Hazırlayan: FUNDA AKLEMAN

 Yüklerin boşlukta olması demek onların maddesel varlığı ile ilgilenilmediği anlamına gelir.

 Noktasal yük sadece noktasal yüktür, şu atoma veya bu maddeye ait olması şu ana kadarki “boş
uzayda elektrostatik” incelemesi açısından bir önem arz etmemektedir.

 “Boş uzayda elektrostatik” açısından hacimsel ya da çizgisel veya yüzeysel yoğunluk

fonksiyonları ile ifade edilen diğer yük dağılımlarında da bu yüklerin üzerinde ya da içlerinde
bulunduğu maddesel cisimlerin yani ortamların uzayda kapladıkları hacim ya da bulundukları
konum haricinde başkaca bir özellikleri ile ilgilenilmemektedir.

 Kısaca ifade etmek gerekirse, boş uzay durumunda yükün hangi yoğunlukla boş uzayın
neresine nasıl dağılmış olduğu ile ilgilenilir.
 Uzay gerçekte boş değildir. Boş olmadığı halde (genelde) boş kabul edilerek
modellenebilen atmosfer gibi ortamların dışında malzemelerin özellikleri de elektrostatik
alana ilişkin denklemlerde göz önüne alınmalı ve elektrik alan altında malzeme içinde
oluşacak değişiklikler de hesaba katılmalıdır.

 Cisimlerin atomsal yapısında yer alan ve doğal durumda (dış etki yoksa) birbirlerinin
yarattıkları alanları yok ederek cismi yüksüz gibi gösteren iç elektrik yükler , kaynak
durumundaki dış yüklerin etkisi ile yer değiştirerek belirli bir düzene girerler ve
belirginleşmeye başlarlar.

 Bu şekilde belirginleşen yükler ve yaratılan iç alanlar dıştaki yüklerin oluşturduğu alana

malzeme içinde ve dışında katkıda bulunur.

 Malzeme içinde belirgin hale gelen iç yükler yükler, uygulanan elektrik alana bağlı yükler
olarak nitelendirilebilir.
 Cisimler genel olarak elektrostatik davranış bakımından iki ana gruba ayrılabilir.

İletkenler: Yükler malzame içinde kolayca hareket eder

Yalıtkanlar (Dielektrik veya iletken olmayan) : Yükler belirli atomlara veya molekülere bağlı
olduğu için hareket kabiliyetleri düşüktür ve atom ya da molekül içinde kısıtlı olarak hareket
edebilirler.

 Üçüncü bir malzeme ise bu iki ana grubun arasında yer alan yarı iletkenlerdir ve şu
aşamada inceleme dışında tutulacaktır.
 İletken cisimlerde serbest yükler cismin içinde çok kolayca hareket edebilirler

 Metalik iletkenlerde gerçekte hareket eden serbest yükler hep elektronlardır.

 Tuzlu su, kan gibi çeşitli sıvılar ve diğer bazı asit, tuz ve baz çözeltileri de (elektrolit) iletken
maddelerdendir ve burada hareket eden yükler iyonlardır.

 Gerçekte elektriksel olarak yüksüz (nötr) olan katı metalik maddelerde elektriksel iletkenlik
tamamen elektronların hareketine bağlı bir özelliktir. Genellikle atomlar arası boşluklarda
serbestçe hareket edebildiği varsayılan elektronlar da en dış yörüngede olanlardır.

 Bu elektronların sayısının ideal bir iletkende sonsuz, iyi iletken malzemelerde ise çok çok
büyük olduğu kabul edilir.
Bir dış alanın (başka dış yüklerin oluşturacağı elektrik alanın) etkisi altında kalan iletkenlerde
iç yükler cismin içinde toplam etki yok olup statik denge durumu oluşana kadar (Cismin
içinde elektrik alan sıfır olana kadar) hareket ederler ve statik denge durumu oluştuğunda
tüm (serbest) yükler yüzeyde toplanmış olurlar.

İletkenin içinde toplam 𝐸 =0. İletken

içinde elektrik alan olsaydı serbest yükler
𝐸 = 𝐸1 + 𝐸0 = 0 hareket ederdi ve bu da elektrodinamik
duruma karşı düşerdi.

𝐸𝑖ç𝑦ü𝑘𝑙𝑒𝑟 = 𝐸1 Yük hareketi sadece içteki elektrik alan

sıfırlanıncaya kadar devam eder ve çok
hızlıdır.
𝐸0
 İletkenin içinde (net yük) 𝜌 = 0. 𝛻 ∙ 𝐸 = 𝜌/𝜀0 𝐸=0→𝜌=0
 İletkenin fazla yükü yüzeyde toplanır.
𝑽 = 𝒔𝒃𝒕
 İletkenin her yerinde potansiyel sabittir. İletkenin +
içinde ya da yüzeyinde 𝑎, 𝑏 noktaları arasında −
+
𝑏 −
+
−
𝑉 𝑏 − 𝑉 𝑎 = − න 𝐸 ∙ 𝑑𝑙 = 0 , 𝑉 𝑏 =𝑉 𝑎 +
𝑬𝟎 −
𝑎 +
− 𝝆=𝟎
 İletkenler eşpotansiyel yüzey oluştururlar. +
− 𝑬𝒊ç𝒚ü𝒌𝒍𝒆𝒓 = −𝑬𝟎
− +
 İletkenin dış yüzeyi üstünde elektrik alan yüzeye diktir. − +
𝑬=𝟎
Teğetsel bileşen olsaydı yükleri hareket ettirir ve alanı
sıfırlayacak şekilde yeni yerlere gönderirdi. Yükler
iletkenden çıkamayacağı için dik yönde elektrik alan
olabilir.
 İç yarıçapı 𝑎 dış yarıçapı 𝑏 olan küresel iletken kabuğun merkezinde pozitif 𝑄 yükü vardır. Kabuğun iç
ve dış yüzeyinde yük yoğunluğu?
Orijindeki 𝑄 noktasal yükünün oluşturacağı elektrik alanın etkisi ile
küresel kabuktaki negatif yükler iç çepere pozitif yükler ise dış çepere
+ + doğru hareket ederler (ta ki küresel kabuktaki elektrik alan sıfır olana
+ +
+ − −− kadar; ki bu geçici rejimin anında oluşup bittiğini varsayabiliriz). Tüm
− 𝑏 − + yükler iç ve dış çepere yerleşip durgunlaştığında elektrostatik denge
+ − − + sağlanmıştır ve kabuğun içinde elektrik alan da yük yoğunluğu da sıfır
𝑄+ −
+ − 𝑎 −− olur.
− +
+ − − − +
+ İletken kabuk başta yüksüz olduğundan içerisindeki yük dağılımı
+ + değişmiş olsa da toplam yükünde bir değişiklik olmayacaktır. Yani iç ve
dış çepere dağılan yüzey yüklerinin toplamı sıfır olmalıdır. Kaynak
iletken yükünün orijinde olması ve küresel simetri nedeniyle yüzeysel yük
dağılımlarının düzgün (uniform) olması beklenir.
 İç yarıçapı 𝑎 dış yarıçapı 𝑏 olan küresel iletken kabuğun merkezinde pozitif 𝑄 yükü vardır. Kabuğun iç
ve dış yüzeyinde yük yoğunluğu?

Gauss Yüzeyi 𝑎 < 𝑟 < 𝑏 olacak şekilde üzere küresel kabukta seçilecek 𝑟 yarıçaplı herhangi bir
+ + küresel Gauss yüzeyi üzerinde elektrik akısının daima sıfır olması koşulundan
+ +
+ − −− 1 𝑄
඾ 𝐸 ∙ 𝑑𝑠Ԧ = 𝑄 + 𝑄 = 0 → 𝑄𝑎 = −𝑄 ඵ 𝜌𝑠𝑎 𝑑𝑠 = 𝑄𝑎 = −𝑄 → 𝜌𝑠𝑎 =−
− 𝑏 − + 𝜀0 𝑎 4𝜋a2
+ − − + 𝑆
𝑄+ −
+ − 𝑎 −− Bu durumda dış kabuktaki toplam yük
− + 𝑄
+ − − − + de doğal olarak 𝑄𝑏 = 𝑄 ve ඵ 𝜌𝑠𝑏 𝑑𝑠 = 𝑄𝑑𝚤ş = 𝑄 → 𝜌𝑠𝑏 =
4𝜋𝑏2
+ 𝑆
+ + 𝑄
𝜌𝑠𝑎 = − 𝑟 = 𝑎 (𝑖ç 𝑦ü𝑧𝑒𝑦𝑑𝑒)
4𝜋a2
iletken 𝑄
𝜌𝑠_𝑏 = 𝑟 = 𝑏 (𝑑𝚤ş 𝑦ü𝑧𝑒𝑦𝑑𝑒)
4𝜋𝑏2
  Tüm uzayda elektrik alanın ve
𝑄 1 Gauss Yüzeyi
potansiyelin ifadesi 𝑒Ԧ ; 𝑟 > 𝑏
4𝜋𝜀0 𝑟 2 𝑟 + +
+ +
𝐸 = 0; 𝑎<𝑟<𝑏 + − −−
𝑄 1 − 𝑏 − +
𝑒Ԧ ; 𝑟 < 𝑎 + − 𝑄 − +
4𝜋𝜀0 𝑟 2 𝑟 + −
𝑟 𝑟 + − −
𝑎 − +
𝑄 1 𝑄 1 −
+ − − − +
𝑉 = − න 𝐸𝑑𝚤ş ∙ 𝑑𝑙 = − න 𝑒Ԧ ∙ 𝑒Ԧ 𝑑𝑟′ = (𝑟 > 𝑏 )
4𝜋𝜀0 𝑟 ′2 𝑟 𝑟 4𝜋𝜀0 𝑟 +
∞ ∞ + +
𝑏 𝑟 𝑏 𝑟
𝑄 1 ′ − න(0) ∙ 𝑑𝑙 =
𝑄 1
𝑉 = − න 𝐸𝑑𝚤ş ∙ 𝑑𝑙 − න 𝐸𝑖𝑙𝑒𝑡𝑘𝑒𝑛 ∙ 𝑑𝑙 = − න 𝑒Ԧ ∙ 𝑒
Ԧ 𝑑𝑟 𝑎<𝑟<𝑏 iletken
4𝜋𝜀0 𝑟 ′2 𝑟 𝑟 4𝜋𝜀0 𝑏
∞ 𝑏 ∞ 𝑏
𝑏 𝑎 𝑟 𝑏 𝑎 𝑟
𝑄 1 ′
𝑄 1
𝑉 = − න 𝐸𝑑𝚤ş ∙ 𝑑𝑙 − න 𝐸𝑖𝑙𝑒𝑡𝑘𝑒𝑛 ∙ 𝑑𝑙 − න 𝐸𝑖ç ∙ 𝑑𝑙 = − න 𝑒Ԧ ∙ 𝑒Ԧ 𝑑𝑟 − න 0 ∙ 𝑑𝑙 − න 𝑒Ԧ ∙ 𝑒Ԧ 𝑑𝑟′
4𝜋𝜀0 𝑟 ′2 𝑟 𝑟 4𝜋𝜀0 𝑟 ′2 𝑟 𝑟
∞ 𝑏 𝑎 ∞ 𝑏 𝑎
𝑄 1 𝑄 1 𝑄 1 𝑄 1 𝑄 1 1
= + − = + − 𝑟<𝑎
4𝜋𝜀0 𝑏 4𝜋𝜀0 𝑟 4𝜋𝜀0 𝑎 4𝜋𝜀0 𝑟 4𝜋𝜀0 𝑏 𝑎
 , 𝑄 = 1𝜇𝐶, 𝑟𝑖ç = 0.4 𝑚., 𝑟𝑑ış = 0.7 𝑚. değerleri için elektrostatik alanın genliğinin ve potansiyel
fonksiyonunun 0.2 < 𝑟 < 1 aralığında 𝑟 ile değişimi

+ +
+ +
+ − −−
− 𝑏 − +
+ − − +
𝑄+ −
+ − 𝑎 −−
− +
+ − − − +
+
+ +

iletken
 Nötr iletkene +𝑞 yükünü yaklaştırınca iletken ve yük birbirini çeker.
iletken

İletkendeki yüklerin
oluşturduğu ve içteki
toplam elektrik alanı
sıfırlayan alan
 İletken içinde kovuk (oyuk bölge) ve bu kovukta yük
varsa, kovuk içinde elektrik alan sıfır olmaz. Fakat + + Gauss Yüzeyi
kovuğun içini dış dünyadan yalıtacak şekilde iletkenin + +
yükleri yeniden dağılır. +
+
−
− − +
 Hiçbir dış elektrik alan iletkenin içine giremez. + − 𝑞
− −
− 𝑬≠𝟎− − +
 İçteki yükün etkisi dış yüzeyde toplanan yükle kendi −
alan etkisini iletken dışında oluşturur. + 𝑬=𝟎 − −− +
+ +
 Kovuğu saran iç yüzeyde toplanan net yük, içteki yüke + +
+ + + +
eşit ve zıt işaretli olmalıdır, çünkü iletken içinden geçen + +
Gauss yüzeyi seçilirse ‫ = 𝑠𝑑 ∙ 𝐸 ׯ‬0 olmalıdır. Bu
durumda 𝑄𝑖ç = 𝑞 + 𝑞𝑖ç𝑘𝑎𝑏𝑢𝑘 = 0 → 𝑞𝑖ç𝑘𝑎𝑏𝑢𝑘 = −𝑞 olur.
Soru: Merkezi orijinde yüksüz bir küre içinde rastgele bir
kovuk açılıyor ve kovuk içine herhangi bir yere 𝑞 yükü
konuyor. Küre dışındaki elektrik alan? −𝒒
𝑞
Cevap: Kovuk nerede olursa olsun, küre dışında her yerde
𝑞 𝑬≠𝟎
elektrik alan 𝐸 = 4𝜋𝜀 𝑟 2 𝑒Ԧ𝑟 olur. Bunun nedeni iletkenin iç 𝑬=𝟎
0
yüzünde −𝑞 yükünün iletken içindeki elektrik alanı
sıfırlayacak şekilde dağılmasıdır. İletkenin net yükü sıfır 𝒒
olduğu için geriye kalan 𝑞 yükü iletkenin dış yüzüne İletken
düzgün dağılır. Sonuçta küre dışından bakıldığında sadece
düzgün 𝑞 yüklü küre yüzeyi gözlenir ve bu şekilde düzgün
𝑞
dağılmış yükün yaratacağı alan 𝐸 = 4𝜋𝜀 𝑟 2 𝑒Ԧ𝑟 olur.
0
 İletken içindeki kovukta yük yoksa kovuk içinde de
elektrik alan sıfır olur, çünkü bir alan çizgisi olsaydı
kovuk duvarındaki artı yükten eksi yüke doğru giderdi.
Bu alan çizgisini (𝐸 = 0 olan) iletken içinden geçen
+
kapalı bir eğrinin parçası olarak kullandığımızda ‫𝑙𝑑 ∙ 𝐸 ׯ‬
integrali pozitif olur ve ‫ = 𝑙𝑑 ∙ 𝐸 ׯ‬0 kuralına aykırı olurdu. −
Buradan, kovuk içinde de elektrik alanın sıfır olduğu,
yani kovuğu saran iletken yüzeyinde yük toplanmadığı
sonucuna varılır.

 Şimşek çakarken bu yüzden araba içindeyseniz elektrik

çarpmaz.

 Faraday kafesi denilen aygıt bu ilkenin uygulamasıdır.

Faraday Kafesi:
Dış elektrik alanın içeriye girmesinin önleyen metal kafes. Örnek olarak hassas deney aletleri bu
kafese konarak dış elektrik alanlardan etkilenmeleri engellenebilir.