१.

नेपालको विद्यमान ननजामती सेिाको सबल र दब

ु ल
ब पक्ष औँल्याउँ दै ननजामती सेिालाई जनमख
ु ी
बनाउने उपाय के–के हुन ् ? लेख्नह
ु ोस ् ।
– सरकारी राज्यकोषबाट तलब सवु िधा पाउने, विशिष्ट ज्ञान, सीप भएका, स्थायी प्रकृततका कर्मचारीको
पेिागत सर्ह
ू तनजार्ती सेिा हो । तनजार्ती सेिा सरकारी सेिा हो । यसको र्ल
ू भत
ू उद्दे श्य सरकारका
नीतत तथा कायमक्रर् जनतासर्क्ष प¥
ु याई दे ि र जनताको सेिा गनमु हो । तनजार्ती सेिा राजनीततप्रतत
तटस्थ र सरकारका नीतत तथा कायमक्रर्प्रतत प्रततबद्ध हुन्छ । राज्य सञ्चालनका सबै क्षेत्रर्ा कार् गने
राष्रसेिक कर्मचारीको सर्ह
ू तनजार्ती सेिा भए पतन नेपालर्ा सैतनक, प्रहरी, शिक्षक एिर् ् सािमजतनक
संस्थानको सेिालाई तनजार्ती सेिाबाट बाहहर राखिएको पाइन्छ । नेपालको तनजार्ती सेिालाई
व्यिस्स्थत गनम तनजार्ती सेिा ऐन–२०४९ र तनयर्ािली–२०५० लागू गररएको छ । सङ्घीय र्ाशर्ला तथा
सार्ान्य प्रिासन र्न्त्रालय, सेिा सर्ूहसँग सम्बस्न्धत र्न्त्रालयको व्यिस्था छ । तीन तहको सङ्घीय
प्रणालीअनुरूप सङ्घ, प्रदे ि र स्थानीय तहसम्र् तनजार्ती सेिाको सञ्जाल छ । नेपालर्ा तनजार्ती
सेिासम्बन्धर्ा भएको यस कानन
ु ी र संस्थागत व्यिस्था आफैँ र्ा एउटा सबल पक्ष हो । नेपालको
विद्यर्ान तनजार्ती सेिाको सबल र दब
ु मल पक्षलाई तनम्नअनुसार औँल्याउन सककन्छ :

सबल पक्ष :
– कर्मचारीको छनोट योग्यताका आधारर्ा स्ितन्त्र तनकाय लोकसेिा आयोगबाट हुने,
– कर्मचारीको उर्ेरको हद ५८ िषम तोककएको,
– सचचिको पाँच िषम र र्ख्
ु यसचचिको तीन िषम सेिा अिचध तनस्श्चत गररएको,
– सेिा सरु क्षाको कानन
ु ी प्रत्याभतू त,
– िवृ िविकास तनयस्ु तत, पदस्थापन, सरुिा, बढुिालगायतका पक्ष कानन
ु द्िारा तनस्श्चत गररएको,
– राजनीततबाट अलग एिर् ् तटस्थ राखिएको, सरकारका नीतत तथा कायमक्रर्प्रतत प्रततबद्ध गररएको,
– पदसोपानर्ा आधाररत,
– राजनीततक िून्यतार्ा पतन दे ि र जनताको सेिा गरेको,
– तनणमय शलखित हुने गरे को,
– सङ्घ, प्रदे ि, स्थानीय तह हुँदै िडा तहसम्र् संस्थागत संरचना रहे को ।

दब
ु बल पक्ष :
– प्रततस्पधामबाट छनोट भएका क्षर्तािान भएर पतन नततजा हदन नसकेको,
– राजनीततक दलवपच्छे रे ड यतु नयन स्थापना हुनलु े राजनीततक रूपर्ा तटस्थता कायर् गनम नसकेको,
– नागररकप्रतत भन्दा हाककर्प्रतत जिाफदे हहताको अिस्था रहे को,
– स्िच्छता, पारदशिमता, आचरण एिर् ् अनि
ु ासनर्ा कर्जोर हुँदा नागररकको विश्िास आजमन गनम
नसकेको,
– नततजार्ि
ु ीभन्दा प्रकक्रयार्ि
ु ी बढी भएकाले सेिा प्रिाह
हुन नसकेको,प्रभािकारी
– सर्यर्ा तनणमय गनम नसतने, सरल पररस्स्थततर्ा र्ात्र कायम गनम रुचाउने, जोखिर् र्ोल्न नसतने,
– कर्मचारीको सरुिा, बढुिाजस्ता पक्ष सदै ि वििादयत
ु त भएको, अनर्
ु ानयोग्य र पारदिी हुन नसकेको,
– तलब सवु िधा सर्सार्तयक हुन नसकेको,
– नयाँ प्रततभा सेिार्ा आकषमण गनम नसकेको,
– सबै सेिा सर्ह
ू र्ा सर्ानता कायर् गनम नसककएको,
– राजनीतत र तनजार्तीबीच सर्न्ियर्ा कायम हुन नसकेको, एक–अकामर्ा दोषारोपणको अिस्था रहे को,
– सङ्घीय संरचनाअनुरूप कायम गनम नसकेको, जनताको अपेक्षा परू ा गनम नसकेको ।

ननजामती सेिालाई जनमख

ु ी बनाउने उपाय
– स्पष्ट उद्देश्य एिर् ् लक्ष्यसहहतको दीघमकालीन तनजार्ती सेिा नीतत तजुमर्ा गरी कायामन्ियन गने,
– सङ्घीय तनजार्ती सेिा ऐन तजुमर्ा तीनै तहको सेिालाई प्रभािकारी बनाउने, तनजार्ती सेिालाई
स्जम्र्ेिार, जिाफदेही बनाउने,
– तीनै तहको संस्थागत संयन्त्रलाई चुस्त, दरु
ु स्त बनाउने, सेिा प्रिाहर्ा सरलता ल्याउने,
– प्रत्येक कर्मचारीको कायम वििरण तयार गरी कार्का आधारर्ा परु स्कार र दण्डको व्यिस्था गने,
– बजारर्ा भएका निप्रततभालाई तनजार्ती सेिार्ा ल्याउने कायमयोजना बनाउने, ररतत पदर्ा पदपतू तम
गने कायमलाई तछटोछररतो बनाउने, िषमर्ा दई ु पटक लोकसेिा आयोगको विज्ञापन हुने व्यिस्था गने,
– तलब सवु िधालाई सर्सार्तयक बनाउने, न्यन
ू तर् तलब र कायमसम्पादनर्ा आधाररत तलबको व्यिस्था
गने,
– सरुिा, बढुिा, पदस्थापन, ताशलर्जस्ता पक्षलाई पारदिी, अनर्
ु ानयोग्य एिर् ् िैज्ञातनक बनाउनप
ु ने,
– तनजार्ती सेिार्ा राजनीततक हस्तक्षेप रोतन सचचि र र्न्त्रीको स्पष्ट कायमविभाजन गने, कम्तीर्ा एक
िषमसम्र् सचचि र सहसचचिको सरुिा नगने,
– प्रत्येक कर्मचारीको आचरण र व्यिहारर्ा सुधार ल्याउन ताशलर् तथा प्रोत्साहनको व्यिस्था गने,
– सेिा प्रिाह गने सरकारी कायामलयबीच कायमगत सर्न्िय कायर् गने,
– कायमसम्पादन सम्झौताको तनयशर्त अनुगर्न गने, कायमप्रगततका आधारर्ा पुरस्कार र दण्ड व्यिस्था
गने,
– जनर्ुिी तनजार्ती सेिा िास्तिर्ा जनताप्रतत उिरदायी सेिा हो । यसका लाचग कर्मचारीको पुरस्कार,
दण्ड, सजाय, िवृ िविकासका अरू विषय, कर्मचारीको तनणमय क्षर्ता, सेिा प्रिाह, आचरण, सेिाग्राहीप्रतत
व्यिहारजस्ता पक्षको स्ितन्त्र र्ूल्याङ्कनर्ा नागररकको कहीँ न कहीँ सहभाचगता आिश्यक पछम । तबर्ात्र
तनजार्ती सेिा जनर्ुिी हुन सतछ । यसका लाचग विद्यर्ान कानुनी र संस्थागत व्यिस्थालाई
सर्सार्तयक बनाई तनजार्ती सेिालाई सुिासन कायर् गने अङ्गका रूपर्ा विकास गनुमपछम ।
२. भन्सार जाँचपासमा प्रयोग
हुने दे हायका शब्दको छोटो पररचय ददनह
ु ोस ् ।
 (क) एफओबी (ि) सीआईएफ (ग) सीआईपी (घ) सी एन्ड एफ. (ङ) सीटीडी ।
(क ) एफओबी
– भन्सारर्ा प्रायः र्ालिस्तु तनकासीर्ा प्रयोगर्ा आउने एफओबीको परू ा रूप फ्री अन बोडम हो । यसले
र्ालिस्तु तनकासी गने दे िको सीर्ासम्र्को र्ल्
ू यलाई जनाउँ छ । यसर्ा भाडा, बीर्ा सर्ािेि हुँदैन ।
(ि) सीआईएफ
– यसको परू ा रूप कस्ट, इन्सरु े न्स एन्ड फ्रेट हो । यो भन्सारर्ा र्ालिस्तु पैठारीर्ा बढी प्रयोग गररन्छ ।
यसर्ा र्ालिस्तक
ु ो र्ूल्य, भाडा र बीर्ा सर्ािेि हुन्छ ।
(ग) सीआईपी
– भन्सारर्ा र्ालिस्तु पैठारीर्ा प्रयोग गररने यसको परू ा रूप तयाररज एन्ड इन्सुरेन्स पेड हो । यसर्ा
र्ालिस्तक
ु ो र्ूल्य, भाडा तथा बीर्ा जोडडएको हुन्छ ।
(घ ) सी एन्ड एफ
– यसको पूरा रूप कस्ट एन्ड फ्रेट हो । यसर्ा र्ालिस्तक
ु ो र्ूल्य र भाडा सर्ािेि हुन्छ, बीर्ा सर्ािेि
हुँदैन । यो भन्सारर्ा र्ालिस्तु पैठारीर्ा प्रयोग गररन्छ ।
(ङ ) सीटीडी
– यसको पूरा रूप कस्टर् रास्न्जट डडतलारे सन हो । यो एउटा फारार् हो, जुन नेपाल र भारतबीच भएको
दई
ु पक्षीय व्यापार तथा पारिहन सस्न्धर्ा उल्लेि भएअनुसार भारत भई स्थलर्ागमबाट नेपालर्ा तेस्रो
र्ुलुकबाट पैठारी हुने र नेपालबाट तेस्रो र्ुलुकर्ा तनकासी हुने र्ालिस्तुका लाचग नेपालको तोककएको
भन्सार बबन्दस
ु म्र् ल्याउन र नस्जकको बन्दरगाहसम्र् ढुिानी गदाम भनुमपने हुन्छ । यसको उद्देश्य
भारतीय भूशर्र्ा र्ालिस्तक
ु ो विचलन हुन नपाओस ् भन्ने हो । तनकासी हुने र्ालिस्तुको हकर्ा नेपालको
सम्बस्न्धत भन्सार बबन्दब
ु ाट र पैठारी हुने र्ालिस्तुको हकर्ा भारतको कोलकाता, हस्ल्दया िा फूलबारी
बन्दरगाहबाट यसप्रकारको फारार् जारी गररन्छ ।

३. नेपालको संविधानमा मौललक हकका रूपमा छुिाछूत तथा भेदभािविरुद्ध के–कस्तोेे हकको व्यिस्था
छ ? उल्लेख गनुबहोस ् ।
– नेपालको संविधानको धारा २४ र्ा र्ौशलक हकका रूपर्ा छुिाछूत तथा भेदभािविरुद्ध दे हायको हकको
व्यिस्था छ :
– कुनै पतन व्यस्ततलाई तनजको उत्पवि, जात, जातत, सर्ुदाय, पेिा, व्यिसाय िा िारीररक अिस्थाका
आधारर्ा कुनै पतन तनजी तथा सािमजतनक स्थानर्ा कुनै प्रकारको छुिाछूत िा भेदभाि नगररने,
– कुनै िस्तु, सेिा–सुविधा उत्पादन िा वितरण गदाम त्यस्तो िस्त,ु सेिा–सुविधा कुनै िास जातजाततको
व्यस्ततलाई िररद िा प्राप्त गनमबाट रोक लगाइने िा त्यस्तो िस्तु, सेिा िा सुविधा कुनै िास जातजाततको
व्यस्ततलाई र्ात्र बबक्री वितरण िा प्रदान नगररने,
– उत्पवि, जातजातत िा िारीररक अिस्थाका आधारर्ा कुनै व्यस्तत िा सर्द
ु ायलाई उच्च िा तनच दिामउने,
जातजातत िा छुिाछूतका आधारर्ा सार्ास्जक भेदभािलाई न्यायोचचत ठान्ने िा छुिाछूत तथा जातीय
उच्चता िा घण
ृ ार्ा आधाररत विचारको प्रचार–प्रसार गनम िा जातीय विभेदलाई कुनै पतन ककशसर्ले
प्रोत्साहन गनम नपाइने,
– जातीय आधारर्ा छुिाछूत गरी िा नगरी कायमस्थलर्ा कुनै प्रकारको भेदभाि गनम नपाइने,
– सबै प्रकारका छुिाछूत तथा भेदभािजन्य कायम गम्भीर सार्ास्जक अपराधका रूपर्ा कानन
ु बर्ोस्जर्
दण्डनीय हुने र त्यस्तो कायमबाट पीडडत व्यस्ततलाई कानन
ु बर्ोस्जर् क्षततपूततम पाउने हक हुने ।

४. नगद प्रिाह वििरण भनेको के हो ? यसका उद्देश्य लेख्नुहोस ् ।

 कुनै संस्था िा व्यिसायको तनस्श्चत अिचधर्ा नगद प्रास्प्त र भुततानीको जानकारी हदन तयार गररने
वििरणलाई नगद प्रिाह वििरण भतनन्छ । यो संस्था िा व्यिसायको नगद प्रिाहको जानकारी हदने वििीय
वििरण हो । संस्था िा व्यिसायर्ा कुन–कुन स्रोतबाट नगद प्रास्प्त भयो र त्यसको प्रयोग कहाँ–कहाँ भयो
भन्ने जानकारीका लाचग यसको आिश्यकता पछम । प्रोदभािी लेिा प्रणाली अिलम्बन गरेर तयार गररने
यो वििरण नगद कारोबारको सारांि हो । यसले नगद सम्बन्धर्ा तनणमय गनम आधार प्रदान गछम ।

उद्देश्य :
– संस्थाको नगद प्रास्प्त र भुततानीको यथाथम अिस्था चचत्रण गनुम,
– नगदका सम्बन्धर्ा भािी योजना तनर्ामण गनम आधार प्रदान गनुम,
– नगद तनयन्त्रण गनम सहयोग गनुम,
– बैङ्क तथा वििीय संस्था, ऋणदाता एिर् ् साहुलाई ऋण प्रदान गने तनणमयर्ा सहयोग गनुम,
– संस्थाको ऋण ततनम सतने क्षर्ता विश्लेषणर्ा र्द्दत गनम,ु
– दीघमकालीन लगानी योजनाको सम्भािना र्ूल्याङ्कनर्ा सहयोग गनुम ।

५. नेपालमा भ्रष्टाचार ननयन्रण कायबमा राष्ट्ष्िय सतकब ता केन्र र अष्ट्ततयार दरु

ु पयोग अनुसन्धान
आयोगको भूलमका के–कस्तो हुनुपलाब ? लेख्नुहोस ् ।
– सािमजतनक सम्पवि व्यस्ततगत स्िाथमर्ा प्रयोग गने कायम भ्रष्टाचार हो । यो आचथमक तथा गैरआचथमक दि ु ै
ककशसर्को अपराध हो । नेपालर्ा यसको तनयन्त्रण गनमका लाचग राज्यका सबै अङ्ग सकक्रय छन ् र पतन
यसको तनयन्त्रण गने र्ुख्य स्जम्र्ेिारी रास्ष्रय सतकम ता केन्र र अस्ख्तयार दरु
ु पयोग अनुसन्धान
आयोगको हुन आउँ छ । नेपालर्ा भ्रष्टाचार तनयन्त्रण कायमर्ा यी दि
ु ै तनकायको भूशर्का तनम्नअनुसार
हुनुपने दे खिन्छ :

राष्ट्ष्िय सतकब ता केन्रको भलू मका

– भ्रष्टाचारजन्य कायम पहहचान गरी सम्बस्न्धत कायामलयलाई सतकम गराउने,
– भ्रष्टाचार बढी
हुने तनकाय पहहचान गरी अनग ु र्न र तनगरानी बढाउने,
– सािमजतनक तनकायका कायमर्ा प्रणालीगत सध
ु ार गरी भ्रष्टाचार हुनै नहदने िातािरण तयार गने,
– सािमजतनक सेिा प्रकक्रयार्ा सरलीकरणका उपाय पिा लगाउने,
– ऐन तनयर् कानन
ु सध
ु ारर्ा सरकारलाई तनरन्तर सल्लाह हदने,
– सेिाग्राही सिेक्षण गरी सेिाग्राहीको सचेतना बढाउने,
– अदअ
ु आसँग सर्न्िय एिर् ् सहकायम गरी भ्रष्टाचारजन्य कायम अन्त्य गने ।
– अस्ख्तयार दरु
ु पयोग अनस
ु न्धान आयोगको भशू र्का
– भ्रष्टाचार तनयन्त्रण गनम प्रिद्र्धनात्र्क, तनयन्त्रणात्र्क र दण्डात्र्क नीतत अिलर्न गदै भ्रष्टाचार
तनयन्त्रण गने प्रर्ुि एिर् ् स्जम्र्ेिार तनकायका रूपर्ा सितत भूशर्का तनिामह गने,
– भ्रष्टाचारजन्य कायमको अनुसन्धानर्ा तीव्रता हदने, सच
ू नार्ूलक अनुसन्धान गरी िास्तविक दोषी पिा
लगाउने,
– भ्रष्टाचार तनयन्त्रण कायमर्ा संलग्न तनकायबीच कायमगत सर्न्िय बढाउने,
– भ्रष्टाचार हुन सतने जोखिर् क्षेत्र पहहचान गरी तनगरानी बढाउने,
– भ्रष्टाचार र्ुद्दार्ा बढी सफलता प्राप्त हुनेगरी भ्रष्टाचारको तथ्यगत अनुसन्धान गरे र र्ुद्दा दायर गने,
– भ्रष्टाचार तनयन्त्रणर्ा सरकारलाई राय, सल्लाह, सुझाि प्रदान गने,
– भ्रष्टाचार भएपतछ कारबाही गनुमभन्दा भ्रष्टाचार हुनै नहदने िातािरण तयार गने गराउने ।

हे र्चन्र िर्ाम /गाेेरिापत्र