Genetyka

Szymon Sobel
 Budowa DNA i RNA

Upakowanie DNA w komórce

Plan Replikacja DNA

cz. I
Transkrypcja

Translacja

Regulacja ekspresji genów

2
 Dziedziczenie mędlowskie

Chromosomowa teoria dziedziczenia

Plan
Obliczanie odległości pomiędzy genami

Dziedziczenie płci

cz. II
Inne sposoby dziedziczenia

Zmienności u organizmów

Mutacje

Choroby genetyczne

3
Genetyka
Nauka o dziedziczności i zmienności
organizmów, które są oparte na
informacji zawartej w podstawowych
jednostkach dziedziczności – genach
(by WIKIPEDIA)

4
Budowa DNA i
RNA

5
Kwasy nukleinowe
Kwasy nukleinowe mogą występować w
postaci:
• DNA → zawiera deoksyrybozę
• RNA → zawiera rybozę

Podstawową jednostką budulcową jest

nukleotyd (Pi + pentoza + zasada azotowa)

Zasady azotowe:

• Puryny
• Pirymidyny
 DNA i RNA

Zamiast TYMINY →
URACYL
7
Kwasy nukleinowe

8
 Kwasy nukleinowe
5’
Oddziaływania
hydrofobowe

Antyrównoległość nici

3’ Wiązania wodorowe

3’

5’ 9
Zasada komplementarności

A T

G C

REGUŁA CHARGAFFA

Ilość adeniny w cząsteczce DNA

jest zawsze równa ilości tyminy,
a ilość guaniny ilości cytozyny

10
 Gdzie rozmieszczone są
kwasy nukleinowe?

Lokalizacja DNA i RNA w komórce

Eukariotycznej Prokariotycznej
RNA → jądro
DNA → jądro
komórkowe,
komórkowe, DNA → cytoplazma →
cytoplazma, RNA → cytoplazma
mitochondria, NUKLEOID
mitochondrium,
chloroplasty
chloroplasty

11
Bruzdy w DNA

Bruzdy w DNA służą

przyłączeniu się białek
funkcyjnych do
odpowiednich
fragmentów DNA bez
rozcinania nici

Możliwość regulacji
ekspresji genów

12
 Budowa RNA
Rodzaje RNA
Kodujący Niekodujący

mRNA tRNA rRNA snRNA siRNA miRNA

Uw
Udział organizmów
procesie
Udział w procesie degradacji RNA i
U wszystkich organizmów dojrzewania
eukariotycznych
regulacji
mRNA odczytywania
informacji
genetycznej 13
 Rola DNA i RNA

DNA • Ma za zadanie przechowywanie

informacji genetycznej

• Uczestniczy w odczytywaniu informacji

RNA genetycznej
• U wirusów może być materiałem
genetycznym

14
Upakowanie DNA
w komórce

15
Podwójna helisa

Nukleosomy

Nukleofilament (zwinięte nukleosomy z DNA

łącznikowym)

Włókno 30nm (solenoid)

Domeny wypętlone
Replikacja DNA

17
Etapy replikacji

Inicjacja

Elongacja

Terminacja
Inicjacja

19
Inicjacja

20
 Inicjacja

Rozpoznanie miejsca inicjacji replikacji (ori)

Relaksacja nici DNA przez topoizomerazę przed widełkami

replikacyjnymi

Przecięcie wiazań wodorowych przez helikazę i stabilizacja

pojedynczych nici białkami (SSB – single-stranded binding)

21
Elongacja

22
 Elongacja

Prymaza dobudowuje starter RNA na nici wiodącej i wiele

starterów na nici opóźnionej

Polimeraza DNA III zależna od DNA syntetyzuje drugą

komplementarną nić wiodącą oraz fragmenty Okazaki od
starterów na nici opóźnionej

Polimeraza DNA I zależna od DNA wycina fragmenty starterów

RNA i zastępuje je fragmentami DNA

23
24
 Terminacja

Dochodzi po rozpoznaniu miejsca inicjacji terminacji

Ligaza łączy pozostawione na nici opóźnionej przerwy w łańcuchu cukrowo-

fosforanowym i powstaje ciągła nić opóźniona

Naprawiane są błędy w replikacji poprzez wycinanie błędnych nukleotydów przez

nukleazy, a polimeraza DNA zastępuje je prawidłowymi. Ligaza wszystko spaja

Dochodzi do oddysocjowania kompleksu replikacyjnego

25
 Zachodzi przed Powstaja 2
Jest
każdym podziałem identyczne
semikonserwatywna
komórki cząsteczki DNA

Niezwykle dokładny
Proces anaboliczny
proces
Telomeraza – enzym będący
Polimerazą DNA zależną od
RNA o aktywności
odwrotnej transkryptazy

U eukariota
DNA cały czas
się skraca
Telomery – wielokrotnie
powtórzone sekwencje
nukleotydowe, które są
niekodujące. Występują
na końcach liniowego
DNA

27
Semikonserwatywna
replikacja DNA

28
Inne
modele
replikacji

29
 Kod
genetyczny
Sposób zapisu informacji
genetycznej w DNA
KODON → trzy kolejne nukleotydy w
sekwencji DNA i mRNA. Oznacza zawsze
jeden aminokwas w łańcuchu
polipeptydowym lub zatrzymanie syntezy
białka 30
 Cechy kodu
genetycznego
Trójkowy

Jednoznaczny

Bezprzecinkowy

Zdegradowany

Niezachodzący

Uniwersalny W genomie mitochondrialnym

ssaków UGA koduje tryptofan,
kodon AUA – metioninę, AGA i
AGG – kodony STOP
Transkrypcja
Transkrypcja
Proces, w którym syntezowany jest łańcuch
RNA na matrycy DNA.

U prokariota – zachodzi w cytozolu

U eukariota:

• U zwierząt → jądro komórkowe i mitochondria

• U roślin → j. komórkowe, plastydy, mitochondria
Etapy transkrypcji
Polimeraza RNA przyłącza się do
promotora genu

Polimeraza RNA rozdziela nici DNA i

syntezuje nić mRNA na nici matrycowej
DNA

Po dotarciu do miejsca terminacji

transkrypcji kompleks polimerazy RNA
oddysocjowuje i nici DNA zostają
ponownie połączone

U prokariota mRNA jest od razu

gotowe do translacji, dlatego
oba te procesy zachodzą w
jednym czasie i jednym miejscu
34
 Dojrzewanie pre-mRNA u
eukariota
Dołączenie czapeczki do końca 5’

Dołączenie ogona poli-A do końca 3’

Splicing RNA

Alternatywny splicing

Dojrzewanie pre-mRNA zachodzi w

jądrze komórkowym

35
 Dojrzewanie pre-mRNA
Dołączanie ogona poli-
A i czapeczki 5’

Splicing

36
Dojrzewanie pre-mRNA
Spliceosom Alternatywny splicing

37
Odwrotna transkrypcja

• U Retrowirusów
(HIV)
Zachodzi:
• Podczas działania
telomerazy

38
Translacja

39
Translacja
To proces tłumaczenia sekwencji
mRNA kodującej informację z DNA na
sekwencję aminokwasów tworzących
łańcuchy peptydowe
Zachodzi u prokariota w cytozolu
Zachodzi u eukariota w cytozolu →
siateczka śródplazmatyczna szorstka
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
 Modyfikacje potranslacyjne

Uzyskanie przez białko odpowiedniej struktury przestrzennej

Usuwanie niektórych aminokwasów w celu uzyskania aktywności biologicznej białka

Przyłączanie grup chemicznych (dołącznie reszt lipidowych, cukrowych, fosforanowych)

Białka przeznaczone na eksport z komórki transportowane są do aparatu Golgiego, gdzie

są sortowane, pakowane w pęchrzyki wydzielnicze i poddawane kolejnym modyfikacjom
chemicznym

51
 Regulacja
ekspresji genów

52
Budowa
operonu
Operon może być
regulowany
negatywnie i
pozytywnie

53
Operon laktozowy

54
Operon laktozowy

55
Operon tryptofanowy

56
Regulacja ekspresji genów u
eukariota
Regulacja
Regulacja dostępu do genu inicjacji
transkrypcji

Poprzez
kondensacje i
Acetylacja DNA
dekondensację
chromatyny

57
Podstawy genetyki
mędlowskiej

58
Zanim dalej!
 I prawo Mendla (prawo
czystości gamet)

W gametach
allele tego
samego genu
występują
zawsze
pojedynczo
60
 II prawo Mendla (niezależna
segregacja cech)

Cechy są dziedziczone
niezależnie, ponieważ
allele różnych genów
są rozdzielane do
gamet organizmów w
sposób losowy

61
Krzyżówka testowa

62
 Chromosomowa
teoria dziedziczenia

63
 Chromosomowa
teoria dziedziczeni
Thomas Morgan

Początek XXw.

Założenia:

• Geny znajdują się na chromosomach i ułożone

są liniowo
• Każdy gen ma swój ściśle określony locus
• Allele jednego genu zajmują w chromosomach
homologicznych te same miejsca
• Geny znajdujące siena jednym chromosomie
to geny sprzężone i cechy przez nie
warunkowane → cechy sprzężone
• Geny mogą zostać rozdzielone przez crossing-
over
64
Geny niesprzężone vs
sprzężone

Geny niesprzężone Geny sprzężone 65

Geny niesprzężone vs
sprzężone

Geny sprzężone 66
Geny niesprzężone
Rekombinacje genowe
w genach sprzężonych
Im 2 geny znajdują
się dalej od siebie na
chromosomie tym
większe
prawdopodobieństwo
zajścia między nimi
crossing-over

67
 Mapowanie genów
Znając częstość zachodzenia
crossing-over można ocenić • 1 cM → centymorgan
odległość pomiędzy genami • 1 j.m. → jednostka
sprzężonymi na chromosomie mapowa
Jednostki: • 1 cM / 1 j.m.
odpowiada 1%
Rekombinanty → osobniki częstości
potomne, które mają inny niż zachodzenia
rodzicielski zestaw genów crossing-iver
(przy genach sprzężonych)

68
Mapowanie genów

Częstość
zachodzenia
crossing-over to
odsetek
REKOMBINANTÓW

69
Mapowanie genów
Odległość
pomiędzy genami
to 16 cM, bo
mamy 8% + 8%
rekombinantów,
a 1% → 1 cM/j.m.
70
 Dziedziczenie płci
• Chromosomy warunkujące płeć
Chromosomy • U kobiety to 2 chromosomy: XX
płci • U mężczyzny 2 chromosomy: XY

• Wszystkie chromosomy z wyjątkiem

Autosomy chromosomów płci

71
 Sposoby determinacji płci
Obecność chromosomów płci
Liczba kompletów chromosomów
Czynniki środowiska
Sposób
Homogametyczność
Heterogametyczność męska
Heterogametyczność żeńska
Temperatura inkubacji jaj
Hormony, temperatura i inne
Opis Przykłady organizmów
Każda płeć wytwarza gamety Owady (pluskwiaki)
identyczne pod względem
chromosomów płci osobniki żeńskie
mają dwa chromosomy płci, a
osobniki męskie – jeden.
Osobnik męski wytwarza gamety Ssaki, rośliny dwupienne
zróżnicowane pod względem
chromosomów płci
Osobniki męskie mają 2 różne
chromosomy płci, a osobniki żeńskie 2
takie same
Osobnik żeński wytwarza gamety Ptaki, ćmy, gady, płazy, ryby
zróżnicowane pod względem
chromosomów płci
Osobniki żeńskie mają 2 różne
chromosomy płci, a osobniki męskie 2
takie same
Płeć męską warunkuje haploidalny Owady błonkoskrzydłe np. pszczoła
zestaw chromosomów w
niezapłodnionych jajach
Płeć żeńską warunkuje diploidalny
zestaw chromosomów w
zapłodnionych jajach
Inkubacja jaj w określonych Żółwie, krokodyle, jaszczurki
zakresach temperatur powoduje
wylęganie się osobników żeńskich, a
w innym zakresie - męskich
Pod wpływem środowiska następuje Ryby → błazenki
zmiana płci u dorosłego osobnika
72
Dziedziczenie płci u
człowieka

Ciałko Baara – unieczynniony

jeden z chromosomów X u
osobników żeńskich

2 hormony ważne w rozwoju osobnika

męskiego:
MIS → hamowanie rozwoju żeńskich
narządów płciowych
Testosteron → pobudzenie rozwoju męskich
narządów płciowych
73
 Cechy sprzężone z płcią

Cecha sprzężona z płcią →

determinowana przez geny
położone na chromosomie
X

Geny sprzężone z płcią →

geny położone na
chromosomie X

74
Inne sposoby dziedziczenia
Sposoby dziedziczenia cech

Jedna cecha Wiele cech

Dziedziczenie
niezależne od
Sprzężenie
Dziedziczenie jednogenowe Dziedziczenie wielogenowe genów (zgodnie plejotropia
genów
z II prawem
Mendla)

Więcej niż 2
Geny Geny Geny
Dwa allele jednego genu allele jednego
kumulatywne dopełniające się epistatyczne
genu

Dominacja Dominacja Allele

Kodominacja
zupełna niezupełna wielokrotne

75
 Allele wielokrotne

Dominacja zupełna Dominacja niezupełna Kodominacja

Dziedziczenie
jednogenowe
76
 Dziedziczenie
wielogenowe

Geny kumulatywne

Geny dopełniające

77
 Dziedziczenie
wielogenowe

Plejotropia

Geny hipo i epistatyczne

78
 Zmienność
organizmów
Występowanie różnic miedzy
osobnikami tego samego gatunku

79
 Zmienność organizmów
Zmienność
Zmienność genetyczna
środowiskowa

Osobniki mające ten sam

genotyp, ale różne Rekombinacyjna Mutacyjna
przystosowania do środowiska

Zróżnicowanie genotypów za
Zróżnicowanie genotypów za
pomocą rekombinacji
pomocą mutacji
genetycznej
Zmienność środowiskowa

81
Zmienność genetyczna

Zmiennośc genetyczna

Ciągła Nieciągła

82
 Zmienność genetyczna u
bakterii
Źródła zmienności genetycznej u bakterii

Koniugacja Transdukcja Transformacja

Plazmid 83
Źródła zmienności
rekombinacyjnej
Losowa segregacja
chromosomów w
trakcie mejozy

Crossing-over

Losowe łączenie się

gamet podczas
zapłodnienia

84
 Mutacje
Nagłe skokowe i dziedziczne
zmiany w materiale genetycznym

85
 Mutacje

Somatyczne Generatywne

Mutacje

Spontaniczne Indukowane

86
 Mutacje

Neutralne Korzystne Niekorzystne

Mutacje

Genowe Chromosomowe

87
 Mutacje genowe

Substytucja Delecja Insercja Duplikacja

Transwersja(np.
Tranzycja (A<-
A<->T,G<->T, A<-
>G/C<->T)
>C)

88
Skutki mutacji
Skutki
mutacji
genowych

Przesunięcie
Zmiany
ramki
kodonów
odczytu

Zmiany Zmiany
Zmiany sensu
synonimiczne nonsensowne

89
 Mutacje chromosomowe

Mutacje liczbowe Mutacje strukturalne

Aneuploidie Poliploidie Delecja Duplikacja Inwersja Translokacja

Trisomie Monosomie 3n, 4n, 5n

90
 Choroby
genetyczne

91
Rodzaje Jednogenowe
Autosomalne Dziedziczone recesywnie
• Anemia sierpowata

chorób
• Mukowiscydoza
• Albinizm

Dziedziczone dominująco

genetycznych • Choroba Hungtingtona

• Achondroplazja

Dziedziczone recesywnie
Sprzężone z płcią • Hemofilia
• Daltonizm
• Dystrofia mięśniowa Duchenne’a

Dziedziczone dominująco
• Krzywica oporna na leczenie

Przewlekła białaczka szpikowa

Chromosomalne
Zespół Downa

Zespół Edwardsa

Zespół Patau

I inne

Cukrzyca typu I i II
Wieloczynnikowe
Choroba Alzheimera

Miażdżyca

Nadciśnienie tętnicze
93
94
95
96
Choroby mitochondrialne
Przykłady:
Zespół Lebera → ślepota
MELAS → drgawki, paraliż, demencja,
osłabienie mięśni

97
 Analiza
rodowodów

98
Zanim dalej!
Autosomalny Autosomalny Recesywny Dominujący
recesywny Dominujący sprzężony z ch. X sprzężony z ch. X

100
Zadania

101
Dziękuję za uwagę!
Gratuluję osobom, które dobrnęły do końca ;)
 Bibliografia
• Biologia Campbella
• Biochemia Lippincot
• Ilustrowana Biochemia Harpera
• Biologia na czasie 3
• Vademecum Nowa Era Biologia
• Genetyka medyczna dla studentów medycyny –
G.Drewa, T. Ferenc
103
 Ilustracje
• https://pl.thpanorama.com/articles/biologa/nucleos
oma-funciones-composicin-y-estructura.html
• https://opracowania.pl/opracowania/biologia/realiz
acja-informacji-genetycznej,oid,1402,etap-1-
transkrypcja
• https://pl.wikipedia.org/wiki/Splicing_alternatywny
• Ilustracje z książek wymieniowych w bibliografii

104