıştıra-
lım” çiçek yapacağım, bir çiçek yapacağım,çiçek
çizeceğim...(yanında kimse yok)
114
Benmerkezci Konuşma: çocuk karşısındaki ki-
şiyle konuşurken diyalogları kendi belirler, kendi-
ni merkeze alır. (çocuk diyoki) bana adın ne diye
sor (anne) adın ne? çocuk diyoki) ayşe. şimdi ne
yaptığımı sor. (anne diyoki) ne yapıyorsun? vs
vs..
İçsel Konuşma: Çocuk bir problemi çözmek için
düşündüklerini içinden konuşur. anne soruyor) ne
yapıyorsun? (çocuk) legoları birleştiriyorum, köşe
parçayı arıyorum, evet buldum tamam.
Benmerkezci konuşma, içsel (içinden) konuşma-
dan önce gelen bir gelişim aşamasıdır. Okul ça-
ğında benmerkezci konuşma ortadan kalkarken
içsel konuşma (6-7 yaş) gelişmeye başlamakta-
dır. Dolayısıyla benmerkezci konuşma içsel ko-
nuşmaya dönüşmektedir.
Piaget: Otistik Konuşma – Benmerkezci konuş-
ma- Sosyal Konuşma
Vygotsky: Sosyal Konuşma- Kendi kendine ko-
nuşma-İçsel konuşma
KİŞİLİK GELİŞİMİ KURAMLARI
Kişilik: Bireyi başkalarından ayıran doğuştan
getirdiği veya sonradan kazanılan özellikler bü-
tünüdür. Duygularımız, yeteneklerimiz, huyumuz,
değerlerimiz, inançlarımız, tutumlarımız, görüşle-
rimiz gibi bütün özelliklerimiz kişiliğimizi oluşturur.
Mizaç yani huy kişinin doğuştan getirdiği ve kolay
kolay değişemediği fizyolojik özelliklerinin davra-
nışlara yansıyarak devamlı hale gelmesidir. Ör-
nek sıcakkanlı olma, soğukkanlı olma…
Karakter, toplum(çevre) tarafından kazanılan ve
toplumca olumlu veya olumsuz olarak değerlen-
dirilen davranışların devamlı hale gelmesidir. Ör-
nek Misafirperver olmak, dürüst olmak, yardım-
sever olmak…
Benlik: Bireyin gelişimsel özellikleriyle kendini
algılaması, değerlendirmesi, kendi kimliğinin far-
kında olması…Ben dürüstüm, ben kırılganım,
ben çalışkanım vs
İdeal benlik: Olmak istediğimiz benliktir.
 KİŞİLİK GELİŞİMİ
1. PSİKANALİK YAKLAŞIM
1. Freud tarafından geliştirilmiştir.
2. Davranışlarımızın temelinde cinsellik ve sal-
dırganlık dürtüleri olduğunu kabul eder. (libido
thanatos)
3. 0-6 yaş arasındaki yaşantılar kişiliğin ilerleyen
dönemlerini etkiler
4. Saplanma (Fiksasyon): kişiliğin herhangi bir
noktasında bir takılma ya da ilerlememe olma-
ması durumunda saplanma gerçekleşir.
5. Topagrafik Kişilik Kuramı – Yapısal Kişilik Ku-
ramı – Psikoseksüel Kişilik Kurumı
A) Topagrafik Kişilik Kuramı (Bilinç Sınıflama-
sı)
Bilinç: Farkında olduğumuz yaşantıların bulun-
duğu yerdir. Tüm dikkatini dersine vermiş öğrenci
o anda ödevinin bilincindedir. Dersini bitirdiği an
EĞİT AKADEMİ
karnı açsa açlığı, uykusu gelmişse uykusuzluğu
bilinçlenir.
Bilinç Öncesi: Bilincinde olmadığımız biraz zor-
layınca bilince getirdiğimiz yaşantıların bulundu-
ğu bölgedir. Sürekli olarak bilinçle bağlantılıdır.
Örneğin siz şu anda çevrenizde olan her şeyin
bilincinde değilsiniz. Bunların sözü edilir edilmez
bu uyarıların bir resmi, daha doğrusu anısı bilinci-
nizde canlanacaktır.
Bilinçdışı: Bilincin dışında olan ve özel teknik-
lerle bilince çıkarılan bölgedir. Kişiliğin büyük bir
kısmı burada bulunur. Arzu, duygu, dürtü, yasak-
lanmış istek, korkular, ahlak dışı istekler burada
barınır. (hipnoz, serbest çağrışım, rüya analizi, dil
sürçmeleriyle bilince getirilebilir)
B) Yapısal Kişilik Kuramı (Kişilik Yapısı)
İd (Alt Benlik): İlkel benlik olarak bilinir. İçgüdü-
lerimizi ve doğuştan var olan her şeyimizi içer-
mektedir. Biyolojik isteklerden oluşmuştur. Haz
ilkesine göre çalışır ve biyolojik gereksinimlerin
derhal giderilmesi gerektirir. Bu durumda burada-
ki duygu ve düşünceler zaman, yer, dış dünyaya
uyum kavramı tanımazlar.
Ego (Benlik): İd den sonra gelişen ve gerçeklik
ilkesine göre çalışan kişilik boyutudur. İd den kay-
naklanan ve hemen doyuma ulaşması gereken
istekleri toplumsal değerlelrle uyumlu hale getir-
mek egonun görevidir. Kişinin sosyal boyutunu
oluşturur.
Süper Ego (Üst Benlik): kişiliğin toplumsal
kurallardan, ideallerden, standartlardan ve de-
ğer yargılarından oluşur. İstenmeyen dürtüleri
bloke eden, bireye ailesi ve toplum tarafından
"yap" ya da "yapma"larla ilgili bilinçli bir güçtür.
Örneğin, bireyin hırsızlık yapmanın ya da yalan
söylemenin toplum tarafından kabul görmeyen
davranışlar olduğunu daha çocukluk döneminde
öğrenmesi gibi. Çocuğun anne ve babasından
öğrenmiş olduğu toplumsal kuralları gelenekleri,
görenekleri, vicdan ve ahlak kurallarını içerir. Ki-
şiliğin törel yanı.
C) Psikoseksüel Gelişim Kuramı
Gelişim evreleri beş evrede incelenmiştir. Her
evre baş edilmesi gereken bir gereksinim ortaya
koyar. Bu gereksinimlerin karşılanıp karşılan-
maması çocuğun ilerideki davranışlarını, duygu-
larını, insanlarla ilişkilerini etkileyecektir. Kişilik
bozuklukları bu evrelerin başarı ile tamamlanma-
masından kaynaklanır.
(0 - 1 yaş) Oral Dönem: Enerjinin yoğunlaştığı
bölge; ağız, dudaklar ve dildir. Emme, çiğneme
ve ısırma ile enerji boşalır. Oral alan uyarıldığı za-
man, enerji serbest hale geçer ve tansiyon azalır.
Kendi parmağını emen bir bebek emmeden aldı-
ğı zevkle oto erotik bir davranışı gerçekleştiriyor-
dur. Freud’a göre emme yalnızca beslenme değil
aynı zamanda zevk verici bir faaliyettir.
Bu dönemdeki olumlu yaşantılar güven duygu-
larını ve paylaşım özelliklerini geliştirir. Çocuğun
memeden erken kesilmesi ya da uzun süre em-
zirilmesi güvensizlik, bağımlılık ve karmaşık duy-
gusal yapıya yol açar. İleri yaşlarda sigara-içki
bağımlılığı, aşırı yemek yeme, tırnak yeme, aşırı
iyimser, aşırı kötümser, karamsar, kıskanç, küfür
etme, oral sadizm, oral maşozim gibi saplantılı
davranışlar görülür.
115
 KİŞİLİK GELİŞİMİ
(1 – 3 yaş) Anal Dönem: Anüs bölgesindeki
kasların olgunlaşmasıyla bu döneme geçilir. Ço-
cuğun cinsel ilgilerinin odağı anal bölgedir. Ço-
cuğun zevk arayışı boşaltım aktivitesinde toplan-
mıştır. Çocuğun dışkıyı tutup bırakma işlevi önem
kazanmaktadır; çünkü kasların hareketinin kendi
kontrolünde olduğunu görmeye başlar. Bu olay,
enerjinin boşalımını ve yine gerilimin azalmasını
sağlar. Dışkısıyla ilgilenir ellemekten ve bulaştır-
maktan zevk alır. Ebeveynler buna izin vermez
ve mümkün olabildiğince tuvalet eğitimini kısa
tutmaya çalışırlar. Katı baskıcı tuvalet eğitimi kişi-
likte kızgınlık, dik kafalılık, inatçılık, cimrilik, aşırı
düzensizlik yada aşırı titiz aşırı düzenlilik, aşırı
mükemmeliyetçilik görülür. Bu dönemi olumlu
geçirenlerde özgür seçimler yapma, kendi kara-
rını kendi verme, yaratıcı aktif bir birey özellikler
gözlemlenir.
(3 - 6 yaş) Fallik Dönem: Enerji genital bölge-
de toplanmıştır. Çocuktaki fiziksel değişmeler, bu
EĞİT AKADEMİ
bölgede enerjinin toplanmasına neden olur. Bu
dönemde çocuklar kendi cinsiyetlerinin farkına
varırlar ve penis hem kız, hem erkek çocuklar
için ilgi nesnesi olur. Çocukların anatomik yapı-
larındaki bu farklılığı kavrayışları ve cinsel merak
psikolojik olaylara da yansır. Erkek çocuk anne-
sine düşkün hale gelir; babasını sever fakat aynı
zamanda kıskanır. Anneyle ilgili duygularını bas-
tırarak ve babayla özdeşim kurarak dönemi son-
landırır. Oedipal krizin üstesinden gelmek için
bebek bir superego içselleştirir. Ebeveynin ya-
saklarını kendi yasakları olarak koyar. Superego
içselleştirilmeden önce çocuk dış eleştiri ve ceza-
dan korkarken superegodan sonra kendi kendi-
ne eleştiri getirir. Kızlarda da elektra kompleksi
ortaya çıkar. Çocuk annesine karşı sevgiden nef-
rete, nefretten sevgiye doğru değişen karmaşık
duygular besler. Ayrıca çocuklarda cinsel organın
kaybetme korkusu (kastrasyon – iğdişlik) yaşa-
nır. Bu dönem olumlu özellikleri bireyde girişken-
lik, amaçlı olma, sağlıklı cinsel yaşam özellikleri
görülürken, olumsuz geçmesinde ise eş seçimin-
de zorlanma, girişimlerine karşı suçluluk duyma,
eşi ve çevresiyle anlaşamama, cinsel ilişkiden
korkma, cinsel soğukluk yaşanabilir.
116
(6-11 yaş) Latent (Gizil) Dönem: Tehlikeli dürtü-
ler ve fanteziler bilinçaltına itilir. Bu dönemde kız
ve erkek çocuklar kendi cinsiyetlerine yaklaşırlar,
oynadıkları oyunların niteliği farklılaşır. Cinsel ve
saldırganlık enerjileri araştırma ve diğer insan-
larla ilişki kurmaya yönelir, çocuk enerjisini, spor,
oyun ve zihinsel etkinlikler gibi somut ve sosyal
olarak kabul gören davranışlara yöneltir. Çocu-
ğun kendi cinsiyetinden olan ebeveynle özdeşimi
ve cinsiyet rollerini benimsemesi bu dönemde
tamamlanmış olur. Bu dönem sağlıklı geçirilme-
diğinde çocuk içsel dürtülerin denetimini sağla-
yamaz enerjisini öğrenme ve beceri geliştirmeye
yöneltemez. Aşırı bir denetim mekanizmasını ge-
liştirerek kişiliğinde obsesif (takıntılar) bir yapının
yerleşmesine neden olur.
(12 – 18 yaş) Genital Dönem: Çocuğun fizyolojik
olgunluğa erişmesi ve bazı hormonların etkileri-
nin artması ile cinsel dürtüler başta olmak üzere,
çeşitli dürtülerin gücü artar. Ergen, durağan bir
kişisel ve cinsel kimlik oluşturmaya çalışır. Odi-
pal duygular tekrar bilince gelir fakat çocuk artık
bunlarla baş edebilecek durumdadır. Freud’a
göre bu dönemde çocuğun asıl görevi kendini
ebeveynlerinden kurtarmaktır. Bağımsızlığı ka-
zanmak kolay değildir; çünkü yıllar süren bir iliş-
ki içinde kurulan güçlü ebeveyn bağımlılığından
duygusal olarak kopmak sancılıdır. Freud’a göre
ergenler ebeveynleriyle beraberken kaygılanır ve
gergin olurlar ya aileden uzakta kalmaya ya da
kendilerini odalarına kapatmaya veya akranlarıy-
la birlikte olmaya çalışırlar. Bazen ergenler ebe-
veynlerine saygısızlık ve itaatsizlik ederek onla-
rın bağımlılığından kurtulmaya çalışırlar. Anne
ve baba onların yaşamını baskı altına almaya
çalıştıkça ergenler enerjilerini onlara saldırmak
için harcarlar. Freud’a göre ergenler, kendilerini
duygu ve dürtülere karşı savunmak için bazı stra-
tejiler geliştirirler. Ya bütün zevk verici şeylerden
kaçar, aşırı diyetlere girer ya da otorite, özgürlük,
sevgi ve aile üzerine zengin kuramlar oluşturur-
lar. Ergene terapi yerine ebeveyne rehberliğin
daha uygun olacağı üzerinde durur. Ergene kendi
çözümlerini bulabilmesi için fırsat ve zaman ta-
nınması gerektiğini ileri sürmüştür. Bu dönemin
 KİŞİLİK GELİŞİMİ
amacı ana babasından bağımsızlaşarak aile
dışındaki karşı cinsten kişilerle olgun ilişkiler
kurabilmeyi öğrenmesidir.
1. Çatışma: Bir kişinin kendisi için aynı önem
derecesine sahip iki farklı istek, duygu, düşünce
veya ihtimal karşısında kalması sonucu bunlar-
dan hangisini seçeceğine karar verememesi du-
rumudur. Üç türlü çatışma vardır:
a) Yaklaşma – Yaklaşma Çatışması: İstenen iki
durumdan birini seçmek zorunda kalma halimiz-
dir. Mesela; bir kişinin, beğendiği 2 parfümden
birini seçmek zorunda kalması.
b) Kaçınma – Kaçınma Çatışması: İstenmeyen
iki durumdan birini seçmek zorunda kalma hali-
mizdir. Mesela; bir kişinin hem hasta olup hem
de iğne vurulmaktan korkması.
c) Yaklaşma – Kaçınma Çatışması: Aynı duru-
mun bir istenen bir de istenmeyen özelliğe sahip
olması nedeniyle o durumu tercih yapmak zorun-
EĞİT AKADEMİ
da kalması halidir. Mesela; bireyin yüzmek iste-
mesi fakat hasta olmaktan korkması nedeniyle
kararsızlık yaşaması.
EGO SAVUNMA MEKANİZMALARI
Engellenme ve çatışmanın oluşturduğu hayal kı-
rıklığı, gerginlik ve kaygının etkisinden kurtulmak
isteyen bireyin, benliğini korumaya yönelik gös-
terdiği tepkilere savunma mekanizması (uyum
mekanizması) denir. Sorunlarla baş edemeyen
ego, bilinçdışı yönü sayesinde bu yola başvur-
maktadır.
1. Bastırma (Güdülenmiş Unutma): Bireyin
benliğini rahatsız eden bir isteği, duyguyu veya
düşünceyi bilinçaltına bastırarak unutmasıdır. Bi-
rinci savunma mekanizmasıdır. Diğer savunma
mekanizmalarının temelini oluşturur. Kişiyi rahat-
sız eden bu şeyler; ürkütücü nesne ve olaylar, acı
veren ve utanç duyulan anılar, suçluluk duyguları,
kişinin kendisiyle ilgili değersizlik düşünceleri vb.
dir. Mesela; İnsanın alacağı borcunu değil vere-
ceği borcunu (kredi kartı, KYK borcu) unutması.
Dişçiden korkan birinin dişçi ile olan randevusunu
unutması.
2. Bahane Bulma (Mantığa Bürüme): Kişinin
başarısızlığını, gerçek nedenin dışındaki kabul
edilebilir nedenlerle açıklaması veya yaptıklarını
mantıklı gösterme çabasıdır. Kendini haklı çıkar-
ma temeline dayanır. “Kedi uzanamadığı ciğere
mundar der.”
3. Yansıtma (Projeksiyon) (Başkasını Suçla-
ma): Yansıtma mekanizmasının iki şekli vardır:
Birinci şekilde; kişi kendisince olumsuz saydığı
özellikleri suçluluk duygusu uyandıracak düşün-
ce ve isteklerini başka insanlarda görmesi ya da
onlara yüklemek istemesidir. Yani kişi kendisinin
kötü özelliklere sahip olmadığını ve bu özellikle-
rin başkalarında olduğunu söyler. Mesela; Ya-
lan konuşmayı alışkanlık haline getiren birisinin
çevresindeki insanların çok yalan konuştuğunu
söylemesi, bencil birisinin çevresindeki insanla-
rın bencil olduğunu söylemesi. Rüşvet alan bir
memurun “herkes alıyor” demesi. İkinci şekilde;
kişi yetersizliğinin, başarısızlığının nedenlerini
kendi dışındaki eşya, olay veya insanlarda arar,
yani burada kişi başkalarını suçlar. Mesela; Gol
yiyen kalecinin arkadaşlarına “bir adamı tutamı-
yorsunuz” demesi. Bir futbol maçını kaybeden
takımın başkanının suçu hakemlerde araması.
Dışsallaştırmada kader gibi elinde olmayan güç-
lere yükler.
4. Yadsıma (İnkar etme): Benlik için tehlikeli
olarak algılanan, sıkıntı ve kaygı yaratabilecek
bir gerçeği yok saymak veya görmezden gel-
mektir. Birçok olumsuz deneyimlerimizi bilinçaltı-
na atmakla kalmayız, aynı zamanda bunları hiç
yaşanmamış gibi yok sayarız. Öfke, kızma en
çok yadsınan duygulardır. Mesela; Bireyin ölüm
döşeğindeki annesinin öleceği fikrini kabul etme-
mesi.
5. Karşıt Tepki Geliştirme (İkiyüzlülük): Gerçek
duygularımızı göstermek için, içinde bulunduğu-
muz ortam uygun değilse, gerçek duygularımıza
zıt olan ama ortama uygun davranışlar sergile-
memiz olayıdır. Yani bir kişinin gerçekte hisset-
tiği duyguların tam aksi davranış göstermesidir.
Mesela; Kardeşini kıskanan birinin çevrede onun
koruyucusu gibi davranması.
117
 KİŞİLİK GELİŞİMİ
6. Gerileme: Kendisi için olumsuz sayılabilecek
bir durumla karşılaşan bireyin yaşına uygun ol-
mayan, bulunduğu gelişim dönemine göre daha
basit ve önceki gelişim dönemlerine dönerek
kendisinden beklenmeyen (özellikle çocuksu)
tepkilerde bulunmasıdır. Mesela; Küçük kardeşini
kıskanan bir çocuğun altını ıslatması. Bazı genç
kızların, özellikle sevgilileriyle çocuksu konuşma-
sı. Yaşlı bir kadının genç kızlar gibi giyinmesi, aşı-
rı makyaj yapması.
7. Özdeşim Kurma (Özdeşleşme) (Taklit
etme): Kişi kendisinde olmasını istediği özellikleri
(başarı, dış görünüş vb.), bunlara sahip kişilerle
özdeşim kurarak sağlamaya çalışması veya baş-
ka kişi, kuruluşların başarısından kendine pay çı-
karmasıdır. Bir taraftarın tuttuğu futbol takımının
başarısıyla övünmesi.
8. Ödünleme (Telâfi): Kişinin kendisindeki bir
eksiklikten dolayı veya bir alandaki başarısızlığın-
dan dolayı hissettiği eksikliği veya ezikliği başka
EĞİT AKADEMİ
bir alanda (başka bir faaliyetle) başarılı olma ça-
basıyla telâfiye çalışmasıdır. Eksikliğinin ya da
yetersizliğinin (boyu kısa olan, kilolu olan, bir kolu
olmayan, kör veya sağır olan) etkilerini doğrudan
gidermek yerine, kişi bir diğer yönünü geliştirerek
ya da ilgiyi bir diğer yönüne çekerek de bu eksik-
liğini ödünleyebilir. Özellikle bedensel kusurlar ilk
başta ödünlenir. Mesela; Derslerinde başarısız
olan birinin okul futbol takımında başarılı olmaya
çalışması. Çirkin bir bayanın karşı cinsle olumlu
ilişkiler kuramaması nedeniyle evlenememesi an-
cak bu eksikliğini akademik alanda üstün başarı
sağlayarak profesör olup telafi etmesi
9. Yüceltme: Toplumca onaylanmayan ilkel nite-
likteki dürtü ve isteklerin (saldırganlık ve cinsellik)
doğal amaçlarından çevrilerek, toplumca onayla-
nan etkinliklere (sanat, spor) dönüştürülmesidir.
Burada toplumca onaylanan etkinliklere yönelile-
nen alan ile doyurulmamış asıl motivler (dürtüler)
arasında bir bağ vardır. Yani asıl güdüye ben-
zer bir alan ile bu güdüler doyurulmaya çalışılır.
Mesela; Saldırganlıktan hoşlanan birisinin gidip
asker, polis, boksör olması. Benlikte kaygı uyan-
dıran aşırı cinsel dürtülerin şiir, roman yazarak,
ressam olunarak yüceltilmesi
118
10. Yön (Yer) Değiştirme: Gerçek hedefine yö-
neltildiğinde benlikçe kabul edilemeyen, kaygı
yaratan duygu ve davranışların asıl hedefinden
daha az kaygı yaratacak farklı bir hedefe yönel-
tilmesidir. Yani kişinin, öfkesini ve tepkisini olayın
gerçek sebebi olan kişiye değil de gücünün yettiği
başka hedeflere yöneltmesidir. Mesela; Hakeme
kızan sporcunun formasını yırtması veya topa
vurması. Telefonda babasına kızan gencin tele-
fon ahizesini yere atması.
11. Çarpıtma: Bireyin kendi iç dünyasının ge-
reksinimlerine göre, kendi dışındaki olayları ve
olguları gerçekçi olmayan bir şekilde değişikliğe
uğratarak açıklama eğilimidir. Bireyin olayları ve
olayların sonuçlarını kendi işine geldiği gibi yo-
rumlaması ve anlamasıdır. Mesela; Kötü alışkan-
lıkları nedeniyle sevilmeyen bir kişinin, “ben çok
güzelim, akıllıyım, o yüzden meyve veren ağacı
taşlarlar.” diyerek sevilmediğini belirtmesi gibi.
12. Hayal kurma (Fantezi, Düş Kurma): Ulaşı-
lamayan arzulara hayal kurma yoluyla ulaşılarak
bir bakıma avunma, telafi etmedir. Burada kişi
düş kurma yoluyla kendisini olmasını istediği gibi
düşleyerek kendisinde oluşan hayal kırıklığını ve
kaygıyı azaltmaya çalışır.
13. Polyannacılık (Tatlı limon, Aşırı İyimser-
lik): Bireyin, hayal kırıklığı yaratan durum veya
olaya karşı iyi tarafından bakarak kaygıyı azalt-
maya çalışmasıdır. Yani her olumsuz durumda
olumlu ve iyi yönler görme eğilimidir. Bardağın
dolu tarafını görmeye çalışmaktır. “cana gelen
mala gelsin” demesi. Sınavdan kötü alan birisi-
nin, “olsun bu bana bir ders oldu” demesi gibi.
14. Saplanma: Kişiliğin bazı yönlerinin gelişimi-
nin belli bir düzeyde durması ve olgunlaşmanın
gerçekleştirilememesi durumudur. Freud’a göre
bunun temel nedeni Fallik evreye saplanıp kal-
madır ve saplanma kişiliğin daha çok duygusal
yönüyle ilgilidir. Ayrıca saplanmada çocukluk yıl-
larında doyurulamamış bir ihtiyacın sonraki dö-
nemlerde doyurulmaya çalışılması vardır.
15. Diğerkamlık (Özgecilik): Kendinden çok
başkasını düşünmek, saçını süpürge etmek
 KİŞİLİK GELİŞİMİ
16. Bedenselleştirme (Organlaştırma): Kişinin
kaygılarının bedensel organlarda anlatım bulma-
sıdır. Okula gitmek istemeyen bir çocuğun başı-
nın ya da midesinin ağrımaya başlaması.
PSİKO-SOSYAL GELİŞİM (ERİKSON)
Erikson, Freud’dan etkilenmiştir. Erikson,
Freud’dan farklı olarak kişilik gelişiminde, biyo-
lojik etmenlerden çok sosyokültürel etkenlerin
etkisini kabul etmiştir. Freud normal dışı dav-
ranışlar üzerinde dururken, Erikson daha çok
normal davranışlar ve sağlıklı gelişim üzerinde
durmuştur. Erikson, Freud’dan farklı olarak, kişi-
lik gelişiminde sadece yaşamın ilk yıllarının (0-6
yaş) önem olmadığını, tüm yaşam boyunun kişi-
lik açısından önemli olduğunu ve kişiliğin yaşam
boyu devam ettiğini ileri sürmektedir. Erikson’a
göre benlik gelişimi, belirli zaman dilimleri içeri-
sinde biyolojik temelli ve aşamalı olur (epigenetik
ilke). Erikson’a göre ise birey yaşam boyunca,
EĞİT AKADEMİ
gelişim dönemlerinin her birinde farklı bir çatışma
durumu (psikososyal kriz) yaşar. Bir dönemdeki
kriz atlatılmazsa sonraki dönemlerde de devam
eder fakat uygun çevre koşullarının oluşması ha-
linde çözüme kavuşturulabilir. Yani gelişim krizleri
sonraki dönemlerde telafi edilebilir. Ancak bunun
tersi de mümkündür. Yani uygun zaman diliminde
kazanılan bir özellik, ilerleyen süreçte olumsuz
çevre koşulları nedeniyle kaybedilebilir.
1. Temel güvene karşı güvensizlik (0–1 yaş):
Bu dönem, Freud’un Oral döneminin karşılığı-
dır. Sağlıklı kişilik gelişiminde ilk olarak bireyin
kendisine, başkalarına ve dış dünyaya güven
oluşturması önemlidir. Bu nedenle ilk kazanıl-
ması gereken özellik güven duygusudur. Temel
gereksinimlerinin karşılanmasında tamamen dışa
bağımlı olan bebeği, anne-babası veya bakıcısı
yeterince besler, sevgi ve ilgi gösterir ve de onu
korursa bebek kendini güvende hissedecektir.
Mesela; güven duygusuna sahip olan birey, yeni
kazandığı üniversiteye gittiği zaman, yeni ortam-
daki arkadaşlarıyla hemen iletişim kurabilecek
ve ortama kolayca uyum sağlayabilecektir. Tersi
durumda ise güvensizlik duygusu gelişecektir.
Temel güven duygusundan yoksun olarak ye-
tişmiş çocuklar, ileriki yaşamlarında sosyal ilişki
kurmaktan kaçınan, çekingen, kaygılı, kararsız
ve kendine güvensiz olma gibi kişilik özellikleri
geliştirirler.
2. Özerkliğe karşı kuşku ve utanç (1-3 yaş):
Bu dönem, Freud’un Anal döneminin karşılığı-
dır. Çocuk özerk bir şekilde davranıp bağımsız
eylemlerden zevk almaya başlar.Kendi kendine
yemek yeme, eşyalarını toplama, giyinme ve so-
yunma, giysisini seçme, kendisiyle ilgili konularda
söz hakkı verme gibi davranışlarda çocuğa izin
ve destek verilmelidir. Böylece çocukta bağım-
sızlık duygusunun temelleri atılır. Anne-babanın
aşırı kısıtlayıcı, koruyucu ve cezalandırıcı olma-
sı, çocuğun kendi kapasitesi hakkında kuşkuya
düşmesine ve utanç duymasına neden olacaktır.
Ayrıca çocuk çekingen olma, kendi başına karar
alamama, saldırganlık gibi davranışlar göstere-
cektir. İleriki yaşamlarda görülen bağımlı (ipotek)
kimlik, inatçılık, cimrilik-eli açıklık, düzenlilik-dü-
zensizlik bu dönemde geçirilen yaşantıların sonu-
cudur.
2013 KPSS: Üç yaşındaki Can, annesinden ken-
disine omlet yapmasını ister. Annesi Can’a omlet
hazırlarken Can da mutfak tezgâhının önüne çek-
tiği taburenin üstüne çıkar. Annesine “Sana yar-
dım etmek istiyorum. Yumurtaları ben kıracağım.”
der. Can’ın bu isteği, Erikson’un psikososyal geli-
şim kuramına göre aşağıdaki kavramlardan han-
gisiyle açıklanır? D) Özerklik
3. Girişimciliğe karşı suçluluk (3-7 yaş): Bu
dönem, Freud’un Fallik döneminin karşılığıdır.
Çocuk bu dönemde, belli amaçlara yönelik giri-
şimler başlatır. Çocuk çevresinde olup bitenlere
daha duyarlı ve meraklı hale gelmiştir. Çocuk
çevresindeki olayları anlayabilmek için sık sık
sorular sorar, keşfetmeye ve araştırmaya yönelik
bir takım girişimlerde bulunmak ister. Çocuğun
sorularına anlayabileceği şekilde gerçekçi, net
ve açık cevaplar verilmesi gerekmektedir. Çocu-
ğu sorduğu sorular yüzünden azarlamak, ceza-
landırmak ya da uygun cevaplar vermemek ve
araştırma çabalarının önüne geçmek çocuktaki
119
 KİŞİLİK GELİŞİMİ
girişimcilik duygusunu köreltecek ve kendini suç-
lu hissetmesine neden olacaktır. Böylece çocuk
kendi kabuğuna çekilecektir. Mesela; “evin bir kö-
şesinde duran eski radyoyu gören Hasan’ın için-
de ne olduğunu merak ederek radyoyu sökerek
incelemesi” girişimcilik duygusudur.
4. Başarıya karşı aşağılık/yetersizlik duygusu
(7-11 yaş): Bu dönem, Freud’un Gizil (Latent) dö-
neminin karşılığıdır. Bu dönemde çocuk bir şeyler
üretmek, yaptığı işlerde başarılı olmak, yaptığı
işlerden beğeni toplamak, çevresi tarafından tak-
dir edilmek isteyecektir. Yaptığı işlerde başarılı ol-
dukça kendisine güven (akademik özgüven) du-
yacak, kendisine olan güveni arttıkça da çalışma
ve başarılı olma güdüleri artacaktır. Aksi halde
aşağılık ve yetersizlik duygularına kapılacaktır.
Çocuğu başkalarıyla kıyaslamak, çocuklardan il-
giyetenek alanlarının dışında başarı talep etmek,
gelişim düzeylerine uygun olmayan sorumluluklar
vermek olumsuz benlik gelişimine sebep olur.
EĞİT AKADEMİ
5. Kimliğe karşı kimlik-rol karmaşası (11/12-
18 yaş): Bu dönem, Freud’un Genital dönemi-
nin karşılığıdır. Ergenlik dönemini kapsar. “Ben
kimim” sorusunun sorulduğu ve kimlik arayışının
yoğunlaştığı dönemdir. Yani bu dönemde benlik
gelişimi söz konusudur. Benlik; bireyin kendine
ait duygu, düşünce ve değerlerinin toplamıdır.
Olumlu benlik geliştirmek bu dönemin en öncelikli
ihtiyacıdır. Bu dönemde birey, ya bir kimlik kaza-
nır ya da kimlik (rol) karmaşası yaşar.
Birey kendi ilgi ve yetenekleriyle ilgili uyumlu bir
kimlik duygusu geliştirmişse, gelecek yaşamıyla
ilgili kararlarını başarılı şekilde vermeye başla-
mış, kendine özgü bir değerler sistemi oluştura-
rak kişisel ve mesleki planlar oluşturabilmiş de-
mektir. Kimlik krizi ise, bireyin bu türden kararlar
alamamış ve gelecekle ilgili herhangi bir plan
yapmamış olmasıdır.
6. Yakınlığa karşı uzaklık (yalnızlık, yalıtılmış-
lık) (18-35 yaş): Bu dönemde birey, kimlik arayışı
(kazanma) çabalarını aşmış artık çevresindeki
kişilerle yakın ilişkiler kurmaya, dostluk ve sevgi
ilişkilerine girmeye ve sorumluluk almaya hazır
hale gelmiştir. Ergenliğe göre çevresiyle daha
120
iyi ilişkiler kurabilme seviyesine gelmiştir. Bu dö-
nemde birey, karşı cins ile geleceğe ve evliliğe
yönelik yakın ilişkiler kurmayı ister. Aynı zaman-
da bu yaşta kendi kişiliğine ve yeteneğine uygun
meslek seçme isteğini de taşır. Eğer birey evlilik,
arkadaşlık kurma veya meslek seçimi gibi konu-
larda başarısız olursa, yakın ilişkilere geçemiyor
ise yalnızlığa düşer ve insanlardan uzaklaşır.
7. Üretkenliğe karşı durgunluk (35-65 yaş): Bu
dönemde birey, üretken ve yaratıcıdır. Birey ge-
rek kendisi için (anne-baba olmak, çocuk yetiştir-
mek), gerekse çevresi ve toplum için yararlı işler
yapmak ister. Bu dönemde bireyin üreticilik işlevi-
ni yerine getirmesinde, genç kuşaklara rehberlik
etmesi de önemli bir yer tutar. Üretken olamayan
bireyde hiçbir işe yaramama duygusu gelişir. Bi-
rey, durgunluk dönemine girer, çevresine karşı
kayıtsız kalır ve aşırı bireyselleşir.
8. Ego (Benlik) bütünlüğüne karşı umutsuz-
luk (65 yaş ve üstü): Emeklilik dönemidir. Bu
dönemde birey, geçmişini, yani tüm yaşamını
gözden geçirir; bir nevi yaşam muhasebesi ya-
par. Verimli ve dolu bir yaşam geçirmiş, yaşamsal
amaçlarına ulaşmış olduğunu hisseden bireyler
benlik bütünlüğüne ulaşırlar. Bu sayede birey gü-
venli, mutlu, çevresine ve kendine faydalı, sevgi
dolu bir yapıya sahip olurlar. Böylece birey ölümü
daha kolay kabullenebilmektedir. Aksi durumda
ise, hayatını boşa geçirdiğine inanan birey, ha-
yatında değişiklik yapmak için çok geç olduğunu
düşünür. Bu nedenle kendine güvensiz, uyum-
suz, sevgiden mahrum bir yapıya sahip olurlar ve
ölümü kabullenmekte zorluk çekerler.
KİMLİK STATÜLERİ
Başarılı kimlik statüsü: Başarılı kimlik statüsün-
deki birey, kimlik krizini başarıyla atlatmış, ken-
dine özgü değerler sistemi geliştirmiş, gelecek
yaşamına ilişkin planlar yapmış ve kendi karar-
larıyla bir kimliğe bağlanmayı gerçekleştirmiş bir
ergendir. Ergen, verdiği kararların doğru olduğu-
na inanan ve kararlarından dolayı memnun olan
bir bireydir. Diğer insanların da kendilerini kabul
ettiklerine inanırlar.
 KİŞİLİK GELİŞİMİ
Ertelenmiş veya Askıya alınmış (moratoryum)
kimlik: Kimlik krizini atlatamamış (yani halen
kimlik bunalımı yaşayan) ve çözüm yolu bula-
mayan bireylerin sahip olduğu kimliktir. Bir kriz
yaşanmasına rağmen herhangi bir seçeneğe
bağlanma olmamıştır. Bu nedenle kimlik oluşumu
askıya alınır ve bir kararsızlık, erteleme, bekleme
dönemine girilir. Mesela; genç kızların erken yaş-
ta evlenmek istemeleri, erkeklerin erken askere
gitmek istemeleri.
Bağımlı (İpotekli, Erken Bağlanma) kimlik: Bi-
rey, kimlik krizi yaşamaz. Çevresindeki olanakları
araştırmaz. Birey, kendisiyle ilgili önemli konular-
da karar alma girişiminde bulunmaz. Kimlik konu-
sundaki tüm kararları anne-baba veya otorite ola-
rak kabul edilen diğer kişiler alır. Yani birey, kendi
kimliğiyle ilgili başkasının verdiği kararları kabul
etmiştir; bu nedenle kimlik arayışına girmez; ken-
disi için belirlenen kimliğe girer.
Dağınık (Kargaşalı) Kimlik: Bu kimlik statüsün-
EĞİT AKADEMİ
deki bireyler bir kimlik krizi (kimlik bunalımı) ya-
şamazlar. Meslek ve rol seçimleriyle ilgili bir gü-
düleri ve endişeleri de yoktur. Bu nedenle bu tip
bireyler bir kimliğe bağlanmaktan kaçınırlar. Kim-
lik edinme konusunda ciddi bir girişimleri olmadı-
ğı gibi, bu durum onları rahatsız da etmez. İçinde
bulunduğu grupları ve kararlarını sık sık değiştirir
ve kararsız davranışlar sergiler. Etkileşimin ve
yönlendirmenin zayıf olduğu ailelerde görülür.
Ters kimlik: Kimlik oluşumunda ergenin çevresi
tarafından kabul edilmesi önemlidir. Ters kimlik,
ailesi ve sosyal çevresi tarafından olumlu kabul
görmeyen bireyin, ailesi ve sosyal çevresi tara-
fından istenmeyen bir kimliği seçmesidir. Mesela;
ateist bir ailenin dindar oğlu, savcının suçlu oğlu.
Gölgelenmiş kimlik: Ailesi ve sosyal çevresi
tarafından baskı altında tutulan bireyin, onların
istediği davranışları, rolleri (kimliği) istemeyerek
seçmesidir. Mesela; Demet mühendislik bölümü-
nü tercih etmek ister, fakat ailesi onun öğretmen
olmasını isteyip bu yönde baskı yapar ve Demet,
bu baskı sonunda öğretmenliği tercih eder.
BAĞLANMA KURAMLARI (Etholojik Kuram)
Bowlby’e göre özellikle 0-1 yaş döneminde be-
bekler yakın çevresindekilere bağlanma eğilimin-
de olmaktadırlar. Bowlby’e göre bağlanma, “belirli
bir kişiye karşı, özellikle stresli durumlarda yakın-
lık arama ve sürdürme eğilimi tarafından oluştu-
rulmuş sürekli, duygusal bir bağdır.” Bağlanma,
biyolojik temelli olan bir yakınlık ve ilişki kurma
isteğidir. Yani öğrenilmemiş bir sosyal davranıştır.
a) Güvenli Bağlanma: İhtiyaçları tutarlı, düzenli,
zamanında karşılanan bebeklerin bağlandığı mo-
deldir. Bebeğin bağlandığı bireye güvenin esas
olduğu, sağlıklı duygusal bağlanmadır. Güven-
li bağlanan bebek, anneden bir süreliğine ayrı
kalma konusunda hiçbir sıkıntı çıkarmaz, onun
tekrar geri döneceğini bildiği için duyduğu geri-
lim normal seviyede olur. Yani üzülür, ağlar; anne
geri gelince onu sıcak karşılar, sevinir, onunla
etkileşim kurmaya çalışır, ancak hırçın davran-
maz. Güvenli bağlanan bebekler, anneyi daima
bir yabancıya tercih ederler. Fakat yabancılarla
da rahat iletişim kurabilirler.
b) Güvensiz-Kaçınan Bağlanma: Bebekle ye-
teri kadar ilgilenilmemesi, bebeğin ihtiyaçlarının
yeteri kadar karşılanmaması veya düzensiz kar-
şılanması sonucu bu bağlanma modeli oluşur.
Bebek artık iletişimin gerekliliğine inanmaz. An-
nesi onu terk ettiğinde bir sorun yaşamaz, tepki
de göstermez; yani ağlamaz, umursamaz görü-
nür. Annesi geri geldiğinde, bir tepki ya da onunla
gitme eğilimi de göstermez. Anneyle etkileşim
kurmaktan kaçınır. Kendi kendine yetebilmeye
aşırı önem verir.
c) Güvensiz - Çelişkili (İkircikli, Dirençli, Ka-
rarsız) Bağlanma: Annenin bebeğini sık sık
yalnız bırakması yüzünden, bebek her an yalnız
kalacağı (terk edileceği) endişesini taşır. Bu ne-
denle bebek, ayrılık durumuna direnç gösterir ve
ayrılmak istemez. Bağlandığı kişiler ortamdan ay-
rılırken aşırı üzüntü ve öfke duyar, döndüğünde
ise ya ona sımsıkı sarılır ya da onu iterek, dö-
verek, huzursuzluk çıkararak tepkilerini gösterir.
Yani bebek fiziksel teması eş zamanlı olarak hem
arar, hem de buna direnir. Mesela; kucağa alın-
dığında bebek ağlayabilir, aşağıya inmek için de
öfkeyle tepinebilir.
121
 KİŞİLİK GELİŞİMİ
d) Örgütlenmemiş (Yönlendirilmemiş- orga-
nize olmamış) Bağlanma: Bebekler, ayrılık du-
rumunda bazen belli bir davranış kalıbı göster-
mezler. Bazen yabancı durumlarda kaçınan ve
çelişkili bağlanma türlerinin bir karışımı olan bu
bağlanma tipini gösterir. Bebek karmaşa ve endi-
şe içinde afallamış yani kararsız tepkiler gösterir.
2. Yetişkin Bağlanma Stilleri Bartholomew ve
Horowitz (1991)
Benlik Modeli (Kendini Algılama)
a) Güvenli Bağlanma: “olumlu benlik” + “olumlu
başkaları” Bu bağlanma stiline sahip olan kişi-
ler sağlıklı bir kişilik yapılanmasına sahiptir. Hem
kendilerine hem de diğer insanlara duydukları
saygı ve güven yüksektirler. Güvenli bağlanma
stili, kişinin ileri yaşamında içten, samimi ve uzun
ilişkiler kurabilme, tutarlı davranışlar sergileme,
doğal olma, iyi niyet ve yaşama karşı pozitif bir
EĞİT AKADEMİ
bakış açısı takınmak gibi beceriler olarak kendini
gösterir.
b) Saplantılı Bağlanma: “olumsuz benlik” +
“olumlu başkaları” Bu bağlanma stiline sahip olan
kişiler başkalarına karşı olumlu duygular besler-
ken aynı duyguları kendi benliğine göstermezler.
Kendilerini değersiz hisseder ve sevilmeye değer
görmezler. Saplantılı bağlanma stiline sahip kişi-
lerdeki en belirgin özellik kendine güven eksikliği-
dir; hem reddedilmekten hem de terk edilmekten
korkarlar. Eksik olan güven duygusunu başkala-
rına bağlı kalarak, başkalarının boyunduruğunda
onlara hizmet ederek tamamlamaya çalışırlar.
Reddedilmek ve terk edilmek bu tarz bireyler için
katlanılması güç bir durumdur. Bu nedenle ilişki-
lerinde kendilerini kanıtlama eğilimi gösterirler.
c) Korkulu Bağlanma: “olumsuz benlik” + “olum-
suz başkaları” Güvenli bağlanmanın tersine kor-
kulu bağlanma stiline sahip bireyler kurduğu iliş-
kilerde hep güven sorunu yaşarlar. Reddedilmek
ve incinmek gibi duygulardan kaçma amacıyla
ilişkilerine hep bir mesafe koyarlar. Duygularını
ifade etmekten, içten ve samimi ilişkiler kurmak-
tan kaçınırlar. Sosyal temas ve yakınlık isterler,
122
fakat başka kişilere güvensizlik ve reddedilme
korkusu yaşadıkları için sosyal onaya karşı aşırı
bir duyarlılık gösterirler. Bu bireyler, reddedilme
ihtimalini ortadan kaldırmak için sosyal ortamlar-
dan ve yakın ilişkilerden kaçarak incinmemeyi
güvence altına almaya çalışırlar.
d) Kayıtsız/Kaçınan Bağlanma: “olumlu benlik”
+ “olumsuz başkaları” Kayıtsız bağlanma stiline
sahip kişiler olumlu benlik algısı oluşturmak için
özerkliklerine oldukça önem verirler, yakın ve
sosyal ilişkilerde bağımlı kalmayı reddederler. Bu
nedenle bu kişiler, edilgen olarak yakın ilişkiler-
den kaçınırlar. Bağımsızlığa aşırı değer verirler,
yakın ve sosyal ilişkilerin çok da önemli olmadığı-
na inanırlar. Bunun sonucu hayatın kişisel olma-
yan alanlarında da (iş yaşamı, boş zamanları faa-
liyetleri) belli bir şahsa bağlı olmayan boyutlarına
odaklanma eğilimi vardır.
AHLAK GELİŞİMİ
Ahlak; toplumun içinde kişilerin benimsedikleri
ve uymak zorunda oldukları değerler ve kural-
lardır. Ahlak gelişimi; temelde çocukların belirli
davranışları “iyi ya da kötü” olarak değerlendirme
biçimidir. Ahlak gelişimi yaşa bağlı olarak değişen
evreler içinde gerçekleşir.
1. PİAGET’İN AHLAK GELİŞİMİ
Ahlak gelişimi bilişsel gelişime paralel olarak çev-
rede oluşan sosyal etkileşime göre gerçekleşir.
Bu ahlaksal gelişim hiyerarşik bir sıra izleyen dö-
nemler içinde ortaya çıkmaktadır.
Piaget, çocukların doğru ve yanlışa ilişkin yargı-
larının yaşlarına bağlı olarak değiştiğini gözlem-
lemiştir. Piaget’e göre okulöncesi dönemde (0-5
yaş), çocuklarda kural kavramı olmadığından,
bu dönemde ahlak söz konusu değildir. Bu dö-
neme biz ahlak öncesi dönem de diyebiliriz. Bu
nedenle ahlak gelişimi, somut işlemler dönemine
(6 yaşa) kadar başlamaz (benmerkezci eğilimden
dolayı).
 AHLÂK GELİŞİMİ
Piaget, ahlak gelişimini iki dönemde incelemiştir.
1- Dışsal Kurallara Bağlı Dönem (6-10 yaş)
2- Özerklik dönemi (11-+ yaş)
1. Dışsal Kurallara Bağlı Dönem (Ahlaki ger-
çekçilik-Heteronom Ahlak) (6-10):
• Somut işlemler dönemini kapsar.
• Ahlak yargılarda başkalarına (otoriteye) ba-
ğımlıdır.
• Çocuklar kuralların değişmezliğine inanır. Ku-
rallara uymayanların otomatik olarak cezalan-
dırılması gerektiğini düşünür.
• Kayıtsız şartsız kurallara uyma söz konusu-
dur.
• İşlenen suçun önem derecesini, suça bağlı
olarak ortaya çıkan fiziksel sonuçlar belirler.
Sonuçta daha fazla zarara yol açan suçlar,
daha az fiziksel zarara yol açan suçlara göre
EĞİT AKADEMİ
daha kötüdür. Yani sonuç önemlidir. Niyet
önemli değildir.
Örneğin; Kazayla 3 tabak kıran Emre, bilerek 1
tabak kıran Can’a göre daha suçludur. Çünkü 3 ta-
bak kıran daha fazla fiziki zarara sebep olmuştur.
Örneğin; Özgür, annelerine sürpriz bir doğum
günü pastası yapmak isterken on yaşındaki
ağabeyinin mutfağı çok fazla kirlettiğine, on dört
yaşındaki ablasının ise, annesinin misafirler için
yaptığı pastadan gizlice yerken buzdolabının
önüne küçük bir parça düşürdüğüne tanık olur
(2007-KPSS). Ahlaki gerçekçilik döneminde
bulunan Özgür, mutfağı daha fazla kirlettiği için
ağabeyini daha fazla kabahatli bulur. Özgür dav-
ranıştaki niyete bakmaz.
2. Özerklik Dönemi (Ahlaki görecelik - Oto-
nom Dönem) (11- +):
• Soyut işlemler dönemiyle ortaya çıkar.
• 11. yaşlarla birlikte çocuklar, kuralların insan-
lar tarafından oluşturulduğunu ve gerektiğinde
değiştirilebileceğini anlamaya başlar.
• Hak, adalet, özgürlük kavramları önemlidir.
• Davranışın iyi ya da kötü olması davranışın
altında yatan niyete bağlıdır.
Örneğin; Kazayla 3 tabak kıran Emre, bilerek 1
tabak kıran Can’a göre suçsuzdur. Çünkü 3 tabak
kıran Emre bilmeyerek tabakları kırmıştır.
Dışsal Kurallara Bağlı Döneme göre: Emre
suçlu Özerklik Döneme göre: Can suçlu
KOHLBERG’İN AHLAK GELİŞİMİ
Kolhberg de tıpkı Piaget gibi ahlak gelişiminin bi-
lişsel gelişime paralel olduğunu savunmaktadır.
Kohlberg’e göre birey, karşı karşıya kaldığı bir
durum hakkında ahlaki yargıda bulunurken, bir
ikilem içindedir ve bu ikilemlere vereceği ahlaki
tepkiler sonucunda giderek kendi ahlak anlayışını
oluşturmaktadır. Bireyin seçtiği değeri seçme ne-
deni (niyetine) göre evreleri belirlemiştir.
Kohlberg ahlaki gelişimi üç dönemde incelemiştir.
1. Gelenek öncesi düzey
2. Geleneksel düzey
3. Geleneksel sonrası düzey
1. Gelenek Öncesi Düzey:
Piaget’in işlem öncesi bilişsel dönemine denk
düşer. Bu dönemde çocuğun ahlaki yargılarında
benmerkezcilik egemendir. Otoriteye itaat eder.
Kurallar değişmez. Ödül ve ceza önemlidir.
1. İtaat ve Ceza Eğilimi
• Temel özellik otoriteye uyma ve cezalandırıl-
maktan kaçınmadır.
• Birey kurallara, doğruluğuna inandığı için de-
ğil, cezadan kaçındığı için uyar.
• Olayların sonucuna göre değerlendirme esas-
tır. Niyet önemli değildir. Cezalandırılmışsa
yapılan davranış yanlış, cezalandırılmamışsa
doğrudur.
123
 AHLÂK GELİŞİMİ
• Otorite göz önünde değilse kurallar çiğnenebi-
lir.
• Bu dönemde işlenen suçun büyüklüğüne yö-
nelik algı da, verilen zararın fiziksel sonuçla-
rıyla doğru orantılıdır.
Mesela; Kimse görmediğinde hırsızlık yapmak,
trafik polisi yokken kırmızı ışıkta geçmek.
Mesela; Kopya çekmedim çünkü yakalanırsam
okuldan atılırım (2010-KPSS).
2. Saf Çıkarcı Eğilim (Araçsal ilişkiler eğilimi)
• Temel özellik birey için her şey karşılıklıdır.
Yani çıkarcılık önplandadır. Ama hep kendi-
si (Bencillik) önplandadır. Birey bir davranışı
kendi açısından yararlı buluyorsa, o davranış
doğrudur.
• “Birine bir şey vermiş isem, onun da karşılığını
vermesi gerekir” “Kaz geleceği yerden tavuk
esirgenmez” anlayışları egemendir.
EĞİT AKADEMİ
• Temel güdü bireyin kendi ihtiyaç ve isteklerinin
karşılanmasıdır. İhtiyacı karşılayan veya ödül
getiren davranışlar doğrudur.
Mesela; Rüşvet alarak iş yapmak, bir bireye
zengin olduğu için yakınlık göstermek, kendisine
borç verdiği için birine borç vermek
2. Geleneksel Düzey
Benmerkezci düşünce yerini empatik düşün-
meye bırakır. Birey dış dünyayı başka kişilerin
duygularını, düşüncelerini dikkate alarak, onların
gözünden dünyaya bakmaya çalışır. Başkaları
(anne-baba-eş-akraba-arkadaş) tarafından takdir
kazanma anlayışı vardır.
3. İyi Çocuk Olma Eğilimi (Kişilerarası uyum)
• Grup normlarına ve beklentilerine uygun
davranma eğilimi baskındır.
• Temel güdü grup tarafından kabul edilme, gru-
bun iyi çocuğu olmadır.
• Çevresinden onay almak ve takdir edilmek is-
ter.
124
• Birey kendini diğer insanların yerine koyarak
onların beklentilerine uygun davranır.
Mesela; Bir bireyin anne-babası kırılmasın diye
hiç istemediği ve sevmediği biriyle evlenmesi. Bir
gelinin kaynanası “Hamarat gelinin” desin diye
evini sürekli temizlemesi.
UYARI: Saf çıkarcı eğilim ile iyi çocuk eğilim
arasındaki fark; saf çıkarcı eğilimde maddi men-
faat karşılığı iş yapılır ve bireyin kendi çıkarı,
mutluluğu ön plandadır. İyi çocuk eğiliminde ise
manevi menfaat için iş yapılır ve kendinden çok
başkalarının çıkarları ve mutluluğu ön plandadır.
Mesela; bir hasta bakıcı, hastalardan para aldı-
ğı için onları ön sıralara alıp muayene ettiriyorsa
saf çıkarcı eğilim, para almaksızın eş, dost veya
akrabalarını ön sıralara alıyorsa iyi çocuk eğilimi
gösteriyordur.
4. Kanun ve Düzen Eğilimi
• Temel güdü toplumsal düzeni korumaktır.
• Davranışların resmi ve toplumsal kurallara uy-
gun olması esas alınır.
• Aşırı kuralcılık söz konusudur.
• Toplumu, kurumları, grupları korumak, yasala-
ra uymak ve yükümlülükleri yerine getirmek te-
mel düşünme biçimidir. (Hukuk kuralları-örf-a-
detler-gelenek-görenek-sınıf kuralları)
Mesela; Her vatandaş vergisini ödemelidir, her
sürücü kırmızı ışıkta durmalıdır, kanunun kestiği
parmak acımaz, aşırı kuralcı ve her şeyi kanun ve
yönetmeliklere uygun yapmayan çalışanlar.
UYARI: Kanun-düzen eğilimiyle İtaat-ceza eğilimi
arasındaki fark; kanun-düzen eğilimdeki birey ka-
nuna, düzene, kurallara isteyerek uyar, yani on-
ları içselleştirmiştir. Fakat itaat-ceza eğilimindeki
birey zaman zaman kanuna, düzene, kurallara
uysa da bu uyma davranışını kanunu benimse-
diği için değil de cezadan korktuğu, kaçındığı için
yapar.
 AHLÂK GELİŞİMİ
3. Gelenek Sonrası (Ötesi) Düzey
Bu dönemde insan hakları gözetilerek evrensel
değerlerin benimsenmesi vardır. Fakat bu dö-
nemde insani değerlerle çatışan yasal düzen-
lemeler sorgulanabilir, bu kuralların değişilmesi
gerektiği savunularak reddedilebilir. Bu düzeye
ulaşılabilmesi için üst düzey düşünme yollarına
sahip olmalıdır.
5. Sosyal Sözleşme Evresi
• Bireysel farklılıklar gözetilir ve bu farklılıklar
doğal karşılanır.
• Birey yasaların toplum yararına olarak, çoğun-
luk tarafından konulması gerektiğine inanır.
• Kurallar toplumun yararına değilse, toplum ta-
rafından yine toplum yararı göz önüne alınarak
değiştirilebilir.
• Bireyler bir arada yaşamanın gerektirdiği ku-
rallara ve davranış eğilimlerine uymayı sosyal
EĞİT AKADEMİ
bir uzlaşı (sözleşme) olarak kabul eder.
Mesela; Bir kişi konuşurken sözü kesilmez
6. Evrensel Ahlak İlkeleri
• Bu dönemde “tüm insanlar eşittir" düşünce-
si temeldir. İnsanların cinsiyeti, dini, dili, ırkı ne
olursa olsun eşittir.
• Her koşul ve durumda insan hakları ön plan-
da tutulmalıdır.
• Kurallar insanca yaşamak için konulur. Bu
kurallar evrensel düzeydeki ölçütlere dayalı
olmalıdır. Eğer kurallar bu evrensel ölçütlere
dayalı değilse kurallara uyulmama eğilimi var-
dır.
• Bu dönemdekilere göre “hiçbir şey insan ha-
yatından daha değerli değildir.”
Mesela; Savaş karşıtı olan birey “Savaş bir in-
sanlık suçudur, hiçbir şey insan hayatından daha
önemli değildir.” demesi.
Mesela; Bir iş yerinde ilk yardım kursuna çağrı-
lan personelin bu kursa karşı verdiği şu tepki; “Bu
kursa gideceğim; çünkü öğreneceklerim sayesin-
de bir insanın yaşama şansını artırabilirim.” ev-
rensel ahlak ilkesi dönemine aittir (2007-KPSS).
GİLLİGAN’IN AHLAK GELİŞİMİ
Kohlberg’in kuramına karşı çıkarak ahlak gelişim
aşamalarının kesin ve evrensel olmadığını sa-
vunmuştur. Ayrıca Kohlberg’in ahlaki ikilemlerini
sadece erkek çocuklara uygulaması kuramın-
daki en büyük eksikliklerdendir. Kadınlarla ilgili
çalışmalar yapmadığı halde, elde ettiği bulguları
kadınlara genelleyemez. Bu nedenle Kohlberg’in
kuramının kadın ahlakını tam olarak ortaya koy-
madığını savunur.
Ahlak gelişiminde “ahlak sevgisi” kavramının
önemi üzerinde durur.
Ahlak gelişimi cinsiyetlere göre farklılık gös-
terir. Erkeklerin ahlaki özelliklerinde hak, hukuk
kuralları, sosyal ilkeler etrafında yoğunlaştığını,
bayanların ise duygusallık, şefkat, merhamet ve
koruma gibi özellikler etrafında yoğunlaştığını
savunur.
Gilligan
DEWEY’İN AHLAK GELİŞİMİ
Dewey ahlak gelişiminin temelinde zihin geli-
şiminin yer aldığını savunmuştur. Ayrıca ahlak
gelişimi bireyin eğitim düzeyiyle de yakından
ilgilidir. Birey aldığı eğitimle kendini geliştirir ve
kendi değerler sistemini oluşturur.
Ahlak gelişimini üç farklı evreye ayırmıştır.
1. Gelenek öncesi evre: Ahlaki yapı biyolojik ve
sosyal dürtülerle veya ihtiyaçlarla şekillenir.
Mesela; Aç olanın yemek çalması gibi.
2. Geleneksel düzey: Bireyin içinde bulunduğu
sosyal grubun değerlerini benimsediği evredir.
Mesela; Hırsızlığın meslek edinildiği toplumda
birey hırsızlığa olumsuz bakmayacaktır.
3. Özerk evre: Bireyin kendi akıl yürütme ve ka-
rar verme gücüne bağlı olduğu bu evrede birey
kendi kurallarını koyar ve kendine özgü doğ-
ru-yanlışların sahibi olur.
125
 EKSTRA KONULAR
EKOLOJİK SİSTEMLER KURAMI
Urie Bronfenbrenner'in çevresel sistemi esas
alan gelişim yaklaşımında 5 iç içe geçmiş sistem
vardır. Bebeğin anneyle etkileşiminden başlar
kültürün etkilerine kadar genişler. Bu sistemler;
mikrosistem (microsystem), mesosistem (me-
sosystem), eksosistem (exosystem), makrosis-
tem (makrosystem) ve kronosistem (chronosys-
tem)dir.
Mikrosistem, Anneyle, akranlarla ve öğretmen-
lerle etkileşim mikrosistemdir.
Mesosistem, mikrosistemler veya çeşitli bağlam-
lar arasındaki bağlantılar ve ilişkilerdir. Örneğin
aile içi etkileşimle okulda akran ilişkilerinde göz-
lenen etkileşim arasındaki benzerlik ve farklılıklar
bu sistem içinde ele alınır.
Egzosistem, bireyin aktif rolünün olmadığı bir
sosyal ortam ya da bağlamın bireyin aktif olduğu
anlık çevresindeki deneyimlerini ve yaşantılarını
EĞİT AKADEMİ
etkilemesidir. Örneğin, bir kadının iş yerindeki de-
neyimleri eşiyle ilişkisini etkileyebilir. Annenin iş
yerinde yükseltilmesi daha fazla seyahat etmesi
anlamına gelebilir ve bu da eşiyle çatışma yarata-
bilir, çocuğuyla etkileşimini etkileyebilir. Örneğin
bir belediyenin park, bahçe, kütüphane ve spor
alanları gibi hizmetler üretmesi o şehirde yaşa-
yanların davranışlarını etkileyecektir.
Makrosistem, bireyin içinde yaşadığı kültürdür.
Kültürel inanç sistemleri, bir kültürdeki değerler
ve tutumlar bu sistemle ilgilidir.
Kronosistem, zaman içinde değişen sosyo ta-
rihsel olayların ve çevresel koşulların bireyin
yaşamındaki geçişlere yansıması ve deneyim-
lerini etkilemesidir. Sosyokültürel değişmelerde
bireyin gelişimini etkilemektedir. Örneğin, 20-30
yıl öncesine göre günümüzde kadınlar kariyerleri
konusunda daha ısrarlı bir tutum içindedirler. Son
yıllarda biyoloji ve nörobiyoloji ile genetik alanın-
daki gelişmeler sonucu kurama biyolojik faktörler
de eklenmiş ve kuram, BİYOEKOLOJİK KURAM
olarak tanımlanmaya başlamıştır.
126
ARAŞTIRMA DESENLERİ
Kesitsel Desen: Farklı yaştaki, farklı bireyler-
den, tek seferde ölçüm almaktır. Eğer soruda bu
üç özellik varsa kesitseldir. Dikkatinizi çekerim.
Farklı yaştaki, farklı bireylerden ve tek seferde bir
ölçüm söz konusudur. Yani buradan anlayacağı-
mız deney grubu özelliklerine göre ayrılmaktadır.
Dönem ve evreler hakkında bilgi verir. Bir o kadar
da ekonomik. Çok sayıda bireye uygulanır. Ne-
den – Sonuç ilişkisi vermiyor.
Boylamsal Araştırma (İzleme): Aynı bireyden
ya da aynı yaştaki bireylerden tekrarlı (uzun süre)
ölçüm almaktır. Kesitselden farkı, aynı bireyler
olması ve tekrar tekrar ölçüm almasıdır. Bireyin
zaman içindeki gelişimini takip edebilmek için kul-
lanılır. Derin bilgi verir. Neden – Sonuç ilişkisi ko-
lay bir şekilde kurulur. Bölük etkisi verir. Bireysel
farklılıkları vermiyor.
Sırasal Desen (Ardışık): Farklı yaş, farklı birey-
ler ve tekrarlı ölçüm almaktır. Eğer soruda bu üçü
varsa sırasal desendir. Birnevi kesitsel desen ile
boylamsal araştırmanın birleştirilmiş halidir.
Deneysel Araştırma: Deney yönteminin ama-
cı neden – sonuç ilişkisini ortaya koymaktır. Bu
yöntemde incelenecek olayın koşulları araştır-
macı tarafından belirlenir. Deneylerde, neden
durumundaki etken bağımsız değişkendir. Sonuç
durumundaki veri ise bağımlı değişkendir. “Uyku-
suzluk iş verimini etkiler.” hipotezinin sınandığı
bir deneyde “uykusuzluk” bağımsız değişken, “iş
verimi” bağımlı değişkendir. Deney düzeneğinde
her yönden eşlenmiş bireylerden oluşan iki grup
alınır. Gruplardan biri bağımsız değişkenin (etkisi
araştırılan faktörün) uygulandığı deney grubudur.
Diğer gruba bağımsız değişken uygulanmadığın-
dan o grup kontrol grubunu, oluşturur.
Metanaliz: Araştırmaların araştırılması denilir.
Meta-analizi, belirli bir konuda daha önceden
yapılmış, birbirinden bağımsız, birden çok çalış-
manın sonuçlarını birleştirme ve elde edilen araş-
tırma bulgularının istatistiksel analizini yapma
yöntemidir.
Betimsel Araştıma: Var olan bir durumu orta-
ya koymak, tespit etmek amacıyla kullanılır. Bir
konu, uygulama ya da çalışma ile ilgili bireylerin
duygu ve düşüncelerinin alındığı yöntemdir. Test,
anket, gözlem, görüşme, mülakat yapılarak dü-
şüncelerin tespit edildiği bir yöntemdir. Örneğin
Öğretmen adaylarının KPSS ile ilgili düşünceleri
nelerdir?