‫آشنایی با ادبیات کهن ایران و جهان‬

‫ادبیات‪:‬‬

‫نظامهای زبانی واجد اندیشه‪،‬تخیل‪،‬روایت و استناد که به صورت مکتوب و مدون در بین ملل مختلف به وجود‬
‫آمده‪ ،‬ادبیات نام دارد‪.‬‬

‫دوران کهن‪ :‬اعصار باستان‪ ،‬ادوار تاریخ‬

‫انسان به شکل امروزین خود از حدود دویست هزارسال پیش به وجود آمده است‪ .‬سه دوره تکاملی تا زمان پیدایش‬
‫کشاورزی طی شده است‪ :‬پارینهسنگی‪،‬میان سنگی و نوسنگی‬

‫اگر چه انسان در اعصار سنگ برای توازن قوای خویش با طبیعت‪ ،‬اساطیر و آیینهایی داشته است؛ اما ادبیات‪،‬‬
‫حاصل شکلگیری تمدنهای کشاورزی و یکجانشینی است‪ .‬انسان تا پیش از کشف کشاورزی‪ ،‬گردآورنده‬
‫غذا بود و به دنبال شکار و تامین غذا دائما در حرکت بود‪ .‬کشاورزی به بشر این اجازه را داد که تولید کننده و‬
‫ذخیره کننده غذا باشد‪ .‬انسان به موازات زندگی کشاورزی‪ ،‬همگام با چرخه فصلها‪ ،‬به تقویمها دست یافت و اولین‬
‫فلسفه و جهانشناخت انسانی در جهان اسطورهها پدیدار شد‪ .‬زندگی کشاورزی‪ ،‬بعد از عصر نوسنگی‪ ،‬در‬
‫حدود‪ 12000‬سال پیش آغاز شد‪.‬‬

‫در نگاهی کلی‪ ،‬تاریخ گذشته ملتها به دو دوره تقسیم میشود‪ :‬دوران باستان و دوران تاریخی‪ .‬هر ملتی‪ ،‬بر‬
‫اساس یک رویداد ملی یا مذهبی‪ ،‬مبدآ تاریخی دارد‪ .‬مبدآ تاریخ‪ ،‬مرز میان اعصار باستان و دوران تاریخی است‪.‬‬

‫قدیمیترین متون دارای ارزش ادبی و فلسفی در سرتاسر جهان‪ ،‬ابتدا در سنت شفاهی جوامع به صورت نسل به‬
‫نسل انتقال یافته‪ ،‬و بعدها در مقطعی از تاریخ‪ ،‬توسط شخص یا اشخاصی به صورت مکتوب و مدون‪ ،‬ثبت و ضبط‬
‫شدهاست‪ .‬اولین متون ادبی خلق شده‪ ،‬حماسههای قومی و ملی هستند که از تلفیق رویدادهای تاریخی با اساطیر‬
‫به وجود آمدهاند‪ .‬در ادامه با برخی از مهمترین و کهنترین متون ادبی جهان آشنا میشویم‪.‬‬
 ‫یونان‬

‫‪.1‬ایلیاد‬

‫قدیمیترین متن حماسی یونانی‪ ،‬که بر اساس جنگها و دالوریهای پهلوانان و اساطیر یونان‪ ،‬توسط هومر‪ ،‬شاعر‬
‫نابینای یونانی سروده شده است‪.‬‬

‫کلمه ایلیاد‪ ،‬احتماال ریشه در نامهای کهن شهر تروا داشته است‪.‬‬

‫تاریخ احتمالی نگارش ایلیاد قرن ‪ 8‬قبل از میالد است‪.‬‬

‫ایلیاد در بیست و چهار سرود‪ ،‬نوشته شده است‪.‬‬

‫خالصه‪:‬‬

‫در کرانه آسیایی یونان‪ ،‬شهری است به نام تروا‪ .‬پادشاه تروا پسرسی زیبا به نام پاریس دارد‪ .‬قبل از تولد پاریس‪،‬‬
‫پیشگویان به پدر او اطالع دادهاند که این پسر برای پادشاه شوم خواهد بود‪ .‬پادشاه‪ ،‬پاریس را به خدمتگزاران‬
‫میسپارد تا در بیابان رها شود‪ .‬خدایان از پاریس محافظت میکنند و پاریس به جوان زیبا و نیرومندی تبدیل‬
‫میشود‪.‬‬

‫یک روز که پاریس مشغول چوپانی است‪ ،‬سه الهه آتنا‪ ،‬آفرودیت و هرا نزد او میآیند و از پاریس میخواهند درباره‬
‫زیبایی آنان داوری کند‪ .‬پاریس آفرودیت را انتخاب میکند‪ .‬پس آتنا و هرا با پاریس و مردم تروا دشمن میشوند‪.‬‬

‫پادشاه اسپارت(منالئوس)‪ ،‬همسر زیبایی دارد به نام هلن‪ .‬پاریس به اسپارت میرود و در غیاب پادشاه‪ ،‬همسر او‬
‫(هلن) و خزانه شاهی را میرباید و با خود به تروا میبرد‪ .‬برادر پادشاه اسپارت(آگاممنون) لشکری از دشمنان تروا‬
‫جمعآوری میکند و یونانیان‪ ،‬تروا را محاصره میکنند‪.‬جنگ تروا ده سال طول میکشد‪.‬‬

‫به راهنمایی آتنا‪ ،‬یونانیان‪ ،‬اسب چوبی بزرگی میسازند که داخلش تهی است؛ دلیرترین پهلوانان یونانی درون‬
‫اسب‪ ،‬جای گرفتند‪ .‬یونانیان تظاهر به عقب نشینی کردند و سوار بر کشتیهایشان از تروا دور شدند‪.‬‬

‫مردم تروا به گمان اینکه محاصره شهر تمام شده‪ ،‬تصمیم میگیرند اسب عظیم چوبی را به عنوان غنیمت جنگی‬
‫به شهر بیاورند‪ .‬پس از ورود اسب به تروا‪ ،‬در حالی که مردم جشن و پایکوبی برپا کردهاند‪ ،‬دالوران از اسب بیرون‬
‫میآیند‪ ،‬و تروا را فتح میکنند‪.‬‬
 ‫‪.2‬ادیسه‬

‫تاریخ احتمالی نگارش‪ :‬قرن ‪ 8‬قبل از میالد‬

‫سروده‪ :‬هومر‪ ،‬شاعر نابینای یونانی‬

‫منظومه ادیسه‪ ،‬به همراه ایلیاد دو حماسه بزرگ یونان را تشکیل میدهند که زمینهساز ادبیات و تراژدی یونانی‬
‫است‪.‬‬

‫ادیسه(اولیس) نام دالور یونانی و از قهرمانان جنگ تروا است‪.‬‬

‫منظومه ادیسه‪ ،‬ادامه وقایع ایلیاد است‪.‬‬

‫ادیسه در بیست و چهار سرود‪ ،‬نوشته شدهاست‪.‬‬

‫خالصه‪:‬‬

‫جنگ تروا به پایان رسیده؛ پهلوانان یونانی‪ ،‬پس از ده سال به سرزمینهای خود بازمیگردند‪ .‬اولیس‪ ،‬یکی از‬
‫سرداران سپاه یونان‪ ،‬که در نقشه اسب چوبی‪ ،‬نقش به سزایی داشته‪ ،‬فرمانروای سرزمین ایتاک است و قصد‬
‫بازگشت به و طنش را دارد‪ .‬در سالهای غیبت او‪ ،‬خواستگاران طمعکار همسر‪ ،‬به گمان اینکه اولیس در جنگ‬
‫کشته شده‪ ،‬در خانه او اتراق کردهاند‪ .‬همسر و فرزند اولیس در انتظار او هستند‪.‬‬

‫اولیس در مسیر بازگشت به خانه‪ ،‬سرگردان میشود‪.‬خدایان او را مورد خشم و آزمونهای پی در پی قرار میدهند‪،‬‬
‫او را به دام غولهای یک چشم میاندازند‪ .‬طوفانهایی فرو میفرستند که اولیس و همراهانش را به بیراهه میبرد‪.‬‬
‫خدایان اولیس را طلسم کردهاند تا راه خانه را پیدا نکند‪.‬‬

‫باالخره آتنا زئوس را به رحم میاورد و به یاری خدایان‪ ،‬اولیس(ادیسئوس) پس از ده سال به ایتاک میرسد و‬
‫دست تجاوزکاران را از همسر و پسر و خانهاش کوتاه میکند‪.‬‬
 ‫روم‬

‫‪.3‬انه اید‬

‫کهنترین حماسه رومی‬

‫نوشته‪ :‬ویرژیل‪ ،‬زاده سال ‪ 70‬قبل از میالد‬

‫تاریخ نگارش‪ 29 :‬سال قبل از میالد‬

‫انهاید‪ ،‬در مقابل ایلیاد و ادیسه نوشته شده و جنگ تروا از منظر دالوری قهرمانان تروایی روایت شده است‪ .‬در‬
‫نهایت‪ ،‬یکی از سرداران تروا امپراتوری روم را بنیان میگذارد‪.‬‬

‫خالصه‪:‬‬

‫انهاید(آئنیاس)پهلوان تروایی و فرزند ونوس(الهه عشق در روم) است‪ .‬پس از شکست تروا با یارانش سفر به سوی‬
‫روم(ایتالیا) را آغاز میکند‪ .‬ایزد بانو "یونو" به خاطر حسادت به ونوس‪ ،‬دشمن ترواست و کشتی انهاید را دچار‬
‫طوفان میکند و به سرزمین کارتاژ (آفریقا) میکشاند‪ .‬شهبانوی کارتاژ به انهاید دل میبازد و با انهاید مدتی را به‬
‫کامرانی میگذرانند‪ .‬انهاید که خدایان به او دستور رفتن به روم را دادهاند‪ ،‬شهبانو را ترک میکند و به سفر ادامه‬
‫میدهد‪ .‬شهبانو خودکشی میکند‪.‬‬

‫انهاید در ادامه مسیر به سرزمین مردگان سفر میکند و با روح پدرش دیدار میکند‪ .‬پدرش در این مالقات‬
‫امپراتوری پرعظمت روم را پیشگویی میکند‪ .‬انهاید به سفرش ادامه میدهد و در پایان‪ ،‬امپراتوری روم را بنیان‬
‫میگذارد‪.‬‬
 ‫بینالنهرین‬

‫‪.4‬گیل گمش‬

‫قدیمیترین حماسه تاریخ‬

‫احتماال گیلگمش یکی از پادشاهان بینالنهرینی بوده که بعدها به اسطوره پیوسته و مقام خدایی یافته است‪.‬‬

‫تاریخ نگارش‪ :‬نگارش گیل گمش در دورههای مختلف تمدن بینالنهرین انجام شده است‪ .‬قدیمی ترین متون‬
‫موجود در ارتباط با این حماسه به قرن سوم پیش از میالد میرسد که به زبان سومری است‪ .‬همچنین نسخه‪-‬‬
‫هایی به زبانهای اکدی و بابلی و آشوری موجود است‪.‬‬

‫این حماسه در سال ‪ 1870‬میالدی در کتابخانه آشوربانیپال در موصل عراق‪ ،‬کشف و به اروپا منتقل شد و جورج‬
‫اسمیت آن را به انگلیسی ترجمه کرد‪.‬‬

‫خالصه‪:‬‬

‫گیلگمش‪ ،‬پادشاه شهر اوروک‪ ،‬دوسوم خدا و یک سوم انسان است‪ .‬او قویترین و زیباترین مردان جهان است‪ .‬او‬
‫بر مردم شهرش ستم میکند‪ .‬مردم که از ستمگری گیلگمش به تنگ آمدهاند‪ ،‬از خدایان یاری میطلبند‪ .‬خدایان‬
‫مردی را برای هماوردی با گیلگمش خلق میکنند که انکیدو نام دارد‪ .‬انکیدو از لحاظ قدرت و توانایی بدنی‪ ،‬با‬
‫گیلگمش برابر است اما برعکس او نوعدوست و عادل است‪ .‬گیلگمش با انکیدو مبارزه میکند و او را شکست‬
‫میدهد؛ اما چون متوجه شباهت او با خودش میشود‪ ،‬با هم دوستان صمیمی میشوند‪ .‬گیل گمش رام میشود‪.‬‬
‫آنها با هم به سفر میروند و در این سفر‪" ،‬ایشتار"‪ ،‬الهه عشق را میرنجانند؛ گاو مقدس را به قتل میرسانند‪.‬‬
‫خدایان برای مجازات انکیدو‪ ،‬او را جوانمرگ میکنند‪ .‬گیلگمش اندوهگین میشود و میفهمد در برابر مرگ‪،‬‬
‫بیدفاع است؛ همانطور که انکیدو بیدفاع بود‪.‬‬

‫گیلگمش سفر به دنبال گیاه جاودانگی را آغاز میکند؛ اما وقتی آن را مییابد‪ ،‬ماری پیدا میشود و گیاه را‬
‫میبلعد‪(.‬مار‪ :‬نماد جاودانگی)‪ .‬گیلگمش عمر جاویدان نمییابد‪ ،‬اما تبدیل به پادشاهی دادگر و نجیب و فرزانه‬
‫میگردد و این تولدی دوباره برای اوست؛ زیرا نام نیک او جاودانه میشود‪.‬‬
 ‫هند‬

‫‪.5‬مهابهاراتا‬

‫بزرگترین حماسه جهان؛‬

‫تاریخ احتمالی نگارش‪ :‬قرن ‪ 4‬قبل از میالد‬

‫نگارش توسط‪ :‬ویاس‬

‫هندیان اعتقاد دارند‪ ،‬چیزی در این دنیا نیست که در کتاب مهابهاراتا نباشد‪ .‬مهابهارات ‪-‬همانند‬
‫شاهنامه فردوسی‪ ،-‬تاریخ تمدن هند را از آغاز بازگو میکند‪.‬‬

‫وقایع مهابهاراتا احتماال برگرفته از جنگهای قبیلهای است که‪2000‬سال قبل از میالد در شمال‬
‫هند رخ داد‪.‬‬

‫مهابهاراتا در کنار دیگر حماسه کهن هند‪ ،‬رامایانا نوشته والمیکی‪ ،‬دو منبع فلسفی و حماسی‬
‫فرهنگ و ادبیات هند هستند‪.‬‬

‫خالصه‪:‬‬

‫مضمون اصلی مهابهاراتا شرح جنگهای دو قبیله پنجالها و کوروها است‪ .‬کوروها ‪ 100‬نفر بودند و‬
‫فرزندان فردی نابینا‪ .‬پنجالها تنها ‪ 5‬نفر بودند اما با تکیه بر ایمان خود‪ ،‬علیه ستمکاری کوروها به‬
‫پا خاستند‪ .‬پنجالها با راهنمایی سری "کریشنا"(از خدایان هندو) علیه کوروها صفآرایی کردند و‬
‫آنها را به قتل رساندند‪ .‬پس از آن به جنگل رفتند و به نیایش مشغول شدند و بعدها در کوههای‬
‫هیمالیا درگذشتند‪.‬‬
 ‫ایران‬

‫‪.6‬درخت آسوری‬

‫منظومه درخت آسوری‪ ،‬متنی است که احنماال در دوره اشکانی به صورت شفاهی نقل میشده و در دوره ساسانی‬
‫به رشته تحریر درآمده‪.‬‬

‫تاریخ تقریبی نگارش‪ :‬قرن ‪ 5‬میالدی‬

‫خالصه‪:‬‬

‫داستان منظومه درخت آسوری‪ ،‬مناظره و فخرفروشی یک بز با درخت نخل است‪ .‬هر یک از این دو درباره فواید‬
‫خود سخن میگویند؛ از جمله اینکه بز خود را برای مزداپرستان مفید میداند و درخت خرما از میوه شیرین و‬
‫فایدههای برگ و چوب خود میگوید‪ .‬در پایان‪ ،‬بز برنده مناظره است و درخت نخل سرافکنده بر جای میماند‪.‬‬

‫‪.7‬یادگار زریران‬

‫یادگار زریران‪ ،‬متن ساسانی با ریشه پارتی(اشکانی) و نمایشیترین متن باقیمانده از ایران باستان‬
‫است‪ .‬اشعار به گونهای نوشته شده که گویی برای اجرای نقاالن(گوسانها) نگارش شدهاند‪.‬‬

‫تاریخ احتمالی نگارش‪ :‬قرن ‪ 5‬میالدی‬

‫خالصه‪:‬‬

‫گشتاسب(شاه ایران) و خانوادهاش به ایین مزداپرستی(زرتشتی) گرویدهاند‪ .‬ارجاسب(شاه توران) به‬

‫گشتاسب نامهای مینویسد که یا دست از دین نو بردارد یا آماده جنگ شود‪.‬‬

‫گشتاسب‪ ،‬در پاسخ دادن تعلل میکند‪ .‬زریر برادر گشتاسب‪ ،‬به صراحت پاسخ میدهد که برای جنگ‬
‫آماده است و خود ساالری سپاه ایران را به دست میگیرد‪.‬‬

‫جاماسپ(وزیر و معبر گشتاسب) مرگ زریر و دیگر شاهزادگان را پیشگویی میکند‪ .‬گشتاسب تالش‬
‫میکند جلوی جنگ را بگیرد؛ اما از این نبرد گریزی نیست‪.‬‬

‫زریر توسط ویدرفش جادو کشته میشود‪ .‬بستور پسر زریر که نوجوان است‪ ،‬تصمیم به انتقام میگیرد‬
‫و ویدرفش را میکشد‪.‬‬