ใครแต่ง: รัชกาลที่2
ชื่อเรื่อง: กาพย์เห่ชมเครื่องคาว
ลักษณะคำประพันธ์:โคลงผสมกาพย์
พศ.ที่แต่ง: พ.ศ. 2352 ถึง พ.ศ. 236
เนื้อหาโดยย่อ:
บทพระราชนิพนธ์กาพย์เห่ชมเครื่องคาวหวาน มีการจัดแบ่ง
หมวดหมู่ของอาหารไว้เป็น 4 หมวด ได้แก่ เห่ชมเครื่องคาว
เห่ชมผลไม้ เห่ชมเครื่องหวาน เห็นครวญเข้ากับนักขัตฤกษ์
การพรรณนาเครื่องคาว เครื่องหวาน และผลไม้เป็นลีลา
ตามขนบของนิราศ ซึ่งนิยมใช้ชื่อของสถานที่ หรือของต้นไม้
ดอกไม้ มาเป็น สื่อ อ้างอิง สร้างอารมณ์โศกในการ
พรรณนาคร่ำครวญเมื่อจากนาง ในกาพย์เห็นชมเครื่องคาว
หวาน กวีก็ใช้ชื่อของอาหารมาเป็นสื่อในการแสดงอารมณ์
รัก โศก ยินดี
ใครแต่ง: พระสุนทรโวหาร (ภู่)
ชื่อเรื่อง: เรื่องขุนช้างขุนแผน ตอน กำเนิดพลายงาม
ลักษณะคำประพันธ์ กลอนเสภา
พศ.ที่แต่ง:
เนื้อหาโดยย่อ:
ในตอนที่ขุนแผนถูกจำคุกอยู่ที่เมืองหลวง ขณะนั้นนางวันทองซึ่งกำลัง
ตั้งครรภ์ได้ถูกขุนช้างลักพาตัวมาอยู่ด้วย เมื่อครบสิบเดือนจึงได้ให้
กำเนิดบุตรชาย นางให้ชื่อลูกว่า พลายงาม ทีแรกขุนช้างคิดว่าพลาย
งามคือลูกของตัวเอง แต่เมื่อพลายงามยิ่งโตก็ยิ่งงาม หน้าตาละม้าย
คล้ายพ่อที่แท้จริงซึ่งก็คือขุนแผน จนกระทั่งวันหนึ่งขุนช้างรู้ว่าไม่ใช่ลูก
ของตน จึงลวงไปทำร้ายและเอาท่อนไม้ทับจะให้ตาย ขุนช้างทิ้งพลาย
งามไว้ในป่าแต่พรายของขุนแผนช่วยไว้ได้ นางวันทองจึงพลายงาม
เดินทางไปอยู่กับย่าทองประศรีที่กาญจนบุรี พลายงามอยู่กับย่าจนโต
ได้บวชเป็นเณรและเล่าเรียนวิชาความรู้เก่งกล้าทั้งเวทมนตร์ คาถา
และการสงคราม เมื่อมีโอกาสขุนแผนได้ให้จมื่นศรีนำพลายงามเข้า
ถวายตัวเป็นมหาดเล็ก
 ใครแต่ง: นายนรินทร์ธิเบศร์ (อิน)
ชื่อเรื่อง: นิราศนรินทร์
ลักษณะคำประพันธ์ โคลงสี่สุภาพ
พศ.ที่แต่ง: พ.ศ. 2352
เนื้อหาโดยย่อ:
นายนรินทร์ธิเบศร์แต่งโคลงนิราศนรินทร์ในคราวตามเสด็จกรม
พระราชวังบวรมหาเสนานุรักษ์ไปปราบพม่าที่ยกมาตีเมืองถลางและ
ชุมพร ในปีมะเส็ง พ.ศ. 2352 คราวเดียวกับที่พระยาตรัง กวีในสมัย
รัชกาลที่ 2 อีกคนหนึ่งเดินทางไปทัพและแต่งนิราศถลางไว้
นายนรินทร์ธิเบศร์มีผลงานไม่มากนัก มีเพียงโคลงนิราศนรินทร์
และเพลงยาวแสดงความรักอีกบทหนึ่ง แต่ผลงานของนายนรินทร์
โดยเฉพาะโคลงนิราศนรินทร์ได้รับการยกย่องมากว่าเป็นวรรณคดี
ชั้นยอด เป็นงานประพันธ์ที่แสดงให้เห็นคุณค่าทางวรรณศิลป์อย่าง
สูง และมีอิทธิพลต่อผู้แต่งนิราศในรุ่นต่อมา
ใครแต่ง: สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาเดชาดิศร
ชื่อเรื่อง: โคลงโลกนิติ
ลักษณะคำประพันธ์ โคลงสี่สุภาพ
พศ.ที่แต่ง: พ.ศ. 2374
เนื้อหาโดยย่อ:
โคลงโลกนิติ เริ่มต้นโดยการเล่าถึงที่มาว่าพระบาทสมเด็จพระนั่ง
เกล้าเจ้าอยู่หัวทรงมีความประสงค์ให้นำโคลงโลกนิติมาประพันธ์ใหม่
เพื่อประโยชน์แก่ประชาชนก่อนจะเข้าสู่เรื่องราวคำสอนที่หลากหลาย
ลักษณะคำสอนในโคลงโลกนิติมี 2 ลักษณะคือ สอนอย่างตรงไปตรง
มา และสอนอย่างเปรียบเทียบ โดยเนื้อหาหลัก ๆ จะเกี่ยวกับคุณและ
โทษจากการคบเพื่อนที่ดีและไม่ดี ลักษณะของคนพาล พิจารณาตน
และสังเกตคนรอบข้าง สอนให้ใช้ชีวิตอย่างปลอดภัย สอนเรื่องการประ
มานตน สอนให้เห็นคุณค่าของความดี
ใครแต่ง: พระบาทสมเด็จ พระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว
ชื่อเรื่อง: มัทนะพาธา
ลักษณะคำประพันธ์ บทละครพูดคำฉันท์
พศ.ที่แต่ง: พ.ศ. 2466
เนื้อหาโดยย่อ:
เทษณ์เทพบุตรหลงรักนางฟ้าชื่อมัทนา แต่นางไม่ได้รักตอบ เพราะอดีตชาติสุ
เทษณ์ได้เคยยกกองทัพไปทำลายบ้านเมืองของนางมัทนา และจับพระบิดา
ประหาร เมื่อนางมัทนาปฏิเสธความรัก สุเทษณ์จึงสาปให้เกิด เป็นดอกกุพชะ
กะ (ดอกกุหลาบ) ในคืนวันเพ็ญจึงจะเป็นคนได้ และเมื่อเกิด ความรักในบุรุษ
ใดจึงจะไม่กลายเป็นดอกกุพชะกะอีกแต่จะได้รับความทุกข ์ จากรัก นาง
มัทนาจึงมาเกิดเป็นต้นกุพชะกะ ฤาษีกาละทรรศินมาพบจึง นำไป ไว้ใน
อาศรม นางมัทนาจะอยู่ปรนนิบัติพระฤาษีเยี่ยงบิดาทุกคืนวันเพ็ญต่อมา ท้าว
ชัยเสนเสด็จประพาสป่ามาพบนางมัทนาจึงเกิดความรักได้ขอนางมัทนา ต่อ
พระฤาษี ทั้งสองได้อภิเษกสมรส นางจัณฑีมเหสีเอกเกิดความหึงหวง จึงให้
พระบิดายกทัพมาชิงเมือง ท้าวชัยเสนออกรบ ระหว่างนั้นนางจัณฑีทำ อุบายให้
ท้าวชัยเสนเข้าพระทัยผิดว่านางมัทนารักกับศุภางค์ทหารเอก จึงรับ สั่งให้นำ
ไปประหารชีวิต แต่พราหมณ์โสมทัตได้ปล่อยนางมัทนาไป นางมัทนามีความ
ทุกข์จากความรัก จึงทำพิธีขอพรต่อสุเทษณ์จอมเทพ สุเทษณ์ขอความรัก นาง
ไม่ยอมจึงสาปให้นางเป็นต้นกุหลาบตลอดไป ต่อมา ท้าวชันเสนทราบความ
จริงจึงออกติดตามพบแต่ต้นกุพชะกะจึงนำมาไว้ใน พระราชวัง