A.oromoo Teachers Guide Grade 10

Afaan Oromoo Qajeelchaa Barsiistotaa
Afaan Oromoo
Qajeelchaa Barsiistotaa
Kutaa 10
Barreessitoota
Damee Abarraa (PhD)
Darajjee Akkasaa
Kidaanee Wadaajoo
Gulaaltota
Waaqtolaa Gannatii
Xilaahun Guyyaasaa
Madaaltota
Abdiisaa Gannatii
Dastaa Taaddagaa
Waaqumaa Waamii
Yaneenash Saamu’eel
Seecca’aa Olaanaa
Addunyaa Barkeessaa (PhD)
Giraafiksii
Taaddasaa Dinquu
Fakkibsa
Buzaayyoo Girmaa
Kutaa 10 i
© Biiroo Barnootaa Oromiyaa, 2015/2023
Kitaabni kun walta’iinsa Biiroo Barnootaa Oromiyaafi Kolleejjii Barnoota Barsiisotaa

Mattuutiin bara 2015/2023 qophaa’e.
Mirgi abbeentaa kitaaba kanaa seeraan eeggamaadha. Hayyama Biiroo Barnootaa

Oromiyaatiin ala guutummaanis ta’e gamisaanmaxxansuus ta’e, baay’isanii raabsuun
seeraan nama gaafachiisa.
Kutaa 10 ii
BAAFATA
MATA DUREEWWAN FUULA
SEENSA WALIIGALAA ...................................................................................................................... iv

BOQONNAA TOKKO: AFAANIIFI HAWAASA ............................................................................ 1
Afaanota Addunyaa ................................................................................................................................ 3
BOQONNAA LAMA: DUBARTOOTAAFI MISOOMA ............................................................... 17
Dubartootaafi Misooma ........................................................................................................................ 19
BOQONNAA SADII: AADAA WARROOMMII ............................................................................ 31
Hawwii .................................................................................................................................................. 33
Aadaa Warroommii Oromoo Maccaa ................................................................................................... 35
BOQONNAA AFUR: ADDA ADDUMMAAFI TOKKUMMAA .................................................. 41
Tokkummaa Tokkummaa ..................................................................................................................... 43
Gahee Oromoon Itoophiyaa Ijaaruu Keessatti Qabu ............................................................................ 44
BOQONNAA SHAN: QAREEYYII HAWAASAA ......................................................................... 52
Qareeyyii Hawaasaa.............................................................................................................................. 54
BOQONNAA JA’A: GAHEE MANGUDDOOTAA ....................................................................... 61
Gahee Manguddootaa ........................................................................................................................... 62
Gumaafi Gahee Manguddoo ................................................................................................................. 64
BOQONNAA TORBA: ASOOSAMA DHEERAA.......................................................................... 70
Yaadrimee Asoosama Dheeraa ............................................................................................................. 71
Caacculee Asoosama Dheeraa .............................................................................................................. 73
Amaloota Asoosama Dheeraa ............................................................................................................... 77
BOQONNAA SADDEET: MIIDIYAA HAWAASAA .................................................................... 86
Miidiyaa Hawaasaa ............................................................................................................................... 88
Faayidaafi Miidhaa Miidiyaa Hawaasaa ............................................................................................... 90
BOQONNAA SAGAL: HOJII UUMMACHUU .............................................................................. 98
Hojii Uummachuu ............................................................................................................................... 100
Ahimad Hasan Sukkaaree ................................................................................................................... 101
Silabasii Barnoota Afaan Oromoo ...................................................................................................... 106
Kutaa 10 iii
SEENSA WALIIGALAA
Qajeelchaan barsiistotaa kun barsiistota barattoota Afaan Oromoo akka afaan tokkoffaatti
kallattii sirna barnootaa haaraatiin baratan barsiisaniif qophaa’e. Sirni barnootaa Afaan
Oromoo kutaa 10ffaa kunis labasiiMinisteerri Barnootaa, Barnoota Waliigalaa Itoophiyaa
bu’uura godhachuun qopheesserraa gara qabatama Naannoo Oromiyaatti madaqsamedha.
Xiyyeeffannoon sirna barnootakanaa barattoonnidanddeettiiwwan afaanii kanneen ijoo

ta’an (dhaggeeffachuu, dubbachuu, dubbisuu, barreessuu) akkasumas, dandeettiiwwan biroo
kanneen akka fayyadama jechootaafi caaslugaa horachiisuudha. Kaayyoo ijoon sirna
barnoota Afaan Oromoo kutaa 10ffaa kunis barattoonni dandeettii, beekumsaafi gahumsa
afaan tokkoffaarratti gulantaa kanatti barbaachisu akka gonfatan gochuun jiruufi jireenya
isaanii keessatti akka itti fayyadamanii fi akaakuu barnoota birootiin akka milkaa’an
taasisuudha.
Kaayyoo kana haala barbaadamuun galmaan gahuuf kitaabni barattootaa boqonnaalee

gurguddoo sagalitti qoodamuun qophaa’ee jira.Tokko tokkoon boqonnaaleettis bifa
dandeettiiwwan afaanii ijoofi xixiqqaa gonfachiisuuf gargaaraniin qindaa’anii
jiru.Dabalataanis barannoowwan adda addaatti qoqqoodamanii jiru jechuudha.Isaanis,
dhaggeeffachuu, dubbachuu, dubbisuu, barreessuu, fayyadama jechootaafi Caaslugaa
fa’i.Kana malees, qajeelchi kun Bu’aalee Barachuu, qabiyyee, mala barachuufi
barsiisuuirratti odeeffannoo ga’aafi barbaachisaa ta’e kenna. Kitaaba barattootaatti
fayyadamuufi Afaan Oromoo akka afaan tokkooffaatti barsiisuuf kan haala mijeessuudha.
Barsiistonnis sirna barnootaa haaraa qophaa’e kanatti sirnaan gargaaramuufi hanga

danda’ametti tooftaalee sissi’eessaa garagaraatti fayyadamuun barnoota dhiyaatu
gammachiisaafi bu’a qabeessa taasisuu qabu.Gahee isaanii haala barbaadamuun bahachuufis
qophii cimaa gochuufi beekumsa qabiyyee gonfachuun malleen barachuu barsiisuu
hirmaachisaa fayyadamuuf ifaajee guddaa taasisuutu irraa eegama.Dhimmoota itti aananii
jiran kunneenifis xiyyeeffannoo guddaa kennuu qabu.
A. Dandeettiiwwan Afaanii
I) Dhaggeeffachuu
Barattoonni dandeettii dhaggeeffachuu maatii irraa baranii kan dhufan yoo ta’ellee,kaayyoon
qabiyyee barnootaa keessa akka galu taasisameef ni jira. Innis barattoonni tooftaalee
Kutaa 10 iv
garagaraatti fayyadamuun karaa saayinsawaa ta’een daandeettii dhaggeeffachuu akka

gabbifatan taasisuudha.Kanaafuu, kitaaba barattootaa irratti shaakaloonni barattoonni
dandeettii kanaa akka gonfatan gargaaran dhiyaatanii jiru.Barsiistonni kana qofarratti osoo
ofhindaangessin gilgaalota dabalataa qopheessuun dandeettii dhaggeeffachuu isaanii akka
gabbifatan taasisuu qabu.
Hojiilee Sadarkaalee Dhaggeeffachuu
a. Dhaggeeffachuu dura:Sadarkaa osoo hindhaggeeffatiin dura irratti gochoonni

raawwataman waa’ee mata durichaa irratti muuxannoo barattoonni duraan qaban
sakatta’uu, hiika jechoota haarawaa tilmaamsisuu yookaan hiika jechoota muraasaa
barsiisuudha. Kanaafuu, sadarkaan dhaggeeffachuu duraa sadarkaa barattoonni waan
dhaggeeffachuuf deemaniif akka of qopheessan itti taasisamuudha. Dabalataanis, sadarkaan
kunbarattoonni gaaffilee gilgaalota yeroo dhaggeeffachuuhojjetaman dursanii dubbisanii
akka hubatan kan itti taasiifamu ta’a. Sababni isaa, sadarkaa kana keessatti miira gaaffilee
yoo sirriitti hubatan qofa, osoo dhaggeeffachaa jiranii deebisuu danda’u. Kanaafuu, erga
gaaffilee dhiyaatan dubbisanii hubataniin booda, gara dhaggeeffachuutti akka seenan
taasisuun barbaachisaadha. Barattoota wanta dhaggeeffachuuf deeman sanaaf
dadammaqsuu, sissi’eessuufi kakaasuu,ykn gara dhaggeeffachuutti osoo hinseeniin dura
yaada isaanii hawwachuuf gargaara. Gaaffileen garuu kan hojjataman yeroo
dhaggeeffachuu keessatti ta’a.
b. Yeroo dhaggeeffachuu: Sadarkaa kanattikaayyoon inni guddaan dandeettii
dhaggeeffachuu barattootaa gabbisuu yoo ta’u, osoo dhaggeeffachaa jiranii gaaffilee
dhaggeeffachuun duraa keessatti, dubbisanii hubataniif yeroo kanatti deebii laachaa deemu.
c. Dhaggeeffachuun booda: Sadarkaa kanatti kaayyoon gochoota raawwatamanii inni
guddaan hubannoo dhaggeeffachuu barattootaa sakatta’uudha. Haaluma kanaan,
barattoonni marii gaggeessuun, yaada kennuun, waliin falmuufi kanneen kana fakkaatan
raawwachuun waan dhaggeeffatan hubachuu isaanii mirkaneessuun murteessaadha.
II) Dubbachuu
Barattoonni dandeettii dubbachuu akkuma dhaggeeffachuu maatiirraa gonfatanii gara mana

barumsaa kan dhufan ta’uun beekamaadha. Kaayyoon dubbachuu daree barnootaa keessaa
immoo, tooftaalee garagaraatti fayyadamuun karaa saayinsawaa ta’een, odeeffannoo argatan
sodaa tokko malee daandeettii dubbachuutiin akkadabarsatan haala mijeessuudha.Barsiistonni
Kutaa 10 v
Afaan Oromoo kanneen armaan gadii keessatti akka barattoonni dammaqinaan qooda
fudhatan jajjabeessuu qabuKunis,
 Hiriyoota isaanii fuulduratti ba’anii bilisaan akka dubbatan taasisuu;

 Marii garee keessatti dammaqinaan hirmaachisuu;
 Sagantaa gaaffiifi deebii keessatti qooda fudhachiisuu;
 Falmii akka geggeessan qajeelchuu;
 Seenaa himsiisuufi
 Gosa seenessaa garagaraa fayyadamuun ta’uu ni danda’a.
III) Dubbisuu
Barattoonni dandeettii dubbisuu kana akka dandeettii dhaggeeffachuufi dubbachuu, maatii

irraa muuxannookan argatan miti. Dandeettiin dubbisuu dhaabbilee barnootaa idileefi
alidilee keessattikan shaakalamuudha. Dandeettichi shaakala yeroo dheeraa
gaafata.Gahumsaan dubbisuuf, tooftaalee adda addaatti fayyadamuun cimsachuun alatti
yaada ijoo dubbisichaa hubachuu gonfachiisa.
Hojiilee Sadarkaalee Dubbisuu
a. Dubbisuu dura: Sadarkaa kanatti gochoonni raawwataman osoo hindubbisiin dura

waa’ee mata durichaa muuxannoo duraan qaban sakatta’uu, akka tilmaaman taasiisuu
yookaan hiika jechootaa muraasa tilmaamsisuudha. Kaayyoon isaas, barattoonni waa’ee
waan dubbisuuf deemaniif akka of qopheessan isaan gargaaruudha. Dabalataaniis,
sadarkaa kanatti gilgaalonni yeroo dubbisuu keessatti hojjataman dursanii barattoonni
gaaffilee dubbisanii akka hubatan kan itti taasiifamu ta’a. Sababni isaa, sadarkaa kanatti
barattoonni miira gaaffilee yoo sirriitti hubatan qofa osoo dubbisaa jiranii deebisuu kan
danda’an. Erga gaaffilee dhiyaatan dubbisanii hubatanii booda, gara dubbisuutti akka
seenan taasisuun barbaachisaadha. Gaaffileen garuu,kan hojjataman yeroo dubbisuu
keessatti ta’a.
b. Yeroo dubbisuu: Sadarkaa kanatti kaayyoon inni guddaan dandeettii dubbisuu
barattootaa gabbisuudha. Kana galmaan ga’uuf, gaaffilee barattoonni sadarkaa dubbisuu
duraa keessatti hubataniif, sadarkaa yeroo dubbisuu kanatti deebii akka laachaa deeman
taasisuun barbaachisaadha.
Kutaa 10 vi
c. Dubbisuu booda:Kaayyoon gochoota sadarkaa kanatti raawwatamanii inni guddaan

hubannoo dubbisuu barattootaa sakatta’uudha. Haaluma kanaan, barattoonni marii
gaggeessuun, yaada kennuun, waliin falmuunfi kanneen kana fakkaatan raawwachuun
waan dubbisan muuxannoo isaanitiin walqabsiisanii akka hubatan mirkaneessuun
murteessaadha.
IV) Barreessuu
Barattoonni dandeettii barreessuu kan barachuu eegalan sagantaa idileetiin mana

barnoota keessatti. Kaayyoon dandeettii barreessuu kanaa barattoonni yaada isaanii
barreeffamaan akka ibsatan dandeessisuudha. Dandeettiicha gonfachuuf, barattoonni
barruu garagaraa kanneen akka:amansiisaa, ibsaa, addeessaa, seenessaa, walaloo,
diraamaa, xalayaa, asoosamaafi kkf barreessuunshaakalu.
V) Fayyadama Jechootaa
Barattoonni umriifi sadarkaa isaan madaalutti fayyadama jechoota beekuu qabani

nibaratu.Kana jechuun, dandeettii hiika jechoota kallattiifi alkallattii, hiika galumsaa, hiikaa
fakkaattii, faallaafi kkf tokkoon tokkoon boqonnaalee jalatti gilgaalonni
qophaa’aniiru.Barsiistonnis dursanii qophii gochuun shaakalawwan garagaraa dhiyeessuu
qabu.
VI) Caasluga
Barattoonni umriifi sadarkaa isaan madaalutti seera afaanii yookaan caasluga adda addaa
barachuun murteessaadha.Kanaaf, Caasluga sadarkaa isaanii gitu baratanii jiruufi jireenya
isaanii keessatti karaa saayinsawaa ta’een akka itti fayyadamuu danda’aniifi hubannoo isaanii
yeroo gara yerootti haala qabatamaa addunyaa waliin akka tarkaanfatan taasisa.
B. Malleen Barachuu-Barsiisuu Walii Galaa
Dandeettiiwwan afaanii gonfachiisuuf malli barachuu barsiisuu waliigalaa filatamu kan

barattoota giddu-galeessa taasifateefi hirmaachisu ta’uu qaba. Barsiistonni akka barattoonni
hirmaatan kan haala mijeessan malee, kan ofii waa mara dhiyeessan miti. Kun ammoo, akka
barattoonni ogummaa, beekumsaafi dandeettiiwwan barbaachisoo ta’an walsimsiisanii
gabbifatan kan taasisuudha. Kanaafis, malleen barachuu barsiisuu kanaa gaditti dhiyaataniifi
malleen si’aayinaan barachuu biroos fayyadamuun nidanda’ama.
Kutaa 10 vii
1. Mala Marii
Malli kun marii barattootaafi barsiistota akkasumas, barattootaafi barattoota gidduutti yaada
wal-jijjiiruun akka jiraatu taasisa. Barsiistonni mata duree dhiyeessuun akka barattoonni
irratti mariiyatanii yaada kennan, falman,gaaffii gaafatan, deebiideebisan, mormaniifi
deeggaran taasisa. Kun ammoo, barattoonni ogummaawwan gurguddoo afaanii cinatti
dandeettiiwwan gadfageenyaan yaaduu, qaaccessuu, waliin hojjachuufi kkf akka gabbifatan
gargaara.
2. Mala Gaaffiifi Deebii
Mala kana keessatti barsiistonni gaaffilee garagaraa fayyadamuun akka barattoonni

ogummaawwan barbaachisaa gabbifatan taasisu.Gaaffilee barattoonni kaasanis
nideebisu.Akka barattoonni karaa garagaraatiin yaaduun gaaffii kaasan jajjabeessuun haala
mijeessu.Gaaffilee akka barattoonni yaada kaasan taasisu ykn gaaffilee deebii tokkoofi
tokkoo ol qabaachuu danda’an haala barbaachisaa keessatti dhimma itti bahu.
3. Mala Jechaafi Gochaan Agarsiisuu
Mala kana keessatti barattoonni sochiilee qaamaa isaanii dhimmichaan walitti qindeessuun
akka dhiyeessan taasisuutu barbaadama.Gilgaalonni haala kanarratti qophaa’an walaloo
hibboofi jechoota dubbachuurratti arrab-laalee filachuudhaan itti fayyadamu.Barsiistonni
akka barattoonni gareen, cimdiin akkasumas, dhuunfaan dhiyeessan affeeruun jechoota sirritti
dubbisaniifi barreessan gargaara. Akkasumas, saffisaan dubbisuu isaanii akka fooyyeeffatan,
hiika jechaa ykn gaaleewwaanii galumsarraa akka tilmaaman, hima sirriitti akka dubbisan,
olka’iinsaafi gad bu’iinsa sagalee akka dinqisiifatan haala mijeessa.
4. Hojii Garee
Hojiin garee mala baratoonni gareedhaan ta’uun akka hojjatan taasisuuf barsiistonni dhimma
itti ba’anidha.Mala kanatti fayyadamuuf dhimmoonni kanneen akka umrii, dandeettii,
kornayaa, fedhii barattootaafi kkf xiyyeeffannoo argachuu qabu.Mala hojii garee bu’a
qabeessa gochuuf,barsiistonni tooftaalee garee garagaraatti fayyadamuun qindeessuun
barbaachisaadha.Keessumattuu, barattoota dandeettiifi fedhii isaaniitiin gareetti qooduun
faayidaa guddaa qaba. Barattoonni nama isaanii to’atu ofii isaaniitiin akka filatan gochuun
dalagaalee gareewwanii haalaan hordofuu irratti gahee qaba. Kana malees, dogoggora
uumamu sirreessuun akka mariin isaanii mata durichaan ala hinbaane deeggarsaafi
Kutaa 10 viii
qajeelfama ifa ta’e kennuun gaarii ta’a.Dalagaan fedhii barattootaa kakaasuufi hiika qabeessa
ta’e kennuunis barbaachisaadha.
5. Gahee Taphachuu
Mala kana keessatti barsiistonni qabiyyee barannoowwan mijatu filachuudhaan barattootaaf

gahee kennuun akka gahee isaaniif kenname fakkeessanii taphatan taasisu.Gahee taphachuun
barattoonni muuxannoo qabanirraa ka’uun waan haawasa keessatti raawwatamu tokko daree
keessatti bifa bashannansiisaa ta’een uumanii bifa qoosaatiin fakkeessanii agarsiisuudha.
6. Diraamaa
Malli diraamaa qabiyyee ykn asoosama barreeffamaan jiru tokko barattoonni daree keessatti
fuulduratti bahanii gara raawwiitti ykn bar-tapheetti akka jijjiiran kan taasisuudha. Mala kana
fayyadamuudhaan dhugaa qabatamaan hawaasa keessa jiru tokko bifa tapha gabaabaatiin
dhiyeessuun nidanda’ama.
7. Falmii
Falmiin adeemsifamuuf yaadni ykn dhimmi wal falmisiisu jiraachuu qaba.Yeroo falmiin
raawwatu gareen bakka lamatti qoodama. Gareen tokko yaada ka’e sana yoo deeggaru,
gareen inni biraa ammoo faallaa yaadichaa ta’uun yaadicharratti wal-falmu. Gareen lamaanuu
dursaa gareefi deeggartoota qabu.Falmiin barattoonni yaada burqisiisanii akka qindeeffatan
gargaara. Falmiin danddeettii gadifageenyaan yaaduufi dandeettii ariitiin yaada garee
biraarraa ka’u fashaleessu qindeeffachuun nama amansiisuu barattootaa gabbisa. Malli kun
keessumattuu dandeettii dubbachuu gabbisuu keessatti baayyee filatamaadha.
8. Agarsiisuu
Malli kun mala hojjatanii agarsiisuuti. Barsiistonni meeshaalee deeggarsa barnootaa

fayaadamuun yaada ykn yaad-rimee tokko qabatamaan hojjatanii agarsiisaa
barsiisu.Barattoonnis haaluma kanaan qajeelfamaafi seeraa hordofuun hojjatanii
agarsiisu.Mala kana hojiirra oolchuu keessatti barsiistonni qajeelfamaafi duraa duuba gochaa
ibsuu, hojjatanii agarsiisuu, akka barattoonni hojjatan gochuu, to’achuufi hojii barattootaa
madaaluun duubdeebii kennuutu irraa eegama.
Walumaagalatti, malleen barachuufi barsiisuu armaan olitti dhiyaataniifi kanneen biroos

hedduun waan jiraniif, barsiistonni kaayyoofi qabiyyee barnootaa akkasumas, haala
Kutaa 10 ix
qabatamaa naannoofi kkf irratti hundaa’uun malleen barachuufi barsiisuu filachuudhaan itti
fayyadamuu nidanda’u.
C. Meeshaalee Deeggarsa Barnootaa
Qabiyyee barnootaa ifaafi hubatamaa taasisuuf barsiistonni meeshaalee deeggarsa barnootaa

sirriifi mijaawaa ta’e filachuufi itti fayyadamuu qabu. Dandeettiiwwan barbaachisan
gonfachiisuuf meeshaaleen asilii ykn meeshaaleen qaamaan jiran barattoonni jireenya dhugaa
keessatti argatan kan akka feesbuukii, tuutarii, yuutuubii, waasaappii, TV, gaazexaafi kkf
ta’uu mala. Kana malees, fakkii, suuraa, giraafii, gabatee, kkf haala salphaan qopheessuun
akkuma barbaachisetti dhimma itti bahuun nidanda’ama.
D. Madaallii
Madaalliin bakka fooyya’iinsiifi hir’inni jiru addaan baasuun jajjabeessuufi fala barbaaduuf
haala mijeessa.Madaallii adeemsa keessaafi dhuma barnoota wayitii, boqonnaa, semisteeraafi
waggaa gaggeessuun gaheewwan barsiistonni raawwachuu qaban keessaa isa
tokko.Kanaafuu, barsiistonni milkaa’ina adeemsa barachuufi barsiisuu adda baafachuuf yeroo
yerootti karaa idileefi alidileetiin raawwii hojii barattootaa daawwachuun sakatta’uu qabu.
Gilgaalonni gahumsa isaanii kana sakatta’uuf gargaaran kitaaba barataa keessatti haalaan
dhiyaateera.Barsiistonnis gilgaalota kanatti dhimma ba’uun waan barattoonni irra ga’an
madaaluun bakka hanqinni jirutti tarkaanfii fudhataa deemuutu irraa eegama.Kana malees,
xumura wayitiiwwanii, boqonnaawwaniifi seemisteeraarratti battalleewwan, yaaliiwwan,
piroojektootaafi qormaatawwan adda addaatiin barattoota madaluun yaaddeebii kennuufi
bu’aa hojii barattootaa galmeessuun gabaasuutu irraa eegama.
HUBACHIISA:
Gilgaalota dhaggeeffachuufi dubbisuu ilaalchisee sadarkaalee sadan keessatti gochoonni

raawwataman kaayyoo mataasaanii qabu.Kanaafuu, kaayyoo qabame galmaan gahuuf
gochoota of eegannoon raawwachuun barbaachisaadha.Kanaaf immoo yaadannoo asiin dura
sadarkaaleefi gochaalee sadarkaalee kanneen keessatti raawwatan irra deebi’uun ilaaluun
nidanda’ama.
Kutaa 10 x
BOQONNAA TOKKO: AFAANIIFI HAWAASA

(Wayitii 8)
Seensa
Boqonnaa kana keessatti barattoonni barannoowwan ijoo jaha jalatti mata dureewwan adda
addaa nibaratu.Jalqaba, barreeffama Afaanota Addunyaa jedhu dhageeffachuun dandeettii
dhaggeeffatanii waan hubatan ibsuu gonfatu.Itti aansuun, barannoo dubbachuu keessatti gareen
marii’achuun dareef akka dhiyeessan ni’ajajamu.Akkasumas, dubbisa Afaaniifi Hawaasa jedhu
callisaafi saffisaan dubbisanii akka hubatan jajjabeeffamuu qabu.Yaada barruu dubbisaniis
hiriyoota isaanii wajjin akka madaalan nitaasifamu.
Barruu dhaggeeffachuufi dubbisuufdhiyaatan keessatti gaaffileen gilgaalotaa adda addaa jalatti

dhiyaataniiru.Kana malees, barannoowwan barreessuu, fayyadama jechootaafi Caaslugaa jalatti
gilgaalonni adda addaa dhiyaatanii jiru.Haaluma kanaan, barsiistonni akkaataa itti barattoota
hojjechiisuu qaban tokkoo tokkoon gilgaalotaa jalatti qajeelfamni ifa ta’e waan jiruuf barsiisonni
kallattiiwwan kana hordofuun raawwachuun barbaachisaadha.Malleen barachuufi barsiisuufi
madaallii tokkoo tokkoon barannoo jalatti eeramee jira.Kanaafuu, yaadota barreeffaman tokko
tokkoon ilaaluun itti dhimma bahuun barbaachisaadha.
Bu’aalee Barachuu
Xumura barannoowwan boqonnaa kanaatti barattoonni:
- odeeffannoo dhageeffatan addaan nibaafatu;

- marii gaggeessuun afaaniin nigabaasu;
- yaada ijoo keeyyattootaa adda nibaasu;
- dubbiiwwan qolaa fayyadamanii barreeffama nibarreessu;
- keeyyata ga’umsa qabu nibarreessu;
- jechoota tishoo fayyadamuun hima ijaaru.
Qabiyyee Barannoowwaniifi Wayitii

1. Dhaggeeffachuuf (wayitii 1)
2. Dubbachuuf (wayitii 1)
Kutaa 10 1
3. Dubbisa “Afaaniifi Hawaasaa” jedhuuf(wayitii 2)

4. Barreessuuf (wayitii 2)
5. Fayyadama jechootaatiif (wayitii 1)
6. Caaslugaaf (wayitii 1)
Barannoo 1: Dhageeffachuu (wayitii 1)
Barannoo kana keessatti, barattoonni:
☞ dhaggeeffachuun dura yaada dhiyaate irratti nimari’atu,
☞ dhaggeeffachuun dura hiika jechootaa nitilmaamu,
☞ yaada ijoo waan dhaggeeffatanii gabaasuu danda’u.
Malleen Barachuu Barsiisuu
Gilgaala 1. Dhaggeeffachuu Dura
 Shaakala dhaggeeffachuu duraa kitaaba barataa keessatti dhiyaate barattoonni akka irratti
mari’atan gochuun muuxannoo isaanii gara matadurichaatti akka fidatan taasisi.
 Hiika jechootaa tilmaamsisi.
Deebii Gilgaala 1A
 Deebii barattoonni gaaffileef kennan harkaa fuudhuu malee deebii isaan kennan kun
sirriidha; kun ammoo, dogoggora jechuun hinbarbaachisu. Duma irratti deebii isaanii
irratti hundaa’uun kallattii itti agarsiisi.
Deebii Gilgaala 1B
Hiika jechoota barannoo 1: gilgaala 1B jala jiranis barattoonni gara dhaggeeffachuutti osoo
hince’iin dura tilmaamuun deebisuu akka danda’an taasisi.Barattoonni hiika jechoonni akka
galumsaatti qaban yoo hubachuu baatan hiika armaan gadii qabaachuu isaanii hubachiisi.
1. Afaan tokko keessatti garaagarummaa sadarkaa sagalee, jechaa, gaaleefaatti mul’atudha.

2. Lafa yookaan biyyoota galaana gidduu jiran.
Kutaa 10 2
3. Saayinsii waa’ee uumama afaan dhala/ilmmoo namaa ibsuufi xiinxaluu irratti

xiyyeeffatu.
Gilgaala 2. Yeroo Dhaggeeffachuu (20’)

 Gaaffilee gilgaala kana jala jiran barattoonni dabtara isaaniirratti akka barreeffatan taasisi.
 Gaaffilee barreeffatan akka sirriitti hubatan qajeelchi.
 Mataduree akka dhaggeeffataniif qophaa’e “Afaanota Addunyaa” jedhu, gabateerratti
barreessi.
 Barreeffamicha jalqaba saffisaan dubbisiif; barattoonni callisaan akka dhaggeeffatan
taasisi.
 Yeroo lammaffaa suuta dubbisiif; barattoonnis dhaggeeffachaa akka guutan qajeelchi.
 Sadaffaarratti, waan guutan mirkaneeffachuuf akka dhaggeeffatan qajeelchi.
 Yoo danda’ame dursa meeshaalee sagalee waraabbiitti gargaaramiitii barattootaaf
dhiyeessi.
Deebii Gilgaala 2
1. B (soba) 2. D (sadaffaa) 3. Mandariinaa 4. sadaffaa 5. lama
Afaanota Addunyaa
Akka hayyootni xiinqooqaa ibsanitti baay’inni afaanota addunyaa irratti dubbatamaa jiranii gara
6,000 ol ta’u.Yeroo ammaa kana, afaanota dubbatamaa jiran keessaa kanneen 200 ol ta’an
dubbattoota 1,000,000 ol qabu. Afaan Oromoo, afaanota sadarkaa Afrikaatti dubbatamaa jiran
keessaa sadaffaarra jira.Afaan Mandariinaa, kan biyya Chaayinaatti dubbatamu qofti dubbattoota
gara 874,000,000 ta’an qaba. Afaan kun dubbattoota danuu qabaachuudhaan addunyaa irratti
tokkoffaadha. Afaan Ingilizii kan dubbattoota 341,000,000 qabauufi biyyoota 104 keessatti waan
dubbatamuuf sadarkaa sadaffaa irratti argama. Kanaafuu, biyyoota hedduu keessatti
dubbatamuudhaan kan itti dhi’aatu hinjiru. Biyyoota 52 keessatti afaan hojii ta’uudhaanis
tajaajilaa jira. Garuu, kan isa dursee sadarkaa lammaffaa irra jiru afaan Indiiti. Innis, dubbattoota
366,000,000 qaba.
Afaanota addunyaa irratti dubbataman baay’een afaan barreeffamaa hintaane.Walakkaa isaanii

kanneen ta’aniin ammoo, ijoolleen afaan itti hiikkachaa hinjiran.Haalotni kunneen, du’uu
Kutaa 10 3
afaaniitiif mallattoolee isaan jalqabaati.Dhuma jaarraa 20ffaa keessa afaanotni biyya

Awustiraaliyaa 200 ta’an haala du’aaf isaan saaxilu irra gahanii turan. Walakkaa afaanota
kanneenii kan caalu dubbattoota 10 qofa qabu. Afaanonni 20 ol ta’an ammoo,manguddoota
tokko tokko qofaan dubbatamu.Haaluma kanaan yeroo ammaa addunyaa kanarraa torbee lama
keessatti afaan tokkotu du’aa jira.
Gilgaala 3. Dhaggeeffachuun Booda (15’)
 Sadarkaa kanatti barattoonni shaakala dhaggeeffachuun duraafi yeroo dhaggeeffachuu

wanta qayyabataniifi muuxannoo isaanii akka gabbifachuu danda’an bakka itti
taasistudha. Kanaafuu, barattoonni hubannoo dubbisarraa argataniifi muuxannoo qaban
walqabsiisanii akka deebisan jajjabeessi.
 Gaaffilee shaakala kana jala jiran yaada dhaggeeffatan muuxannoo qabaniin
walqabsiisuun deebisuu akka danda’an hordoffiifi deeggarsa kennuufiin barbaachisaadha.
Barattoonni yaada isaan maddisiisan kun sirriidha/dogoggora osoo hinjedhiin harkaa
fuudhamuu qaba.
Deebii Gilgaala 3
1. Afaan Mandariinaa, Hindiifi Ingilizii

2. Barattoonni deebii garagaraa kennuu danda’u. Kanaafuu, deebii isaanii dhaggeeffachuun
yaada gudunfaa kenniif. Fakkeenyaaf, afaanonni tokko tokko ammallee qubeen ittiin
barreessan hinbocamneef. Kanarraa kan ka’e afaan barreeffamaa tahuu hindandeenye.
Kanas fakkeenyaan deeggaruun ibsiif.
3. Afaanonni addunyaa kana irratti dubbataman hedduu ta’uu isaaniiti. (fakkeenyaaf, gara
afaanota 6,000 ol ta’a).
4. Itoophiyaan sabaafi sablammoota hedduu qabaachuu ishee mul’isa.
Madaallii
 Yaada dhaggeeffachuuf deeman irratti mari’achuu danda’uu isaanii mirkaneeffadhu.

 Hiika jechootaa tilmaamuu akka danda’an taasisi.
 Hubannoo dubbisa dhaggeeffatan irraa argataniifi muuxannoo duraan qaban walitti
fiduun ilaaluu danda’uu isaanii mirkaneeffadhu.
Kutaa 10 4
Barannoo 2: Dubbachuu (Wayitii 1)
☞ waa’ee afaanii ilaalchisee gareedhaan nimari’atu;
☞ waan mari’atan irratti dareef gabaasu.

 Barattoonni hundi garee nama afuriifi shan hincaalleen ijaaruu;
☞ Waan mariyatan irrattis dareef akka gabaasan taasisuu; yaaddeebii barbaachisaa ta’e
kennuu.
Deebii Gilgaala 4
1. Guddina afaaniif haalli mijachuu qaban:

- qaamni kamuu, afaan qabeenya biyyaa tokkoo ta’uusaa amanuu.
- mootummaan afaanotaaf xiyyeeffannoo kennuu;akkasumas, walqixa ilaaluu.
- sabni kamiyyuu afaan isaa waliin kabajamuu.
- baajtni barbaachisaa ta’e rammadamuu.
- qorannoofi qo’annoon adda addaa taasisuufi kkf.
2. Afaan akka walqixa hinguddanne kanneen taasisan:
 mootummaan afaanotaaf xiyyeeffannoo kennuu dhabuu.
 afaanotni walqixa ilaalamuu dhabuu.
 dhiibbaa siyaasaa.
 ilaalcha saboonni afaanotaaf qabaniifi kkf.
3. Du’aatii afaanotaa hambisuuf:
- mootummaan afaanotaaf xiyyeeffannoo kennuu.
- qorannoofi qo’annoon adda addaa taasisuu.
- daa’imman afaanichaan akka afaan hiikkatan taasisuu.
- afaan qabeenya biyya tokkoo ta’uu hubachuufi hubachiisuufikkf.
Kutaa 10 5
4. Afaan eenyummaa hawaasa tokkoo ibsuu nidanda’a. Saba afaan tokko dubbatu
sanarraa kaanee eenyummaa sabichaa beekuun nama hinrakkisu. Kunimmoo, sabichi
eenyu akka ta’e waan namatti mul’isuufidha.
Madaallii
 Waan mari’atanii waliigalan irratti sodaa malee afaaniin dareefdhiyeesuu danda’uu

isaanii mirkaneeffadhu.
Barannoo 3: Dubbisuu (Wayitii 2)

 waan dubbisuuf deeman nitilmaamu;

 barruu ‘Afaaniifi Hawaasa’ jedhu callisaafi gahumsaan dubbisuun yaada ijoo
keeyyattootaa ibsu;
 gaaffilee hubannoof kenname nihojjatu.
 Odeefannoo murtaa’aafi dimshaashaa dubbisa keessaa nibaasu
Gilgaala 5. Dubbisuun Dura

 Barattoonni dubbisa dhiyaate osoo hindubbisin gaaffilee dhiyaatan akka deebisan taasisi.
 Hiika jechootaa akka tilmaaman gargaari.
 Hanga danda’ametti barattoonni hundi carraa yaada isaanii ibsachuu akka argatan
kenniif.
 Deebii barattootaa harkaa fuudhi.
Deebii Gilgaala 5A
 Sadarkaa dubbisuun duraa irratti gaaffileen gaafataman dubbisa dubbisuuf jiran akka
hubatan haala mijeessuuf kan gaafataman waan ta’eef, deebii barattootaa irratti yaada
hinkennin.
Kutaa 10 6
Deebii Gilgaala 5B
Hiika jechoota barannoo 3: gilgaala 5B jala jiraniis barattoonni gara dubbisuutti osoo hince’iin
tilmaamuun deebisuu akka danda’an taasisi.Barattoonni hiika jechoonni akka galumsaatti qaban
yoo hubachuu baatan hiika armaan gadii qabaachuu isaanii hubachiisi.
1. qunnamtii = waliigaltee
2. mallattoo = agarsiiftuu/ibsituu/bakka bu’aa/eenyummaa
3. hayyuu = beekaa
Gilgaala 6. Yeroo Dubbisuu
 Gaaffilee gilgaala 6 jala jiran dabtara isaaniirratti akka barreeffatan gochuu.

 Gaaffilee barreeffatan akka sirriitti hubachuu qaban qajeelchuu.
 Dubbisicha xiyyeeffannoon dubbisaa gaaffilee dhiyaataniif deebii akka kennan
qajeelfama ifaa ta’e kennuu.
 Barattoonnii gaaffilee dhiyaataniif deebiiwwan kennan hiriyaa isaaanii waliin akka
walbira qabanii ilaalan taasisuu.
Deebii Gilgaala 6
1. Dhugaa 2.B 3. Dhugaa 4.Soba 5.Dhugaa 6. Dhugaa
Madaallii
 Barattoonni callisanii dubbisaa jiraachuu isaaniihordofi.

 Barreeffamicha dubbisaa gaaffilee dhiyaatan deebisuu danda’uu isaanii mirkaneeffadhu.
 Hojii barattootaa duukaa bu’uudhaan yaaddeebii yookaan duubdeebii kenni.
Gilgaala7. Dubbisuu Booda

 Gochaalee yeroo dubbisuu waliin walqabate wanti hafe yoo jiraate wayitii kanatti
fayyadamuu hindagatin.
 Gaaffilee gilgaala 7A jalatti dhiyaatan odeeffannoo dubbisa keessaa argatan irratti
hundaa’uun akka deebisan taasisi.
 Hojimanee hojjechuu isaanii hordofuuu; yoo barbaaachises dabtara isaanii soroorsuudha.
Kutaa 10 7
 Gaaffilee 7B jalatti dhiyaatan dubbisicha irra deebiin dubbisaayaada ijoo keeyyattootaa

barreeffamaan akka deebisan taasisi.
Deebii Gilgaala 7A
1. Afaan tuuta sagalootaati jedhu. Kana jechuun, sagalootatu seeraan qindaa’ee afaan ta’e
jechuudha.
2. D 3. C 4. D
5. Afaan namni tokko nama biroo wajjin, hawaasa wajjin, hawaasnis nama tokko ykn
hawaasa biroo wajjin kan ittiin waliigaludha. Akkasumas, odeeffannoo garagaraa kan
ittiin waljijjiiru ta’uusaa ibsa.
6. Hayyoonni adda addaa afaaniifi hawaasa irratti yaadni isaan qaban:
 Afaan meeshaa qunnamtii dhala namaa ta’uu,

 Afaan mallattoo eenyummaa hawaasa tokkoo ta’uu isaa,
 Afaan meeshaa aadaan hawaasa tokkoo ittiin ibsamu ta’uufi
 Afaaniifi hawaasni hariiroo cimaa waliin qabaachuu isaanii ibsu.
7. Kun rakkoo ulfaataadha. Jiruufi jireenyi, hawaasummaan, guddinni karaa adda addaa
hinjiraatu. Namni akka bineensotaafi beeyladootaa ta’uu danda’a ture. Kanaafuu, deebii
gaaffii kanaaf, barattoonni waan beekan yookaan waan isaanitti fakkaateitti yaadanii akka
deebisan taasisi. Deebii isaan kennan garaagara ta’uu mala.
8. Hawaasni tokko yeroo diinagdee ykn teknooloojiidhaan adda addaatiin guddachaa deemu
afaan isaas wajjin niguddata.
Deebii Gilgaala 7B
1. Keeyyata 2: Afaan meeshaa qunnamtiiti.

2. Keeyyata 3: Afaan mallattoo eenyummaa hawaasa tokkooti.
3. Keeyyata 4: Afaan meeshaa aadaan hawaasa tokkoo ittiin ibsamudha.
4. Keeyyata 5: Afaaniifi hawaasni hariiroo cimaa waliin qabu.
Madaallii
 Barattoonni dubbisaan booda gaaffilee dhiyaateef deebii sirrii kennuu isaanii

mirkaneeffadhu.
Kutaa 10 8
 Barruu dhiyaate ariitiifi gahumsaan dubbisuun, yaada ijoo keeyyattootaa baasuu

danda’uu isaanii barattootaa irratti xiyyeeffadhu.
 Yaaddeebii kenni.
Barannoo 4: Barreessuu (Wayitii 2)

 hiikaafi gosa dubbiiwwan qolaa nibarreessu;

 himoota dubbiiwwan qolaa qaban barreessuun gosaafi hiika isaanii dareef
nidhiyeessu;
 dubbiiwwan qolaatti fayyadamuun gumee niqopheessu;
 gumee qopheessaniin keeyyata nibarreessu.
Yaadannoo
Dubbiiwwan Qolaa
Dubbii qolaa jechuun waa’ee wanta ibsamu tokkoo haala salphaafi ifa ta’een, dabarsuuf kanitti
gargaaramnudha. Malli kun miira dubbistootaa yookiin dhaggeeffattootaa
hawwachuun/qirqirsuun ergaa ifa ta’e dabarsa.
Akaakuuwwan Dubbiiwwan Qolaa
Dubbiin qolaa akaakuuwwan adda addaa qaba. Isaaniis: akkee/akkasaa, iddeesaa/bakka

buusa/bakkuusa, namee/nameessa, anyaarsee, ukukkubee, atee/ateessa, habalaka fa’i.
1. Akkee/akkasaa
Akkeen,wantoota adda addaa lama waldorgomsiisee kan ibsudha. Jechootni kanneen
akka, fakkaata jedhamanitti fayyadamuun dhiyaata.
Fakkeenyaaf,
a. Akka abaluun sirbaan morma nama jallisa.
b. Mucichi abbaasaa fakkaata.
c. Inni akka leencaati
Kutaa 10 9
2. Iddeesaa / Bakkuusaa/Bakka buusaa

Iddeesaan akaakuu malleen dubbii qolaa keessaa tokko ta’ee, amalli waan tokkoo
gutuumaan guutuutti fuudhamee waan biraatiif kennamudha.
Fakkeenyaaf,
a. Abdiin leenca.
b. Rifeensi mataa ishee eegee fardaati.
c. Furdinni isaa arba.
3. Namee/Nameessaa
Nameen wantoota nama hintaaneef amala, dandeettii, bifaafikanneen kana fakkaatan
gonfachiisuun ibsuu ilaallata.
Fakkeenyaaf,
a. “Sagal elmamus, sagaltamni/elmamus kan koo qiraaciitti” jette, adurreen.
b. Dukkanichi ija namatti babaasa.
c. “Yaa afaanii!” jette funyaan.
4. Anyaarsee
Gosti dubbii qolaakun, amala badaa yookaan gadhee hawaasa keessatti mul’atu tokko
irraa akka irra hindeebi’amne taasisuuf gargaara.Akkasumas, ittiin walqeequuf,
dogoggora dalagamaa jiruun irraa waldeebisuuf mala tajaajiludha.
Fakkeenyaaf,
a. Boru hinbeekneen qodaa bukoon ishee sagal.
b. Sa’a abbaan gaafa cabse, ormi ija jaamsa.
5. Ukukkubee
Ukukkubeen wanti irratti dubbatamu sun hamma ga’uun olitti baay'ee guddisuu yookaan
xiqqeessuudhaan kan himamudha.
Fakkeenyaaf,
a. Hojjaan isaa birbirsa.
b. Namicha hamma kormaa handaanqoo ga’un arge.
c. Furdinni ishee arbuma.
Kutaa 10 10
6. Atee/Ateessa
Gosti dubbii qolaa kun wanta nama hintaanetti akka namaatti itti haasa’uu yookaan
dubbachuudha. Wanta deebii namaa kennuu hindandeenyetti haasa’uu
jechuudha.Namoota miira keessa galantu itti fayyadama.
Fakkeenyaaf,
a. Yaa biyyee na nyaadhu.
b. Yaa du’aa na fudhadhu.
c. Harbuu nana gadi naaf jedhi.
7. Yaa du’aa yoom duuta? Mitihee/Ee-lakkii
Dhaamsa yookaan hima irra keessaan soba fakkaatee dhugaa ta’u jechuudha.Jechoonni
ykn himoonni walcina jiran irra keessaan walfaallessu.
Fakkeenyaaf,
a. Qabbanaa’aa gubaa.
b. Beekaa wallaalaa.
c. Kan daare uffatee, kan uffate daare.
8. Habalaka
Habalakni dhimma, yaada, wanta jechuu barbaanne tokko faallaan isaa yommuu
dubbatamu hojiirra oola.
Fakkeenyaaf,
a. Nama gurraacha ta’een, “Faranjichi dhufe!” jechuu.
b. Barataan yeroo dabarsee daree dhufnaan barsiisaan isaa, “Maal akkas ganamaan
dhuftee!” jedheen.
Gilgaala 8. Afi B
 Yaadannoo dubbii qolaa barattootaaf kennuu.

 Gaaffilee gilgaala kanaaf barattoonni hiikaafi gosa dubbiiwwan qolaa akka barreessan
taasisuu.
 Barattoonni himoota dubbiiwwan qolaa qaban barreessuun hiikaafi gosa isaaniidareef
akka dhiyeessan taasisu.
Kutaa 10 11
Deebii Gilgaala 8A
1. Gosa: Atee/ateessa
Hiika: Nama mala ykn fala dhabee tulluurraa deebii barbaadudha.
2. Gosa: Anyaarsee
Hiika: Ana malee ykn anatu caalaa nama baay’isu mul’isa.
3. Gosa: Akkee/ akkasaa
Hiika: Adiidha; nibareeda
4. Gosa: Arbeessuu/Gurra guddeessa
Hiika: Qoree gar malee guddaa ta’uu agarsiisa.
5. Gosa: Bakkuusa/Iddeessa/Bakka buusa
Hiika: gurguddaa
6. Gosa: Nameessa
Hiika: waa’ee koof anumatu quuqama
7. Gosa: Mitihee
Hiika: qalbiin ala hordofuu (yaada malee iji akka hin’argine mul’isa)
8. Gosa: Namee/nameessa
Hiika: wanta argatan ykn harka namaa jiru tufachuu dhiisuu
9 Gosa: Habalaka.
Hiika: Baay’ee gabaabaa ta’uu agarsiisa.
Gilgaala 8. B
 Barattoonni dubbiiwwan qolaatti fayyadamuun gumee akka qopheessan taasisi.

 Gumee qopheessaniin keeyyata akka barreessan gargaari.
 Barattoonni,dursanii fakkeenya kitaaba isaaniirra jiru sirriitti dubbisuun akka qayyabatan
qajeechi.
Kutaa 10 12
 Gumee kenname irratti hundaa’uudhaan barattoonni keeyyata miidhagina Caaltuu ibsu

akka barreessan taasisi.
 Waa’ee ‘Miidhagina Caaaltuu’ ilaalchisee barreeffamni barattoonni barreessuun irraa
eegamu kan keeyyata armaan gadii fakkaatu ta’uu danda’a.
Fakkeenya Gilgaala 8 C
Miidhagina Caaltuu
Miidhagina Caaltuu kam himanii kam dhiisuu! Rifeensi mataa ishee bissii garbuu fakkaata.
Nyaarri ishees kan ogeessi itti dadhabee kuule fakkaata. Iji ishee bakkalcha bariiti; dukkana
dhabamsiisa.Konkonni funyaan ishee immoo seenxiidha; murata mursiisa.Maddiin ishees
burtukaanuma; “Na cuffadhu, na cuffadhu!” jedha.Hidhiin ishees, goraa diimate
fakkaata..Ilkaan ishee aannan fakkaatu sanaan yeroo seeqxu, namni ishee argu hundinuu
gorora coccobsa.Morma sattawwaa fakkaatu sanaan yeroo asiif achi ilaaltu, allaadduu
bishaan keessaa rom’u fakkaatti.Akkasumas, guntunni ishee utaalee ba’uu, ba’uu jedha.
Mudhiin ishee qabaa hinguunne sun na hammadhu, na hammadhu! namaan jedha. Sarbaan
ishees daandiirraa nama waama. Koomeen ishee immoo, ancootee dhiqaan toledha.
Walumaagalatti, miidhagina Caaltuu yoo ilaalan, Rabbi waan nama walcaalchisee uume
fakkaata.
Madaallii
 Barattoonni hiikaafi akaakuu dubbiiwwan qolaa barreessuu danda’uu isaanii

mirkaneeffadhu..
 Barattoonni himoota dubbiiwwan qolaa qaban barreessuun hiikaafi akaakuu isaanii
dareef dhiyeessuu isaanii addaan baasi.
 Yaaddeebii barbaachisaa ta’es kenniif.
 Barattoonni dubbiiwwan qolaatti fayyadamuun gumee qopheessuu danda’uu isaanii
mirkaneessi.
 Gumee qopheessaniin keeyyata barreessuu danda’uuu isaanii addaan baasi.
 Yaaddeebii barbaachisaa ta’es kenni.
Kutaa 10 13
Barannoo 5: Fayyadama Jechootaa (Wayitii 1)

 jechoota dubbisa keessaa bahaniif hiika galumsaa nikennu;

 hiika jecha tokkoo himoota addaa addaa keessatti kennuu nidanda’u.
Gilgaala 9. Hiika galumsaa
 Barattoonni dubbisa (Afaaniifi Hawaasa) jedhuirra deebi’anii dubbisuudhaan jechoota

mirgadeeffaman akka adda baafatan taasisi.
 Jechoota dubbisa keessaa bahaniif hiika galumsaa akka kennan gargaari.
 Barattoonni hiika jechi tokko himoota addaa addaa keessatti qabuakka himan taasisi.
 Barattoonni adeemsa kana raawwachuu isaanii hordofuun deeggarsa kenni.
Deebii Gilgaala 9A
1. qunnamsiiftuu/walitti fidduu
2. iddoo kaawwannaa/godambaa
3. mallattoo/ibsituu
4. calaqqisiisaa/ ibsituu
5. kalaqa afaanii/ogummaa afaanii (beekumsa xabboo hawaasaatiin kan kalaqamu)
Gilgaala (9B) Kun immoo, jechi tokko himoota adda addaa keessa hiika garagaraa qabaachuu
isaa barattoonni akka hubatan taasisuuuf.Atis, himoota keessatti jechoota mirgadeeffamaniif
hiika galumsaa kennuu danda’uu isaanii mirkaneeffadhuu, yaaddeebii barbaachisaa ta’e kenni.
Deebii Gilgaala 9B
1) a. lafa ol ka’aa/tabba
b. dubara hin heerumiin jirtu

2) a. lakkoofsa baraa
b. furmaata barbaada
Kutaa 10 14
3) a. beeylada manaa fe’umsaaf tajaajiltu

b. qulqulleessine/haxoofne
4) a. haada cire.
b. sokke/deeme
5) a. sirriitti
b. gadhee/ajaa’aa
Madaallii
 Barattoonni jechoota dubbisa keessaa bahaniif hiika galumsaa kennuu danda’uu isaanii
mirkaneessi.
 Hiika jechi tokko himoota addaa addaa keessatti qabu adda baafachuu isaanii hubadhu.
Barannoo 6: Caasluga (Wayitii 1)

 jechoota tishoo ni’ijaaru;
 jechoota tishoo ijaaranitti gargaaramuun himoota nibarreessu.
Malleen Barachuu-Barsiisuu
Yaadannoo
Jechoota Tishoo
Jechootni tishoo jechoota hiika of danda’oo qaban lamaafi isaa olirraa ijaaramu.Jechootni bifa
kanaan uumaman kunneen hiika jechoota duraan qaban irraa adda ta’e qabu.Jechootni tishoo
uumuuf yoo xiqqaate sagalee tokko hir’achuu yookaan gatuu qaba.Akkasumas, jechoota tishoo
uumaman gidduu sarara xiqqaa (-) galchuu yookaan immoo, walitti siqsinee barreessuun
nidanda’ama.
Fakkeenyaaf,
a. Jala + bultii = jalbultii

b. Yaada + sammuu = yaadsammuu
c. Saree + diida = sardiida
Kutaa 10 15
Jechootni of danda’oo lamaa ol irraa ijaaraman hanga yoonaa fakkeenyi isaanii muraasatu
mul’atu.Fakkeenya biroos barattootatti agarsiisi.
Fakkeenyaaf,
a. sarwaala (sarara walakkeessa lafaa)

b. bifbiribsuu (bifa biraatiin ibsuu)
c. yoomessaala (yoom, eessa, ala)fi kkf.
Gahee Barsiisaa/tuu
 Barattoonni jechoota tishoo akka ijaaran taasisuu.

 Barattoonni jechoota tishoo ijaaranitti gargaaramuun himoota akka barreessan gochuu.
 Barbaachisaa ta’ee yoo argame yaadannoo kennuu.
Deebii Gilgaala 10 A
1. Saree + diida = sardiida
2. aadaa + malee = aadmalee
3. Saba + lammii = sablammii 7. xiinxala+ qooqa = xiinqooqa
4. Baddaa + daree =baddadaree 8. mataa + jabaa = jaboo
5. mataa + hima = mathima 9. ala + erguu = alergii
6. miila + jala = miiljalee
Yaada Hojii Gilgaala 10 B
Barattoonni tokkoon tokkoon jechoota tishoo ijaaraniitiin himoota tokko tokko akka ijaaran
taasisuudhaan hubannoo isaanii akka gabbifatan gochuun barbaachisaadha.
Madaallii
 Barattoonni jechoota tishoo ijaaruu isaanii mirkaneeffadhu.

 Barattoonni jechoota tishoo ijaaranitti gargaaramuun himoota adda addaa barreessuu
isaaanii adda baasi.
 Yaaddeebii barbaachisaa ta’es kennuu hindagatin.
Kutaa 10 16
BOQONNAA LAMA: DUBARTOOTAAFI MISOOMA

(Wayitii 8)
Seensa
addaa nibaratu.Jalqaba, barreeffama Dubartootaafi Misooma jedhu dhaggeffachuun dandeettii
dhaggeeffatanii waan hubatan ibsuu gonfatu.Kanatti aansuun, dubbisa Aagituu Idawoo jedhu
callisaafi saffisaan dubbisanii akka hubatan taasifamu.Akkasumas barannoowwan barreessuu, itti
fayyadama jechootaafi Caasluga jalattis gilgaalonni adda addaa dhiyaatanii jiru.
Barruu/dubbisa dhaggeeffachuufi dubbisuuf dhiyaatan keessatti gaaffileen gilgaalotaa adda

addaa jalatti dhiyaataniiru.Kana malees, barannoowwan barreessuu, fayyadama jechootaafi
caaslugaa jalatti gilgaalonni adda addaa dhiyaatanii jiru.Haaluma kanaan, barsiisonni akkaataa
itti barattoota hojjechiisuu qaban tokkoo tokkoon gilgaalotaa jalatti qajeelfamni ifataa'ee waan
jiruuf, barsiisonni kallattiiwwan kana hordofuun raawwachuun barbaachisaadha.Gaheen
barsiisaafi tooftaan madaallii tokkoo tokkoon barannoo jalatti eeramee jira.Kanaafuu, yaadota
barreeffaman tokko tokkoon ilaaluun itti dhimma bahuun barbaachisaadha.
Bu’aalee Barachuu
Xumura boqonnaa kanaatti barattoonni:
- odeeffannoo dhageeffatan addaan nibaafatu;
- yaada murtaawaa adda baafachuuf saffisaan nidubbisu;
- dhimma dubartootaafi misoomaa irratti afgaaffii nigeggeessu;
- afgaaffii gaggeessan afaaniin nigabaasu;
- yaada goolaba barruu keeyyata tokkoon nicuunfu;
- himoota salphaa, dachaa, xaxamaa fi dachaa xaxamaa ijaaruun dhimma itti bahu;

1) Dhaggeeffachuuf (wayitii 1)
2) Dubbachuuf (wayitii 1)
3) Dubbisa “Afaaniifi Hawaasaa” jedhuuf(wayitii 2)
4) Barreessuuf (wayitii 2)
5) Fayyadama jechootaatiif (wayitii 1)
6) Caaslugaaf (wayitii 1)
Kutaa 10 17
Barannoo 1: Dhaggeeffachuu (wayitii 1)
☞ dhaggeeffachuun dura yaada dhiyaate irratti nimari’atu;
☞ dhaggeeffachuun dura hiika jechootaa nitilmaamu;
☞ yaada dhaggeeffatan irratti hundaa’uun gaaffilee dhiyaatan nihojjetu.
Gilgaala 1. Dhaggeeffachuun Dura
 Shaakala dhaggeeffachuu duraa kitaaba barataa keessatti dhiyaate barattoonni akka

deebisan taasisi.
 Hiika jechootaa tilmaamsisi.
 Gaaffileef deebii barattoonni kennan harkaa fuudhuu malee deebii isaan kennan kun
sirriidha; kun ammoo, dogoggora jechuun hinbarbaachisu.
Deebii gilgaala 1B
Akkasumas, hiika jechoota barannoo 1: Gilgaala 1B jala jiranis barattoonni gara

dhaggeeffachuutti osoo hince’iin dura tilmaamuun deebisuu akka danda’an taasisi.Barattoonni
hiika jechoonni akka galumsaatti qaban yoo hubachuu baatan hiika armaan gadii qabaachuu
1. daboo 2. salphaa 3. waliin ga’uu 4. gahee
Gilgaala 2. Yeroo Dhaggeeffachuu

 Gaaffilee barreeffatan akka sirriitti hubachuu qaban qajeelchi.
 Mataduree akka dhaggeeffataniif qophaa’e kan “Dubartootaafi Misooma” jedhu,
gabateerratti barreessi.
taasisi.
Kutaa 10 18
 Yeroo lammaffaa suuta dubbisiif; barattoonnis dhaggeeffachaa akka guutan/deebisan

qajeelchi.
 Sadaffaarratti, waan guutan mirkaneeffachuuf akka dhaggeeffatan qajeelchi.
 Yoo danda’ame dursa meeshaalee sagalee waraabbiitti gargaaramiitii barattootaaf
dhiyeessi.
Deebii Gilgaala 2
1. 55%
2. 43-65%
3. Ijoolleen aadaa, duudhaa, safuufi naamusaa hawaasichaa akka baratan taasisu
4. Qulqulluu Tereezaa, Dooktar Katriin Hamliiniifi Dooktara kabajaa Abbabach
Goobanaa
5. Furtuudha
Dubartootaafi Misooma
Dubartoonni karaa garagaraan guddina biyyaa keessatti qooda guddaa qabu. Dubartoonni humna
oomishaa isa guddaa 55% haguugu isaanii ibsa. Gahee isaanii kana,gama diinagdee,
hawaasummaafi hojiiwwan tola-ooltummaa keessatti kaasuun nidanda’ama.
Gaheen dubartootni diinagdee biyyaa guddisuu keessatti qaban, akka laayyootti kan ilaalamu
miti. Qorannoon akka ibsutti, dubartootni oomisha hojii qonnaa keessatti gahee hanga 43-65%
kan qaban akka ta’e eerama. Akka biyya keenyaattis, dubartoonni humna isaaniitiin qonna
keessatti gumaacha guddaa taasisu. Fakkeenyaaf, ooyiruu qopheessuu irraa eegalee hanga
midhaan oomishamee callaan sassaabutti biraa hinhafan. Waan kana ta’eef, gaheen isaan
guddina diinagdee keessatti qaban guddaadha.
Gumaachi dubartoonni hawaasummaa keessatti qaban daran olaanaadha. Fakkeenyaaf,

daa’imman kunuunsanii guddisuu, jiruufi jireenya hawaasaa keessattis aadaa, duudhaa, safuufi
naamusa hawaasichaa nibarsiisu. Dabalataanis, yeroo gaddaafi gammachuu, yeroo cidhaa, yeroo
dubartiin deessu kunuunsuu, jigiiwwaniifi kkf keessatti hirmaannaa guddaa taasisu. Kanaanis,
hojiiwwan mana keessaafi alaa hojjachuudhaan gahee dachaa qabu yoo jedhame dhaadhessuu
hinta’u.
Kutaa 10 19
Kana malees, dubartoonni hojii tola-ooltummaa hojjechuudhaan sadarkaa addunyyaatti maqaa

dhahaman nijiru. Fakkeenyaaf, haadha hiyyeessota addunyaa jedhamtee kan beekamtu qulqulluu
Tereezaa, Itoophiyaa keessatti hundeessituu Hoospitaala Feestuullaa Dooktar Kaatriin Haamliin
akkasumas, Dooktara kabajaa Abbabach Goobanaafaa eeruun nidanda’ama. Isaan kunneen,
daa’imman harka-qalleyyii ta’an utubuufi guddisuu irratti hinkoo guddaa qabu. Kanaafuu,
gumaachi isaan taasisan qixxee kan hinqabne ta’uu isaatu mul’ata.
Walumaagalatti, dubartootni jijjiirama biyya tokkoof daran murteessoodha.Akkuma ittoon

soogidda malee hinmi’oofne, barbaachisummaa dubartoonni biyya kam keessattuu qaban haqa
kanarraa hinfagaatu. Kanaafuu, dubartoonni guddina misooma biyya tokkoof furtuudha jechuun
nidanda’ama.
Gilgaala 3. Dhaggeeffachuu booda
 Sadarkaa kanatti barattoonni shaakala dhaggeeffachuun duraafi yeroo dhaggeeffachuu

wanta qayyabataniin muuxannoo isaanii akka gabbifachuu danda’an bakka itti
taasistudha. Kanaafuu, barattoonni hubannoo dubbisarraa argatan muuxannoo qabaniin
walqabsiisanii akka deebisan jajjabeessi.
 Gaaffilee shaakala kana jala jiru 1 kallattiidhaan waan dhaggeeffata irraa akka deebisan
taasisi. Gaaffiin 2fi 3 ammoo, yaada dhaggeeffataniin ala bahanii yaaduu akka danda’an
waan ajajuuf barattoonni dhuunfaan yaada isaanii ibsuu akka danda’an hordoffiifi
deeggarsa kennuun barbaachisaadha. Barattoonni yaada isaan maddisiisan kun
sirriidha/dogoggora osoo hinjedhin harkaa fuudhamuu qaba.
Deebii Gilgaala 3
1. Doktora Kabajaa Abbabachi Goobanaa. Kan beekamte yatiima (ijoollee maatiin irraa
du’an) guddusuudhaan beekamti.
2. Deebiin gaaffii kanaa kan waan dhaggeeffatameefi muuxannoo barattootaa giddu

galeeffatu ta’a.
Kutaa 10 20
Fakkeenya:
 ijoollee kunuunsanii guddisuu, qulqullina isaanii eeguu,nyaata isaaniif ta’u

qopheessu.
 daa’imman jiruufi jireenya hawaasaa keessatti aadaa, duudhaa, safuufi naamusaa

hawaasicha keessa jiru beekanii akka ittis jiraatan barsiisuu,
 yeroo gaddaafi gammachuu, yeroo cidhaa, yeroo dubartiin deessu kunuunsuu,

jigiiwwaniifi kkf.
3. Barattoonni yaada isaanii akkana jechuudhaan ibsuu danda’u:
 Misoomatu gufata
 Ijoolleetu guddisa bada
 Guddinatu karaatti hafa ….kkf.
Madaallii
 Dhimma dhaggeeffachuuf deeman irratti mari’achuu danda’uu isaanii mirkaneeffadhu.

 Hiika jechootaa tilmaamuu danda’uu isaanii adda baafadhu.
Hubannoo dubbisa dhaggeeffatan irraa argataniifi muuxannoo duraan qaban walitti fiduun
ilaaluu danda’uu isaanii hudbadhu.
☞ dubartoota misooma keessatti hirmaannaa olaanaa qaban waliin afgaaffii nigaggeessu;
☞ odeeffannoo afgaaffii adeemsisuun walitti qabatan dareef nigabaasu.
Kutaa 10 21
Deebii Gilgaala 4. Afgaaffii Gaggeessuu
 Dubartoota misooma keessatti hirmaannaa olaanaa qaban waliin afgaaffii akka

gaggeessan taasisi.
 Odeeffannoo afgaaffii adeemsisuun walitti qabatan dareef akka dhiyeessan jajjabeessi.
Madaallii
 Dubartoota misoomaa keessatti hirmaannaa olaanaa qaban waliin afgaaffii

gaggeessuuisaanii adda baasi.
 Odeeffannoo afgaaffii adeemsisuun walitti qabatan afaaniindareef dhiyeessuu danda’uu

 fakkii ilaaluudhaan waan dubbisuuf deeman nitilmaamu;

 barruu ‘Aagituu Idawoo’ jedhu callisaafi saffisaan dubbisuun yaada ijoo
keeyyattootaa niibsu;
 yaada dubbisaa irratti hundaa’uun gaaffilee hubannoo nideebisu.
Gilgaala 5. Dubbisuu Dura

 Barattoonni dubbisa dhiyaate osoo hindubbisiin dura gaaffileedhiyaatan akka deebisan
taasisi.
 Hiika jechootaa akka tilmaamaan taasisi. Garuu, dubbisa hubachuu irratti akka gufuu itti
hintaaneef, hiikaa galumsaa kenni.
Kutaa 10 22
Deebii Gilgaala 5B
1. Wantoota aannanirraa argatan kanneen akka itittuu, dhadhaa, baaduu

2. Jireenya gaarii/bashannansiisu/qananii
3. Dhimma sadarkaa addunyaatti beekame
4. Baqattoota ta’uun biyya ofiin ala jiraachuu/harka kennuu
 Gaaffilee gilgaala 6 jala jiran dabtara isaaniirratti akka barreeffatan taasisi.

 Gaaffilee barreeffatan akka sirriitti hubatan qajeelchi.
qajeelfama ifa ta’e kenni.
 Barattoonni gaaffilee yeroo dubbisuu hojjataniif deebiiwwan kennan hiriyaa isaanii
waliin akka walbira qabanii ilaalan taasisi.
Deebii Gilgaala 6A
1. D 3. C
2. B 4. B
5. “Goota eegumsa naannoo, hawaasa Xaaliyaaniifi moodela baqattoota milkaa’anii”
6. Horsiisa re’ootaa, qonna kuduraafi muduraa, kunuunsa naannoo, misooma bu’aa aannan
re’ootaa
Deebii Gilgaala 6B
1. 1970 2. 1987 3. 1988 4. 2002 5. 2013
Gilgaala 7. Dubbisuu Booda
 Gochaalee yeroo dubbisuu waliin walqabate wanti hafellee yoo jiraate wayitii kanaatti
fayyadamuu hindagatiin.
 Gaaffilee gilgaala 7ffaa jalatti dhiyaatan odeeffannoo dubbisaafi dubbisuu alaan akka
deebisan taasisi.
Kutaa 10 23
Deebii Gilgaala 7
1. Bushaayee horsiisuufi hojii qonnaa irratti bobba’uu

2. Barattoonni haala hubannoo isaaniifi haala qabatamaa naannoo isaanii irratti hundaa’uun
deebiin kennan fudhatama qaba.
3. Deebiin barattoonni muuxannoofi hubannoo dubbisarraa argatan irratti hundaa’anii kennan
nita’a.
4. Waan baratan akka ibsan jajjabeessi.
Madaallii
 Barattoonni fakkii ilaaluudhaan waan hubatan ibsuu dandanda’uu hordofi.

 Hiika jechoota dubbisa duraa tilmaamuu danda’uun isaanii hubadhu.
 Barattoonni callisanii dubbisaa jiraachuu isaanii hordofi.
 Barreeffamicha dubbisaa gaaffilee dhiyaatan deebisuu danda’uu isaanii mirkaneessi,
 Gaaffilee gilgaala 7ffaa jalatti dhiyaatan odeeffannoo dubbisaafi dubbisaanalaan akka
deebisan taasisi.

 cuunfaa seenaa Aagituu keeyyata tokkoon nibarreessu;

 gumee qopheeffameen seenaa dhuunfaa dubartii naannoo isaaniitti hirmaannaa
misoomaatiin beekamtuni barreessu.
 ergaa mammaaksota barreessu;
 mammaaksota dubartoota leellisan nibarreessu.
Kutaa 10 24

Yaadanoo
Cuunfaa Barreessuu
Barreessuun dandeettiiwwan afaanii keessaa tokko. Dandeettiin kun ulfaataa waan ta’eef of
eeggannoon barreessuu gaafata. Sababiin isaas, wanti barreeffamu tokko dubbistootaaf dhiyaata.
Dubbistoonni immoo, barreessaa waliin carraa wal’arguu hinqaban; wanta isaan rakkisus
gaafachuu hin danda’an.Kanaafuu, waan barreessinu dubbistoonni keenya sirriitti hubachuu akka
danda’aniif xiyyeeffannoo kenninee barreessuu qabna.
Cuunfaa barreeffama tokkoo barreessuun, adeemsa barreeffama tokko gabaabsanii

kaa’uuti.Kunis, barreeffamicha gadi fageenyaan dubbisanii yaada ijoo isaa cuunfanii barreessuu
gaafata. Kana taasisuuf:
 Gadi fageenyaan dubbisuu,

 Yeroo barreeffamicha dubbisnu yaadannoo gaggabaabaa qabachaa deemuu,
 Qabiyyee barreeffamichaa yaada yookaan jecha mataa ofiin barreessuu,
 Yaada ijoo barreeffamichaa hubachuu,
 Wanta nutti dhufe hunda barreessuu dhiisuu,
 Wixine cuunfuu barbaanne barreessuu,
 Irra deebi’uun dubbisanii gulaaluu,
 Wanta dabalamu dabaluun, waan irraa hir’achuu qabummoo hir’isuu,
 Xumura irratti, yaada ijoo barreeffamichaaf ta’uu cuunfinee keeyyata tokkoon
barreessuudha..
Gilgaala 8. Cuunfaa Seenaafi Ergaa Mammaaksotaa Barreessuu

 Barattoonni suuraalee dhiyaatan irratti hundaa’anii keeyyata tokko akka barreessan
taasisi.
 Barattoonni gumee kenname irratti hundaa’uun seenaa dubartii naannoo isaaniitti
misooma irratti hirmaachuudhaan beekamte tokkoo akka barreessan jajjabeessi.
 Seenaa gabaabsanii barreesssan dareef akka dhiyeessan qajeelchi.
 Ergaa mammaaksota dhiyaatanii akka barreessan taasisi.
 Mammaaksota dubartoota leellisan akka barreessan qajeelchi.
Kutaa 10 25
Deebii Gilgaala 8C
1. Dubartiin dursaafi kabaja argachuu qabdi.

2. Haati obsa qabdi.
3. Haati hinnuffamtu.
4. Qee’een dubartii hinqabne hanquudha.
5. Dubartiin waa hundaaf barbaachistuudha.
Madaallii
 Barattoonni suuraalee dhiyaatan bu’uura godhachuun seenaa Aagituu keeyyata tokkoon

cuunfanii barreessuu danda’uu isaanii mirkaneeffadhu.
 Gumee kenname irratti hundaa’uun seenaa dubartii naannoo isaaniitti misooma keessatti
hirmaachuun beekamtu tokkoo gabaabsanii barreessuu danda’uu isaanii adda baasi.
 Ergaa mammaaksotaa barreessuu danda’uu isaanii mikaneeffadhu.
 Mammaaksota dubartoota leellisan funaananii barreessuu isaanii hordofi.
Barannoo kana keessatti barattoonni:
 Jechoota dubbisa keessaa bahaniif hiika faallaa nikennu;

 Jechoota hiika faallaa qaban barreessuun dareef nidhiyeessuu.
Yaadannoo
Jechoota Hiika Faallaa
Jechoota hiika faallaa qaban jechuun, jechoota yaadrimee walfakkaatu karaa faallaa ta’een
ibsanidha. Hiikni jechoota akkasii kunneen hiika masaanuu jedhamaniis waamamuu
nidanda’u.Tooftaan kun, barattoonni kallattii garagaraatiin jechoota akka hubataniifi xiinxalaniif
bu’uura guddaa ta’a. Akkasumas, hiika jechootaa himootaan ibsuurra gabaabinaan
Kutaa 10 26
masaanuudhaan yookaan faallaadhaan ibsuun akka danda’amu hubachiisa.Kana malees, jechoota

lama altokkotti akka baratan gargaara.
Fakkeenyaaf,
a. dheedhii = bilchaataa
b. fagoo = dhiyoo
c. dukkana = ifa
Gilgaala 9
 Jechoota dubbisa keessaa bahaniif hiika faallaa akka kennan taasisi.

 Jechoota hiika faallaa qaban barreessuun dareef akka dhiyeessan qajeelchi.
Deebii Gilgaala 9A
1. xumurte 2. dhabde 3. tuffatamti 4. Fira 5. gadda
Madaallii
 Jechoota dubbisa keessaa bahaniif hiika faallaa akka kennuu danda’uu adda baasi.
 Jechoota hiika faallaa qaban barreessuun dareef akka dhiyeessan mirkaneeffadhu.
 himoota salphaa, dachaafi xaxamaa ta’an adda nibaasu;
 himoota salphaa, dachaafi xaxamaa ta’an nibarreessu.
Kutaa 10 27

Yaadannoo
Himoota salphaa, dachaa, xaxamaafi dachaa xaxamaa
Waa’ee himoota salphaa, dachaafi xaxamaa kaasuun dura waa’ee ciroo kaasuun
barbaachisaadha.Sababiin isaas, walitti hidhamiinsa qabu.
Ciroon tuuta jechootaa kan gochima ofirraa qabu ta’ee ergaa guutuu ta’e dabarsuu ykn dabarsuu
dhiisuu kan danda’u. Ciroon, of danda’aafi hirkataa jedhamuun bakka lamatti qoodama.
 Ciroo of danda’aa: of danda’ee dhaabatee ergaa guutuu kan dabarsu. Himas ta’uu
nidanda’a.
 Ciroo hirkataa: of danda’ee kan hindhaabbanne; ergaa guutuu ta’es kan hindabarsine.
Ergaa guutuu dabarsuuf ciroo of danda’aa dursee dhufuu qaba.
Fakkeenyaaf:
a. Waan dheeboteef, bishaan dhuge.
 Waan dheeboteef = ciroo hirkataa
 bishaan dhuge = ciroo of danda’aa
b. Erga Adaamaa deemee, furdate.
 Erga Adaamaa deemee = ciroo hirkataa
 furdate = ciroo of danda’aa
A. Hima Salphaa
Himni salphaan, xumura tokko qabaatee,ergaa guutuu ta’e kan dabarsu. Himni salphaan
ciroo of danda’aa tokko qaba. Mathimni hima kanaa tokoofi isaa ol ta’uu danda’a.
Fakkeenyaaf:
a. Caaltuun gabaadhaa galte.
b. Haati manaa Bulaa barsiistuudha.
B. Hima Dachaa
Himni kun, xumura lamaafi isaa ol of keessatti kan hammate ta’ee, ergaa lamaafi sanaa ol
dabarsuu kan danda’u. Himni dachaan, ciroo of danda’aa lamaafi isaa ol of keessaa qaba.
Kutaa 10 28
Fakkeenyaaf:
a. Kumaan Finfinnee deemee deebi’e.
b. Kumeen ganamaan kaatee, fuula ishee dhiqattee, ciree ishee nyaattee, mana
barnootaa deemte.
C. Hima Xaxamaa
Himni xaxamaan, ciroo of danda’aa tokko qofaafi ciroo hirkataa tokkoofi isaa ol of
keessaa qaba.Ciroo of danda’aan yaada ciroo hirkataa xumursiisa.Hima xaxamaa
keessatti walqabsiiftotni ciroo hirkataa irra jiraatu.
Fakkeenyaaf:
a. Yoo Kamisee deemteef, uffata aadaa naaf bitta.
b. Bokkaa cimaa waan roobeef, midhaan balleesse.
c. Akka malee waan fiigeef, kufee cabe.
D. Hima Dachaa Xaxamaa

Himni dacha xaxamaan, ciroo of danda’aa lama yookaan isaa oliifi ciroo hirkataa
tokkoofi isaa ol irraa kan ijaaramu.
Fakkeenyaaf:
a. Bokkaan waan roobeef, midhaan tolee, callaa garriin argame.
b. Caaliin qorannoo isaatiif, yeroo Finfinnee dhufu, mana keenyatti goree, na
dubbisee darbe.
Hubachiisa: Himni dachaa xaxamaa kitaaba barataarra waan hinjirreef yaadannoofi gilgaala
dabalataa kennuufin nidanda’ama.Himni dacha xaxamaan hima of danda’aa lamaafi ol ykn
hirkataa yoo xiqqaate tokko ykn immoo tokkoofi olis of keessatti hammachuu nidanda’a.
Fakkeenyaaf,
1. Bokkaan muummicha roobnaan, galaanni guutee, biyyoo harate.
2. Tolaan loon tiksaa, marga haamaa, obbo galaalchaa eegaa jira.
Gilgaala 10
 Barattoonni garaa garummaa caasaalee himootaa akka hubatan taasisi.
 Himoota salphaa, dachaafi xaxamaa ta’an akka adda baasan gargaari.
 Himoota salphaa, dachaafi xaxamaa ta’an barreessisi.
Kutaa 10 29
Deebii Gilgaala 10A
1. Hima salphaa 6. Hima salphaa

2. Hima xaxamaa 7. Hima dachaa
3. Hima dachaa 8. Hima dachaa xaxamaa
4. Hima salphaa 9. Hima salphaa
5. Hima xaxamaa 10. Hima dachaa
Madaallii
 Barattoonni garaa garummaa caasaalee himootaa hubachuufi kaan adda baasi.
 Himoota salphaa, dachaafi xaxamaa ta’an barreessuu danda’uu isaanii mirkaneeffadhu.
 Yaaddeebii barbaachisaa kenni.
Kutaa 10 30
BOQONNAA SADII: AADAA WARROOMMII

(Wayitii 10)
Seensa
Boqonnaa kana keessatti barattoonni barannoowwan jaha jalatti mata dureewwan adda addaa
nibaratu.Jalqaba, barreeffama Hawwii jedhu dhaggeeffachuun dandeettii dhaggeeffatanii waan
hubatan ibsuu gonfatu.Itti aansuun, barannoo dubbachuu keessatti gareen marii’achuun dareef
akka gabaasan taasisantu dhiyaata. Akkasumas, dubbisa Aadaa Warroommii Oromoo Maccaa
jedhu callisaafi saffisaan dubbisanii akka hubatan kan taasisutu jira. Yaada barruu dubbisaniis
hiriyoota isaanii wajjin akka madaalan nitaasifamu.
Barruu dhaggeeffachuufi dubbisuuf dhiyaatan keessatti gaaffileen gilgaalotaa adda addaa jalatti
dhiyaataniiru.Kana malees, barannoowwan barreessuu, fayyadama jechootaafi caaslugaa jalatti
gilgaalonni adda addaa dhiyaatanii jiru.Haaluma kanaan, barsiisonni akkaataa itti barattoota
hojjachiisuu qaban tokkoo tokkoo gilgaalotaa jalatti qajeelfamni ifa ta'ee waan jiruuf
kallattiiwwan kana hordofuun raawwachuun barbaachisaadha.Malleen barachuu-barsiisuufi
tooftaan madaallii tokkoo tokkoon barannoo jalatti eeramanii jiru.Kanaafuu, yaadota
barreeffaman hunda ilaaluun itti dhimma bahuun barbaachisaadha.
Bu’aalee Barachuu
• haasawa nama biroo dhaggeeffachuun duubdeebii nikennu;
• dhimma tokko irratti falmii nigaggeessu;
• barruu dhiyaate dubbisuun yaada isaa nihimu;
• tarsiimoowwan garagaraa fayyadamuun barruu dheeraa nibarreessu;
• jechoota teknikaafi barannoowwan akkaataa galumasaatiin nihiiku;
• himoota himamsaa, gaaffii, ajajaafi raajeffannoo nifayyadamu.

3. Dubbisuuf(wayitii 3)
5. Fayyadama jechootaatiif (wayitii 2)
Kutaa 10 31
Barannoo 1: Dhageeffachuu (wayitii 1)

Barannoo kanaa keessatti, barattoonni:
 dhaggeeffachuun dura yaada dhiyaate nitilmaamu;
☞ yaada ijoo dhaggeeffatanii gabaasuu danda’u.
 Shaakala dhaggeeffachuun duraa kitaaba barataa keessatti dhiyaate barattoonni

dhuunfaan akka deebisan gochuun muuxannoo isaanii gara matadurichaatti akka fidatan
taasisi.
 Gaaffifi deebii barattoonni kennan harkaa fuudhuu malee deebii isaan kennan kun
sirriidha; kun ammoo, dogoggora jechuun hinbarbaachisu.

 Mataduree dhaggeeffachuuf deeman gabateerratti barreessiif.
 Barreeffamicha jalqaba saffisaan dubbisiif; barattoonni callisaanii akka dhaggeeffatan
taasisi.
 Yeroo lammaffaa suuta dubbisiif; barattoonnis dhaggeeffachaa bakka duwwaa akka
guutan qajeelchi.
 Sadaffaarratti, waan guutan mirkaneeffachuuf akka dhaggeeffatan dubbisiifi.
Kutaa 10 32
Hawwii
Hawwiin gosa sirna fuudhaafi heerumaa Oromoo Maccaa biratti iddoo guddaa qaba. Gosti
fuudhaafi heerumaa kun adeemsa ittiin raawwatamu adda addaa qaba. Inni jalqabaa, gurbaatu
intala jaallatetti hiriyoota ishee ergachuun sossobata.Intallis amala isaafi qaccee warra isaa
qorattee yoo qalbiin gurbaa fedhe ‘tole’ jetti.Kana booda gurbaan warra isaatti himatee intala
ofitti fudhata.Inni lammaffaa, osoo lamaan isaanii waljaallatanii jiranii maatiin intalaa jaalala
isaan jidduu jiru dhagahanii intala yoo dhorkan yookaan dhoowwan jarri lamaan waliin deemu.
Inni sadaffaa, yoo maatiin intalaa nama intalli hinjaallannetti eerumsiisuuf yaadan; intalli
dursitee gurbaa jaallattutti galti.
Adeemsa hawwiin fuudhuu kanneen keessatti intalli gaafa mana warra isheetii mana warra
gurbaatti baddu akka maatiin ishee hinbarbaanne coqorsa jiidhaafi qarshii iddoo ciisicha ishee
bakka mul’atu keessi.Gurbaanis intala mana aantee isaa kaa’a.Borumtii intalli gurbaatti baddee
warri gurbaa jaarsolii sadii araaraaf ergatu.Intallis bakkuma jirtuu sirnaan heerumti.Hawwiin
bakka tokko tokkotti “Waliin Deemuu” jedhamee beekama.Walumaagalatti sirna fuudhaafi
heerumaa Oromoo Maccaa biratti naqataan fuudhuutti aanee beekamaa ta’edha.
Deebii Gilgaala 2
1. Hawwiin 2. jarsolii sadii 3. Waliin Deemuu
Gilgaala 3. Dhaggeeffachuu Booda
Kaayyoon gilgaala kanaa barattoonni waan dhaggeeffatan hangam akka hubatan

mirkaneeffachuudha.Kanaafis, gilgaalonni lama dhiyaataniiru. Kan jalqabaa, dhugaadha yookaan
soba jedhanii kan deebisanidha. Kanaafuu, barattoonni gaaffilee jiran erga hojjatnii booda
maaliif soba akka jedhan yaada isaanii akka kennan taasisuun duubdeebii kenniif.
Deebiin Gilgaala 3A
1. Soba 2.Soba 3. Dhugaa 4. Soba
Kutaa 10 33
Deebiin Gilgaala 3B
Kaayyoon gilgaala kanaa inni guddaan barattoonni waan dhaggeeffatan muuxannoo kanaan dura
qabaniin akka walitti fidan taasisuudha.Bakka kanatti barattoonni dandeettii waan dhaggeeffatan
jecha mataa isaaniitiin ibsuu, waan dhaggeeffatan irratti yaada dhuunfaa isaanii afaaniin kennanii
dandeettii dubbachuu isaanii akka itti cimstanidha.Kanaafuu barsiisaan obsaan dhaggeeffachaa
barattoota hundaaf carraa mijeessuuf carraaquu qaba.
Madaallii
 Dhimma dhaggeeffachuuf deeman irratti deebii kennuu danda’uu isaanii

mirkaneeffadhu.
 Dubbisa dubbisamuuf dhaggeeffachaa, gaaffilee kennaman sirriitti hojjachuu isaanii
hubadhu.
 Hubannoo dubbisa dhaggeeffatan irraa argataniifi muuxannoo duraan qaban walitti
fiduun ilaaluu danda’uu isaanii adda baafadhu.
Barannoo kanaa keessatti barattoonni:
☞ Waa’ee fuudhaafi heerumaa fedhii maatiifi gurbaafi mucayyoo ilaalchisee

falmii afaanii nigaggeessu;
☞ Waan wal falman irratti dareef gabaasa nidhiheessu.
Malleen Baachruu-Barsiisuu
Gilgaala 4. Falmii Geggeessuu
 Barattoota gareen ijaaruun mataduree akka fudhatan taasisi.

 Mata duree filatan irratti akka qophaa’an qajeelchi.
 Ragaalee ittiin amansiisan akka qindeeffatan gargaari.
 Yeroo dubbatan seera eeguu akka qaban itti himi.
☞ Yaada ofii qofa akka dhiyeessan hubachiisi.
Kutaa 10 34
Madaallii
 Ofitti amanamummaa guutuun falmii gaggeessuu afaanii danda’uu isaanii

mirkaneeffadhu.
Aadaa Warroommii Oromoo Maccaa

 gaaffilee muuxannoodhaan walqabatan nideebisu;

 hiika jechoota haarawaa nitilmaamu;
 dubbisa callisaafi gahumsaan dubbisuun yaada ijoofi callaa nibaasu;
 gaaffilee hubannoof kennaman nihojjatu.

 Barattoonni dubbisa dhiyaate osoo hindubbisiin dura gaaffilee dhiyaatan akka deebisan
taasisi.
 Dubbiisaan dura hiika jechootaa tilmaamsisi; akka ergaa dubbisaa argachuu irratti gufuu
itti hintaaneef, hiika galumsaa dursii kenni.
 Hanga danda’ametti barattoonni hundi carraa yaada isaanii ibsachuu yaa argatani.
 Deebii barattoonni gaaffileef kennanirratti yaada kennuun barbaachisaa miti.
Deebii Gilgaala 5B
1. misirroo 2. fuudhaafi heeruma 3. oofkaltii 4. dhaaba (guyyaa itti walargan)

 Gaaffilee barreeffatan akka sirriitti hubachuu qaban qajeelchi.
Kutaa 10 35

qajeelfama ifaa ta’e kenni.
walbira qabanii ilaalan taasisi.
Madaallii
 Barattoonni callisanii dubbisaa jiraachuu isaanii hordofuu.

 Barreeffamicha dubbisaa gaaffilee dhiyaatan deebisuu danda’uu isaanii mirkaneessuu,
 Yaaddeebii kennuu.
Deebii Gilgaala 6
1. hawwii, naqata, butii…..

2. A
3. B
4. kadhata, naqata, fuudhuu
5. Biqila biqilchiti
6. Raawwii fuudhaafi heerumaati.
7. Coqorsa ta’ii lafa uwwisi;
Waleensuu korma ta’ii yaabbii dhowwadhu;
Qilxuu ta’ii dagaagi;
Milkaa’ii harka ulfaataadhaan gali’. ……..
8. Horaa; dhiira horaa; durba horaa
Walbira bulaa
Wajjin raagaa
Afaanifi garaan keessan tokko hata’u……
9. Ijoollee baay’ee akka hortuuf.
10. Biqila, aannaniifi booka
11. Yaa soddee hudduu daaraa
Ani olseenuu keen aaraa.
Gadi ba’uuf karra laaltaa
Akka waan ooltee bultee,
Kutaa 10 36
Alba’uuf lafa haadhattaa

Akka waan andoodee dhugdee…….
 Gaaffilee gilgaala 7A jalatti dhiyaatan odeeffannoo dubbisa keessaa argatan irratti

hundaa’uun dhugaa yookaan soba jechuun akka deebisan taasisi. Yoo soba jedhan
maaliif akka jedhan yaa ibsani.
 Gilgaalota kennaman hojjechuu isaanii hordofi; yoo barbaaachises dabtara isaanii
soroorsi.
Deebii Gilgaala 7A
1. Soba= Fedhii gurbaafi intalaa qofa osoo hintaane kan warra isaanirratti nihundaa’a.
2. Soba= Amalaafi haala warra isheellee nidabalata .
3. Soba= Kan beellama qabu jaarsolii kadhaa dhaqaniifi warra intalaati.
4. Dhugaa= Yoo xiqqaatee xiqqaate misirroowwanii niqophaa’a.
5. Dhugaa= Eeyyee gaangeen maseena waan taateef akka hinmaseensine sodaattama.
6. Soba= Dura haati gurbaa bookaafi aannan isaan unachiisti.
7. Dhugaa= Akka aadaa Oromootti gaa’ela dura saal-quunnamtiin qaaniidha.
Deebii Gilgaala 7B
1. b 2. b 3. b 4. d
Deebii Gilgaala 7C
Deebii barattoonni kennan ilaaluun duubdeebii kenni.
Madaallii
 Barattoonni gaaffilee dubbisa irratti hundaa’uudhaan dhiyaatan ga’umsaa hojjachuu

mirkaneeffadhu.
 Barruu dhiyaate ariitiifi gahumsaan dubbisuun, deebii gaaffilee dhiyaatanii adda baasuu
danda’uu isaanii hodofi,
 Barattoonni gaaffilee dubbisaan booda dhiyaatan deebii kennuu isaanii mirkaneeffadhu.
Kutaa 10 37

 caasaa barreeffama dheeraa addaan nibaafatu;
 barreeffama barreessuuf gumee niqopheeffatu;
 gumee qopheessuun aadaa fuudhaafi heerumaa naannoo isaaniitti argamu
ilaalchisee barreeffama dheeraa niqopheessu.

• Maalummaafi caasaan barreeffama dheeraa maal akka tahe hubachiisi.
• Barattoonni gumee qophaa’e irratti hundaa’uudhaan barreeffama keeyyatoota afur qabu
akka barreessan taasisi.
• Barattoonni barreeffama barreessan akka dareedhaaf dubbisan taasisi.
• Barattoonni haaluma gumee qophaa’etiin gumee mataa isaanii kan gosa fuudhaafi
heeruma naannoo isaanii akka qopheeffatan taasisi.
• Gumee qopheeffatan fayyadamuun barreeffama dheeraa tokko akka barreessan gargaari.
• Waan barreessan hiriyyaa isaanii waliin akka walitti agarsiisan taasisi.
Madaallii
 Barattoonni gumee kenname irratti hundaa’uun barreeffama dheeraa barreessuu

danda’uu isaanii mirkaneeffadhu.
 Barattoonni gumee qopheeffachuufi isa irratti hundaa’uun barreeffama dheeraa
barreessuu danda’uu isaanii hordofi.
 Barattoonni barreeffama dheeraa barreessan akka dareef dhi’eessan taasisuudhaan
yaaddeebii kenni.

 hiika jecha tokkoo himoota addaa addaa keessatti qabu adda baasuu nidanda’u.
Kutaa 10 38
 Jechoota dubbisa keessaa bahaniif hiika galumsaa akka kennan taasisi.

 Barattoonni hiika jecha tokkoo himoota addaa addaa keessatti akka kennan gargaari.
 Hojii isaan hojjatan ilaaluun duubdeebii kenni.
Deebii Gilgaala 9A
1. B 2. C 3.A 4.A 5.C 6.B 7. A
Deebii Gilgaala 9B
1. Sayyuu = obboleettii abbaa warraa

2. Hambaa = haftee
3. Horii = gumaa durbummaa
4. Guddoo = kabajamtuu
5. Teenyi = bakka gaarii, bakka ulfinaa
6. Faalloo- = duwwaa, konkaa
Madaallii
mirkaneessuu.
 Hiika jechi tokko himoota addaa addaa keessatti qabu adda baafachuu isaanii
mirkaneeffachuu.
 Yaaddeebii barbaachisaa ta’es kennuu.
 akaakuu himaa tajaajilaan jiru addaan baasu;

 akaakuu himaa garagaraa tajaajilaan jiru ni’ijaaru
Kutaa 10 39
 Himni maaliif akka tajaajilan gaafadhu.

 Gaaffilee gilgaala 10 jala jiran hojii dareefi hojimanee kennuun duubdeebii kenni.
Yaadannoo
Himni akka tajaajila isaatiin akaakuu afuritt iqoodama: Hima himamsaa, gaaffii, raajeffannoofi
ajaja.
Hima himamsaa: odeeffannoo tokko dabarsuuf fayyada.
Hima gaaffii: gaaffii gaafachuuf yookaan odeeffannoo barbaaduuf itti fayyadamna.
Hima raajeffannoo: waan tokko dinqisiifachuuf yookaan dinqisiifachuuf itii fayyadamna.
Hima ajaja: ajaja kennuuf itti fayyadamna.
1. D 2. A 3. C 4. B 5. B
Deebii Gilgaala 10 B
1. Hima himamsa 2. Hima raajeffannoo 3. Hima himamsa
4. Hima ajajaa 5. Hima gaaffii 6. Hima hima gaaffii
Madaallii
 Akaakuu himaa adda baasuu danda’uu isaanii mirkaneeffadhu.
Kutaa 10 40
BOQONNAA AFUR: ADDA ADDUMMAAFI TOKKUMMAA

(Wayitii 6)
Seensa
Boqonnaa kana keessatti barattoonni barnoota ijoo shan jalatti mata dureewwan adda addaa
nibaratu. Jalqaba irratti walaloo sirbaa Nuhoo Goobanaa dhaggeeffatanii akka xiinxalan
taasisuutu barbaadama, Kanaafuu, walaloo sirbaa waa’ee tokkummaa Oromoo ilaalchisee
sirbametu filatamee dhiyaate.Kana malees, barattoonni dubbisa kitaaba irratti dhiyaateef
dubbisanii hiikaa aggaamsaa (inferred meaning) adda baasuu danda’uu qabu.Waan dubbataniifi
barreessan keessattis cigoo (jechama) fayyadamuu akka danda’an gochuun dhimma
dabalataati.Akkasumas, jechootaaf hiika walfakkaataafi hiika faallaa kennuu akka danda’an
gargaaruun murteessaadha.Dhumarrattis,akaakuu gaaleewwanii akka adda baasan taasisuun
barbaachisaa ta’a.
Bu’aalee Barachuu
- walaloo sirbaa dhaggeeffachuun nixiinxalu;
- hiikadubbisni tokko haala qabatamaa keessatti qabu (inferential meaning) addaan
nibaasu.
- cigoo nibarreessu;
- jechootaaf hiika walfakkaataafi faallaa nikennu;
- gareewwan jechootaa adda baasuun nifayyadamu.
1. Dhaggeeffachuuf (Wayitii 1)
2. Dubbisuuf (Wayitii 2)
3. Barreessuuf (Wayitii 1)
4. Fayyadama Jechootaa(Wayitii 1)
5. Caasluga(Wayitii 1)
Kutaa 10 41
Barannoo 1: Dhaggeeffachuu (Wayitii 1)
☞ Walaloo dhaggeeffachuun dura muuxannoo qaban ni ibsu;
☞ yaada ijoo walaloo sirbaa dhaggeeffatanii xiinxaluun ergaa isaa nihmu.
 Walaloo sirbaa Nuhoo Goobanaa waa’ee tokkummaa ilaalchisee sirbame qopheessi.

 Gaaffilee barattoonni odeeffannoo hubannoo dhaggeeffannaa sadarkaa aggaamsaatiin
walaloo sirbaa dhaggeeffatamu keessaa argatanii deebisuu danda’an qopheessi.
 Deebii barattoonni kennan harkaa fuudhuu malee deebiin kun sirriidha; kun ammoo sirrii
miti jechuun hinbarbaachisu.
 Itti aansuun, walaloo sirbaa isaaniif dubbifamuuf/ sagaleeffamu dhaggeeffachuuf akka of
qopheessan taasisi.
 Mata duree walalichaa gabatee gurraachaa irratti barreessiif.

 Mataduree dhaggeeffachuuf deeman gabateerratti barreessiif.
taasisi.
 Yeroo lammaffaa suuta dubbisiif; barattoonnis dhaggeeffachaa deebii isaaniia akka guutan
qajeelchi.
 Sadaffaarratti, waan guutan mirkaneeffachuuf akka dhaggeeffatan dubbisiifi.
Kutaa 10 42
Walaloo
Tokkummaa Tokkummaa
Tokkummaa Tokkummaa (2x)
Yaa ilmaan Oromoo tokkummaa (2x)
Kiristaana Isilaamaan nu gargara hinbaanu (2x)
Amantiin kan abbaati kana akkasiin haabeeknu (2x)
Kun hojii Rabbiiti Waaqayyoof haa dhiifnu (2x)
Yaa ilmaan Oromuu tokkummaa (2x)
Gosaafi kutaadhaanii walfiluu haa dhiifnuu (2x)
Oromummaa qofaan waliin haafiroomnu (2x)
Hirree tokkummaatiin diina yaa mancaasnu (2x)
Amma yeroon geesse kan waliin guddannu (2x)
Amma yeroon geesse kan waliin hojjannu (2x)
Bilisummaa teenyaaf amma tan sochoonu (2x)
Harka tokko taanee diina haa mancaasnu (2x)
Deebii Gilgaala 2
1. C 2. B 3. D 4. A
Dhaggeeffachuu Booda

mirkaneeffachuudha.Kanaafis, gaaffileen sadii dhiyaataniiru. Kanaafuu, barattoonni gaaffilee
jiran erga hojjatnii booda, deebii isaan kennan harkaa fuudhuun duubdeebii kenniif.
Kutaa 10 43
Madaallii
 Barattoonni yaada callaafi dimshaashaa walaloo sirbaa dhaggeeffatnii adda baasuu

danda’uu isaanii mirkaneeffadhu.
Gahee Oromoon Itoophiyaa Ijaaruu Keessatti Qabu
☞ Dubbisuun dura gaaffilee dhiyaataniif deebii isanii nitilmaamu;
☞ Dubbisuun dura hiika jechootaa nitilmaamu;
☞ odeeffannoo dubbisa keessaa argatan fayyadamanii gaaffilee nideebisu;
☞ hiika dubbisni tokko haala qabatamaa keessatti qabu (inferential meaning)

addaan nibaasu.
Gilgaala 4: Dubbisuun Dura
A. Barattoonni hubannoo kanaan dura qaban irratti hundaa’uudhaan gaaffilee gilgaala 4A

jala jiranii deebii akka kennantu yaadama. Deebiin sirrii ta’e kennamuu dhiisuu mala.
Dogoggora yoo ta’anis sirreessuun dirqama miti. Barattoonni sirrummaa deebii isaanii
kan mirkaneeffatan dubbisa dubbisuuf deeman keessaa ta’a.
B. Barattoonni hiika jechoota sadarkaa kanatti dhiyaatanii akka tilmaaman gaafatamu.

Tilmaamni isaanii deebii sirrii ta’uusta’uu dhiisuusnimala. Garuu, barattoonni dubbisa
dubbisuuf deeman akka hubatan waan gargaaruuf, hiikaa galumsaa kana kennuudhaan
bakka dogoggorri jirutti sirreessi.
Deebii Gilgaala 4 B
1. mil’achuu = ilaaluu
Kutaa 10 44
2. hundeessuu = bu’uuressuu/yayyabuu
3. mogolee = luka (jilbaa gadi karaa duubaa
4. faarfamuu = jajamuu
5. waaroo = uffata kabajaa
6. roorroo = miidhaa
Gilgaala 5: Yeroo Dubbisuu
Gilgaala kana jalatti barattoonni odeeffannoo dubbisa keessaa argachaa, gaaffilee kennamaniif
akka deebisan taasisuutu barbaadama. Kanaafuu, gaaffilee gilgaala kana jalaa hubachiisuun
dirqama ta’a.Hubachiisuutu sirraa eegama jechuudha.Akkamitti akka deebisaa deemanis ifa
taasisi. (Gaaffilee kitaaba irraa ilaalanii, deebii qofa barreessaa deemuun filannoo tokko ta’uu ni
danda’a). Kunis barannoo kana jalatti kallattii kan qabatu ta’ee, barattoonni dhuunfaadhaan
callisanii dubbisuudhaan deebii gaaffiilee barbaaduu eegaluu danda’u. Sirrummaan isaanii
barannoo itti aanutti adda ba’uu danda’a.
Deebii Gaaffilee Gilgaala 5

1. Oromoo 4. A
2. Soba 5. B
3. C 6. Utubaa guddaa
7. Fitaawuraarii Gaboo Gurmuufi Dajjaazmaach Baalchaa Saafoo
8. D
9. B
10. Argannoo isaa irraa fayyadamummaa qooddatti; addunyaa irratti akka beekamtu taasise.
11. Looreet Tsaggaayee Gabramadin dirree ogbarruu, Doktora Kabajaa Lammaa Guyyaa dirree
aartiitiin yayyaba kaa’ani.
Gilgaala 6: Dubbisuu Booda
A. Deebiin gaaffilee qajeelfama kana jalatti dhi’aatanii kan akka waliigalaatti dubbisa
dubbisame irraa hubatame ta’uutu eegama. Barattoonni waan hubatan jecha mataa
isaaniitiin ibsu. Atis kanuma jajjabeessi. Kanneen hubannoo dubbisa irraa argatan
bu’uureffatanii waan barbaadamu ibsaniif amilee kenniif.
Kutaa 10 45
B. Gilgaala 6 B jalatti gaaffilee dhiyaataniif barattooni dubbisicha irra deebi’uun dubbisanii

akka deebisan gochuun barbaachisaadha. Deebii isaan kennaniif duubdeebii kenniif.
 cigoo (jechamoota) fayyadamanii nibarreessu.
Cigoo (jechama) Fayyadamuu
A. Hiika jechamoota himoota keessatti jala sararamanii irratti hiriyaa isaanii waliin mari’atanii
waan irratti walii galan akka himan taasisi. Waan irratti walii galan erga siif ibsanii booda
bakka sirreeffamni barbaachisutti sirreeffama kenni.
Deebii Gilgaala 7A
1. boqate = du’e 5. mullattu = beekamtu
2. waaroo kabajaa = maqaa 6. handhuura = gidduu

ulfinaa 7. furda = baattuu tokkoffaa
3. daaraa botoroo = barbadaa’aa 8. hammataa = ofitti qabaa
4. madaa mogolee = kan sochii 9. gaachana = golgaa/gaaddisa
dhowwu
10. hangafummaa = durummaa
Deebii Gilgaala 7B
1. E 2. B 3. C 4. A 5. F
C. Barattoonni cigoowwan (jechamoota) beekan dabtara isaanii irratti akka barreessanii hiriyyaa
isaaniif dubbisan taasisi. Cigoowwan barreessan sirrii ta’uufi kaan yeroo dhiyeessan
madaallii sirreeffama barbaachisu taasisi.
D. Barattoonni cigoowwan (jechamoota) barreessanii waliif dubbisan keessaa hanga

fayyadamuu danda’an fayyadamuudhaan mata duree filatan jalatti barreeffama
Kutaa 10 46
keeyyatoota sadii qabu akka barreessan gargaari. Fakkeenya kennudhaan karaa

qabsiisi. Gumee barreeffamaa qopheeffatanii akka barreessan taasisi. Barreeffama
qopheessan wayitii kanaaf qaqqabsiisuun waan hindanda’amneef, yeroo itti aanutti
irraa funaanuudhaan sororii deebisiifi.
Barannoo 4: Fayyadama Jechootaa (wayitii 1)
 jechootaaf hiika walfakkaataa/faallaa ni kennu.
Hiika Walfakkaataa
Deebii Gilgaala 8 A
1. abjuu = manaama, waan irriiba keessa 7. boqate = haara galfate

namatti mullatu 8. gaachana = waantaa/meeshaa lolaa
2. yayyaba = bu’uura ykn ka’umsa 9. taphachaa = bashannanaa
3. miidhaa = hubaatii 10. mishingaa = gosa midhaan agadaa
4. waltajjii = doyaa 11. gumaacha = buusii/kennaa
5. furda = utubaa guddaa tokko ta’ee 12. handhuura = kutaa qaamaa kan garaa
qinaaxxii mana guddaa jala dhaabbatu irratti argamu
6. qooda = gahee
Hiika Faallaa
Deebii Gilgaala 8 B
1. bobbaasuu = galchuu 6. jaalala = jibba

2. mooga = muraasa 7. mancaasuu = misoomsuu
3. qaroomina = doofummmaa 8. ijaaruu = diiguu
4. boonsaa = qaanessaa 9. kabaja = salphin
5. alergii = algalchii
Kutaa 10 47
 gaaleewwan adda addaa ni ibsu.
Yaadannoo
Garee Jechootaa
Akka beektonni jedhanitti baayyinni garee jechoota afaan tokkoo kan murtaa’u amala jechoonni
afaanichaa qaban irratti hundaa’ee ta’a. Jalqaba garee goorootti, itti aansee garee gooreetti
ramaduun jira.Gareen goorootiin kallattiiwwan lamaan qoqqoodamu.Kallattiin inni tokko
jechoota qabiyyee ykn banamaafi jechoota maseenaa jechuudhaan qooduudha. Inni kun haala
maxxanfannaa irratti hundaa’a. Inni biraa ammoo, jechoota salphaafi jechoota xaxamaa
jechuudhaan hiruudha. Qooddiin kun ammoo, akkaataa ijaarama isaanii ilaaluudhaan kan hojiirra
oolu.
Haata’u malee akkaataan jechoota garee gooreetti qoqqooduu isa olii kana irraa adda.Dhimmoota
adda taasisan keessaa inni tokko akkaataa gareen jechootaa itti qoqqoodamani.Inni biraatis hanga
garee jechootaati. Akka hayyoonni ibsanitti jechoota afaan tokkoo garee gooreetti
qoqqooduudhaaf, ulaagaalee sadi irratti hundaa’uun barbaachisaadha: ulaagaa xiinhiika (hiika
galumasa keessatti qaban), ulaagaa xiinjechaa (maxxantoota maxxanfatan)fi ulaagaa xiinhimaati
(hima keessatti bakka isaan galuu danda’ani). Bu’uuruma kanaan jechoonni Afaan Oromoo
bakka (garee) gurguddoo shanitti qoodamu. Isaanis,
A. Maqaa: Maqaan moggaasa namaaf, bakkaaf, wantootaaf, bineeldotaafi kanneen kana

fakkaataniif kennamudha.
Fkn.
Jimma, Boonaa, hoolaa, saree, laga, barumsa, qalbii…..
Kutaa 10 48
Maqaan bakka addaddaatti qoodama.Isaanis, maqaa dhuunfaa, maqaa waloo, maqaa killayyaa,
maqaa gamtaafi kkf.
a. Maqaan waloo: kan wantoonni, namoonni, bakkeewwan, beeladoonniifi kkf. waliin
ittiin waamamani.
Fkn. saree, muka, nama, harree, laga, tulluu, bishaan, buddeena….
b. Maqaan dhuunfaa: kan namni tokko, wanti tokko, lagni tokko, biyyi tokkoofi kanneen
kana fakkaatan dhuunfaadhaan ittiin waamamani.
Fkn.
1. Tolaa, Bokkuu, Jiraataa, Dheeressaa
2. Laga Waabee, Laga Dhidheessaa, Laga Takkazee
3. Jimmaa, Roobee, Naqamtee, Dodolaa….
B. Maqibsa: Maqibsi maqaa booda galuudhaan odeeffannoo dabalataa waa’ee maqaa sanaa kan
kennu. Kana jechuun, maqibsi maqaa booda galuudhaan amala, bifa, hangaafi kkf waa’ee
maqaa sanaa kan odeeffannoo kenna.
Fkn.
1. Inni ulee dheeraa qabata.
2. Caalaan uffata diimaa bitate.
3. Inni foon dheedhii nyaachuu hinjaallatu.
4. Fardacollee yaabbata.
C. Gochima: Gochimni hima keessatti jecha gocha ykn raawwii ta’e tokko kan agarsiisa.
Fkn.
1. Inni aannan dhuge.
2. Waraabessi du’e.
3. Isaan biqiltuu dhaaban.
Himoota armaan olii keessatti jechoonni jala sararaman hundi gochimootadha.Hima Afaan
Oromoo keessatti gochimni yeroo hedduu dhuma irratti argama.
D. Gochibsa: Gochibsi gocha ibsa. hima keessatti gochima dura galuudhaan haala ykn
akkaataa, yeroo, bakkafi irra deddeebii gochi ibsame ittiin raawwatame kan agarsiisudha.
Kutaa 10 49
Fkn.
1. Inni kaleessa dhufe.
2. Inni suuta deema.
Gochibsi akaakuu addaddaatu jiru.Isaanis, gochibsa akkaataa, gochibsa yeroo, gochibsa
bakkaa gochibsa irra deddeebiifi kkf.
a. Gochibsa Akkaataa/ Haalaa- Akkaataa gochi tokko ittiin raawwatame kan ibsudha.
Kanaafuu, gaaffii ‘akkamitti ?’ jedhuuf deebii kan kennu.
Fkn.
1. Dammeensuutadubbatti
2. Qeerransi ariitiin utaale.
Himoota armaan olii keessatti jechoonni jala sararaman gochibsoota akkaataati.
b. Gochibsa Yeroo – Gochi tokko yoom akka raawwatame kan agarsiisudha. Gaaffii
‘Yoom ?’ jedhuuf deebii kennna.
Fkn.
1. Guddataan boru dhufa.
2. Manni barnootaa keenya Fulbaana 2,1975 hundeeffame.
Himoota armaan olii keesatti jechoonni jala sararaman hundi gochibsoota yerooti.
c. Gochibsa Bakkaa -Gochi tokko eessatti akka raawwatame agarsiisa. Kanaafuu,
gaaffii ‘Eessatti?’ jedhuuf deebii kenna.
Fkn.
1. Inni Finfinnee deeme.
2. Bishaan lafa lixe.
3. Caaltuun mana seente.
Himoota armaan olii keessatti jechoonni jala sararaman gochibsoota bakkaati.
d. Gochibsa Irradeddeebii- Gochi tokko hammam irra deddeebi’ee akka raawwatame
kan agarsiisudha. Gochibsi kun gaaffii ‘yeroohammamiif ?ykn yeroo meeqa?’ kan
jedhu deebisa.
Fkn.
1. Tolasaan guyyuu nifiiga.
2. Inni darbee darbee dhufa.
Kutaa 10 50
Himoota armaan olii keessatti jechoonni jala sararaman gochibsoota irra deddeebii
agarsiisanidha.
5. Durduubee: Durduubeen maqaalee ykn bamaqaaleeqaama himaa biroo waliin walqabsiisuun
odeeffannoo yeroo, bakkaafi kkf walqabatan dabarsa. Afaan Oromoo keessatti durduubeen
beekaman kanneen asiin gadiiti: gara, keessa, ol, irra, waliin, akka, yoo, osoo, gubbaa, jalafi kkf .
Fkn.
1. Har’a tulluu gubbaa waan baaneef hedduu dadhabne.
2. Qamaleen boqqooloo nyaatte sun mukarra teessi.
Durduubeen tokko tokko of danda’anii dhaabbatu; kaan ammoo, maxxananii galu.
Gilgaala 10. Garee Jechootaa Addaan Baasuu
Barattoonni yaadannoo kennameef, gad fageenyaan dubbisanii akka hubatan taasisi.Bakka

gargaarsi barbaachisutti gargaari.Sana booda gilgaala kennamee akka hojjatan taasisi.
Hubannoon argatan gahaa ta’uu mirkaneeffachuudhaaf, deebii isaan kennan sorori.
Deebii Gilgaala 10A

1. Durduubee 6. Gochima
2. Maqaa 7. Maqibsa
3. Gochibsa 8. Maqaa
4. Maqibsa 9. Durduubee
5. Gochibsa 10. Gochima
Deebii Gilgaala 10B
1. B, F, I 4. H, J
2. G 5. A, D
3. C, E
Kutaa 10 51
BOQONNAA SHAN: QAREEYYII HAWAASAA

(Wayitii 6)
Seensa
Barannoowwan boqonnaa kanaa jalatti barattoonni waa adda addaa akka baran barbaadame.
Isaan keessaa inni tokko qabeenya uummata Oromoo kan ta’e, qareeyyiin maal akka ta’e
hubachuudha. Kanaafis, miseensota hawaasichaa qareeyyii adda addaa beekan waliin walitti
dhufuudhaan irraa baru. Akkasumas, kanneen barreeffamaan taa’aniifi marsariitii irratti argaman
barbaadanii dareetti waliif dhi’eessu. Adeemsa kana keessatti waan barreeffamee jiru irraa
odeeffannoo walitti qabachuu shaakalu; fayyadama marsariitii baru; dandeettiiwwan afaanii
kanneen akka ballinaan dubbisuu, barreessuu, dubbachuufi dhaggeeffachuu ni gabbifatu.
Bu’aalee Barachuu
- waan dhaggeeffatan irratti hundaa’uudhaan yaadrimee qareeyyii (witticism) ni’ibsu;
- akaakuu qareeyyii nitarreessu;
- mammaaksota, hiibboowwaniifi arrab-laalee garagaraa addaan nibaasu;
- ergaa akaakuu qareeyyii adda adda nixiinxalu;
- Soorgoofi sookoo ciigoo adda baasu.
2. Qareeyyii adda addaatiif (Wayitii 3)
3. Ergaa qareeyyiitiif (Wayitii 2)
Kutaa 10 52
☞ odeeffannoo dubbisa dhaggeeffatan irraa argataniin yaadrimee qareeyyii (witticism)

ni’ibsu;
☞ yaada ijoo dhaggeeffatanii gabaasuu danda’u.
A. Barattoonni gaaffilee kennaman deebisuu irratti hubannoo isaanii akka ibsan gochuutu
barbaadama. Hubannoon isaanii ammoo, kanneen adda addaa ta’uun hinoolu. Deebii
sirrii deebisuun kan irraa eegamu miti. Fedhii dhaggeeffachuu isaanii kakaasuutu
barbaadame waan ta’eef, yaanni isaan ibsan hundinuu jajjabeeffamuu qaba. Deebii sirrii
waan dhaggeeffachuuf deeman keessaa akka argatan itti himuudhaan hamilee itti hori.
B. Jalqaba irratti barattoonni hiika jechoonni kunneen waan dhaggeeffachuuf deeman

keessatti qaban akka tilmaaman taasisi. Tilmaammii isaanii booda, waan
dhaaggeeffachuuf deeman keessatti akka gufuu itti hintaaneef deebii sirrii kenni.
Deebii Gilgaala 1B
1. Akkaataa yaaduu 4. Haala keessa jiramu

2. Saayinsii dhuftee waan 5. Jechama
tokkoo kan qoratu 6. Akkaataa ijaarama qalbii
3. Saayinsii qooqa qoratu (yaaduu)
Jalqaba irratti barattoonni gaaffilee yeroo dhaggeeffachuu akka hubatan ykn akka barreeffatan
taasisi. Dhaggeeffachaa akka deebisanis hubachiisi. Waan dhaggeeffatan al meeqa akka
dhaggeeffataniifi yoom maal akka hojjatan adda baasii itti himi.
Kutaa 10 53
Dubbisa Dhaggeeffatamu
Qareeyyii Hawaasaa
Wantoonni nama kofalchiisaniifi fedhii xiinxala namootaa dadammaqsan, akka bu’aa
qaroominaatti ilaalamu. Qaroominas of keessaa qabu. Kallattii falaasamaa, qorqalbii,
xiinmaddaafi xiinqooqa hawaasaatiin qo’atamu. Baayyeen isaanii bakka tokkotti yemmuu
waamaman qareeyyii jedhamu. Baayyeen isaanii akka tasaa uumamu. Haasaa waltajjii irratti
namni tokko taasisu yookaan namoota lama gidduutti taasisamu keessatti kanneen dhalatan jiru.
Qaama haasaa haala qabatamaa tokko keessatt ta’u, ta’anii dhi’aatu.
Hiikaan qareeyyii tokko tokkoo galmoo qareeyyiin sun keessatti dhalateen alatti fudhatama
qabaachuu dhiisuu danda’a. Yeroo qareeyyichi dhalatu, akkaataa keessatti dhalate sanaan
hiikama. Ittaansee, qareeyyiin uumame hiikaa bakka galumsaa sana qabaatee hawaasa keessa
gala. Qaroomina of keessaa qabu irraa kan ka’e, irraanfatamuu waan hindandeenyeef, yoomessa
keessatti uumame sanaan ala jiraachuu danda’a. Akka yaadannootti hirmaattota galmoo uumama
isaanii keessatti argaman biratti hafa. Namoota yoomessa uumama isaa irra turan sana irraa
ka’uudhaan dhalootaa dhalootatti darba. Kanaafuu, carraan dagatamuu isaa baayyee dhiphaadha.
Akaakuun qareeyyii bifa kanaan miseensota hawaasaatiin uumamanii baayyeedha. Akaakuu

isaanii keessaa qoosaa, baacoo, mammaaksa, hiibboo, arrab-laalee, cigoo, ciigoo, jimaa
jimmitee, jecha (haasaa) beektotaafi kan kana fakkaatan maqaa dha’uun nidanda’ama. Baayyeen
isaanii unka gaggabaaboo qabu. Isaan keessaa kanneen akka mammaaksaafi hiibboo heeruun
nidanda’ama. Yeroo uumama isaanis gabaabaadha. Fakkeenyaaf, mammaaksi haasaa namni
tokko taasisu keessatti uumamuu danda’a. Yeroon dhi’eenya isaaniis kan dheeratu miti. Kanaafis
arrab-laalee tokko taphachuudhaaf daqiiqaa hangamii akka fayyadamnu ilaaluun nidanda’ama.
Jecha, gocha, fakkiifi jecha, yookaan jechaafi gochaan dhi’aachuu danda’u. Fakkeenyaaf,
kanneen akka mammaaksi jechaan, qoosaan jecha yookaan fakkiidhaan dhi’aachuu danda’u.
Akkasumas, jimaa jimmiiteen jechaafi gochaan dhi’aachuu danda’u. Galmoo biroo keessatti
yookaan kophaatti dhi’aachuu nidanda’u. Fakkeenyaaf, mammaaksi galmoo biroo keessatti
dhi’aata. Arrab-laaleen kophaa dhi’aachuu danda’a.
Akka akaakuu isaanii tokko tokko irraa ka’uudhaan tilmaamuun danda’amutti, qareeyyiin nama
kofalchiisuudhaaf kan uumaman fakkaata. Akka hayyoonni jedhanitti garuu, qareeyyii hawaasaa
Kutaa 10 54
keessa kan nama kofalchiisan kan jiran ta’us, dirqamni qareeyyii tokkoo nama kofalchiisu ta’uu
dhiisuu mala. Kanaafuu, tokko tokkoon isaanii dhimmoota adda addaatiif oolu jechuudha.
Kanneen nama kofalchiisuu danda’an akkuma jiran, kanneen dubbii miidhagsan jiru. Akkuma
baacoofi qoosaan nama kofalchiisuuf oolan, mammaaksiifi ciigoon ergaa dabarsuuf oolu. Kana
malees, hiibboon bashannansiisaa barsiisa. Akka kallattii adda addaatiin yaaduu danda’an
taasisa. Sammuu qara jechuudha. Arrab-laaleen ammoo, qaamoleen dubbii akka dubbii
danda’an/shaakalan godha. Kan taphatu osoo hinbeekne dandeettii dubbii isaa akka gabbifatu
gargaara.
Dimshaashumatti yoo ilaalamu, akaakuu qareeyyii hawaasaa keessa kan sababa malee uumame
hinjiru. Tokko yoo barsiisu, tokko nibashannansiisa; tokko yoo miliqsu, tokko ni’ibsa. Tokko
ammoo ni’ijaara. Kanneen faayidaa tokkoo ol qabanis jiru. Kanaafuu, qareeyyiin hawaasa
keenyaa, yaadatamuudhaan dhalootaa dhalootatti akka darban taasisuu didhaa tokko tokkoon
lammiilee ta’uu qaba.
Deebii Gilgaala 2. Yeroo Dhaggeeffachuu
1. Soba 2. Dhugaa 3. Dhugaa 4. Dhugaa 5. Soba 6. Soba
Deebii Gilgaala 3. Dhaggeeffachuu Boodaa
Barattoonni sirrummaa deebii gaaffilee yeroo dhaggeeffachuutiif kennan irratti hiriyaa isaanii
waliin mari’achuudhaan sadarkaa sirrummaa isaanii akka adda baafatan taasisi. Waan irra ga’an
akka dareedhaaf ibsan gaafadhu. Sirrummaafi dogoggora isaanii adda baafadhu. Bakka
sirreeffamni barbaachisutti sirreeffama kenni.
Kutaa 10 55
Barannoo 2: Dbbachuu (Wayitii 1)

Gilgaala 4. Akaakuu Qareeyyii
☞ Akaakuwwan qareeyyii tokko tokko kaasuudhaan akka waliin mari’atanii dareedhaaf

afaaniin gabaasan qajeelchuudhaan, dhumarrattis duubddeebii kenni.
☞ akaakuu qareeyyii nitarreessu;
☞ akaakuu mammaaksota, hiibboowwaniifi arrab-laalee garagaraa addaan

nibaasu;
☞ ergaa akaakuu qareeyyii adda adda nixiinxalu.

Barannoo 3: Qareeyyii Adda Baasuu
☞
☞ akaakuu qareeyyii nifunaanu;
☞akaakuwwan qareeyyii nitarreessu;
☞ ergaafi faayidaa qareeyyii ni’ibsu.
☞
Malleen☞Barachuu
. Barsiisuu
Gilgaala 5. Qareeyyii Funaanuu

☞
Wayitii kanatti barattoonni hubannoo ga’aa horatanii qareeyyii adda addaa hawaasa naannoo,
barreeffamootaafi interneetii irraa akka walitti qaban qajeelchi. Ergaafi faayidaa tokko tokkoon
isaaniitis gaafachuudhaan adda baasanii kutaalee baranootaa itti aananitti dhi’eessuuf
qophaa’anii akka dhufan taasisi.
Kutaa 10 56
Barannoo 4: Barreessuu (Mammaaksa) (Wayitii 1)

☞ mammaaksota, adda addaa nidhi’eessu;
☞ ergaafi faayidaa mammaaksotaa nibsu.

☞
Gilgaala 6. Ergaafi Faayidaa Mammaaksaa
Wayitii kanatti barattoonni ergaafi faayidaa tokko tokkoo mammaaksa walitti qabanii tokko
tokkoon akka ibsan ykn waliif dhi’eessan taasisi.
Barannoo 5: Hiibboo (Wayitii 1)

☞ hiibboowwan, adda addaa nidhi’eessu;
☞ ergaafi faayidaa hiibboowwanii niibsu.

☞
Gilgaala 7. Ergaafi Faayidaa Hiibboo
Wayitii kanatti barattoonni hiibboo walitti qaban qajeelfama kenname hordofuudhaan hiriyaa
isaanii filachuudhaan waliin taphatanii akka dareedhaaf dhi’eessan taasisi. Erga taphatanii booda
ergaafi faayidaa hiibboo muraasaa akka ibsan godhi. Dhumarratti, akka walii galaatti maal akka
irraa baratan akka ibsan gaafadhu.
Barannoo 6: Arrab-laalee (Wayitii 1)

☞ akaakuu arrab laalee nitarreessu;
☞ ergaafi faayidaa arrab-laalee adda addaa ni’ibsu.
Kutaa 10 57
Gilgaala 8. Ergaafi Faayidaa Arrab-laalee

Wayitii kanatti barattoonni arrab laalee bakka adda addaatii walitti qaban dhi’eessu. Jalqaba
irratti kan mataa keetii tokko osoo dhi’eessiteefii gaarii ta’a. Yoo hinqabu ta’e, mee kana
dhi’eessuufii yaali:
Kanan jedhe hinjenne hinjedhu
Kanan hinjedhin jedhe hinjedhu
Kanan hinjedhin jette kan jedhu
Hinjennen jedhanii
Mee jette naan haa jedhu.
Seerota Taphaa
 Ariitiidhaan jedhamuu qaba

 Osoo jedhanii gidduutti hafuura baafachuun hindanda’amu
 Jechoonni hundi haalaan jedhamuu qabu
 Kan dhi’eessu dura ofii isaatiif jechuudhaan fakkeenya ta’a.
 Namni yemmuu jedhu seerota olii hunda guutuu dadhabe, moo’ame yookaan taphachuu
hindandeenye jedhama.
Kana booda barattoonis seerotaafi akkaataa tapha arrab laalee funaananii ibsuudhaan hiriyaa
waliin taphatan filatanii akka taphatan haala mijeesifi. Kanneen sirriitti dhi’eessuudhaan ergaafi
faayidaa tokko tokkoon dhi’eessanii ibsaniif, hamilee kenni; kennisiisi. Kanneen karaarra jiranis
jajjabeessi. Kanneen karaarraa daban karaatti deebisi.
Barannoo 7: Ciigoo (Wayitii 1)
 soorgoofi sookoo ciigoo addaan nibaasu.
Kutaa 10 58
Gilgaala 9. Soorgoofi Sookoo

 Mata dureen kun barattootatti haarawa ta’uu mala waan ta’eef, ibsa dabalataa kenni.
 Malleen ciigoo hiikuuf fayyadan akka amaleeffatan taasisi.
 Ciigoowwan kennamaniin ala kanneen ta’an dabalataan kennuun shaakalchiisi.
 Barattoonni namoota gaafachuudhaan yookaan kitaabilee adda addaa dubbisuudhaan
ciigoowwan adda addaa funaananii soorgoofi sookoo isaanii dareef akka dhi’eessan
taasisi.
 Qareeyyii kana barsiisuuf wayitiin kenname si ga’uu dhiisuu waan maluuf, karaa
barnooticha ittiin hubachiisuu dandeessu fali.
Deebii Gilgaala 9 A
1. Adaamaa yoo deemtuu Finfinnee kaate
Karaa kee gubbatti bishooftu argatee?
Sabbooqooa: bishooftuu.
Soorgoo: Karaa kee gubbatti magaalaa Bishooftuu argitee jechuudha.
Sookoon: kan hin barreenne agartee jirta
2. Arsiin gaaraan yaasee loowwan bobbaase
Saawwaan soqee soqee walfaana dayyase
Sabbooqa: soqee soqee
Soorgoo: kanneen cinaacha isaanii irraa addeenya qaban jechuudha.
Soonkoo: barbaadee barbaadee
3. Kan akkas bariidhaan kaate
Mucaan sun simbira taatee
Sabbooqa: simbira
Soorgoo: akaakuu allaattii
Soonkoo: isin bira jirtii?
4. Bokkaan roobee caamee
Namni lolaan dhume
Sabbooqa: lolaan
Soorgoo: galoo yookaan bishaan guute
Sookoo: namoonni loluu danda’an dhumani.
Kutaa 10 59
5. Na jaallatta jedhee amartii siif bitee

Ati na jibbinaan mormarraa si kute
Sabbooqa: mormarraa si kute
Soorgoo: morma keetirraa kuteen fudhadhe.
Sookoo: morma kee gubbaan si mure.
6. Yeroon ani xiqqoo hawwii koo kan turte
Amma naaf guddattee magaalaa Naqamtee
Sabbooqa: magaala Naqamtee
Soorgoo: mucayyoo bifti magaalaa kan Magaalaa Naqamtee keessa jirtu.
Sookoo: Misoomni Magaalaa Naqamtee dabauu kan ibsu.
7. Maal yaa jarana maaltu na mudate
Miila qofaa miti harkis na qallate
Sabbooqa: magaala Naqamtee
Soorgoo: mucayyoo bifti magaalaa kan Magaalaa Naqamtee keessa jirtu.
Sookoo: Misoomni Magaalaa Naqamtee dabauu kan ibsu.
8. Farqaasaan Arsii Sheek Huuseen kan Baalee
Osoo walbira jiruu hundumaan walaallee
Sabbooqa: walaallee
Soorgoo: beekuu hundandeenye.
Sookoo: ijaan wal ilaalle yookaan waldhaalle (jiraatti qabeenya walii waljalaa
fudhanne).
9. Nuti haa tolu jennee
Harree manaa ganne
Sabbooqa: Harree
Soorgoo: Haxoofnee
Sookoo: Nama yaaduu irratti harkifataa ta’e; kan beeylada kotte duudaatti
fakkeeffamu.
Madaallii
Barattoonni karaalee adda addaatiin soorgoofi sookoo ciigoowwanii adda baafachuu danda’uu
Kutaa 10 60
BOQONNAA JA’A: GAHEE MANGUDDOOTAA

(Wayitii 10)
Seensa
Boqonnaa kana keessatti barattoonni barreeffama ‘Gahee Manguddoo’ jedhu dhaggeeffatanii

yaada ijoo adda baasu. Kana malees, ilaalcha hojii gareefi warraaqsa dinagdee irratti jiran
deeggaruu yookaan mormuudhaan falmii geggeessu. Akkasumas, barreeffama “Gumaafi Gahee
Manguddoo” jedhu dubbisanii, jecha mataa isaaniitiin ibsu. Bifuma walfakkaatuun, fakkeenya
kennameef irratti hundaa’anii xalayaa firaafi hojii nibarreessu. Jechoota waliin deeman adda
baafachuun jechoota haaraa uumamaniifi hiika isaanii nibarreessu. Dhuma irratti, maalummaa
gochimoota hafoo hubachuun hima ittiin ijaaru.
Bu’aalee Barachuu
- yaada ijoo barruu dhaggeeffatanii adda nibaasu;

- dhimma biyyaa yookaan addunyaa nixiinxalu;
- barruu dubbisanii jecha mataa ofiin ni’ibsu;
- xalayaa firaafi hojii nibarreessu;
- jechoota waliin deeman addaan nibaafatu;
- gochimoota hafoofi darboo adda baasuun itti fayyadamu;
- Sheekkoo qabiyyee jaarsummaa qabu nihimu.
2. Dubbachuuf (Wayitii 1)
3. Dubbisuuf (Wayitii 1)
4. Barreessuuf (Wayitii 2 )
5. Fayyadama jechootaatiif (Wayitii 1 )
6. Caasluga (Wayitii 2 )
7. Afoola (Wayitii 1)
Kutaa 10 61
 Ijoo barruu dhaggeeffatanii addaan nibaasu.
Kaayyoon gilgaala kanaa, barattoonni gara dhaggeeffachuutti osoo hince’in muuxannoo

dhuunfaa isaanii irratti hundaa’uun dhimma naannoo isaanii irratti akka yaada waljijjiiran
taasisuudha. Dabalataanis, jechoota yeroo dhaggeeffannaa gufuu itti ta’uu danda’aniif hiika akka
tilmaaman taasisuudha. Kanaafuu, barattoonni osoo gara dhaggeeffachuu hindeemiin gaaffilee
‘A’ jalatti dhiyaatan akkaataa gaafatamaniin akka deebisan taasisuufi deebii isaanii irraa
fuudhuun barsiistuu/aa irraa eegama.
Deebii Gilgaala 1B
1. baay’ee 2. raaguu/ dulloomuu 3. gaarii/ misha
Gilgaala 2: Yeroo Dhaggeeffachuu
Xiyyeeffannoon gilgaala kanaa barattoonni waan dhaggeeffatan hubachuun yaada akka addaan
baafataniifi sababaawaa akka ta’an taasisuudha. Kanaaf, barsiisaan irra deebiin dubbisiifii yaada
isaanii akka yaada ijoo adda baasuun gaaffilee kennaman akka hojjatan taasisi.
Deebii Gilgaala 2
1. Soba 2. Dhugaa 3.Dhugaa 4.Soba
Gahee Manguddootaa
Gaheen manguddoonni Oromoo aadaa, afaan, seenaa, jireenya hawaasummaafi nageenya
uummatichaa eeguu keessatti qaban daran ol’aanaadha. Manguddoonni baabuu isaaniirraa kan
Kutaa 10 62
ka’e jaarsa araaraati, gola hambaa aadaafi seenaa uummata Oromooti. Gabaabumatti,
manguddoonni gahee bakka bu’aa hinqabne uummaticha keessatti qabu.
Gahee manguddootaa keessaa inni ijoon jaarsummaadha.Akkuma ‘Dubbii beekaan fixu,

bakaraan walfixuu?’ jedhamu; manguddoonni Oromoo gumaa lubbuu irraa kaasee hanga
waldhabdee xixiqqoo hiikuutti gahumsa olaanaa qabu.Adeemsi jaarsummaan itti taa’amu
dhimma taa’amuuf irrattu hundaa’ee garaagarummaa qaba.
Jaarsoliin araara buusuuf ga’umsa ol’aanaa qabu. Umriin raaganiiru waan ta’eef bara isaanii hafe
waan dansa hojjachuu fedhu. Kan dubbatan hinhaalan, bu’aadhaan hinsossobaman, haqa
hindabsan, akkuma “Beekaan waan dubbatu beeka wallaalaan waan beeku dubbata," jedhama.
manguddoonni kan dubbatan waan beekaniif dubbatanii amansiisuun, haqa baasu. Kana malees,
muuxannoo qaban irraa qoodanii nama barsiisu.
Manguddoonni taa’anii mammaaksaan dubbii fixanii qalbii cabe dhidhiibu. Akka namni gadoo
qabatee walhinmiine kan balleessetti murteessanii beenyaa kaffalchiisu. Akka wal hinyakkine
aagii waliif fudhachiisu. Lafaa ka’anii kabaja araaraaf qaban mul’isanii kan waldhaban walitti
araarsu. Kanaaf, manguddoonni namoota walitti araarsanii nagaa buusuu keessatti hiree olaanaa
qabu.
Kaayyoon gilgaala kanaa barattoonni dhaggeeffatanii hiika jechootaa galumsa waan

dhaggeeffataniitiin akka kennan taasisuudha. Kana malees, dhimma dhaggeefatan ilaalchisee
gaaffiilee gadifageenyaan yaaduu isaanii madaalu akka deebisan taasisuudha. Dabalataanis yaada
dhuunfaa isaanii gaaffii gaafataman irratti akka kennan gochuudha. Kanaaf, irra deebiin
dubbisiifii deebii isaanii haalaan hordofuun madaali.
Gilgaala 3 Dhaggeeffachuu Booda
Deebii Gigaala 3A
1. eeboo 2. haaloo 3. gahee 4. olaanaa/angafa 5. gatii
Kutaa 10 63
Deebii Gigaala 3B
Barattoonni gaaffii dhiyaate waan dhaggeeffataniifi ilaalcha dhuunfaa isaanii irratti

hundaa’uudhaan deebisu. Ati deebii isaanii ilaaluudhaan dandeettii gadi fageessanii yaaduu
isaanii madaali.
Barannoo 2: Dubbachuu (wayitii 1)
 dandeettii xiinxalanii dubbachuu nihoratu
Gilgaala 4: Falmii
Barattoonni ilaalchota lamaan dhiyaataniif keessaa kam akka deeggaran sababa isaanii wajjin
dhiyeessu.Ati ammoo, haala barattoonni itti falmii gaggeessan irratti hordoffii gochuun
deeggarsa taasisi.
Hub. Barattoonni ragaalee walitti qabachuudhaan falmii ga’umsa qabu akka taasisaniif, dursa
yoo kennameef gaarii ta’a.
Barannoo 3: Dubbisuu (wayitii 1)
Gumaafi Gahee Manguddoo

Barannoo kana keessatti barattoonni;
 yaada barruu dubbisanii jecha mataa isaaniitiin ni’ibsu.
Kutaa 10 64

Gilgaala 5: Dubbisuun Dura
Gilgaalli kun barattoonni waan dubbisuuf deeman ilaalchisee hiika jechoota itti cimuu malanii
tilmaamaniif qophaa’e. Kun immoo dubbisuuf akka of qophheessan isaan taasisa.Kanaafuu,
deebii isaanii erga qajeelchitee booda gara dubbisaatti ceesisi.
Deebii Gilgaala 5
1. osoo itti hinyaadin nama miidhuu
2. itti yaadanii eeggatanii nama miidhuu
3. haaloo
Gilgaala 6: Yeroo Dubbisuu
Kaayyoon gilgaala gaaffilee kennaman deebisuuf dubbisicha xiyyeeffannoon akka dubbisan
taasisuun barbaadameeti.Gaaffilee kennaman erga hubataniin booda saffisaan dubbisaa akka
deebisan taasisi.
Deebii Gilgaala 6
1. bishaan, abiddaafi hayyuu seeraa 5. Imimmoo
2. A 6. A
3. B 7. Gumaa
4. C 8. Kupha Baasuu
Gilgaala 7 Dubbisuun Booda
Barattoonni dubbisicha erga dubbisanii booda gaaffileen kunneen hubannoo isaanii madaaluuf
kan gargaaranidha. Kanaafuu, barattoonni dubbisicha irra deebi’uun dubbisanii akka deebisan
jajjabeessi. Deebii isaaniis barreessuun akka deebisan taasisuun dhumarratti duubdeebii kenniifi.
Barruu dhiyaateef dubbisanii jecha mataa isaaniitiin ibsuu danda’uu isaanii mirkneeffadhu.
Barannoo 4: Barreessuu (wayitii 2)
 ga’umsa xalayaa hojii barreessuu nihoratu;
 unkaa xalayaa hojiifi xalayaa dhuunfaa adda nibaafatu.
Kutaa 10 65
Yaadannoo
Xalayaan bakka gurguddaa lamatti qoodamuu danda’a. Xalayaa dhuunfaafi xalayaa hojii.
Xalayaan dhuunfaa kan namoonni dhuunfaa nagaa walgaafachuuf, afeerraa addaddaa waliif
taasisuuf itti gargaaramanidha. Xalayaan hojii ammoo kan manni hojii tokko mana hojii biraatiif,
nama dhuunfaatiif akkasumas, namani dhuunfaa mana hojii tokkoof barreessudha. Xalayaan
hojii xalayaa idilee jedhamuunis nibeekama.
Gilgaala 8: Xalayaa Barreessuu
Barattoonni fakkeenya isaaniif kenname irratti hundaa’anii xalayaa dhuunfaa tokkoofi xalayaa
hojii tokkoo dhuunfaa, dhuunfaadhaan akka barreessan taasisi. Hojii isaaniis xiyyeeffannoo itti
kennuun madaali.
Barannoo 5: Fayyadama jechootaa (wayitii 1)
 hiika jechootaa galumsa himaatiin nikennu;
 galumsa dubbisa olitti dubbisaniitiin hiika jechootaa nikennu;
 jechoota waliin deeman addanibaafatu;
 jechoota waliin deeman kan dhuunfaa isaanii nibarreessu.
Gilgaala 9. Hiika Galumsaa
Barattoonni qajeelfama ‘A’ jalatti galumsa dubbisa dubbisaniitiin hiika jechootaa akka kennan
gaafata. Kun ammoo ammam dubbisanii akka hubatan madaaluuif gargaara.‘Qajeelfama ‘B’
jalatti ammoo jechoota waliin deeman ilaalchisee fakkeenya kennameef irratti hundaa’anii
jechoota waliin deeman kanneen birooakka ijaaran taasisuuf dhiyaate.Hariiroo jechoonni waliin
qaban hubachuuf barattoota gargaara.Atis shaakala dabalataa kenniifii hojjachiisi.
Kutaa 10 66
Deebii Gilgaala 9A
1. gumaa danuuf kaffalamu 5. naadhiisi waliin jechuu/ dhiifama

2. miidhuuf hordofuu gaafachuu
3. fagoo
4. hiyyeessa/dhabaa
6.dhiifama
Deebii Gilgaala 9B
Jechoota waliin deemaniif deebii barattoonni kennan kanneen armaan gadii ta’uu danda’a.
1. Dhiiga -arjoomuu, dhangalaasuu, dhabuu, dhaabuu……
2. Gadoo –baasuu, qabachuu………
3. Qabeenya –uumamaa…….
4. Gumaa- baafachuu …..
5. Seera -tumuu, cabsuu, eeguu ……
Deebii Gilgaala 9C
Barattoonni jechoota waliin deeman fakkeenya kennameef irrarti hundaa’uudhaan, kan hafan
dhuunfaa isaaniitiin akka walitti firoomsanii barreessan taasisuun deebii isaanii madaalii,
yaaddeebii kenniif.
Fakkeenyaaf:
fardaa-lafa = walirraa fagoo
aannaniifi garaa = kan waliif tolu
Deebii 9C
1. farda-lafa = walirraa fagoo
2. irra-jala = suuta suuta
3. afaaniifi funyaan = walitti dhiyoo
4. dugdaa-garaa = waliif faallaa
5. dhadhaafi mataa = kan walitti tolu
6. lukaafi luqqeettuu = kan walutubu
7. ijaafi adaamii = kan waliif diinaa
Kutaa 10 67
Barannoo 6: Caasluga (wayitii 2)

 gochimoota darboofi hafoo himoota keessaa nibaasu;
 gochimoota darboofi hafootti gargaaramanii hima dhuunfaa isaanii ijaaru.

Yaadannoo
Gochimoota Hafoofi Darboo
Akaakuun gochimootaa hedduutu jiru. Isaan keessaa gochomoota hafoofi gochimoota darboo
tuquun nidanda’ama. Gochimoonni hafoon raawwii waan tokkoo ni’agarsiisu; haata’umalee,
gochaan raawwatame sun isuma raawwate irratti hafa. Fakkeenyaaf, gochimoonni rafte, deeme,
sirbe, boqote, teesse,… jedhaman kun gochimoota miti-darboo yookaan hafoodha.
Gochimoonni darboon ammoo kanneen taateen tokko qaama raawwate irraa gara qaama irratti
raawwatameetti darbuu agarsiisanidha. Kana jechuun, gochi mathima irraa anthimatti darbuu
kanneen agarsiisanidha. Fakkeenyaaf, gochimoonni rukutte, mure, qale, dhiitte… jedhaman
gochi mathima irraa gara antimaatti cehuu waan agarsiisaniif gochimoota darboo jedhaman.
Gilgaal 10
Gilgaalli kun barattoonni gochimoota darboo himoota keessaa akka baasan akkasumas
gochimoota darboo fayyadamanii himoota akka ijaaran kan taasisudha. Gaaffilee kitaaba
barattootaa keessatti dhiyaataniin ala gaaffii qopheessii shaakalchiisi.
Barattoonni haala armaan gadiitiin ijaaruu nidanda’u.
1. Roobaan mana ijaare.
2. Taliileen xalayaa barreessite.
3. Jaafar uffata miicce.
Qajeelfama Hojii Gilgaala 10 B
Haaluma fakkeenya kennameetiin barattoonni gochimoota darboo mataa isaanii filachuudhaan
akka himoota ittiin ijaaran taasisi.
Kutaa 10 68
Deebii Gilgaala 10 C
Barattoonni haala armaan gadiitiin ijaaruu nidanda’u.
1. Dhaabbate = Fuuldura mana keenyaa utubaan ibsaa dhaabbate.
2. du’e = Waraabessi karaa irratti du’e.
3. muge = Mucaan dhaqna dhiqannaan muge.
Qajeelfama Hojii Gilgaala 10 D
Haaluma fakkeenya kennameetiin barattoonni gochimoota hafoo/faaldarbeeyyii mataa isaanii

filachuudhaan akka himoota ittiin ijaaran taasisi.
Hub. Barnoonni kun wayitii tokko keessatti xumauramuu dhiisuu danda’a. Kanaafuu, haala
irratti hunda’uudhaan barattoonni dareedhaan alatti hojjachuudhaan akka shaakalan taasisi.
Barannoo 7: Afoola (wayitii 1)

 Sheekkoo qabiyyee jaarsummaa qabu kan beekan walitti nihimu.

 Sheekkoo jalqabame nixumuru.
 Sheekkoo qabiyyee kanaan walfakkaatu qaban nifunaanu.
Gilgaala 11. Sheekkoo Jaarsummaa
Gilgaalli kun sheekkoo qabiyyee jaarsummaa ibsan ilaallata. Kanaafuu, barattoonni

sheekkoowwan beekan akka walitti himan, sheekkoo jalqabame ammoo akka xumuran (bakka
barattoonni xumuruu dadhabanitti barsiisaan xumuruufii qaba) akkasumas, sheekkoo kanaan kan
walfakkaatan ammoo akka walitti funaanan taasisuun barbaachisaadha.
Gahee taphachuu
Dhumarratti, barattoonni akka manguddootaa ta’uun sheekkoo keessatti qaamota waldhaban

seera gumaatiin araarsuun gahee akka taphatan taasisi.
Kutaa 10 69
BOQONNAA TORBA: ASOOSAMA DHEERAA

(Wayitii 9)
Seensa
Boqonnaa kana keessatti barattoonni barannoota ijoo adda addaa jaha nibaratu. Jalqaba,
Yaadrimee asoosama dheeraa jedhu barruu adda adda dubbisuun hubannoo isaanii cimsatu. Itti
aansuun, barannoo Caacculee asoosama dheeraa jedhu barruulee waa’ee caacculee asoosamaa
qaban dubbisuun baratu. Akkasumas, barannoo sadaffaa jalatti amaloota asoosamaa nibaratu.
Afraffaa irratti ammoo, amala qooddattoonni asoosama keessatti qaban dinqisiifachuun
qooddataa gooban-galeessaafi masaanuu adda nibaafatu.
Kana malees, barannoota asoosama keessaa bartaphee baasuun gara diraamaatti jijjiiranii ga’ee
taphatu. Barannoo dhumaa keessattis, barattoonni of danda’anii seenessoo gabaabaa barreessu.
Haaluma kanaan, barsiisonni akkaataa itti barattoota hojjachiisuu qaban tokkoo tokkoo
gilgaalotaa jalatti qajeelfamni ifa ta'ee waan jiruuf, barsiistonni kallattiiwwan kana hordofuun
raawwachuun barbaachisaadha. Malleen barachuu barsiisuufi tooftaan madaallii tokko tokkoo
barannoo jalatti eeramee jira. Kanaafuu, yaadota barreeffaman tokko tokkoon ilaaluun itti
dhimma bahuun barbaachisaadha.
Bu’aalee Barachuu
- yaadrimee asoosama dheeraa ni’ibsu;
- caacculee asoosama dheeraa adda baafatu;
- amaloota asoosama dheeraa addaan baafatu;
- qooddataa gooban-galeessaafi masaanuu addaan baafatu;
- amala qooddattoonni asoosama keessatti qaban nidinqisiifatu;
- asoosama bartapheetti jijjiiruun bifa diraamaatiin nidhiyeessu;
- seenessoo gabaabaa nibarreessu.

1. Yaadrimee Asoosama Dheeraaf (wayitii 1)
2. Caacculee Asoosama Dheeraaf (wayitii 1)
3. Amaloota Asoosama Dheeraaf (wayitii 1)
4. Qooddataa Gooban galeessaafi Masaanuuf(wayitii 2)
5. Asoosama Bartapheetti Jijjiiruufi Ga’ee Taphachuuf (wayitii 2)
6. Seenessoo Gabaabaa Barreessuuf (wayitii 2)
Kutaa 10 70
Barannoo 1: Yaadrimee Asoosama Dheeraa (wayitii 1)

☞ odeeffannoo yaadrimee asoosama dheeraa barruu maxxanfamerraa nifunaanu;
☞ yaadrimee asoosama dheeraa argatan irratti waliin nimari’atu;
☞ asoosama dheeraa Afaan Oromoo dubbisuuf fedhii nihoratu.
Yaadannoo
Yaadrimee Asoosama Dheeraa

Ogbarruun bakka gurguddaa lamatti qoodama. Ogbarruu barreeffamaafi ogbarruu afoolaati.
Ogbarruun barreeffamaa seeneffama hojii kalaqaa barreeffamaan dhiyaatu yoo ta’u, ogbarruun
afoolaa ammoo, seeneffama afaaniin dhiyaatudha. Gosoota ogbarruu barreeffamaa keessaa tokko
asoosama dheeraadha. Asoosamni dheeraan kalaqa sammuu kan barreessaan jiruufi jireenya
hawaasaa deebisee hawaasuma keessatti mul’isuudha. Akkasumas, taateewwan namoota
dhuunfaafi garee hawaasaatiin raawwataman qindeessee kan ittiin dhiyeessu daaw’itii jiruufi
jireenya hawaasaati. Asoosamni dheeraan seenaa namfakkiilee dhalootaa hanga du’aatti jiru kan
agarsiisudha. Qabiyyeen isaa hanga asoosichi fedhe bal’achuu nidanda’a.
Kana jechuun, wanti jireenya dhala namaa keessatti ta’eefi ta’uu danda’u hundinuu bal’inaafi
dheerinaan asoosama dheeraadhaan dhiyaachuu danda’a. Wantoonni asoosama tokko dheeraa
jechisiisanis qabiyyee bal’aa qabaachuu, namfakkiileen baay’achuu, yoomessa bal’aa qabaachuu,
dubbisanii xumuruuf yeroo dheeraa kan gaafatu ta’uufi kkf ta’u. Kanaafuu, asoosamni dheeraan
dubbistoota addunyaa arga-yaadaan uumame keessa kan galchuufi kalaqa sammuu barreessaafi
seenessama dheeraa bifa holoolootiin qophaa’udha.
Gilgaala 1. Yaadrimee Asoosama Dheeraa (wayitii 1)
 Barattoonni fedhii ofiin barachuu akka horataniif, gaaffiilee kennaman irratti

kitaabileerraa yaadrimee asoosama dheeraa akka barreessan dursanii hojmanee kenni.
Kutaa 10 71
 Mataduree barannoo gabatee gurraacha irratti barreessuun yaada isaanii gara

barannichaatti fidi.
 Ittaansuun, barattoonni hojmanee walitti agarsiisuun deebii isaanii irratti akka waliin
mariyatan taasisi.
 Hojmanee kenname hojjachuufi deebii isaanii irratti waliin mariyachuu danda’uu hordofi.
 Yaadannoo gabaabaa yaadrimee asoosama dheeraa kennuun deebii gilgaala hojmanee
isaanii dareef akka himan taasisi.
 Barattoota deebii kennan jajjabeessuun, deebii isaanii mirkaneessi.
 Dhumarraatti, bakka barbaachisetti hojmanee barannoo guyyaa itti aanuu kennuun
barnooticha goolabi.
Deebii Gilgaala 1A
1. Asoosamni dheeraan seenaa namfakkiilee dhalootaa hanga du’aatti jiru kan

agarsiisuufi qabiyyee bal’aa qabaachuu danda’u.
2. Deebii barattoonni haala adda addaan deebisantu giddugaleeffatama
3. Wantoonni asoosama tokko dheeraa jechisiisan: qabiyyee bal’aa qabaachuu,
namfakkiileen baay’achuu, yoomessa bal’aa qabaachuu, dubbisanii xumuruuf yeroo
dheeraa kan gaafatu ta’uufi kkf.
4. Barattoonni kitaabilee asoosama dheeraa Afaan Oromoo kennaman keessaa kan
dubbisan eeruu danda’u. Kaayyoon isaa, fedhii asoosama dheeraa Afaan Oromoo
dubbisuu daran dabaluuf waan ta’eef, kitaabilee asoosama dheeraa kennamanii ykn
kenneen biroo dareetti fiduun itti agarsiisuun sirraa eegama.
Barannoo 2: Caacculee Asoosama Dheeraa (Wayitii 1)
☞ asoosama dheeraa Afaan Oromoo dubbisuuf fedhii nihoratu;

☞ asoosama dheeraa dubbisan tokko niqaabatu/niyaadatu;
☞ caacculee asoosama dheeraa dubbisan keessatti argaman nitarreessu;
☞ ga’ee caacculeen asoosamaa seeneffama tokko keessatti qaban adda baasu.
Kutaa 10 72
Yaadannoo
Caacculee Asoosama Dheeraa

Asoosamni miseensota waliin ta’uudhaan danaa akka qabaatu taasisan caacculee asoosamaa
jedhaman qaba. Caacculeen asoosamaa kunneenis seenaa, jaargocha, namfakkii, waldiddaa,
yoomessa, ergaafi ija jedhamuun beekamu. Caacculeen asoosamaa akka cancalaa walitti
hidhamiinsa cimaa qabu.
1. Seenaa
Asoosamni tokko seenaa irratti waan hundeeffameef hunda dura seenaa nutti hima. Innis kan
namoonni asoosama dubbisanii, “Seenaa nama gammachiisun dubbise” yookaan ammoo
“Seenaa gaddisiisaadha” jedhu. Dubbistoonni biroo ammoo “Seenaa abaluufaa fakkaata”
yookaan “Seenaa nuffisiisaadha” jedhu.Yoggaa kana waa’ee seenaa asoosamaa haasa’aa jiru
jechuudha. Seenaan ta’iinsota tartiiba duraa-duubaatiin dhiyeessa. Namni seenaa asoosama
dheeraa tokko dubbisu “Kana booda maaltu ta’a laata?” jechaa fuulduratti arreeda. Bu’aa
ta’iinsotaa bira gaafa gahu ”uffee” jedha. Haalli kun seenaa agarsiisa. Kanaafuu, sababa
asoosamni tokko barra’eef kan himu seenaadha.
2. Jaargocha
Jaargochi gochaalee walduraa duuba seenaa hima. Kunis, seenaa raawwate qofa duraa duubaan
kan dhiyeessu osoo hintaane, wanti raawwate sababa maaliitiin akka raawwatellee ragaa
amansiisaadhaan deggaree hima. Kana jechuun jaargochi ijaarsa gochaalee kan sababaafi bu’aa
qabate jechuudha. Jaargochi asoosama dheeraa caasaalee saaxila, haala kakaastuu, ol ka’iinsa,
guutimiira, gadi bu’iinsaafi furmaata jedhaman qaba. Caasaaleen kunneen bu’uura jaargochaati.
3. Namfakkii
Caacculee asoosamaa keessaa namfakkiin isa tokkodha. Namfakkiin namoota yookaan wantoota
seeneffama tokko keessatti qooda fudhatanidha. Wantoota kan jedhaman humnoota Waaqaa
Kutaa 10 73
akka bubbee, bishaaniifi rooba akkasumas, meeshaaleefi bineensota tuquun nidanda’ama.

Namfakkiin kan barreessaan asoosama barreessu keessatti amala namootaafi gocha wantoota
addunyaa dhugaa keessa jiranii bakka naaf bu’u jedhee uumudha. Namfakkiiwwan jecha irraa
uumamu malee akka wantoota addunyaa kanaa dhiigaafi foon yookaan wantoota biroo irraa kan
uumaman miti.
4. Yoomessa
Yoomessi jechoota ”Yoom”fi“‘eessa” jedhaman irraa dhufe. Bakkaafi yeroo asoosama keessatti
taateen itti raawwatame mul’isa. Bakki samiifi dachee kana gidduu kan jiru mara agarsiisa.
Yeroon ammoo baroota fagoo hanga ammaatti ykn ammaa hanga baroota fagoottillee, darbees
kan gara fuulduraa ta’uu danda’a. Asoosamni dheeraan bakka bal’aafi yeroo dheeraa keessatti
wantoota dalagaman kan hammatedha. Yoomessi asoosamni tokko dhugummaafi
qabatamummaa akka qabaatu taasisa, Seenaa dhiyaatutti caasaafi boca hora, dhageettii uumuuf
humna guddaa qaba. Kana malees, yoomessi caaccuulee asoosamaa seeneffama tokkotti lubbuu
horuuf kan faayidaa guddaa qabudha.
5. Waldiddaa
Caacculee asoosamaa keessaa tokko kan ta’e waldiddaan walitti bu’iinsa namfakkiilee gidduutti
uumamudha. Waldiddaan namfakkiileen fedhii garagaraa yookaan fedhii walfakkaataa
qabaachuu irraa madduu danda’a. Fedhii garagaraa kan jedhamu waan tokko jaallatu inni biraa
jibbuu yommuu ta’u, fedhii walfakkaataan ammoo waan nama muraasaaf walgahu namoonni
hedduun barbaaduu; fakkeenyaaf aangoo ta’uu danda’a. Waldiddaan namfakkiifi namfakkii,
namfakkiifi sammuu isaa, namfakkiifi uumama, akkasumas namfakkiifi hawaasa gidduutti
uumamuu dand’a.Waldiddaan yaa’a jaargochaatiif baay’ee barbaachisaadha. Seeneffamatti
lubbuu horuun gara fuulduraatti deemsisa, jaargocha mul’isuudhaan ergaa seeneffama tokkoo
dabarsa. Kanaafuu, waldiddaan utubaa seeneffama tokkooti jechuun nidanda’ama.
6. Ijoo-ergaa/Dhaamsa
Ergaan dhaamsa handhuura(ergaa walii galaa) asoosamaati. Dhaamsi kan barreessaan

muuxannoo isaa irratti hundaa’ee dhimma hawaasaa irratti ilaalchaafi dhaamsa qabu
Kutaa 10 74
agarsiisudha. Kunis haala jireenyaa, sadarkaa, aadaa, amantii, duudhaa, barsiifata, siyaasa
yookaan dinagdee hawaasa tokkoo kallattiin yookaan al-kallattiin ibsa jechuudha. Ergaa
asoosama tokkoo muuxannoo dhuunfaa keenyaa akkasumas, waan barreeffamee jiru irraa
argachuu dandeenya.Walumaa gala, dhimmi guddaan asoosama keessatti dhiyaatu ijoo ergaa
jedhama.
7. Ija
Asoosamni kamiyyuu kallattii irraa ibsamu qaba. Iji kallattii seenaan asoosamaa tokko irraa
himamu kan agarsiisudha. Seenessaan asoosamaa eenyu akka ta’e kan himu ija. Iji asoosamaa
bakka gurguddaa lamatti qoodama: Ija nama tokkoffaafi ija nama sadaffaadha. Iji nama
tokkoffaa kan seenessaan Ani/Nuti jedhee of beeksisuun seenessuudha. Iji nama tokkoffaa kun
ija waahunda beekaa jedhamuunis nibeekama. Kana jechuun namfakkiitu waa’ee seenaa ofii ykn
waa’ee maalummaa ofii dubbata jechuudha. Ija nama tokkoffaa hunda beekaa keessatti
seeneffamicha kan himu namfakkii muummee seenaa asoosamichaa hunda beekudha.
Iji nama sadaffaa ammoo seenessaan tokko ofii ala dhaabbatee inni, isheen, isaan jechuudhaan
waa’ee namoota biroo seenessa. Iji nama sadaffaa kunis ija nama sadaffaa hunda beekaafi ija
nama sadaffaa haala do’ii jedhamuun bakka lamatti qoodama. Hunda beekaan ilaalcha, yaada,
kaka’umsaafi fedhii namfakkiilee madaallii taasisaa seenessuu danda’a. Haala do’iin ammoo
namfakkiileen akka waliin dubbii taasisan haala mijeessaa ija nama sadaffaatiin seenessa.
Gilgaala 2. Caacculee Asoosama Dheeraa (wayitii 1)
Barannoon kun barattoonni asoosama dheeraa tokko dubbisanii caacculee asoosama akka adda
baafatan shaakalsiisuu gaafata. Kanaaf,
1. Barattoonni barannichaan dura asoosama dheeraa tokko dubbisanii akka dhufan taasisi.
2. Wayita barannichi dhiyaatu, osoo kallattiin waa’ee caacculee asoosamaatti hince’in
gaaffiilee ajaja ‘A’ jalatti karaa alkallattiin caacculee kanniin eeran hojjachiisi.
Kutaa 10 75
Fakkeenyaaf:
Deebii gilgaala 2A
1. Maqaa asoosama dheeraa barattoonni dubbisanii (deebiin adda addaa ta’uu mala)
2. Maqaa namootaafi hariiroo isaan asoosamicha keessatti qabanii (deebii adda adda
ta’a)
3. Namfakkii yookaan qooddattoota
4. Seenaa himamuu barbaade (deebii adda adda ta’a)
5. Yoomessa asoosamichaa (deebii adda adda ta’a)
Hub. Boodarra, yaadannoo qabxiilee ijoo waa’ee caacculee asoosama dheeraan walqabatan
gabaabsuun kenni.
Deebii Gilgaala 2B
1. waldiddaa 2. yoomessa 3. ija 4. Jaargocha 5. seenaa 6. namfakkii
Deebii Gilgaala 2C ilaalchisee, barattoonni caacculee asoosamaa dubbisan sanneen barreessuun

ibsa akka itti kennan taasisi. Yaaddeebii barbaachisaa ta’es kenniif.
Barannoo 3: Amaloota Asoosama Dheeraa (Wayitii 1)
☞ barruulee amaloota asoosama dheeraa qaban soquun yaadannoo qabatu;

☞ yaadannoo dhuunfaan qabatan irratti gareen nimariyatu;
☞ amaloota asoosama dheeraafi gabaabaa walbira qabuun nihimu.
Kutaa 10 76
Ga’ee barsiisaa/tuu
Yaadannoo
Amaloota Asoosama Dheeraa

Asoosamni dheeraan amaloota gosoota ogbarruu biraa irraa adda isa taasisu qaba:
 bu’aa ba’iin jireenya qooddattootaa walxaxaa ta’uu;

 yeroo inni fudhatu dheeraafi iddoon inni uwwisus bal’aa ta’uu;
 jireenya dhala namaa jalqabaa kaasee hanga dhumaatti seenessuu;
- ta’iinsota hedduu ofkeessaa qabaachuu;
- waldiddaa bifa garagaraan guutamuu;
- dhaamsi darbu bal’aa ta’uu;
 ergaa dabarsuu barbaade bira gahuuf ariifachuu dhabuu.
Gilgaala 3. Amaloota Asoosama Dheeraa
Barannoon kun barattoonni barruu adda addaa amaloota asoosama dheeraan walqabatan soquun
yaadannoo gabaabaa amaloota asoosama dheeraa ibsan akka baafatan shaakalsiisuu gaafata.
Kanaafuu,
 Barannicha osoo hineegalin yaadannoo amaloota asoosama dheeraa barreeffachuun akka

dhufan taasisi.
 Yaadannoo amaloota asoosama dheeraa dhuunfaan barreeffatanii walitti argisiisuun
gareen akka irratti mariyatan jajjabeessi.
 Boodarra, gilgaala amaloota asoosama dheeraa akka hojjatan taasisi.
 Dhumarratti, deebii isaanii mirkaneessuun barannicha goolabi.
Deebii Gilgaala 3
 Amaloota asoosama dheeraa olitti kennaman ka’umsa taasifachuun deebii barattoonni

gabatee kenname ittiin guutan mirkaneessi.
 Amaloota asoosama gabaabaa kutaa sagalitti baratanis yaadachiisuun gargaarsa keetiin
gabatichi akka guutamu taasisi.
Kutaa 10 77
Barannoo 4: Qooddataa Gooban Galeessaafi Masaanuu (Wayitii 2)

☞ barruulee waa’ee qooddataa gooban galeessaafi masaanuu ibasan soquun

yaadannoo qabatu;
☞ yaadannoo dhuunfaan qabatan irratti gareen nimariyatu;
☞ walfakkeenyaafi adda addummaa qooddataa gooban galeessaafi masaanuu

walbira qabuun nihimu.
Yaadannoo
Akaakuu Namfakkiilee
1. Namfakkii Marsaa
- jireenyi isaanii kallattii adda addaatiin kan kalaqameefi amala walxaxaa kanneen
qaban,
- bu’aa ba’ii jireenyaa walxaxaa ta’een kan sakalaman,
- kaayyoo isaanii galman ga’achuudhaaf yommuu tattaafatan gufuu hedduun kan

mudatu,
- haala salphaa ta’een enyummaa isaanii barachuun kan hindanda’amne,
- fedhii, ilaalcha, eenyummaafi maalummaa isaanii haala salphaa ta’een hubachuun kan
rakkisu,
- namfakkiiwwan marsaa asoosama keessatti yeroo muraasaaf mul’atan yoosuma kan

badan miti
- gochi isaanii yeroo dheeraaf turu. Isaan kunniinis namfakkii kootamaa/ ol’aanaa
(major characters) jedhamanii waamamu.
2. Namfakkii Diriiraa
- jireenyi namfakkii diriiraa kallattii adda addaatiin kan kalaqame miti.
Kutaa 10 78
- akkuma seenicha keessatti hirmaachuu eegaleen eenyummaafi maalummaan isaa

beekama.
- haala salphaadhaan yaadatamu, amala murtaawaa irra deddeebi’amee mul’atu qabu.
- namfakkiiwwan haala yookaan ta’insa (event) adda addaa keessa yeroo seenaanillee
hinjijjiramneedha.
- dhimmoota qeenxee tokkorratti xiyyeeffatu waan ta’eef dubbistoota hinajaa’ibsiisan
- namfakkiiwwan kootama/ ol’aanaa dabaaluuf, ibsuuf, gargaaruuf kalaqamu.

3. Qooddataa Gooban Galeessaafi Masaanuu
Qooddataan gooban galeessi akaakuu namfakkiilee marsaa keessaa isa ijoodha. Qooddataan
gooban galeessi irra caalaa ergaa seeneffama tokkoo qabatee kan adeemudha. Seeneffama tokko
keessatti jalqabaa hanga xumuraatti hindhabamu. Taateen raawwatu baay’een gooban galeessa
fuulleffata. Dubbistoonni asoosamaas waa’ee isaa baay’ee yaadda’uun dhumasaa arguuf qalbiin
rarra’a. Qooddataan masaanuun ammoo akaakuu namfakkii yeroo hunda ilaalcha, yaada, sochii,
walumaagala faallaa hojii namfakkii gooban galeessaa hojjechuudhaan beekamudha. Milkaa’ina
gooban galeessaatti gufuu baay’isuun beekkama.
Gilgaala 4. Qooddataa Gooban Galeessaafi Masaanuu
Barannoon kun barattoonni barruu adda addaa waa’ee qooddataa gooban galeessaafi masaanuun
walqabatan soquun yaadannoo gabaabaa akka baafatan shaakalsiisuu gaafata. Kanaaf,
 barannicha osoo hineegalin yaadannoo waa’ee qooddataa gooban galeessaafi masaanuu

barreeffachuun akka dhufan taasisi.
 yaadannoo waa’ee qooddataa gooban galeessaafi masaanuu dhuunfaan barreeffatanii
walitti argisiisuun gareen akka irratti mariyatan taasisi.
 itti aansuudhaan, gilgaala waa’ee qooddataa gooban galeessaafi masaanuu hojjachiisi.
 dhumarratti, deebii isaanii mirkaneessuun barannicha goolabi.
Kutaa 10 79
Deebii Gilgaala 4
A. Garaagarummaafi walfakkeenya qooddataa gooban galeessaafi masaanuu

Garaagarummaa
Qooddataa Gooban Walfakkeenya
galeessa Qooddataa Masaanuu
Qooddataa muummicha Qooddaataa faallaa qooddataa Lachuu qooddattoota
seeneffama tokkoo muummichaa
Ergaa seeneffama tokkoo Faallaa hojii gooban galeessaa Seenaan asoosamaa karaa
qabatee kan adeemu hojjechuudhaan kan beekamu isaanii himamuu
Seeneffama tokko keessatti Milkaa’ina gooban galeessaatti Galma ga’iinsa seeneffama

jalqabaa hanga xumuraatti gufuu kan baay’isuan tokko utubu
kan jiru
B. Barattoonni haala amala qooddattoota/namfakkiilee asoosama dubbisanii giddu

galeeffachuun kan deebisan waan ta’eef, deebiin isaan kallattii adda addaan kennan
nijajjabeeffama. Atis, barattoota hirmaachisuun namfakkiilee gooban galeessaafi masaanuu
adda baafachuu isaanii hordofuun deeggari.
Barannoo 5: Asoosama Bartapheetti Jijjiiruu (Wayitii 2)

☞ asoosama gabaabaa Emaltuu jedhu gara bartapheetti jijjiiru;
☞ bartaphee qophaa’e ga’ee taphachuun agarsiisu;
☞ haala asoosama bartapheetti jijjiiruun diraamaan itti hojjatamu nidinqisiifatu;
☞ fedhii asoosama bartapheetti jijjiiruufi ga’ee taphachuun agarsiisuu nihoratu.
Kutaa 10 80
Gilgaala 5. Asoosama Bartapheetti Jijjiiruu (wayitii 1)
Barannoon kun wayitii lama keessatti barsiisfama. Barannoo tokkoffaa keessatti, barattoonni
asoosama kenname irraa bartaphee akka baafatan shaakalsiisuu gaafata. Kanaaf,
 barannicha osoo hineegalin asoosamicha gareen akka walii dubbisan taasisi.

 itti aansuun, fakkeenya taphee baasuun kutaa tokkoffaa asoosamichaa dubbisuun haala
tapheen itti ba’e irratti akka mariyatan taasisi.
 boodarra, gilgaala kutaalee asoosamaa gara taphaatti jijjiiruu dhuunfaan hojjatan walitti
agarsiisuun akka irratti mariyatan qajeelchi.
 dhumarratti, deebii isaanii mirkaneessuun barannicha goolabi.
Deebii Gilgaala 5. Bartaphee Qopheessuu
Kutaa II
Haadha: “Waan siif maxinaa abbaan kees qoonqoon du’eeraa, gad ba’ii qoraan muka lama naa
cabsii kottu!”
Emaltuu: Isa aayyoon naaf maxintu gammadaa dhaqeen qoraan goodaa keessaa muka lama qofa
fuudhee dhufeen“‘kosh” godha.
Haadha: yeroo qoraan muka lama qofa ta’uu agartu ‘gad deebii, badi ijakoo duraa, aartee waan
aartu dhabdee qoraan muka lamaanuu narratti fixxee, gadi nadarbatti.
Emaltuu: ”Silaawoo haadha buddeenaatii osoo haadha koo taatee akkas narukuttii”
jedheen boo’ee, boo’ee itti dhiisa.
Haadha: Nyaata laattiif
Emaltuu: nyaata lagata/dida
Haadha: dirqiin akka nyaatu taasisti
Kutaa 10 81
Emaltuu: ofiin haasa’a, ”Yoo ani midhaan lagadhe daaraan nanyaachisu. Diduuf mirga hinqabu,
nyaachuuf sifa hinqabu. Sodaanan jiraadha. Du’a waamnaan duuti najibbe. Jireenyi
kiyyoo taate. Ani Kun agadaa, kun hoffaa” yoo naan jedhan malee dubbiin naaf hingaltu.
Jaalala haadhaa yoodhaban akkas raata’uu edaa!
Kutaa III
Haadha: Aaboof marqaa marqitee doqqoo baaduutti naqamu qopheessuuf, ‘”Gad ba’ii
mimmixa ija tokko naa kuti!”
Emaltuu: Har’as Waaqa naganu dhaqeen mimmixa ija tokkittii lolloffadhee dhufa.
Haadha: Qiraaciitti ramacii naqattee, mimmixa ani fide bubburuqsitee, hanga ani qufa’ee du’utti
ukkaamsitee na’ulti.
Emaltuu: Dafqi illee lamaaniin nacitee akka jaarsa gaayyaa bakkisuu qakkee qufa’ee kil, kil,
jedheen achiin hafa. Achii boo’ee, boo’een dhaqee rafa.
Abbaa: Oobdii keessaa daboo waliin midhaan sirbisiisa.

Haadha: Emaltuu!
Emaltuu: yuu!
Haadha: deemii malaan abbaa keetiin kottuu marqaa nyaadhu, jedhiin.
Emaltuu: Fiigee dhaqeet, aabboo! Jedhee waama
Abbaa: Yee!
Emaltuu: ‘Malaan kottuu marqaa nyaadhu,’ siin jette Aayyoon.
Daboo: natti kolfite.
Abbaa: Shan keessaa cabe. Dhundhumatti galee nahee gad-taa’ee, ol ka’a.
Emaltuu: Ani giroo koo miti.
Kutaa 10 82
Abbaa: Achii ka’ee qoorbii midhaan ittiin qoorba’uun dha’ee luqqeettuu nadabsa, yookaan
gulubii na cabsa.
Daboo: Kun hinguddattu, guddattus nama hintaatu naan jetti
Emaltuu: Boo’aan gala.
Haadha: ‘waamtee?’ naan jetti.
Emaltuu: Waameeran jedha, waanan jedhee waamen itti hima.
Haadha: Irra deebitee dallaqxee nareebdi. Ofii dhaqxee Aaboo harkaan waamtee galti. Isheenoo
gamnaa!
Kutaa IV
Abbaa Ebaluu: namni jalaa du’ee boo’icha taa’a
Abbaa: Emaltuu waliin mana boo’ichaa dhaqa. ‘Jajjabaadhu, gaddikee gadda keenyaa, haatikee
haadha keenya turtee,’ jedha namichaan.
Emaltuu: Gaaf kaan, niitiin obbo abaluu keenyaa duuti. Aaboo waliinan boo’a dhaqa.Obbo
abaluu keenyaan, ‘Jabaadhu.gaddi kee gadda keenyaa, niitiin kees niitii keenya turtee,’
jedha
Abbaa: Emaltuu dhiitee gad baasa
Kutaa 10 83
Hubachiisa: Barattoonni jechoota armaan gadii hubachuu irratti rakkachuu malu waan ta’eef,
akka baran taasisi.
Gulubii – koronyoo/qoronyoo
Qoorbii – Darbaa/‘mashii’
Giroo – dhimma/haajaa
Hoffaa – kan dinqisa hintaane
Shookkisuu – daakuu
Shaamboo – Soondoo/ waraabbii bishaanii
Willee – onkoolaa/buqqee
Gilindisaa – bilillisaa/fiigaa
Maxinaa – tolchaa/dhaabaa
Dooqqoo – qocqocaa/corqaa doqqofamaa
Qiraacii – galii/suphee cabaa
Ramacii – ramaxa/giimii/barbadaa abiddaa
B. Bartaphee Gara Diraamaatti Geeddaruu

(Gochaa wayitii lammaffaa keessatti raawwatu)
Barannoo kana keessatti, barattoonni bartaphee qophaa’e gara diraamaatti geeddaruun, ga’ee
taphataanii akka agarsiisan taasisuutu eegama. Kanaaf,
- Dursa, barattoonni gareen bartaphee qopheessan bifa diraamaatiin agarsiisuu akka
shaakalan taasisi.
- Itti aansuun, yoo xiqqaate bartapheewwan qophaa’an keessaa lama gara diraamaatti
geeddaruun dareetti akka agarsiisan taasisi, jajjabeessis!
- Dhumarratti, barattoota agarsiisan dinqisiifachuun erga barannoo itti aanu hojmanee
kennitee booda barnooticha goolabi.
Kutaa 10 84
Barannoo 6: Seenessa Gabaabaa Barreessuu (Wayitii 2)
☞ seenessa gabaabaa qopheessuu nishaakalu

☞ seenessa gabaabaa qopheessan gata bartapheetti nigeeddaru
☞ bartaphee qopheessan bifa diraamaan ga’ee taphatanii agarsiisu
Gilgaala 6. Seenessa Gabaabaa Barreessuu
Barannoon kun barattoonni seeneffama gabaabaa barreessuu, bartaphee qopheessuufi bifa

diraamaan agarsiisuu nafeeffatan jedhamee yaadama waan ta’eef, of danda’anii shaakaluu
danda’u. Kanaaf,
 Barannicha osoo hineegalin seenessa gabaabaa keeyyata 5-10 qabu barreessuun

bartaphee qopheeffatanii dareetti argamuu isaanii mirkaneeffadhu.
 Seenessa barreessaniifi bartaphee qopheessanis walitti argisiisuun gareen akka irratti
mariyatan taasisi.
 Itti aansuudhaan, gareedhuma isaanii keessatti, bartaphee qopheessan keessaa
muraasarratti ga’ee taphachuun akka shaakalan taasisi.
 Dhumarratti, barattoonni muraasni seeneffama bartapheen irraa qophaa’e bifa diraamaan
dareef akka dhiyeessan taasisuun barannicha goolabi.
Kutaa 10 85
BOQONNAA SADDEET: MIIDIYAA HAWAASAA

(Wayitii 9)
Seensa
addaa nibaratu. Jalqaba, barreeffama Miidiyaa Hawaasaa jedhu dhaggeffachuun dandeettii
dhaggeeffatanii waan hubatan ibsuu gonfatu. Kanatti aansuun, dubbisa Faayidaafi Miidhaa
Miidiyaa Hawaasaa jedhu callisaafi saffisaan dubbisanii akka hubatan taasifamu. Akkasumas
barannoowwan barreessuu, itti fayyadama jechootaafi Caasluga jalattis gilgaalonni adda addaa
dhiyaatanii jiru.
Barruu dhaggeeffachuufi dubbisuuf dhiyaatan keessatti gaaffileen gilgaalotaa adda addaa jalatti
dhiyaataniiru.Kana malees, barannoowwan barreessuu, fayyadama jechootaafi Caaslugaa jalatti
gilgaalonni adda addaa dhiyaatanii jiru. Haaluma kanaan, barsiistonni akkaataa itti barattoota
hojjachiisuu qaban tokkoo tokkoon gilgaalotaa jalatti qajeelfamni ifa ta'e waan jiruuf barsiistonni
kallattiiwwan kana hordofuun raawwachuun barbaachisaadha. Malleen barachuu barsiisuufi
tooftaan madaallii tokkoo tokkoon barannoo jalatti eeramee jira. Kanaafuu, yaadota
barreeffaman tokko tokkoon ilaaluun itti dhimma bahuun barbaachisaadha.
Bu’aalee Barachuu
- barruu siif dubbifamu dhaggeeffachuun yaada isaa cuunfuun niqopheessu;
- dhimma miidiyaa hawaasaan dhiyaate irratti yaada isaanii nikennu;
- kaayyoo barruu dubbisan addaan nibaafatu;
- barreeffama amansiisaa sababaan deggaranii nibarreessu;
- jechoota hiika walfakkiifi faallaa haala galumsaan addaan nibaasu;
- akaakuu hennaa Afaan Oromoo addaan nibaafatu.

1) Dhaggeeffachuuf (wayitii 1)
2) Dubbachuuf (wayitii 1)
3) Dubbisuuf (wayitii 2)
4) Barreessuuf (wayitii 2)
5) Fayyadmaa jechootaaf (wayitii 1)
6) Caaslugaaf (wayitii 2)
Kutaa 10 86

☞ dhaggeeffachuun dura yaada dhiyaate nideebisu;
☞ barruu dubbifamu dhaggeeffachaa gaaffilee dhiyaatan nideebisu;
☞ barruu dhaggeeffatan irraa yaada goolabaa barreessuun dareef nigabaasu.
 Dhaggeeffachuun dura yaada dhiyaate akka deebisan taasisi.

 Hiika jechoota dhaggeeffachuun duraa tilmaamsisi.
 Barruu dubbifamu dhaggeeffachaa gaaffilee dhiyaatan akka deebisan gargaari.
 Gaaffiifi deebii barattoonni kennan harkaa fuudhuu malee deebii isaan kennan kun
sirriidha; kun ammoo, dogoggora jechuun hinbarbaachisu.Garuu, hiika jechootaa
akkaataa galumsaatii yoo hubachuu baatan kallattii qabsiisi.
Deebii Gilgaala 1A
Deebiin gaaffilee kunneenii kan sadarkaa hubannoo (muuxannoo) barattootaa irratti daanga’u
ta’a. Kan sirriifi sirrii miti jedhamu hinjiru. Hubannoo barattootaa fudhachuudhaan gara
dhaggeeffachuutti cesisuutu gaarii ta’a.
Deebii Gilgaala 1B
1. miidiyaa = meeshaa walqunnamtii hawaasni itti gargaaramu
2. si’ataa = yeroo wajjin deemu
3. qaqqabamaa = hunda bira geessisuu
Gilgaala 2. Yeroo Dhaggeeffachuu (20’)

 Gaaffilee barreeffatan akka sirriitti hubachuu qaban qajeelchi
Kutaa 10 87
 Matadureen akka dhaggeeffataniif qophaa’e kan “Miidiyaa Hawaasaa” jedhu, gabateerratti

barreessi.
taasisi.
 Yeroo lammaffaa suuta dubbisiif; barattoonnis dhaggeeffachaa gaaffilee akka deebisan
qajeelchi.
 Sadaffaarratti, waan guutan mirkaneeffachuuf dhaggeeffachiisi.
 Yoo danda’ame dursa meeshaalee sagalee waraabbiitti gargaaramiitini barattootaaf
dhiyeessi.
Deebii Gilgaala 2
1. B 2. A 3.C 4. D
5. fees buukii, yuutuubii, tiwiiterii, waasaappii, intarneetii, vaaybarii, iskaayippii fa’i.
6. barannoowwan, odeeffannoo wayitaawaa, hawaasa ijaaruu, guddisuu, dammaqsuu, namoota
dhuunfaafi hawaasa yookaan biyyaafi biyya kan walitti fidu, nagaa kan labsu, aadaafi duudhaa
biyyootaa kan eeguufi kkf tajaajilu.
Miidiyaa Hawaasaa
Hawaasni jaarraawwan hedduu dura karaa muraasaan kanneen akka raadiyoo, TVfi bilbilaan
walqunnamaa akka turan seenaan nutti hima. Yeroo dhihoo asitti garuu, bu’aa teknooloojii
kanneen ta’an miidiyaalee hedduun mul’ataniiru. Hawaasnis odeeffannoo garagaraa ittiin
waljijjiiruun babal’achaa dhufeera. Haaluma kanaan, hawaasni gosoota isa fayyadu beekee itti
tajaajilamuun murteessaadha.
Miidiyaan hawaasaa hedduutu jiru. Akka daataan sadarkaa addunyaatti bara 2021 bahe ibsutti,
uummata biliyoona 7.7 keessaa namoonni biliyoona 4.6 ta’an intarneetii nifayyadamu.
Miidiyaalee hawaasaa ammoo, namoota biliyoonni 4.4tu fayyadama. Bilbila mobaayiliis
namoota biliyoona 5.1tu fayyadamaa akka jiran ibsa. Kun immoo, miidiyaan hawaasaa hedduun
jaarraa 21ffaa keessa babal’achaa akka jiran agarsiisa. Isaanis: feesbuukii, yuutuubii, tiwiiterii,
waasaappii, intarneetii, vaaybarii, iskaayippiifi kkf dha. Isaan kunneenis, bu’aa saayinsiifi
teeknooloojiiti. Miidiyaaleen kunneen barannoowwan, nagaa, odeeffannoo wayitaawaa, hawaasa
Kutaa 10 88
ijaaruu, guddisuu, dammaqsuu, namoota dhuunfaafi hawaasa yookaan biyyaafi biyya kan walitti
fidu, nagaa kan labsu, aadaafi duudhaa biyyootaa kan eeguufi kkf tajaajilu. Kana waan ta’eef,
hawaasni miidiyaalee odeeffannoo sirriifi haqa ta’e isaaf dabarsan adda baasee beekuun
gargaaramuu qaba.
Walumaagalatti, akkuma maqaasaa irraa hubatamu miidiyaan hawaasaa, hawaasaaf kan oolu
yookaan tajaajila kennudha. Kunis, kan mul’atu odeeffannoo sirriifi dhugaa ta’e hawaasaaf
dabarsuudhaan ta’uu mala. Babal’inni miidiyaalee hawaasaa kun, addunyaa duraan walirraa
fagoo turte walitti dhiyeessuun, waljijjiirraa odeeffannoo si’ataafi qaqqabamaa gochuun
gumaacha guddaa buuseera. Kanaafuu, hawaasni miidiyaatti fayyadamee miidiyaa kan guddisu
malee miidiyaan hawaasatti fayyadamuun hawaasa kan burjaajessu ta’uu hinqabu.
Gilgaala 3. Dhaggeeffachuun Booda
 Yeroo dhaggeeffachuu waan hojjatan akka sirreeffatan gochuu.

 Barattoonni waan dhaggeeffatan cuunfaan akka barreessan taasisi.
Madaallii
 Dhaggeeffachuun dura yaada dhiyaate deebisuufi hiika jechootaa tilmaamuu danda’uu

isaanii adda baasi.
 Barruu dubbifamu dhaggeeffachaa gaaffilee dhiyaatan deebisuu isaanii mirkaneessi.
 Barruu dhaggeeffatan irraa yaada goolabaa barreessuun dareef dhiyeessuu danda’uu
isaanii mirkaneessi.
☞ miidiyaa hawaasaatti fayyadamuu ilaalchisee gareen mari’achuu dareef

nidhiyeessu;
☞ ergaa dubbisa dhaggeeffatanii irratti mari’achuun ni’ibsu.
Kutaa 10 89
☞ Barattoota garee mijaawaa ta’etti qoqqooduun mariif isaan qopheessi.
☞ Miidiyaa hawaasaatti fayyadamuu ilaalchisee gareen mari’achuun dareef akka dhiyeessan

taasisi.
☞ Ergaa dubbisa dhaggeeffatanii irratti mari’achuun akka ibsan taasisi.
Madaallii
 Miidiyaa hawaasaatti fayyadamuu ilaalchisee gareen mari’achuun dareef dhiyeessuu

danda’uu isaanii mirkaneessi.
 Ergaa dubbisa dhaggeeffatanii irratti mari’achuunhubannoo argatan afaaniin ibsuu
danda’uu isaanii adda baasi.
Faayidaafi Miidhaa Miidiyaa Hawaasaa

 Dubbisuun dura gaaffilee dhiyaate deebisuufi hiika jechootaa nitilmaamu;

 Barruu “Faayidaafi Miidhaa Miidiyaa Hawaasaa” jedhu dubbisaagaaffilee
dhiyaatan nideebisu;
 Gaaffilee hubannoof kennamee nihojjatu;
 Gaaffilee dubisaan ala dhiyaates irratti mari’achuun afaaniin dareef nigabaasu.
Malleen Barachuu -Barsiisuu

Gilgaala 5. Dubbisuu Dura
 Barattoonni dubbisa dhiyaate osoo hindubbisiin dura gaaffilee dhiyaatan akka deebisan
taasisi.
 Hiika jechootaa akka tilmaamaan taasisi. Garuu, hiika jechoonni dhiyaatan akka
galumsaatti qabaatan ibsuufii hindagatin.
Kutaa 10 90
 Hanga danda’ametti barattoonni hundi carraa yaada isaanii ibsachuu akka argatan taasisi.
 Deebii barattootaa harkaa fuudhi. Timaammii hiika jechoota malee, sadarkaa dubbisuun
duraa irratti deebii barattootaa irratti yaada kennuun barbaachisaa miti.
Qajeelfama Hojii Gilgaala 5Afi B
 Barattoonni muuxannoofi beekumsa duraan qaban akka ibsan taasisi.
 Gaaffilee gilgaala 6 jala jiran dabtara isaaniirratti akka barreeffatan qajeelchi.

 Gaaffilee barreeffatan akka sirriitti hubatan taasisi.
qajeelfama ifa ta’e kenni.
Deebii Gilgaala 6
1. A
2. B
3. Keeyyata 2ffaa fi 3ffaa
4. Keeyyata 4ffaa fi 5ffaa
5. Miidiyaan hawaasaa oduu sobaafi jibbiinsaa facaasuun jireenya hawaasaa garmalee
hunkura. Walitti bu’iinsi amantii, sabaa, hawaasaafi nama dhuunfaa gidduutti akka
uumamu taasisa. Lubbuun namootaa akka darbu, qabeenyi akka manca’u, namoonni
qabeenyaafi qe’ee isaanii irraa akka buqqa’aniif sababa ta’uun mul’ataa jiraachuu.
6. E
7. Odeeffannoo sobaa karaa miidiyaa hawaasaatiin darbaa tureen jeeqamte.
8. Odeeffannoo sobaatiin hawaasa burjaajessuu, haasawa jibbiinsaa facaasuu, jibbiinsa
uumuu…
9. Faayidaa miidiyaa hawaasaa ibsuudha.
Kutaa 10 91
 Gochaalee yeroo dubbisuu waliin walqabate wanti hafellee yoo jiraate wayitii kanaatti
fayyadamuu hindagatin.
 Gaaffilee gilgaala 7ffaa jalatti dhiyaatan odeeffannoo dubbisaafi dubbisuu alaan akka
deebisan taasisi.
 Hojimanee hojjechuu isaanii hordofi; yoo barbaaachises dabtara isaanii soroorsi.
Deebii Gilgaala 7A
1. Soba 2. Dhugaa 3.Dhugaa 4.Dhugaa 5.Dhugaa
Deebii Gilgaala 7B
1. D 2. D 3.B
Qajeelfama Hojii Gilgaala 7C
Barattoonni gaaffilee dhiyaataniif gareen mari’achuun dareefgabaasu waan ta’eef hordoffiifi

deeggarsi barbaachisaa ta’e kennamuufii qaba.
Madaallii

 Barreeffamicha dubbisaa gaaffilee dhiyaatan deebisuu danda’uu isaanii mirkaneessi.
 Gaaffilee gilgaala 7ffaa jalatti dhiyaatan odeeffannoo dubbisaafi dubbisuu haalaan
deebisuu isaanii mirkaneessi.
 Hojimanee hojjechuu isaanii hordofuuu; yoo barbaaachises dabtara isaanii soroorsi.
 gumee waa’ee jimaa qopheeffame dubbisuun niqayyabatu;

 barruu amansiisaa waa’ee jimaa barreeffame dubbisuun niqayyabatu;
 “Faayidaafi miidhaa miidiyaa hawaasasa” irratti barruu amansiisaa nibarreessu.
Kutaa 10 92
Gilgaala 8
 Gumee waa’ee jimaa qopheeffame dubbisuun akka qayyabatan taasisi.
 Barruu amansiisaa waa’ee jimaa barreeffame dubbisuun akka qayyabatan taasisi.
 “Faayidaafi miidhaa miidiyaa hawaasasa” irratti barruu amansiisaa akka barreessan taasisi.
 Baratttoonni yaada isaanii sababaan deeggaranii barreessuu akka danda’an qajeelchi.
Madaallii
 Gumee waa’ee jimaa qopheeffame dubbisuun qayyabachuu isaanii mirkaneeffadhu.

 Barruu amansiisaa waa’ee jimaa barreeffame dubbisuun qayyabachuu isaanii adda baasi.
 “Faayidaafi miidhaa miidiyaa hawaasasa” irratti barruu amansiisaa barreessuu danda’uu
isaanii mirkaneessi.
 Barruun barattoonni barreessan kunneen sababa gahaa ta’een deeggaramuu isaa
mirkaneessi.

 jechoota dubbisa keessaa bahaniif hiika walfakkii nikennu;

 jechoota dubbisa keessaa bahaniif hiika faallaa nikennu.
Yaadannoo
Jechoota Hiika Faallaa

Jechoota hiika faallaa qaban jechuun, jechoota yaadrimee walfakkaatu karaa faallaa ta’een
ibsanidha. Hiikni jechoota akkasii kunneen hiika masaanuu jedhamaniis waamamuu nidanda’u.
Tooftaan kun, barattoonni kallattii garagaraatiin jechoota akka hubataniifi xiinxalaniif bu’uura
guddaa ta’a. Akkasumas, hiika jechootaa himootaan ibsuurra gabaabinaan masaanuudhaan
Kutaa 10 93
yookaan faallaadhaan ibsuun akka danda’amu hubachiisa. Kana malees, jechoota lama altokkotti
akka baratan gargaara.
Fakkeenyaaf,
a. dheedhii = bilchaataa
b. fagoo = dhiyoo
c. dukkana = ifa
Gilgaala 9
 Yoo barbaachisaa ta’ee argame barattoonni gara dubbisichaatti deebi’uuun jechoota

heeraman akka dubbisan taasisi.
 Jechoota dubbisa keessaa bahaniif hiika walfakkaataa akka kennan gargaari.
 Jechoota dubbisa keessaa bahaniif hiika faallaa akka kennan taasisi.
Deebii Gilgaala 9A 1.C 2.F 3.A 4.D 5.H 6.B 7.E 8. G
Deebii Gilgaala 9B 1.D 2.A 3.G 4.B 5.C 6.E
Deebii Gilgaala 9C 1. uwwise 2. xuraawaa 3. qaqqajeelaa
4. hayyamuu 5. baqaqsuu 6. fayyaduu
Madaallii
 Jechoota dubbisa keessaa bahaniif hiika walfakkii kennuu isaanii mirkaneessuu;

 Jechoota dubbisa keessaa bahaniif hiika faallaa akka kennan taasisuu;
 hennaa darbeennaa, ammeennaafi duranaa ta’an adda nibaasu;
 himoota hennaa darbeennaa, ammeennaafi duranaa ta’an adda baasuun

nibarreessu.
Kutaa 10 94
Yaadannoo: Hennaa
Maalummaafi Akaakuuwwan Hennaa
Hennaa jechuun, yeroo gochi tokko itti raawwatame kan mul’isudha. Kunis, gocha yeroo darbe
raawwate, gocha ammaa yookaan gocha raawwatamuuf deemu ta’uusaa ibsa. Hennaan
akaakuuwwan bu’uuraa sadii qab: Hennaa darbe, hennaa ammaafi hennaa dhufu/duranaa.
1. Hennaa Ammaa
Hennaa ammaa jechuun, wanti dubbatamu yookaan ibsamu waan yeroo ammaa ta’uusaa
himudha. Kana jechuun, wanti nuti ibsinu yeroo itti dubbachaa jirru waliin kan walirra oolu yoo
ta’e, hennaa ammaa jedhama. Hennaan kun akaakuuwwan sadii qaba.
1.1. Hennaa Ammaa Salphaa

Hennaan kun, gocha irra deddeebiin raawwatu, dhugaa waliigalaafi gocha yeroo ammaa
agarsiisudha. Akkasumas, waan jaallannu yookaan jibbinu ittiin ibsachuuf gargaara.
Fkn: 1. Inni Finfinnee jiraata.

2. Boonaan kubbaa miillaa taphachuu fedha.
3. Isaan galgala galgala diraamaa daawwatu.
1.2. Hennaa Amsiqaa
Hennaan kun, gocha yeroo ammaa keessatti walitti fufeenyaan raawwatamu ibsa. Hennaa kana
keessatti gochi ibsamu battala dubbatamaa jirru keessatti kan raawwirra jirudha. Akkasumas,
yeroo muraasaaf kan itti fufiinsa qabuufi osoo hennaa dhufu bira hingeenye kan goolabamudha.
Fkn. 1. Kumaan barumsa herregaa qayyabataa jira.
2. Ishiin huccuu miiccaa jirti.
1.3. Raawwima Ammeennaa
Hennaan kun immoo, gochaalee yeroo darbe raawwataman ta’ee kan yeroo dubbatamu sana
waliin walqabatu ibsuuf gargaara.
Fkn. 1. Inni iyyannoo isaa galfatee jira.

2. Biliiseen boqonnaa da’umsaa fixxee jirti.
Kutaa 10 95
2. Hennaa Darbaa
Hennaa darbaan gocha ykn ta’umsa yeroo darbe raawwate kan agarsiisudha. Hennaa kana kan
fayyadamnu, yeroo gochi ykn ta’umsi raawwatame yeroo itti ibsamaa jiru dursee raawwatudha.
2.1. Hennaa Darbaa Salphaa

Gocha yeroo darbee keessa eegalee yerooma darbe keessa xumurame agarsiisa. Hennaan kun
yeroo baay’ee gochima irratti dhamjechoota hennaa darbe agarsiisan kan akka {-e}fi {-Ø}
fufama.
Fkn: 1. Caaltuufi Hiikaan sila laaqana isaanii nyaatan.
2. Ishiin galgala fiilmii eelaa ilaalte.
2.2. Hennaa Tarsiqaa
Hennaan kun, gocha yeroo darbee keessa itti fufiinsaan raawwatame kan ibsudha. Gochichi
yeroo darbe keessa itti fufiinsaan raawwatamuu isaa kan agarsiisu dhamjechi {-aa} gochima
muummichaarratti maxxanuunidha. Gochimni gargaartuun (tur-) jettu immoo, gochichi yeroo
darbaa ta’uu agarsiisa.
Fkn. 1. Roobni roobaa ture.
2. Ganameen kubbaa taphataa turte.
2.3. Raawwima Darbeennaa
Hennaa kana keessatti gochoota lama kanneen yeroo darbe kessatti walduraa duubaan
rawwataman mul’isa. Gochoota lamaan keessaa xiyyeeffannoon hennaa kanaa gocha gocha
biroo dursee raawwate ibsuurratti xiyyeeffata.
Fkn. 1. Utuu hinrafiin dura hojii manaa hojjennee turre.
2. Yemmuun ani achi ga’u, isheen deemtee turte.
3. Hennaa Duranaa
Hennaan kun gocha ykn ta’iinsa gara fuula duraatti raawwatu akkasumas, raawwachuun isaa
nama shakkisiisu kan mul’isudha. Kunis, hennaa muranaafi murnaalaan ibsama.
Kutaa 10 96
3.1. Hennaa Muranaa

Muranaan, gocha gara fuulduraatti raawwatamuun isaa hin’oolle, garuu yeroon itti raawwatamu
yoom akka ta’e kan hinbeekamiin ibsa.
Fkn. 1. Ani nan deema.
2. Caalaan haadha manaa nifuudha.
3.2. Hennaa Murannaala

Murannaalli, gocha gara fuulduraatti raawwatamuu malu ta’ee, raawwatamuu yookaan
raawwatamuu dhabuus nidanda’a.
Fkn. 1. Faaxeen torban kana nidhufti ta’a.
2. Bookaan kibxata gabaa deema ta’a.
3. Guyyoon qarshii nuuf kenna ta’a.
 Hennaa darbeennaa, ammeennaafi duranaa ta’an akka adda baafatan taasisi.
 Himoota hennaa darbeennaa, ammeennaafi duranaa ta’an akkabarreessan taasisi.
 Yaadannoo hennaa barattootaaf kenni.
1. Hennaa ammaa salphaa 9. Hennaa muranaa

2. Hennaa amsiqaa 10. Hennaa ammaa salphaa
3. Hennaa darbaa salphaa 11. Raawwima darbennaa
4. Hennaa tarsiqaa 12. Hennaa amsiqaa
5. Raawwima darbennaa 13. Hennaa murannaala
6. Hennaa muranaa 14. Raawwima ammennaa
7. Hennaa murannaala 15. Hennaa darbaa salphaa
8. Hennaa tarsiqaa
Madaallii
 Hennaa darbeennaa, ammeennaafi duranaa ta’an adda baafachuu isaanii mirkaneeffadhu.
 Himoota hennaa darbeennaa, ammeennaafi duranaa ta’an barreessuu isaanii adda

baafadhu.
 Yaaddeebii barbaachisaa ta’e kenni.
Kutaa 10 97
BOQONNAA SAGAL: HOJII UUMMACHUU

(Wayitii 8)
Seensa
addaa nibaratu. Jalqaba, barreeffama Hojii uummachuu jedhu dhaggeeffachuun dandeettii
dhaggeeffatanii waan hubatan ibsuu gonfatu. Itti aansuun, barannoo dubbachuu jalatti kan
barattoonni mata duree tokkorratti falmii gaggeessuun waan irratti waliigalan dareef akka
gabaasan taasisutu dhiyaatee jira. Akkasumas, dubbisa jalatti seenaa nama tokkoo callisaafi
saffisaan dubbisuun hubatanii gilgaalota akka hojjatan taasisan dhiyaatanii jiru.
Kana malees, barannoowwan barreessuu, fayyadama jechootaafi Caaslugaa jalatti gilgaalonni

adda addaa dhiyaatanii jiru. Kanaafuu, tokkoo tokkoon gilgaalaa xiyyeeffannaa itti kennuun
hojjachiisuun barbaachisaadha. Malleen barachuu barsiisuufi tooftaan madaallii tokkoo tokkoon
barannoo jalatti eeramee jira. Eeruuf kan kenname ka’umsa godhachuun kan ofii itti dabaluun
hojjachiisuun murteessaadha.
Bu’aalee Barachuu
Xumura barannoowwan boqonnaa kanaatti, barattoonni:
- waan dhaggeeffatan irratti hundaa’anii gaaffilee gaafataman nideebisu;
- ilaalcha isaanii sababaan deeggaruun ni’ibsu;
- barruu dhiyaate dubbisuun jamaa barreeffameef adda nibaafatu;
- hiika jechoota haaraa haala galumsaan nitilmaamu;
- gochimoota raawwimaafi taasimaa (active and passive verbs) hima keessatti
nifayyadamu.
3. Dubbisuuf (wayitii 2)
5. Faayidaa jechootaatiif (wayitii 1)
Kutaa 10 98

☞ dhaggeeffachuun dura yaada dhiyaate nitilmaamu.
☞ dhaggeeffachuun dura hiika jechootaa nitilmaamu.
☞ yaada waan dhaggeeffatanii fayyadamuudhaan gaaffilee deebisu.
Malleen Barachuufi Barsiisuu
 Shaakala dhaggeeffachuun duraa kitaaba barataa keessatti dhiyaate barattoonni

dhuunfaan akka deebisan gochuun muuxannoo isaanii gara matadurichaatti akka fidatan
taasisi.
 Gaaffileef deebii barattoonni kennan harkaa fuudhuu malee, deebii isaan kennan kun
sirriidha; kun ammoo, dogoggora jechuun hinbarbaachisu.Garuu, hiika jechoota
tilmaamanii akkaataa galumsaatiin akkaa hubatan taasisi.
Deebii Gilgaala 1B
1. sooressa 3. maxxantummaa
2. hiree 4. geggeessa

 Mataduree dubbisuuf deemtu gabateerratti barreessi.
taasisi.
 Yeroo lammaffaa suuta dubbisiif; barattoonnis dhaggeeffachaa bakka duwwaa akka
guutan qajeelchi.
 Sadaffaarratti, waan guutan mirkaneeffachuuf akka dhaggeeffatan dubbisiif.
Kutaa 10 99
Hojii Uummachuu
Namni hojii garagaraa hojjachuudhaan jireenya isaa gaggeessa. Hojii kanas qacaramanii yookaan
mindeeffamanii hojjachuufi hojii mataa ofii uummachuu jennee karaa lamaan ilaaluu dandeenya.
Qacaramanii hojjachuu jechuun nama/dhaabbata dhuunfaan yookaan mootummaan
mindeffamanii jireenya ofii gaggeessuu jechuudha. Galiin mindeffamanii argatan muraasa waan
taateef, jireenya harkaa gara afaaniirra kan dabartu miti. Kanaafuu, qacaramanii hojjachuurra
hojii ofii uummachuun filatamaadha. Sababni isaas, namni hojii uummatee hojjatu karoora
dhuunfaa ofii baafachuun carraa argame hundatti fayyadamuun waan danda’amuuf. Hojii
uummachuuf ammoo, wanti guddaan ofitti amanuufi ejjannoo qabaachuudha.
Hojii uummachuun adeemsa namni tokko itti maallaqa argachuuf hojjatudha. Hojii uummachuun
karoora dhuunfaa ofii qopheeffachuurraa eegala. Ofitti amanamummaan hojjachuun dureessa
nama godha. Namni hojii dhuunfaa isaa uumachuun hojjatu galii argachuu bira darbee diinagdee
biyyaa guddisuu keessatti gaheen qabu guddaadha. Kana malees, namni hirkattummaa keessaa
bahee ofdanda’e ofiin of hoggana.
Deebii Gilgaala 2
1. soba 2. B 3. D
Gilgaala 3. Dhaggeeffachuun Boodaa

mirkaneeffachuudha. Kanaafis, gilgaalli tokko dhiyaateera. Kanaafuu, barattoonni gaaffilee jiran
akka gareen irratti mariyatan taasisuun duubdeebii (yaaddeebii) kenniif.
Barannoo 2: Dubbachuu (wayitii 2)
☞ waa’ee qacaramanii hojjachuufi hojii dhuunfaa ofii uummachuu jedhurratti falmii

nigaggeessu;
☞ waan wal falman irratti dareef gabaasa ni’ibsu.
Kutaa 10 100
Gilgaala 4. Falmii Gaggeessuu
 barattoota gareen ijaaruun mataduree akka fudhatan taasisi.

 mata duree qophaa’anirratti akka dubbachuuf qophaa’an taasisi.
 yeroo dubbatan akka seera eeguu qaban itti himi
☞ yaada ofii qofa akka dhiyeessan taasisi..
Madaallii
 Ofitti amanamummaa guutuun afaaniin falmii gaggeessuu danda’uu isaanii

mirkaneeffadhu.
Barannoo 3: Dubbisuu
Ahimad Hasan Sukkaaree
 waan dubbisuuf deeman nitilmaamu;

 dubbisa callisaafi gahumsaan dubbisuun yaada ijoo keeyyattootaa ibsu;
 gaaffilee hubannoof kenname nihojjatu;
 odeefannoo murtaa’aafi dimshaashaa dubbisa keessaa nibaasu.

 Barattoonni dubbisa dhiyaate osoo hindubbisin dura gaaffilee dhiyaatan akka deebisan
taasisi.
 Hiika jechootaa akka tilmaamaan taasisi.
 Hanga danda’ametti barattoonni hundi carraa yaada isaanii ibsachuu akka argatan
gargaari.
Kutaa 10 101
 Deebii barattootaa harkaa fuudhi. Hiika jechoonni galumsa keessatti qabaatan

kennuudhaan ala, sadarkaa dubbisuun duraa irratti deebii barattootaa irratti yaada
kennuun barbaachisaa miti.
Deebii Gilgaala 5B
1. bakka konkolaataan itti suphamu

2. suuta suuta
3. meeshaa hojii humnaa salphisu

 Gaaffilee barreeffatan akka sirriitti hubatan qajeelchi.
qajeelfama ifaa ta’e kenni.
Deebii Gilgaala 6
1. 1950 2.B 3. C 4. B 5. B 6. D
 Gaaffilee gilgaala 7 jalatti dhiyaatan odeeffannoo dubbisa keessaa argatan irratti

hundaa’uun yaada mataa isaanii akka dhiyeessan taasisi.
 Barattoonni gaaffilee dhiyaataniif deebiiwwan kennan hiriyaa isaaanii waliin akka
 Yommuu isaan waliin mariyatan gidduu deddeemuun hordoffiifi deeggarsa barbaachisu
kenni.
Madaallii

 Barreeffamicha dubbisaa gaaffilee dhiyaatan deebisuu danda’uu isaanii mirkaneeffadhu.
 Barattoonni dubbisaan booda gaaffilee dhiyaateef deebii kennuu danda’uu isaanii adda
baasi.
Kutaa 10 102

 fakkiifi yaada dubbisaa walitti nifiroomsu;

 yaada dubbisichaa bu’uureffachuun, fakkii ilaalaa waan hubatan barreessuun ni’ibsu.
Gilgaala 8. Cuunfaa Dubbisaa Barreessuu
• Barattoonni yaada barreeffamaafi fakkiilee kitaaba isaaniirra jiran akka wal bira qabanii
ilaalan qajeelchi.
• Waan hubatan barreessuun akka ibsan taasisi.
• Waan barreessan hiriyyaa isaanii waliin akka walitti agarsiisan taasisi.
Madaallii
 Barattoonni fakkii ilaaluun waan hubatan barreessuun ibsuu danda’uu isaanii

mirkaneeffadhu.


 hiika jecha tokkoo himoota addaa addaa keessatti kennuu nidanda’u.
 Jechoota dubbisa keessaa bahaniif hiika galumsaa akka kennan taasisi.

 Barattoonni hiika jecha tokkoo himoota addaa addaa keessatti akka kennan gargaari.
 Barattoonni adeemsa kana raawwachuu isaanii hordofiifi deeggarsa kenni.
 Hojii isaan hojjatan ilaaluun duubdeebii kenni.
Kutaa 10 103
Deebii Gilgaala 9
1. C 2. B 3.C 4.D 5.B 6.A 7.C 8.C 9. D 10. B
Madaallii
mirkaneessuu.
 Hiika jechi tokko himoota addaa addaa keessatti qabu adda baafachuu isaanii
mirkaneeffachuu.
 Gochimoota raawwimaafi taasima addaan baasu;
 Gochimoota raawwimaafi taasimaan hima ni’ijaaru

Yaadannoo
Gochimoota Raawwimaafi Taasimaa
Gochimni raawwimaafi taasimaa hariiroo matimni gochima waliin qaburratti hundaa’uun gargar
tahu.Yoo gochimni tokko taatee matimarratti raawwatame ibse, taasima taha. Yeroo baay’ee
gochimni waan akkanaa ibsu dhamjecha ‘-am-’ of keessaa qaba. Fakkeenyaaf, ‘Manni bitame.’
(bit-am-e). Yoo gochimni taatee matimni raawwate ibse ammoo, raawwima taha. Gochimni
akkanaakan taasimaa dhamjecha ‘-am-’ jettu of keessaa hinqabu. Fakkeenyaaf, ‘Caalaan mana
bite.’
Gilgaala 10
 Gochimoota taasimaafi raawwimaa akka addaan baasan taasisi.

 Gaaffilee gilgaala 10 jala jiran hojii dareefi hojimanee kenni.
 Waan isaan hojjatan ilaaluun deeubdeebii kenni.
Kutaa 10 104
Deebii gilgaala 10A

1. taasima 6. raawwima
2. raawwima 7. taasima
3. taasima 8. raawwima
4. raawwima 9. taasima
5. taasima 10. taasima
Deebii gilgaala 10B
1. Hojimaneen hojjatame.
2. Maashinoonni kalaqamani.
3. Waraqaan ragaa kenname.
4. Manni ijaarame.
5. Dhiifamni gaafatame.
Deebii gilgaala 10C

1. Ani/ Inni kitaaba kenne.
2. Nuti kitaaba kennine.
3. Ati/Ishiin kitaaba kennite.
4. Isin kitaaba kennitan.
5. Isaan kitaaba kennan.
Hubachiisa: Haaluma kanaan, himoonni hafan hundi tokko tokkoon hojjetamuu qabu.
Deebii gilgaala 10D

 Barattoonni himoota gochimoota raawwimaafi taasimaa of keessaa qaban barreessanii
dareef akka dhiyeessan jajjabeeffamuu qabu.
Kutaa 10 105
Silabasii Barnoota Afaan Oromoo

Kutaa 10
Kutaa 10
106
Seensa
Biiroon Barnootaa Oromiyaa barnoota qulqullinaafi walgitiinsa qabu lammii hunda biraan gahuuf hojjetaa ture; hojjetaas jira. Hojii isaa
kanaanis dhaloota ga’umsa jaarraa 21ffaa’n barbaadu gonfate horachuun biyyattii gara fuulduraatti tarkaanfachiisuu kaayyoo gooroo taasifatee
jira . Kaayyoo kana galmaan gahuuf, BBOn Ministeera Baarnootaa Itoophiyaa waliin tahuun qorannoo garagaraa gaggeessuun qaawwa sirni
barnootaa Sadarkaa Lammaffaa amma hojiirra jiru qabu guutuu kan dandeessisu Sirna Barnootaa Haaraa qopheessee jira. Haaluma kanaan, Sirni
Barnootaa Afaan Oromoo (afaan tokkoffaa) kutaa 9-10 kun Yaa’iinsa Qabiyyee, Ga’umsa Barachuu Isa Xiqqaafi Silabasii Ministeerri
Barnootaa Hammattoo Sirna Barnootaa, Barnoota Waliigalaa Itoophiyaa bu’uura godhachuun qopheesserraa gara haala qabatamaa naannoo
Oromiyaatti akka madaqu taasifamee jira.
Kaayyoo ijoon sirna barnootaa Afaan Oromoo kutaa 9-10 kun barattoonni dandeettii, beekumsaafi ga’umsa afaan tokkoffaarratti gulantaa
kanatti barbaachisu akka gonfatan gochuun ijoolleen jiruufi jireenya isaanii keessatti, akkasumas akaakuu barnootaa biroon akka milkaa’an
tumsa guddaa qaba. Silabasichi beekumsa xabboo (indigenous knowledge) hawaasa keessa jiru, ogummaawwan bu’uuraa (dhaggeeffachuu,
dubbachuu, dubbisuu, barreessuu, fayyadama jechootaa, seerluga, afoola…), dhimmoota hunda-galeessa ta’an (cross-cutting and national
pressing issues), ga’umsa eegamu ilaalcha keessa galchuun bocame. Kun immoo, lammii akka naannoo, biyyaafi idil-addunyaatti dorgomaa
taheefi ga’umsa guutuu qabu horachuuf gargaara.
Qabiyyeewwan sirna barnootaa kana keessa jiran barattoonni haalaan hubachuu akka danda’an salphaarraa gara cimaa/walxaxaatti, kan
beekamurraa gara isa hinbeekamneetti, akkasumas dimshaasharraa gara murtaa’aatti (callaatti) qindaa’uun kan qophaa’edha. Gilgaalonniifi
gochoonni qophaa’an barattoota kan giddu-galeeffataniifi barattoonni akka shaakalaniifi sadarkaa isaaniitti dandeettiiwwan bu’uuraa
barbaadaman akka gonfatan carraa guddaa kenna. Walumaagalatti, sirni barnootaa kun bu’aa barachuu, ga’umsa barachuu isa xiqqaa,
qabiyyeewwan, tarsiimoowwan barachuufi barsiisuu, deeggarsaafi hordoffiifi mala madaallii, akkasumas yeroo tokkoon tokkoon qabiyyeef
kenname of keessatti hammachuudhaan saxaxame.
Kutaa 10
107
Galmaafi Kaayyoo Sirna Barnootaa Afaan Oromoo Kutaa 9-10
Barattoonni barnoota Afaan Oromoo kan Sadarkaa Lammaffaa hanga kutaa kudhaniitti jiru akkuma xumuraniin galmawwaniifi kaayyoowwan
armaan gadii nigonfatu jedhameet eegama.
Galma
Galmi barnoota Afaan Oromoo (afaan tokkoffaa) barachuufi barsiisuu:

• Ogummaawwan dub-barree bu’uuraa (basic literacy skills) fi dagaagina sammuu, currisaafi hawaasummaa barattootaa gabbisu
gonfachiisuu;
• Barattoonni beekumsa xiinqooqaafi dandeettiiwwan afaanii ga’umsa walqunnamtii dagaagsuuf fayyadan horachuun yaadaafi
miira ofii haala adda addaa keessatti ibsachuu;
• Barattoonni hubannoo beekumsa xabboo(beekumtaa)fi duudhaaf iddoo olaanaa kennuun jiruufi jireenya hawaasummaa garagara
keessatti fayyadamuu…
Kaayyoo
Kaayyoowwan gooroon Afaan Oromoo (afaan tokkoffaa) kutaa 9-10 barachuufi barsiisuu kanneen armaan gadiiti:
• Dandeettiiwwan dub-barree (literacy skills )kan barnoota gara fuulduraa ittiin baratan gabbifachuu danda’aniif qopheessuu;
• Dandeettiiwwan afaanii ijoo kannneen ga’umsa qunnamtii horachuu isaan dandeessisu gonfachuun yaadaafi miira isaanii
sirriitti ibsachuu ;
• Dandeettiiwwan afaanii warra xixiqqaa ta’an (sub-skills) kanneen dagaagina ga’umsa qunnamtiif isaan gargaaru hubachuu;
• Amaloota xiinqooqa afaanii qorannoo saayinsaawaan argaman hubachuu;
• Faayidaa afaan barnoota, hawaasummaafi dinagdee keessatti qabu hubachuu;
• Qabiyyeewwan adda addaa barnoota afaanii keessatti dhiyaatan irraa afaan xabboo(beekumtaa) nicimsatu.
Kutaa 10
108
Semisteera I
Kutaa 10
109
Boqonnaa Tokko: Afaaniifi Hawaasa (Wayitii 8)

Bu’aalee barachuu: Xumura boqonnaa kanaatti barattoonni:
 odeeffannoo dhageeffatan addaan nibaafatu;
 marii gaggeessuun afaaniin nigabaasu;
 yaada ijoo keeyyattootaa adda nibaasu;
 dubbiiwwan qolaa fayyadamaniibarreeffama nibarreessu;
 keeyyata ga’umsa qabu nibarreessu;
 jechoota tishoo fayyadamuun hima ijaaru.
Ga’umsa Haala dhiyaannaa Mala Barachuu-barsiisuu M Yer Hordoffiifi Madaallii Yaada
Qabiyyee
DB oo deeggarsa
Gahee Barsiisaa Gahee Barataa
Ergaawwan Dhaggeeffachuun duraa -Gaaffilee Barattoonni Barattoonni - Barattoonni Barruu

haasaa garagaraa Mata duree irratti dhaggeeffachuun duraa gaaffilee gaaffilee gaaffilee walitti
dhaggeeffachuun hundaa’anii qabiyyeen deebisiisuu dhaggeeffachuun dhaggeeffachuun dhaggeeffachuun dhufeeny
odeeffannoo barruu dhaggeeffannaa maal - mata duree irratti duraa deebisuu, - duraa deebisuu, duraa deebisuu, a afaaniifi
dhagahan akka ta’e akka tilmaaman hundaa’anii qabiyyeen mata duree irratti mata duree irratti mata duree irratti hawaasaa
barruu dhaggeeffannaa
addaan baasuun taasisuu, gaaffiiwwan maal akka ta’e
hundaa’anii Wa hundaa’anii hundaa’anii ibsu kan
irratti jechootaaf hiika galuumsaa tilmaamsisuu, nama qabiyyeen barruu yitii qabiyyeen barruu qabiyyeen barruu kitaaba
mariyachuu akka irratti mari’atan taasisu lama lama ta’uun dhaggeeffannaa 1 dhaggeeffannaa dhaggeeffannaa barataa
danda’uu qopheessuu maal akka ta’e maal akka ta’e maal akka ta’e irraan
Dhaggeeffachuu
Dhaggeeffachuu
jechootaaf hiika
Yeroo dhaggeeffachuun : galuumsaa irratti akka tilmaamuu, nama tilmaamuu, nama tilmaamuu, nama addaa
Qajeelfama ifa ta’e maal mari’atan qajeelchuu lama lama ta’uun lama lama ta’uun lama lama ta’uun qopheessi
akka hojjetan irratti kennuu Barattoonni qajeelfama jechootaaf hiika jechootaaf hiika jechootaaf hiika
(akka ijoolleen barruu irratti kenname hordofuun galuumsaa irratti galuumsaa irratti galuumsaa irratti
xiyyeeffatan qajeelchuu dhaggeeffachaa gilgaala mari’achuu mari’achuu mari’achuu
kenname akka hojjatan
Gaaffilee deebiiwwan taasisuu
Gilgaala isaanii hordofuu, danda’uu isaanii
gabaabaa, (bakka duwwaa Gareen mariyatanii kenname deeggarsa mirkaneessuun
guutuu qopheessuu) waan yeroo hojjachaa kennuu duubdeebii(yaadde
Dhaggeeffannaan booda: dhaggeeffannaa hojjatan dhaggeeffachuu ebii) kennuu,
gareen akka mari’atan, akka sirreeffatan gochuu Gareen tahuun
gilgaala waan dhaggeeffatan sirreeffatu
akka barreessan taasisu
qopheessuu
Kutaa 10
110
Gilgaala hariiroo afaaniifi Gilgaala hariiroo Barattoonni 1 - Barattoonni - Barattoonni

Ga’umsa mata hawaasaa keessatti waa’ee afaaniifi hawaasaa hariiroo afaaniifi hariiroo afaaniifi hariiroo afaaniifi
duree kenname akaakuu afoolaarratti akka keessatti waa’ee hawaasaa hawaasaa hawaasaa keessatti
irratti marii mari’atan shaakalsiisu akaakuu afoolaarratti keessatti waa’ee keessatti waa’ee waa’ee akaakuu
geggeessuun qopheessuu akka mari’ataniifi akaakuu akaakuu afoolaarratti akka
Dubbachuu
Dubbachuu
afaaniin dareef akka afoolaarratti afoolaarratti akka mari’achuu, waan
gabaasuu dhiheessan qajeelchuu mari’achuu, mari’achuu, mari’atan afaaniin
horachu waan mari’atan waan mari’atan dareef dhiheessuu
afaaniin dareef afaaniin dareef danda’uu isaanii
dhiheessuu dhiheessuu mirkaneessuun
isaanii hordofuu, duubdeebii
deeggarsa (yaaddeebii)
kennuu kennuu
-Dubbisuun duraa: gilgaala Barattoonni Barattoonni 2 Barattoonni Barattoonni
waan barreeffamicha irraa barreeffamicha irraa barreeffamicha dubbisicha irraa barreeffamicha
maal akka eegan akka maal akka eegan akka irraa waan eegan waan eegan irraa waan eegan
mari’atan, jechootaaf hiika mari’atan qajeelchuu, mari’achuu, mari’achuu, mari’achuu,
galuumsaa akka kennan Jechootaaf hiika jechootaaf hiika jechootaaf hiika jechootaaf hiika
taasisu qopheessuu galuumsaa akka galuumsaa galuumsaa galuumsaa
-Yeroo dubbisuu: kennan, gaaffilee kennuu, gaaffilee kennuu, gaaffilee kennuu, gaaffilee
Gilgaalota barattoonni gilgaalotaa akka gilgaalotaa gilgaalotaa gilgaalotaa
Barreeffamoot barreeffamicha irratti hojjatan, yaada barruu hojjachuu, -yaada hojjachuu, yaada hojjachuu, yaada
a adda adda xiyyeeffachuun gaaffilee dubbisanii akka yaada barruu dubbisanii barruu dubbisanii barruu dubbisanii
dhedheeroo barreeffamicha keessaa waliigalaa waliin yaada waliigalaa yaada waliigalaa yaada waliigalaa
Dubbisuu
ta’an
Dubbisuu
bahan akka hojjatan taasisu madaalan taasisuu hiriyoota waliin hiriyoota waliin hiriyoota waliin
dubbisuun qopheessuu (Fkn, himoota madaaluu madaaluu isaanii madaaluu
jamaa/dubbist gargaartuu tokkoon tokkoon hordofuu, danda’uu isaanii
oota isaanii keeyyataa keessaa akka deeggarsa mirkaneessuu,
adda baasan, wal qabsiistota, kennuu duubdeebii(yaadde
baafachuu sirnoota tuqaaleefi kkf.) ebii) kennuu
-Dubbisuun booda:
barattoonni
gilgaalota/shaakaloota
dhuunfaan yaada waliigalaa
barruu akka baasaniifi
walbira qabanii akka
madaalan taasisu
qopheessuu
Kutaa 10
111
Dandeettii Gilgaalota hiika dubbiiwwan Barattoonni hiika Barattoonni hiika 2 Barattoonni hiika Barattoonni hiika Gosoota
dubbiiwwan qolaa kennamanii akka dubbiiwwan qolaa dubbiiwwan dubbiiwwan dubbiiwwan qolaa dubbiiww
qolaa garagaraa barreessan taasisu kennamanii akka qolaa kennamanii qolaa kennamanii kennamanii an qolaa
barreeffama qopheessuu, Dubbiiwwan barreessan taasisuu, barreessuu, barreessuu, barreessuu, garagaraa
keessatti qolaa garagaraa dubbiiwwan qolaa dubbiiwwan dubbiiwwan dubbiiwwan qolaa haa
Barreessuu
gargaaramuu fayyadamanii keeyyata akka garagaraa qolaa garagaraa qolaa garagaraa garagaraa dhihaatan
horachuu barreessan taasisu fayyadamanii fayyadamanii fayyadamanii fayyadamanii
qopheessuu keeyyata akka keeyyata keeyyata keeyyata
barreessan qajeelchuu barreessuu barreessuu isaanii barreessuu
hordofuu, danda’uu isaanii
deeggarsa mirkaneessuu,
kennuu duub-
deebii(yaaddeebii)
kennuu
Ga’umsa Gilgaala jechoota adda Barattoonni jechoota Hiika jechoota 1 Barattoonni Barattoonni hiika
Fayyadama jechootaa
jechoota hiika addaa dubbisa keessaa dhiyaataniif hiika galuumsa irratti Hiika jechoota jechoota
galuumsaa baasuun hiika galuumsaa galuumsaa akka hundaa’uun galuumsa irraa galuumsarratti
kennuu akka kennan taasisu kennan jajjabeessuu kennuu kennuu akka hundaa’uun
horachuu qopheessuu danda’aniif kennuu danda’uu
hordofuufi isaanii
deeggarsa mirkaneessuun
kennuu duub-deebii
(yaaddeebii)
kennuu
Ga’umsa Gilgaalota akkaataa jechoota Barattoonni akka Barattoonni 1 Barattoonni Barattoonni
jechoota tishoo tishoo akka uuman taasisu jechoota tishoo jechoota tishoo jechoota tishoo jechoota tishoo
barreeffama qopheessuu, Gilgaala uuman, barreeffama uumuu, uumuufi uumuu,
keessatti barreeffama keessatti akka keessatti itti barreeffama barreeffama barreeffama
Seerluga
Caas-luga
gargaaramuu fayyadaman taasisu fayyadaman taasisu keessatti keessatti keessatti

danda’uu qopheessuu fayyadamuu fayyadamuu fayyadamuu
isaanii hordofuu, danda’uu isaanii
deeggarsa mirkaneessuu,
kennuu duub-
deebii(yaaddeebii)
kennuu
Kutaa 10
112
Boqonnaa Lama: Dubartootaafi Misooma (Wayitii 8)

 odeeffannoo dhageeffatan addaan nibaafatu;

 yaada murtaawaa adda baafachuuf saffisaan nidubbisu;
 dhimma dubartootaafi misoomaa irratti afgaaffii nigeggeessu;
 afgaaffii gaggeessan afaaniin nigabaasu;
 yaada goolaba barruu keeyyata tokkoon nicuunfu;
 himoota salphaa, dachaa, xaxamaa fi dachaa xaxamaa ijaaruun dhimma itti bahu;
Ga’umsa Haala dhiyaannaa Mala Barachuu-barsiisuu MDB Yeroo Hordoffiifi Madaallii Yaada
Gahee Barsiisaa/tuu deeggarsa
Gahee
Qabiyyee
Barataa/tuu
Ga’umsa yaada Gilgaala dhimma -Barattoonni waa’ee Waa’ee Barattoonni waa’ee - Barattoonni waa’ee
dubbataa dubartootaafi dubartootaafi misoomaa dubartootaafi dubartootaafi dubartootaafi
dhaggeeffatanii misoomaa irratti irratti miidiyaalee misoomaa irratti misoomaa irratti misoomaa irratti
madaaluu miidiyaalee garagaraa (TV, miidiyaalee miidiyaaleerraa
miidiyaalee
danda’uu garagaraatiin (TV, Raadiyoo, Yuutuubiifi garagaraatiin (TV, yaada dubbattootaa
Dhaggeeffachuu
horachuu Raadiyoo, Yuutuubiifi kkf) irraa yaada Raadiyoo, Wayitii dhaggeeffatanii garagaraatiin (TV,
kkf) caqasuun yaada dubbattootaa Yuutuubiifi kkf) 1 akka madaaluu Raadiyoo, Yuutuubiifi
dubbattootaa dhaggeeffatanii akka caqasuun yaada danda’an hordofuu, kkf) yaada
dhaggeeffatanii akka madaalan qajeelchuu; dubbattootaa deeggarsa kennuu dubbattootaa
madaalan taasisu dareef akka dhiyeessan dhaggeeffatanii dhaggeeffatanii akka
qopheessuu taasisuu madaaluu;
madaaluu danda’uu
dareef dhiyeessuu
isaanii mirkaneessuun
duubdeebii(yaaddeebii)
kennuu
Kutaa 10
113
Ga’umsa Gilgaala akka Barattoonni dhimma Barattoonni 1 Barattoonni Barattoonni

dhimma barattoonni ‘Hirmaannaa dhimma ‘Hirmaannaa ‘Hirmaannaa
dubartootaafi “Barabaachisummaa dubartootaa misooma ‘Hirmaannaa dubartootaa dubartootaa misooma
misoomaa hirmaannaa keessatti’ jedhu irratti dubartootaa keessatti’ jedhu irratti
misooma keessatti’
Dubbachuu
irratti afgaaffii dubartootaa misooma afgaaffii geggeessuun misooma keessatti’ afgaaffii geggeessuun
geggeessuun keessatti” jedhu irratti akka gabaasan jedhu irratti jedhu irratti gabaasuu danda’uu
afaaniin afgaaffii geggeessuun qajeelchuu afgaaffii afgaaffii isaanii mirkaneessuun
gabaasuu akka gabaasuu geggeessuun geggeessuun duubdeebii
dandeessisu danda’an taasisu gabaasuu gabaasuu isaanii (yaaddeebii) kennuu
horachuu qopheessu hordofuu,
deeggaruu
Kutaa 10
114
-Ga’umsa -Dubbisuun duraa: Barattoonni muuxannoo Barattoonni 2 Barattoonni Barattoonni

dubbisa gilgaalota muuxannoo dhimmoota muuxannoo muuxannoo muuxannoo
tokko dhimmoota dubartootaafi misoomaa dhimmoota dhimmoota dhimmoota
keessaa dubartootaafi irratti qaban akka walitti dubartootaafi dubartootaafi dubartootaafi
yaada misoomaa irratti himaniifi dareef misoomaa irratti misoomaa irratti misoomaa irratti qaban
murtaawaa qaban akka walitti dhiheessan qajeelchuu, qaban walitti qaban walitti walitti himuun dareef
adda himaniifi dareef jechoota kennaman himuun dareef himuun dareef dhiheessuu, jechoota
baafachuuf dhiheessan qajeelchu, hiika galuumsa isaanii dhiheessuu, dhiheessuu, kennamaniif hiika
saffisaan jechoota kennaman akka tilmaaman jechoota jechoota galuumsa isaanii
dubbisuu hiika galuumsa isaanii taasisuu, kennamaniif hiika kennamaniif hiika tilmaamuu, dubbisa
danda’uu akka tilmaaman Dubbisa dhihaate galuumsa isaanii galuumsa isaanii dhihaate callisaafi
horachuu taasisu qopheessuu xiyyeeffannoon tilmaamuu, tilmaamuu, dubbisa saffisaan dubbisuu,
-Yeroo dubbisuu: callisaafi saffisaan Dubbisa dhihaate dhihaate callisaafi yemmuu dubbisan
Dubbisuu
Gilgaalota barattoonni dubbisuun gilgaalota xiyyeeffannoon saffisaan dubbisaa, shaakaloota dhihaatan

dubbisa dhihaate dhihaatan akka hojjatan callisaafi saffisaan gaa ffilee dhihaatan deebisuu, Gilgaalota
xiyyeeffannoon taasisuu, dubbisuu, yemmuu deebisuufi gaaffilee hubannoo
callisaafi saffisaan gilgaalota gaaffilee dubbisan gaaffilee gilgaalota gaaffilee hojjachuu danda’uu
akka dubbisaa hubannoo ilaallatan dhihaatan deebisuu, hubannoon isaanii
hojjatan (deebii hojjachiisuu Gilgaalota gaaffilee hojjachuu isaanii mirkaneeffachuun
gabaabaa, bakka hubannoo hordofuun duubdeebii(yaaddeebii)
duwwaa guutii, hojjachuu deeggarsa kennuu kennuu
maqaalee adda ta’an
akka adda baasan)
akka deebisan taasisu
qopheessuu
-Dubbisuun booda:
Gilgaalota gaaffilee
hubannoo qaban
hammatan qopheessuu
Kutaa 10
115
Goolaba Gilgaala Barattoonni cuunfaa/yaada 2 Barattoonni Barattoonni

barruu cuunfaa/yaada cuunfaa/yaada waliigalaa barruu cuunfaa/yaada cuunfaa/yaada
keeyyata waliigalaa barruu waliigalaa barruu dubbisanii keeyyata waliigalaa barruu waliigalaa barruu
tokkoon dubbisanii keeyyata dubbisanii keeyyata tokkoon dubbisanii keeyyata dubbisanii keeyyata
barreessuu tokkoon barreessuu tokkoon akka barreessuu, seenaa tokkoon barreessuu, tokkoon barreessuu,
danda’uu akka danda’an, seenaa barreessan, seenaa dubartoota Oromoo seenaa dubartoota seenaa dubartoota
dubartoota Oromoo dubartoota Oromoo fakkeenya Oromoo fakkeenya Oromoo fakkeenya
bebbeekkamoo ta’an irratti akka barreessan fudhatanii fudhatanii fudhatanii barreessuu,
Barreessuu
keessaa tokko irratti taasisuufi barreeffama barreessuu, barreessuu, mammaaksota
akka barreessan isaanii keessatti, barreeffama isaanii mammaaksota gaarummaa
taasisu qopheessuu, mammaaksota keessatti dubartoota leellisan dubartootaa leellisan
Gilgaala gaarummaa dubartootaa mammaaksota fayyadamuun akka akka barreessuu
mammaaksota leellisan akka dubartoota leellisan barreessan danda’uu isaanii
gaarummaa barreessan gochuu fayyadamuunn hordoffiifi mirkaneessuu, duub-
dubartootaa leellisan barreessuu deeggarsa taasisii deebii (yaaddeebii)
akka barreessan kennuu
taasisu qopheessuu,
fkn kennuu (Haatiifi
bishaan badduu
hinqabdu)
Ga’umsa Gilgaala jechootaaf Barattoonni jechoota Baratoonni 1 Barattoonni hiika Barattoonni Hiika
Fayyadama
jechootaaf hiika faallaa akka dhiyaataniif hiika jechoota faallaa kennuu faallaa kennuu
Jechootaa
hiika faallaa kennan taasisu faallaa akka kennan dhiyaataniif hiika isaanii hordofuufi danda’uu isaanii
kennuu qopheessuu jajjabeessuu faallaa irraa isaanii deeggarsa kennuu mirkaneessuun, duub-
horachuu kennuu deebii (yaaddeebii)
kennuu
Ga’umsa Gilgaalota himoota Barattoonni himoota Barattoonni 1 Barattoonni Barattoonni himoota
himootaa salphaa, dachaafi salphaa, dachaafi himoota salphaa, himoota salphaa, salphaa, dachaafi
faayidaa xaxamaa akka xaxamaa akka dachaafi xaxamaa dachaafi xaxamaa xaxamaa
Caas-rluga
garagaraatiif barreessan taasisu barreessan fakkeenya fayyadamu/ijaaruun fayyadamu/ijaaruun fayyadamu/ijaaruun itti

fayyadamuu qopheessuu (Gilgaala kennuun qajeelchuu itti fayyadamuu itti fayyadamuu fayyadamuu danda’uu
horachuu 3’tu qophaaha) isaanii hordofuu, isaanii mirkaneessuu,
deeggarsa kennuu duub-
deebii(yaaddeebii)
kennuu
Kutaa 10
116
Boqonnaa sadi: Aadaa Warroommii (Wayitii 10)

 haasawa nama biroo dhaggeeffachuun duubdeebii nikennu;

 dhimma tokko irratti falmii nigaggeessu;
 barruu dhiyaate dubbisuun yaada isaa nihimu;
 tarsiimoowwan garagaraa fayyadamuun barruu dheeraa nibarreessu;
 jechoota teknikaafibarannoowwana akkaataa galumasaatiin nihiiku;
 himoota himamsaa, gaaffii, ajajaafiraajeffannoo nifayyadamu.
Ga’umsa Haala dhiyaannaa Mala Barachuu-barsiisuu MD Yero Hordoffiifi Madaallii Yaada
B o deeggarsa
Gahee Barsiisaa Gahee
Qabiyyee
Barataa
Ga’umsa Gilgaala waa’ee sirnoota fuudhaafi -Waa’ee sirnoota Waa’ee Barattoonni - Barattoonni
haasaa nama heerumaa maatii isaanii gaafatuun fuudhaafi heerumaa sirnoota waa’ee sirnoota waa’ee sirnoota
biroo hiriyoota dareetiif akka dhiheessan maatii isaanii fuudhaafi fuudhaafi fuudhaafi Mata
dhaggeeffach qajeelchu qopheessuu gaafatuun hiriyoota heerumaa heerumaa dureen
heerumaa maatii
uun Gilgaala barsiisaan waa’ee sirna dareetiif maatii isaanii maatii isaanii falmii
duubdeebii fuudhaafi heerumaa ilaalchisee dhiheessisiisuu gaafachuun, Wayi gaafatuun isaanii gaafatuun miidhaafi
Dhaggeeffachuu
ijaarsaa barreeffame daree keessatti Haala sirni hiriyoota tii 1 hiriyoota hiriyoota dareetiif faaydaa
kennuu barattootatti akka himu taasisu fuudhaafi heerumaa dareetiif dareetiif akka dhiheessuu butiin
danda’uu qopheessuu itti qophaa’u dhiheessuu dhiheessaniifi danda’uu isaanii qabu,
barattootatti himuun -Kan waan mirkaneessuu, Fuudhaafi
dhaggeeffatanii dhaggeeffatanir dhaggeeffatan heeruma
duubdeebii(yaadde
akka yaada itti ratti yaada dareef akka umrii
kennan qajeelchuu kennuu dhiheessan ebii) kennuu maleefi
hordofuu, kkf
deeggarsa
kennuu
Kutaa 10
117
Falmii kutaa Gilgaala falmii kutaa keessaa irratti falmii kutaa keessaa falmii kutaa 1 - Barattoonni - Barattoonni
keessaa irratti akka hirmaatan qajeelchu, yaada irratti ofitti keessaa irratti falmii kutaa falmii kutaa
hirmaachuun, isaanii ofitti amanamtummaafi amanamtummaafi ofitti keessaa irratti keessaa irratti
yaada isaanii gahuumsaan akka ibsatan ajaju gahuumsaan akka amanamtumma ofitti
ofitti
ofitti qopheessuu hirmaatanii yaada afi gahuumsaan amanamtummaafi
amanamtumma
Dubbachuu
amanamtumm isaanii ibsatan hirmaachuun gahuumsaan
aafi qajeelchuu yaada isaanii afi gahuumsaan hirmaachuun
ga’umsaan ibsatuu hirmaachuun yaada isaanii
ibsachuu yaada isaanii ibsachuu danda’uu
horachuu ibsachuu isaanii isaanii
mirkaneessuun
hordofuu,
duubdeebii
kennuu kennuu
Kutaa 10
118
-Dubbisuun duraa: Gilgaalota Barattoonni Barattoonni 3 Barattoonni Barattoonni

muuxannoo dhimmoota fuudhaafi muuxannoo muuxannoo muuxannoo muuxannoo
heeruma Oromoo irratti qaban akka dhimmoota dhimmoota dhimmoota dhimmoota
walitti himaniifi dareef dhiheessan fuudhaafi heeruma fuudhaafi fuudhaafi fuudhaafi heeruma
Qabiyyee taasisu qopheessuu Oromoo irratti heeruma heeruma Oromoo irratti
barruu Gilgaala jechoota hiika galuumsa qaban akka walitti Oromoo irratti Oromoo irratti qaban walitti
dubbisanii isaaniiraan akka tilmaaman taasisu himaniifi dareef qaban walitti qaban walitti himuun dareef
dinqisiifach qopheessuu dhiheessan himuun dareef himuun dareef dhiheessuu,
uu -Yeroo dubbisuu: Gilgaala qajeelchuu, jechoota dhiheessuu, dhiheessuu, jechoota
barattoonni dubbisa dhihaate kennaman hiika jechoota jechoota kennamaniif hiika
callisaan dubbisuun hojjatan (deebii galuumsa isaanii kennamaniif kennamaniif galuumsa isaanii
gabaabaa, bakka duwwaa guutii, akka tilmaaman hiika galuumsa hiika galuumsa tilmaamuu,
maqaalee adda ta’an akka adda taasisuu, isaanii isaanii dubbisa dhihaate
baasan) taasisu qopheessuu dubbisa dhihaate tilmaamuu, tilmaamuu, callisaan
-Dubbisuun booda: Gilgaalota callisaan akka dubbisa dubbisa dubbisuu,
gaaffilee hubannoo qaban hammate dubbisan, yemmuu dhihaate dhihaate yemmuu dubbisan
qopheessuu dubbisan gaaffilee callisaan callisaan gaaffilee
dhihaatan akka dubbisuu, dubbisuu, dhihaatan
deebisan taasisuufi yemmuu yemmuu deebisuu,
gilgaalota gaaffilee dubbisan dubbisan Gilgaalota
hubannoo gaafatan shaakaloota gaaffilee gaaffilee
hojjachiisuu dhihaatan dhihaatan hubannoo
deebisuu, deebisuu, hojjachuu
Gilgaalota Gilgaalota danda’uu isaanii
gaaffilee gaaffilee mirkaneessuuf
hubannoo hubannoo gaaffilee muraasa
hojjachuu hojjachuu irra deebiin
isaanii gaafachuun
Dubbisuu
hordofuu, duubdeebii(yaadde
deeggarsa ebii) kennuu
kennuu
Kutaa 10
119
Dandeettii Gilgaalota caasaa barreeffamaa Caasaa Seensa, 2 Barattoonni Barattoonni caasaa Barruun
barruu seensa, barsiisu, fakkeenya kennu, barruu barreeffamaa qaamaafi caasaa barreeffamaa adda caasaa
qaamaafi caasaa barreeffamaa guutuu qabu barsiisuu, fakkeenya goolaba barreeffamaa baafachuun barruu barreeffa
goolaba qabu dhuunfaadhaan akka barreessan kennuu, barruu barreeffama barachuu, caasaa maa
barreessuu qajeelchu qopheessuu (Gilgaalota caasaa barreeffamaa tokkoo fakkeenya adda barreeffamaa guutuu
Barreessuu
horachuu sadii qaba) guutuu qabu dhuunfaadhaan baafatuu, guutuu qabu qabu kan
dhuunfaadhaan barreessuu barruu caasaa dhuunfaadhaan dhimmoot
akka barreessan barreeffamaa barreessuu a
taasisuu guutuu qabu danda’uu isaanii fuudhaafi
dhuunfaadhaan mirkaneessuun heerumaa
akka barreessan duub- irratti
ii hordofuu, deebii(yaaddeebii) xiyyeeffate
deeggarsa kennuu haa ta’u
kennuu
Jechoota sirboota (mararoo, Barattoonni Hiika jechoota 2 Barattoonni Barattoonni Hiika
Ga’umsa tirrii/geelloo/shaggooyyee, kkf) jechoota galuumsa irraa hiika jechoota jechoota galuumsa
Fayyadama jechootaa
jechootaaf kennaman keessaa hiika galuumsaa dhiyaataniif hiika kennuu galuumsa irraa irraa kennuu
hiika akka kennan taasisu qopheessuu galuumsaa akka kennuu danda’uu isaanii
galuumsaa kennan jajjabeessuu hordofuufi mirkaneessuuf
kennuu deeggarsa fakkeenya
kennuu dabalataa kennuun
hojjachiisuun
duub-
deebii(yaaddeebii)
kennuu
Dandeettii Gilgaalota himoota himamsaa, Barattoonni Barattoonni 1 Barattoonni Barattoonni
himoota gaaffiifi ajajaa akka fayyadaman himoota himamsaa, himoota himoota himoota
himamsaa, taasisu qopheessuu (Gilgaala 3’tu gaaffiifi ajajaa akka himamsaa, himamsaa, himamsaa,
fayyadaman taasisu gaaffiifi ajajaa gaaffiifi ajajaa gaaffiifi ajajaa
gaaffiifi ajajaa qophaaha)
Seerluga
addaan fayyadamu/ijaa fayyadamu/ijaaruu

addaan baafachuun itti ruun itti n itti fayyadamuu
baafachuun fayyadamu fayyadamuu danda’uu isaanii
fayyadamuu isaanii mirkaneessuu,
danda’uu hordofuu, duub-deebii
kennuu kennuu
Kutaa 10
120
Boqonnaa afur: Adda Addummaafi Tokkummaa (Wayitii 6)

 walaloo sirbaa dhaggeeffachuun nixiinxalu;

 hiikadubbisni tokko haala qabatamaa keessatti qabu (inferential meaning) addaan nibaasu.
 cigoo nibarreessu;
 jechootaaf hiika walfakkaataafi faallaa nikennu;
 gareewwan jechootaa adda baasuun nifayyadamu.
Ga’umsa Haala dhiyaannaa Mala Barachuu-barsiisuu MDB Yeroo Hordoffiifi Madaallii Yaada
Gahee Barsiisaa deeggarsa
Gahee Barataa
Qabiyyee
Ga’umsa haasaa Gilgaalota -Barattoonni haasaa Haasaa namootaa Barattoonni haasaa - Barattoonni
namootaa barattoonni haasaa namootaa dhaggeeffachuun Wayitii namootaa dubbattoota adda addaa
dhaggeeffachuun namootaa dhaggeeffachuun qabxiilee haasawa 1 dhaggeeffachuun dhaggeeffachuun
qabxiilee dhaggeeffachuun qabxiilee haasawa isaanii xiinxaluu, qabxiilee haasawa
Dhaggeeffachuufi
qabxiilee haasawa
haasawa isaanii qabxiilee haasawa isaanii akka walbira qabuu, hiika isaanii xiinxaluu,
dubbachuu
xiinxaluu, isaanii akka xiinxalan, walbira tilmaamaa kennuu walbira qabuu, hiika isaanii xiinxaluu,
walbira qabuun, xiinxalan, walbira qaban, hiika tilmaamaa akka walbira qabuu, hiika
hiika tilmaamuu qaban, hiika tilmaamaa kennuu kennuu danda’an tilmaamaa kennuu
danda’uu tilmaamaa kennuu danda’an hordofuufi danda’uu isaanii
danda’an taasisu qajeelchuu deeggarsa kennuu mirkaneessuu,
qopheessuu
duubdeebii
(yaaddeebii) kennuu
Kutaa 10
121
Ga’umsa -Dubbisuun duraa: Barattoonni waa’ee Barattoonni 2 Barattoonni Barattoonni

hiika dubbisni gilgaalota waa’ee gahee Oromoon muuxannoo isaanii muuxannoo qaban muuxannoo qaban
tokko haala gahee Oromoon Itoophiyaa ijaaruu mata dureerratti walitti himuun walitti himuun dareef
qabatamaa Itoophiyaa ijaaruu keessatti qabu akka qaban walitti dareef dhiheessuu, dhiheessuu, jechoota
keessatti qabu keessatti qabu akka walitti himaniifi himuun dareef jechoota kennamaniif hiika
kennuu walitti himaniifi dareef dhiheessan dhiheessuu, jechoota kennamaniif hiika galuumsa isaanii
danda’uu dareef dhiheessan qajeelchuu, jechoota kennamaniif hiika galuumsa isaanii tilmaamuu, dubbisa
horachuu taasisu qopheessuu kennaman hiika galuumsa isaanii akka tilmaamaniifi dhihaate callisaafi
Gilgaala jechoota walfakkaataa/faallaa tilmaamuu, dubbisa dhihaate gadifageenyaan
kennaman hiika isaanii akka dubbisa dhihaate callisaafi odeeffannoo
walfakkaataa/faallaa tilmaaman taasisuu, callisaafi gadifageenyaan waliigalaaf dubbisaa
isaanii akka dubbisa dhihaate gadifageenyaan odeeffannoo gaaffilee dhihaatan
tilmaaman taasisu xiyyeeffannoon odeeffannoo waliigalaaf deebisuufi , gaaffilee
qopheessuu callisaafi waliigalaaf dubbisaa gaaffilee hubannoo hojjachuu
-Yeroo dubbisuu: gadifageenyaan dubbisuu, yommuu dhihaatan akka danda’uu isaanii
Gilgaalota odeeffannoo dubbisan gaffilee deebisaniifi, mirkaneessuun
Dubbisuu
barattoonni dubbisa waliigalaaf akka dhihaatan deebisuu, gaaffilee hubannoo duubdeebii

dhihaate dubbisan, yemmuu Gilgaalota gaaffilee akka hojjatan (yaaddeebii) kennuu
xiyyeeffannoon dubbisan gaaffilee hubannoo hojjachuu hordofuu, deeggarsa
callisaafi dhihaatan akka kennuu
gadifageenyaan deebisan taasisuu,
odeeffannoo Gilgaalota gaaffilee
waliigalaaf akka hubannoo
dubbisan, yemmuu hojjachiisuu
dubbisan
shaakaloota deebii
gabaabaa waliin
akka deebisan
taasisu qopheessuu
-Dubbisuun
booda: Gilgaalota
gaaffilee hubannoo
qaban hammate
qopheessuu
Kutaa 10
122
Dandeettii mata Gilgaala mata Barattoonni mata mata dureewwan 1 Barattoonni mata Barattoonni mata
duree kenname dureewwan adda dureewwan adda adda addaa keessaa dureewwan adda dureewwan adda addaa
irratti barruu addaa keessaa addaa keessaa filatanii barruu addaa keessaa keessaa filatanii barruu
ciigoo adda filatanii barruu filatanii barruu guutuu qopheessuu, filatanii barruu guutuu qopheessuu,
addaa of keessaa guutuu akka guutuu akka ciigoo adda addaa of guutuu qopheessuu, ciigoo adda addaa achi
qabu barreessuu qopheessan qopheessan, ciigoo keessaa qabu ciigoo adda addaa keessatti fayyadamaa
qajeelchu adda addaa akka barreessuufi hiika fayyadamuun barreessuufi hiika
qopheessuu barreessanii hiikan kennuu barreessuufi hiika kennuu danda’uu
(Tokkummaa, gochuu kennuu akka isaanii mirkaneessuu,
faayidaa danda’an hordofuu, duub-deebii
danummaan deeggarsa kennuu (yaaddeebii) kennuu
tokkummaa uumuu
keessatti qabu,
Barreessuu
miidhaa tokkummaa
dhabuu,
garaagarummaa
biyya ijaaruufi
biyya diiguufi kkf
keessaa
filachuunciigoo
adda addaa achi
keessatti
fayyadamaa akka
barreessan
qajeelchu
qopheessuu (ciigoo
irratti gilgaalota
adda addaa
qopheessi)
Hiika Gilgaalota Barattoonni Hiika walfakkaataafi 1 Barattoonni hiika Barattoonni Hiika
walfakkaataafi jechootaaf hiika jechoota faallaa kennuu walfakkaataa/faallaa walfakkaataa/faallaa
Fayyadama
jechootaa
hiika faallaa walfakkaataafi dhiyaataniif hiika kennuu akka kennuu danda’uu

faallaa akka kennan walfakkaataafi danda’an hordofuufi isaanii mirkaneessuun
jechootaaf
taasisu qopheessuu faallaa akka kennan deeggarsa kennuu duub-
kennuu (Gilgaala 2’tu jajjabeessuu deebii(yaaddeebii)
danda’uu qophaa’a,) kennuu
Kutaa 10
123
Garee jechootaa Gilgaalota akaakuu Barattoonni Barattoonni akaakuu 1 Barattoonni Barattoonni akaakuu
adda baasuun itti garee jechootaa akaakuu garee garee jechootaa akaakuu garee garee jechootaa adda
fayyadamuu Afaan Oromoo akka jechootaa Afaan Afaan Oromoo adda jechootaa AO adda baasuufi itti
danda’uu adda baafataniifi itti Oromoo adda baasuufi itti baasuufi itti fayyadamuu danda’uu
fayyadaman baasuun akka fayyadamuu fayyadamuu akka isaanii mirkaneessuun
qajeelchu fayyadaman danda’an hordofuu, duub-deebii
Seerluga
qopheessuu qajeelchuu deeggarsa kennuu (yaaddeebii) kennuu
(Gilgaala 5’tu
qophaaha)
(Jechoota maqaa,
maqibsii, gochimaa,
gochibsaafi
durduubee walitti
makanii
dhiyeessuu)
Kutaa 10
124
Boqonnaa shan: Qareeyyii Hawaasaa (Wayitii 6)

 waan dhaggeeffatan irratti hundaa’uudhaan yaadrimee qareeyyii (witticism) ni’ibsu;

 akaakuu qareeyyii nitarreessu;
 mammaaksota, hiibboowwaniifi arrab-laalee garagaraa addaan nibaasu;
 ergaa akaakuu qareeyyii adda adda nixiinxalu;
 Soorgoofi sookoo ciigoo adda baasu.
Ga’umsa Haala Mala Barachuu-barsiisuu MDB Hordoffiifi Madaallii Yaada
dhiyaannaa deeggarsa
Qabiyyee
Gahee Gahee Barataa
Yeroo
Barsiisaa
Yaadrimee Gilgaala akka -Barattoonni Barattoonni Barattoonni - Barattoonni

qareeyyii barattoonni meeshaalee meeshaalee meeshaalee meeshaalee
(Wittism)fi meeshaalee maxxanfamaniifi maxxanfamaniifi maxxanfamaniifi maxxanfamaniifi toora
maxxanfamaniifi toora intarneetii toora intarneetii irra toora intarneetii irra
akaakuu isaa intarneetii irra jiran
toora intarneetii irra jiran irraa jiran irraa jiran irraa
ibsuu danda’uu irraa qareeyyiifi
Qareeyyii
Wayitii 1
irra jiran irraa qareeyyiifi qareeyyiifi akaakuu qareeyyiifi akaakuu
yaadota akaakuu isaanii isaanii dubbisuun isaanii dubbisuun akaakuu isaanii
qareeyyiifi dubbisanii akka addaan baafatuu adda baafatuu dubbisuun adda
akaakuu isaanii addaan baafatan hordofuu, deeggarsa baafatuu danda’uu
dubbisanii adda qajeelchuu kennuu isaanii mirkaneessuun
baafatan
duubdeebii(yaaddeebii)
qajeelchu
qopheessuu kennuu
Kutaa 10
125
Akaakuu Gilgaalotaa Barattoonni Akaakuu Barattoonni akaakuu Barattoonni Gosoota

mammaaksaa, barattoonni akka akka akaakuu mammaaksaa, mammaaksaa, mammaaksaa,
Hibboowwaniifi Arrab-laalee)
hibboofi Gosoota mammaaksaa, hibboofi arrablaalee hibboofi arrablaalee hibboowwaniifi
Afoola (Mammaaksota,
arrab-laalee mammaaksaa, hibboofi adda baafachuu, akka adda arrablaalee adda
adda hibboowwaniifi arrablaalee adda faaydaa baafataniifi faaydaa baafatu, faaydaa
baafachuu arrablaalee adda baafatan, mammaaksaa irratti mammaaksaa irratti mammaaksaa irratti
danda’uu baafatan, faaydaa mari’achuu sirriitti mariyachuu mari’achuu danda’uu
akka danda’aniif
3
faaydaa mammaaksaa isaanii mirkaneessuun
mammaaksaa irratti gareen hordoffiifi duubdeebii(yaaddeebii)
irratti gareen mari’atan deeggarsa taasisuu kennuu
mari’atan taasisu qajeelchuu
qopheessuu
(Gilgaalota 3’tu
qophaaha)
Garaagarummaa Gilgaalota Barattoonni Garaagarummaa Barattoonni Barattoonni
akaakuu barattoonni garaagarummaa akaakuu qareeyyii garaagarummaa garaagarummaa
qareeyyii irratti garaagarummaa akaakuu irratti mari’ahcuun gosoota qareeyyii akaakuu qareeyyii
irratti mari’atuu, irratti mari’achuun
Ergaa Qareeyyii barreessuu
qareeyyii irratti ergaa isaanii

mariyachuun akaakuu
mari’atanii ergaa xiinxaluu ergaa isaanii akka ergaa isaanii xiinxaluu
ergaa isaanii qareeyyii irratti isaanii kka xiinxaluu danda’an danda’uu isaanii
xiinxaluu akka mari’atan, xiinxalan hordofuu, deeggarsa mirkaneessuun duub-
danda’uu ergaa akaakuu qajeelchuu kennuu deebii(yaaddeebii)
2
qareeyyii akka kennuu
xiinxalan, kutaaf
calaqqisiisan
taasisu (Fkn,
mammaaksa,
hibboo , baacoo)
qopheessuu
Kutaa 10
126
Semisteera II
Kutaa 10
127
Boqonnaa Jaha: Gahee Manguddootaa (Wayitii 10)

 yaada ijoo barruu dhaggeeffatanii adda nibaasu;
 dhimma biyyaa yookaan addunyaa nixiinxalu;
 barruu dubbisanii jecha mataa ofiin ni’ibsu;
 xalayaa firaafi hojii nibarreessu;
 jechoota waliin deeman addaan nibaafatu;
 gochimoota hafoofi darboo adda baasuun itti fayyadamu;
 Sheekkoo qabiyyee jaarsummaa qabu nihimu.
Ga’umsa Haala dhiyaannaa MDB Hordoffiifi Deeggarsa
Madaallii
Qabiyyee
Mala Barachuu-barsiisuu
Yaada
yeroo
Ijoo barruu Gilgaala ‘Gahee Barattoonni barruu Barattoonni barruu 2 Barattoonni barruu Barattoonni barruu ‘Gahee
dhaggeeffatan maanguddootaa’ ‘Gahee ‘Gahee maanguddootaa ‘Gahee maanguddootaa’ maanguddootaa’ jedhu
qindeessuu jedhu, kan kitaaba maanguddootaa’ ’ jedhu irratti gaaffilee jedhu irratti gaaffilee irratti gaaffilee
danda’uu barsiisaa keessa jedhu irratti dhaggeeffachuun duraa, dhaggeeffachuun duraa dhaggeeffachuun duraa,
Dhaggeeffachuu
jirurratti hundaa’uun gaaffilee yeroo dhaggeeffachuufi akka deebsuu yeroo dhaggeeffachuufi

gilgaala dhaggeeffachuun dhaggeeffachuun danda’aniifi dhaggeeffachuun boodaa
dhaggeeffachuun duraa, yeroo boodaa deebisuu gaaffilee yeroo deebisuu danda’uu isaanii
duraa, yeroo dhaggeeffachufi dhaggeeffannaafi mirkaneeffachuun
dhaggeeffachuufi dhaggeeffachuun dhaggeeffannaan boodaa duubdeebii(yaaddeebii)
dhaggeeffachuun boodaa akka akka deebisuu danda’an kennuu.
boodaa qopheessuu deebisan hordofuufi deeggaruu
qajeelchuu
Kutaa 10
128
Dandeettii Gilgaala dhimma Barattoonni Barattoonni xiinxala 1 Barattoonni xiinxala Barattoonni xiinxala
adunyaa, biyyaafi xiinxala kenname namoota beekamoon namoota beekamoon namoota beekamoon
dhimma biyyaa
Oromiyaa irratti irratti garee gareen kenname irratti garee kenname irratti garee kenname irratti garee
xiinxaluu xiinxala namootni qoqqoodamanii gareen qoqqoodamanii gareen qoqqoodamanii gareen qoqqoodamanii
beekamoon taasisan falmii akka falmii geggeessuufi falmii geggeessuufi falmii geggeessuufi
Dubbachuu
horachuu
fakkeenya kennuun geggeessaniifi dhimmoota mariif dhimmoota mariif dhimmoota mariif
xiinxala kenname dhimmoota mariif dhiyaatan irratti dhiyaatan irratti xiinxala dhiyaatan irratti xiinxala
irratti falmii dhiyaatan irratti xiinxala mataa mataa kennuu akka danda’an ragaan deggarame
geggeessuufi gareen xiinxala isaanii kennuu deeggarsa kennuu kennuudanda’uun isaanii
dhimmoota biyyaa mataa isaanii akka mirkaneeffachuun
kan biroo marii kennan duubdeebii(yaaddeebii)
barbaadan affeeru shaakalsiisuu kennuu
qopheessuu
Ga’umsa barruu Gilgaala dubbisa Barattoonni Barattoonni dubbisa 1 Barattoonni dubbisa Barattoonni dubbisa
‘Gahee dubbisa kenname kenname dubbisuun kenname dubbisuun kenname dubbisuun ergaa
dubbisuun
maanguddootaa’ dubbisuun ergaa ergaa ijoo dubbisichaa ergaa ijoo dubbisichaa ijoo dubbisichaa jechoota
jecha mataa jedhu dubbisuun ijoo dubbisichaa jechoota mataa isaaniin
jechoota mataa isaaniin mataa isaaniin ibsuu
Dubbisuu
ergaa isaa jechoota jechoota mataa ibsuu

ofiin ibsuu
mataa isaaniin akka isaaniin ibsuu akka sirriitti akka ibsaniif danda’uu isaanii
danda’uu ibsan taasisu danda’an hordofuufi bakka mirkaneeffachuun
dhiyeesssuu shaakalsiisuu barbaachisaa ta’etti duubdeebii (yaaddeebii)
horachuu
gargaarsa kennuu kennuu
Ga’umsa Gilgaala uunkaa Barattoonni Barattoonni fakkeenya 2 Barattoonni fakkeenya Barattoonni xalayaa hojii
xalayaan hojii ittiin fakkeenya kenname irratti kenname irratti waajjiraaf barreessuu
xalayaa hojii
barreeffamuufi kenname irratti hundaa’anii xalayaa hundaa’anii xalayaa danda’u isaanii
barreessuu xalayaa waajjiraaf hundaa’anii hojii waajjiraaf hojii waajjiraaf yoo mirkaneeffachuun
barreeffamu xalayaa hojii barreessuu shaakaluu barreessan daree keessa duubdeebii(yaaddeebii)
horachuu
Barreessuu
dhiyeessuun waajjiraaf naanna’uun hordofuun kennuu

barattoonni xalayaa barreessuu deeggarsa kennuu
hojii akka barreesan shakalsiisuu
taasisu qopheessuu
Kutaa 10
129
Jechoota waliin Gilgaala jechoota Barattoonni Barattoonni jechoota 2 Barattoonni jechoota Barattoonni jechoota
waliin deeman jechoota waliin waliin deeman adda waliin deeman adda waliin deeman adda
deeman
walitti akka deeman adda baafachuun walitti baafachuun walitti yoo baafachuun walitti
Fayyadama
fayyadamuu firoomsan taasisu baafachuun akka firoomsuu firoomsan hordofuun firoomsuu danda’uun
jechootaa
qopheessuu walitti firoomsan deeggarsa kennuu isaanii mirkaneeffachuun
danda’uu
shaakalsiisuu duubdeebii (yaaddeebii)
kennuu
Ga’umsa Gochimoota darboo Barattoonni Barattoonni fakkeenya 2 Barattoonni fakkeenya Barattoonni gochimoota
barattoonn hima fakkeenya kenname irratti kenname irratti darboo kennamaniin hima
gochimoota
ittiin ijaaran kenname irratti hundaa’anii gochimoota hundaa’anii gochimoota ijaaruu danada’uu isaanii
darboo fakkeenya waliin hundaa’anii darboo kennamaniin darboo kennamaniin yoo mirkaneeffachuun
dhiyeessuu gochimoota darboo hima ijaaruu hima ijaaran hordofuun duubdeebii(yaaddeebii)
fayyadamuu
kennamaniin hima deggersa kennuu kennuu
danda’uu ijaaruu
shaakalsiisuu
Seerluga
horachuu
Kutaa 10
130
Boqonnaa Torba: Asoosama Dheeraa (Wayitii 9)

 yaadrimee asoosama dheeraa ni’ibsu;
 caacculee asoosama dheeraa adda baafatu;
 amaloota asoosama dheeraa addaan baafatu;
 qooddataa gooban-galeessaafi masaanuu addaan baafatu;
 amala qooddattoonni asoosama keessatti qaban nidinqisiifatu;
 asoosama bartapheetti jijjiiruun bifa diraamaatiin nidhiyeessu;
 seenessoo gabaabaa nibarreessu.
Ga’umsa Qabiyyee Haala MDB Hordoffiifi Deeggarsa
Madaalli
Yaada
dhiyaannaa Mala Barachuu-barsiisuu
yeroo
i
Gahee Gahee Barataa
Barsiisaa
Yaadrimee Asoosama Yaadrimee Barattoonni Barattoonni yaadrimee Wa Barattoonni yaadrimee - Barattoonni yaadrimee
asoosama dheeraa asoosama dheeraa yaadrimee asoosama dheeraa akka 1 asoosama dheeraa akka asoosama dheeraa akka
dheeraa kitaaba qajeelcha asoosama addaan baafatan addaan baafatan addaan baafatan
hubachuu barsiisaarra dheeraa akka asoosamoota Afaan asoosamoota Afaan asoosamoota Afaan
danda’uu kaa’uun gilgaala addaan baafatan Oromoo keesssaa Oromoo keesssaa tokko Oromoo keesssaa tokko
isaa kitaaba Asoosamoota tokko dubbisuun dubbisuun gilgaala dubbisuun gilgaala
barataa irratti Afaan Oromoo gilgaala dhiyaate dhiyaate hojjachuu n dhiyaate hojjachuu n
qopheessuu keesssaa tokko hojjachuu n asoosama asoosama dheeraa asoosama dheeraa addaan
akka dubbisan dheeraa addaan addaan baafachuu baafachuu danda’uu
gochuun baafachuu isaanii hordofuufi bakka isaanii mirkaneeffachuun
gilgaala barbaadametti duubdeebii(yaaddeebii)
dhiyaate akka deeggarsa kennuu kennuu.
hojjatan
qajeelchuu
Kutaa 10
131
Ga’umsa Caacculee Caacculee Barattoonni Barattoonni Asoosama 1 Barattoonni Asoosama Barattoonni Asoosama
caacculee soosama asoosama dheeraa caacculee dheeraa Afaan Oromoo dheeraa Afaan Oromoo dheeraa Afaan Oromoo
asoosamaa dheeraa qajeelcha soosama dubbisuun caacculee dubbisuun caacculee dubbisuun caacculee
addaan barsiisaa keessa dheeraa akka asoosama dheeraa asoosama dheeraa asoosama dheeraa addaa
baafachuu kaa’uun gilgaala addaan baafatan addaa baafachuu addaa addaan baafachuu addaan baafachuu
qabaachuu isaa kitaaba gilgaala isaanii hordofuun danada’uu isaanii
barataa irratti dhiyaate deeggarsa kennuu mirkaneeffachuun
qopheessuu hojjechhiisuun duubdeebii(yaaddeebii)
shaakalsiisuu kennuu
Amaloota Amaloota Amaloota Barattoonni Barattoonni amaloota 1 Barattoonni amaloota Barattoonni amaloota
asoosamaa asoosama asoosama dheeraa amaloota asoosama dheeraa asoosama dheeraa asoosama dheeraa addaan
addaan dheeraa kitaaba barsiisaa soosama addaa baafachuu addaan baafachuu baafachuu danda’uu
baafachuu keessa kaa’uun dheeraa akka
isaanii hordofuu, bakka isaanii mirkaneeffachuun
danda’uu gilgaala isaa addaan baafatan
kitaaba barataa gilgaala barbaachisaa ta’etti duubdeebii(yaaddeebii)
irratti qopheessuu dhiyaate gargaarsa kennuu kennuu
hojjechhiisuun
shaakalsiisuu
Dandeettii Qooddataa Asoosama Afaan Barattoonni Barattoonni asoosama 2 Barattoonni asoosama Barattoonni asoosama
asoosama goobaan Oromoo keessaa asoosama dheeraa Afaan Oromoo dheeraa Afaan ORomoo dheeraa Afaan ORomoo
dheeraa galeessaafi tokko dubbisuun dheeraa Afaan tokko dubbisanii tokko dubbisanii tokko dubbisanii
dubbisuun masaanuu qooddataa gobaan ORomoo tokko qooddataa goobaan qooddataa goobaan qooddataa goobaan
qooddataa galeessaafi dubbisanii galeessaafi masaanuu galeessaafi masaanuu galeessaafi masaanuu
gobaan masaanuu adda qooddataa addaan nibaafatu. akka adda baafachuu addaan baafachuu
galeessaafi baasuuf kan oolu goobaan akka danda’aniif danda’uun isaanii
masaanuu gilgaala galeessaafi hordoffiifi deggersa mirkaneeffachuun
addaan dhiyeessuu masaanuu akka kennuu duubdeebii(yaaddeebii)
baafachuu adda baafatan kennuu
horachuu shaakalsiisuu
Kutaa 10
132
Dandeettii Asoosama Sumuudaaf kan Barattoonni Barattoonni sumuuda 2 Barattoonni sumuuda Barattoonni sumuuda
bartapheetti ta’u kutaa asooma sumuuda dhiyaate irratti dhiyaate irratti dhiyaate irratti
boqonnaa
jijjiiruu dheeraa keessaa dhiyaate irratti hundaa’anii boqonnaa hundaa’anii boqonnaa hundaa’anii boqonnaa
asoosamaa tokko fudhachuun hundaa’anii asoosamaa tokko asoosamaa tokko asoosamaa tokko
bartapheetti boqonnaa bartapheetti jijjiiruu bartapheetti yoo jijjiiran bartapheetti nijijjiiruu
dheeraa
jijjiiruun asoosamaa hordofuun deggersa danda’uun isaanii
tokkoo boqonnaa tokko kennu. mirkaneeffachuun
asoosama dheeraa bartapheetti duubdeebii(yaaddeebii)
bartapheetti
tokko bartapheetti akkamitti akka kennuu
jijjiiruu jijjiiruuf kan jijjjiiran
dandeessisu shaakalsiisuu
horachuu
gilgaala
qopheessuu
Ga’umsa Seenessoo Gilgaala Barattoonni Barattoonni seenaafi 2 Barattoonni seenaafi Barattoonni seenaafi
gabaabaa seenessoo seenaafi gumeee gumeee kenname gumeee kenname gumeee kenname
seenessoo
barreessuu barreessuuf oolu kenname ka’umsa godhachuun ka’umsa taasifachuun ka’umsa taasifachuun
gabaabaa seenaafi gumee ka’umsa seenssoo gabaabaa seenssoo gabaabaa seenssoo gabaabaa
qopheessuun taasifachuun keeyyata 5-10n keeyyata 5-10n keeyyata 5-10n
barressuu
dhiyeessuu seenssoo nibarreessu. barreessuu isaanii nibarreessu danada’uu
horachuu gabaabaa hordofuun deggersa isaanii mirkaneeffachuun
keeyyata 5-10n kennuu duubdeebii(yaaddeebii)
akka barreessan kennuu
shaakalsiisuu
Kutaa 10
133
Boqonnaa Saddeet: Miidiyaa Hawaasaa (Wayitii 9)

 barruu siif dubbifamu dhaggeeffachuun yaada isaa cuunfuun niqopheessu;
 dhimma miidiyaa hawaasaan dhiyaate irratti yaada isaanii nikennu;
 kaayyoo barruu dubbisan addaan nibaafatu;
 barreeffama amansiisaa sababaan deggaranii nibarreessu;
 jechoota hiika walfakkiifi faallaa haala galumsaan addaan nibaasu;
 akaakuu hennaa Afaan Oromoo addaan nibaafatu.
Ga’umsa Haala dhiyaannaa MDB Hordoffiifi Deeggarsa
Mala Barachuu-barsiisuu
Madaallii
Qabiyyee
Yaada
yeroo
Barruu Barruu ”Miidiyaa Barattoonni barruu Barattoonni barruu 1 Barattoonni barruu - Barattoonni barruu
hawaasaa” jedhu “Midiyaa “Midiyaa hawaasaa” “Midiyaa hawaasaa” “Midiyaa hawaasaa”
dhaggeeffachuun
qopheessuu, hawaasaa” jedhu barsiisaan isaaniif barsiisaan isaaniif barsiisaan isaaniif dubbisu
yaada goolabaa gilgaalotota irratti gaaffilee dubbisu dubbisu dhaggeeffachuun gilgaala
dhaggeeffachuun dhaggeeffachuun dhaggeeffachuun dhaggeeffachuun dhaggeeffachuun duraafi
qopheessuu
duraa, yeroo duraa gaafachuu, gilgaalota gilgaalota Yeroo dubbisuu hojjachuu
danda’uu dhaggeeffachuufi dubbisa qajeelcha dhaggeeffachuun dhaggeeffachuun duraafi ; dhaggeeffachuun booda
Dhaggeeffachuu
dhaggeeffachuun barsiisaa keessatti duraafi Yeroo Yeroo dubbisuu barruu dhaggeeffataniif

boodaa qopheessuu dhiyaate dubbisuu, dubbisuu hojjachuu. hojjachuu ; goolaba qopheessuu
gaaffilee Yeroo Dhaggeeffachuun dhaggeeffachuun booda danda’uu isaanii
dubbisuu booda, barruu sirriitti akka hojjataniif mirkaneeffachuun
hojjechiisuufi dhaggeeffataniif barruu dhaggeeffataniif duubdeebii(yaaddeebii)
gaaffilee dubbisaan goolaba qopheessuu goolaba yoo qopheessan kennuu.
boodaan ammoo hordofuun bakka
goolaba barruu barbaadametti deeggarsa
dubbisanii akka kennuu
qopheessan
taasisuu
Kutaa 10
134
Ga’umsa faayidaafi Gilgaala faayidaafi Barattoonni yaada Barattoonni yaada 1 Barattoonni yaada Barattoonni sababa
ka’umsa dhiyaate ka’umsaa dhiyaate ka’umsa dhiaaye amansiisaafi ragaa
miidhaa miidiyaa miidhaa miidiyaa
bu’uura bu’uura godhachuun bu’uura godhachuun qindaawaa ta’e
hawaasaa irratti hawaasaa irratti godhachuun sababa amansiisaafi sababa amansiisaafi dhiyeessuun falmii sbaba
sababa ragaa qindaawaa ragaa qindaawaa ta’e irratti hundaa’e taasisuu
yaada ka’umsaa of
Dubbachuu
falmii geggeessuu
amansiisaafi raga dhiyeessuun falmii dhiyeessuun falmii danda’uu isaanii
horachuu keessatti qabate qindaawaa taasisuu sababa irratti hundaa’e mirkaneeffachuun
dhiyeessuun aasisuu akka danda’an duubdeebii
qopheessuu
falmanii akka hordofuun deeggarsa (yaaddeebii)kennuu
namoota isaan kennuu
morman
amansiisuu
shaakalsiisuu
Dandeettii kaayyoo Gilgaala barruu Barattoonni Barattoonni dubbisa 2 Barattoonni dubbisa Barattoonni tarsiimoo
kaayyoo dhokataa dubbisa dhiyaate dhiyaate dubbisuun dhiyaate dubbisuun adda addaa fayyadamuun
barruu dubbisanii
qabu qopheessuun dubbisuun tarsiimoo adda addaa tarsiimoo adda addaa kaayyoo dbbisichaa
addaan baafachuu barattoonni yaada tarsiimoo adda fayyadamanii
fayyadamuun kaayyoo baasuu danda’uu isaanii
dhokataafi ilaalcha addaa kaayyoo dbbisichaa
Dubbisuu
horachuu dbbisichaa baasuu gaaffii afaanii gaafachuun

barreessaa akka adda fayyadamuun baasuu
baasan taasisu haala kaayyoo isaanii hordofuuu; hubachuu isaanii
filannoon qopheessuu dbbisichaa akka bakka barbaachisaa mirkaneeffachuun
baasan ta’etti gargaarsa gochuu duubdeebii(yaaddeebii)
shaakalsiisuu kennuu
Ga’umsa barruu Gilgaala gumee Barattoonni Barattoonni 2 Barattoonni sumuudaafi Barattoonni sumuudaafi
barreeffama fakkeenyaafi sumuudaafi gumee gumee dhiyaate irratti gumee dhiyaate irratti
amansiisaa
amansiisaa midiyaa gumee dhiyaate dhiyaate irratti hundaa’uun barreeffama hundaa’uun barreeffama
sababaan hawaasaa hintaane irratti hundaa’uun hundaa’uun dheeraa amansiisaa dheeraa amansiisaa
barreessuu danda’uu
Barreessuu
sumuuda kennuun, barreeffama barreeffama dheeraa barreessuu akka

deggeranii
barattoonni dheeraa amansiisaa amansiisaa danda’an hordofuufi isaanii mirkaneeffachuun
barreessuu faayidaafi miidhaa akka barreessan barreessuu deeggarsa kennuu duubdeebii
midiyaa hawaasaa qajeelchuu (yaaddeebii)kennuu
danda’uu gonfachuu
irratti barreeffama
amansiisaa akka
barreessan taasisu
qopheessuu
Kutaa 10
135
Ga’umsa jechoota Gilgaala jechoota Barattoonni Jechoota hiika 1 Barattoonni jechoota Barattoonni jechoota hiika
Fayyadama Jechootaa
hiika walfakkiifi hiika walfakkiifi jechoota hiika walfakkiifi hiika hiika walfakkiifi hiika walfakkiifi hiika faallaa
faallaa haala hiika faallaa qaban walfakkiifi hiika faallaa haala faallaa haala galumsa haala galumsa dubbisaa
galumsaan bifa firoomsiin faallaa haala galumsa dubbisaa dubbisaa irratti irratti hundaa’uun kennuu
fayyaadamuu dhiyeessuu galumsa dubbisaa irratti hundaa’uun hundaa’uun akka kennuu danda’uu isaanii
danda’uu horachuu irratti hundaa’uun walitti firoomsuu danda’an hordofuun mirkaneeffachuun
akka walitti deeggarsa kennuu duubdeebii kennuu
firoomsan
qajeelchuu
Akaakuu hennaa Gilgaala dhimma Barattoonni Barattoonni himoota 2 Barattoonni himoota Barattoonni himoota
miidiyaa hawaasaa himoota dhiyaatan dhiyaatan dubbisuun dhiyaatan dubbisuun dhiyaatan dubbisuun
Afaan Oromoo
ilaalchisee himoota dubbisuun tajaajila henna darbe, hennaa henna darbe, hennaa hennaa darbe, hennaa
addaan baafachuu hennaa darbe, henna isaanii henna ammaafi hennaa ammaafi hennaa dhufu ammaafi hennaa dhufu
Seerluga
ammaafi hennaa darbe, hennaa dhufu addaan addaan baafachuu akka addaan baafachuu
danda’uu
dhufu agarsiisan of ammaafi hennaa baafachuun itti danda’an hordofuufi danada’uu isaanii
keesaa qaban dhufu keessatti tajaajilamuu deeggarsa kennuu mirkaneeffachuun
qopheessuu akka adda baafatan danda’uu duubdeebii(yaaddeebii)
qajeelchuu kennuu
Kutaa 10
136
Boqonnaa Sagal: Hojii Uummachuu (Wayitii 8)

 waan dhaggeeffatan irratti hundaa’anii gaaffilee gaafataman nideebisu;
 ilaalcha isaanii sababaan deeggaruun ni’ibsu;
 barruu dhiyaate dubbisuun jamaa barreeffameef adda nibaafatu;
 hiika jechoota haaraa haala galumsaan nitilmaamu;
 gochimoota raawwimaafi taasimaa (active and passive verbs) hima keessatti
nifayyadamu.
Ga’umsa Haala dhiyaannaa MDB Hordoffiifi
Madaallii
Mala Barachuu-barsiisuu deeggarsa
Qabiyyee
Yaada
yeroo
Ga’umsa Barruu muuxannoo Gaaffilee Gaaffilee W- Barattoonni -Barattoonni

dhaggeeffatanii nama hojii dhaggeeffachuun dhaggeeffachuun 1 dhaggeeffachuun dhaggeeffachuun dura
dhimma uummachuun beekame duraa gaafachuu, duraa deebisuu, dura waa’ee waan dhimma dhaggeeffachuuf
tokkoo’ irratti dubbisa “Hojii
Dhaggeeffachuu
hubatanirratti xiyyeeffannoon dhaggeefachuuf

deeman tilmaamuu
yaada deegarsaa hundaa’uun gilgaala Uummachuu” dhaggeeffachuun deeman
ykn mormii dhaggeeffachuun qajeelcha barsiisaarra gaaffilee dhiyaatan tilmaamuu isaanii danda’uu isaanii
dhiyeessuu duraa, yeroo jiru dubbisuu, deebisuu duuka bu’uun mirkaneeffachuun
gabbifachuu dhaggeeffachuufi gaaffilee achi keessaa bakka duubdeebii (yaaddeebii)
dhaggeeffachuun ba’an hojjechiisuu barbaadametti kennuu
boodaa qopheessuu deeggarsa kennuu
Kutaa 10
137
Ilaalcha ofii Gilgaala ‘hojii Baratttoonni Mataduree dhiyaate W- Baratttoonni Baratttoonni mataduree
sababaan ummachuufi mataduree dhiyaate irratti yaadaafi ilaalcha 1 mataduree dhiyaate dhiyaate irratti yaadaafi
deeggaruun miindeffamanii irratti yaadaafi ilaalcha qaban sababaafi irratti yaadaafi ilaalcha qaban sababaafi
ibsachuu danda’uu hojjachuu’ jedhurratti
Dubbachuu
qaban sababaafi ragaa ragaadhaan ilaalcha qaban ragaadhaan deggarsanii
yaada namoota quubsaadhaan deggarsanii ibsuu sababaafi ibsuu danda’uu isaanii
beekamoo mariidhaaf tumsanii akka ibsatan ragaadhaan mirkaneeffachuun
dhiyeessuun akka taasisuu deggarsanii ibsuu duubdeebii kennuu
walfalman taasisu akka danda’aniif
qopheessuu hordofuufi
deeggarsa kennuu
Barruu dhiyaate Gilgaala barruun Barruu dhiyaate Barruu dhiyaate W2 Barruu dhiyaate Barruu dhiyaate callisaan
callisaan dubbisaaf dhiyaatu callisaan dubbisanii callisaan dubbisuun callisaan dubbisuun gaaffilee
dubbisuun eenyuuf akka gaaffilee dubbisichaa gaaffilee dubbisichaa dubbisuun dubbisichaa hojjachuu n
eenyuuf akka barreeffame fuulcha hojjechiisuun barruun hojjachuu n barruun
gaaffilee barruun sun eenyuuf akka
barreeffame adda (clue) kan qabu sun eenyuuf akka sun eenyuuf akka
baasuu danda’uu dhiyeessuun gaaffilee barreeffame akka barreeffame adda dubbisichaa barreeffame adda
jamaa dubbisa sanaa baafatan qajeelchuu baafatu hojjachuu n baafachuu danda’uu
akka adda baasan barruun sun isaanii
Dubbisuu
taasisu bifa filannoon eenyuuf akka mirkanneeffachuun

qopheessuu barreeffame adda duubdeebii(yaaddeebii)
baafachuu akka kennuu
danda’aniif
hordofuufi
deeggarsa kennuu
Tooftaalee Gilgaala barruufi Barruu dubbisan irraa Barruu dubbisan irraa W2 Barattoonni barruu Barattoonni barruu
yaadannoo tooftaalee yaadannoo tooftaalee adda addaa tooftaalee adda addaa dubbisan irraa dubbisan irraa tooftaalee
fudhachuu ittiin fudhatan (fkn. Sammuu (fkn. sammuu tooftaalee yaadannoo qabachuu
fayyadamuun fakkeenya kennuun dadammaqistuu, dadammaqistuu, yaadannoo fayyadamuun yaadannoo
Barreessuu
yaadannoo barruu yaadannoo yaadannoo salphaa, yaadannoo salphaa, qabachuu qabachuu danda’uu
qabachuu irraa akka fudhatan caattoo yaadaa) caattoo yaadaa) fayyadamuun isaanii mirkaneeffachuun
danda’uu taasisu qopheessuu fayyadamuun fayyadamuun yaadannoo duubdeebii(yaaddebii)
yaadannoo akka yaadannoo nifudhatu fudhachuu isaanii kennuu
fudhatan shaakalsiisuu hordofuun
deeggarsa kennuu
Kutaa 10
138
Dandeettii barruu Gilgaala jechoota Barattoonni jechoota Barattoonni jechoota W1 Barattoonni Barattoonni jechoota
haaraa walxaxaa ta’an haaraa walxaxaa ta’an
Fayyadama jechootaa
keessatti jechoota hiika walxaxaafi jechoota haaraa haaraa haala galumsa
hiika walxaxaafi baramoo hintaane haala galumsa haala galumsa haala galumsa dubbisaa sanarratti
baramoo qaban dubbisa dubbisaa sanarratti dubbisaa keessaarrati irratti hundaa’uun hundaa’uun hima haaraa
hintaanee keessatti fayaydamuun hundaa’uun hiika hundaa’uun hima ittiin akka hima ittiin ittiin ijaaruu danada’uu
fayyadamuu jechoota sanniin isaanii akka ijaaruu ijaaruu danda’an isaanii mirkaneeffachuun
danda’uu dubbisa keessaa hubataniifi hima hordofuufi deggersa kennuu
baasuun akka hima haaraa akka ittiin deggersa kennuu
ittiin ijaaran taasisu ijaaran qajeelchuu
qopheessuu
Gochima Gilgaala himoota Barattoonni fakkeenya Barattoonni fakkeenya W1 Barattoonni Barattoonni himoota
raawwimaafi raawwimaa dhiyaatan kennamerratti kennamerratti himoota gochima gochima raawwimaan
taasifamaa adda hima taasifamaatti hundaa’uun himoota hundaa’uun himoota raawwimaan dhiyaatan taasifamaatti
baasuufi itti akka jiijjiiran taasisan gochima raawwimaan gochima raawwimaan dhiyaatan jijjiiruu danda’uu isaanii
Seerluga
fayyadamuu fakkeenya kennuun dhiyaatan taasifamaatti dhiyaatan garataasifamaatti mirkaneeffachuun

danda’uu dhiyeessuu akka jijjiiran garataasifamaatti sirriitti jijjiiruu duubdeebii(yaaddeebii)
qajeelchuu jijjiiruu. akka danda’an kennuu
taasisuuf
hordofuun
deeggarsa kennuu
Kutaa 10
139

A.oromoo Teachers Guide Grade 10

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

A.oromoo Teachers Guide Grade 10

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Afaan Oromoo Qajeelchaa Barsiistotaa

© Biiroo Barnootaa Oromiyaa, 2015/2023

Kitaabni kun walta’iinsa Biiroo Barnootaa Oromiyaafi Kolleejjii Barnoota Barsiisotaa

Mirgi abbeentaa kitaaba kanaa seeraan eeggamaadha. Hayyama Biiroo Barnootaa

MATA DUREEWWAN FUULA

SEENSA WALIIGALAA ...................................................................................................................... iv

Xiyyeeffannoon sirna barnootakanaa barattoonnidanddeettiiwwan afaanii kanneen ijoo

Kaayyoo kana haala barbaadamuun galmaan gahuuf kitaabni barattootaa boqonnaalee

Barsiistonnis sirna barnootaa haaraa qophaa’e kanatti sirnaan gargaaramuufi hanga

garagaraatti fayyadamuun karaa saayinsawaa ta’een daandeettii dhaggeeffachuu akka

Hojiilee Sadarkaalee Dhaggeeffachuu

a. Dhaggeeffachuu dura:Sadarkaa osoo hindhaggeeffatiin dura irratti gochoonni

Barattoonni dandeettii dubbachuu akkuma dhaggeeffachuu maatiirraa gonfatanii gara mana

 Hiriyoota isaanii fuulduratti ba’anii bilisaan akka dubbatan taasisuu;

Barattoonni dandeettii dubbisuu kana akka dandeettii dhaggeeffachuufi dubbachuu, maatii

Hojiilee Sadarkaalee Dubbisuu

a. Dubbisuu dura: Sadarkaa kanatti gochoonni raawwataman osoo hindubbisiin dura

c. Dubbisuu booda:Kaayyoon gochoota sadarkaa kanatti raawwatamanii inni guddaan

Barattoonni dandeettii barreessuu kan barachuu eegalan sagantaa idileetiin mana

Barattoonni umriifi sadarkaa isaan madaalutti fayyadama jechoota beekuu qabani

B. Malleen Barachuu-Barsiisuu Walii Galaa

Dandeettiiwwan afaanii gonfachiisuuf malli barachuu barsiisuu waliigalaa filatamu kan

2. Mala Gaaffiifi Deebii

Mala kana keessatti barsiistonni gaaffilee garagaraa fayyadamuun akka barattoonni

3. Mala Jechaafi Gochaan Agarsiisuu

Mala kana keessatti barsiistonni qabiyyee barannoowwan mijatu filachuudhaan barattootaaf

Malli kun mala hojjatanii agarsiisuuti. Barsiistonni meeshaalee deeggarsa barnootaa

Walumaagalatti, malleen barachuufi barsiisuu armaan olitti dhiyaataniifi kanneen biroos

C. Meeshaalee Deeggarsa Barnootaa

Qabiyyee barnootaa ifaafi hubatamaa taasisuuf barsiistonni meeshaalee deeggarsa barnootaa

Gilgaalota dhaggeeffachuufi dubbisuu ilaalchisee sadarkaalee sadan keessatti gochoonni

BOQONNAA TOKKO: AFAANIIFI HAWAASA

Barruu dhaggeeffachuufi dubbisuufdhiyaatan keessatti gaaffileen gilgaalotaa adda addaa jalatti

- odeeffannoo dhageeffatan addaan nibaafatu;

Qabiyyee Barannoowwaniifi Wayitii

3. Dubbisa “Afaaniifi Hawaasaa” jedhuuf(wayitii 2)

Barannoo 1: Dhageeffachuu (wayitii 1)

Barannoo kana keessatti, barattoonni:

☞ dhaggeeffachuun dura yaada dhiyaate irratti nimari’atu,

☞ dhaggeeffachuun dura hiika jechootaa nitilmaamu,

☞ yaada ijoo waan dhaggeeffatanii gabaasuu danda’u.

Malleen Barachuu Barsiisuu

Gilgaala 1. Dhaggeeffachuu Dura

1. Afaan tokko keessatti garaagarummaa sadarkaa sagalee, jechaa, gaaleefaatti mul’atudha.

3. Saayinsii waa’ee uumama afaan dhala/ilmmoo namaa ibsuufi xiinxaluu irratti

Gilgaala 2. Yeroo Dhaggeeffachuu (20’)

1. B (soba) 2. D (sadaffaa) 3. Mandariinaa 4. sadaffaa 5. lama

Afaanota addunyaa irratti dubbataman baay’een afaan barreeffamaa hintaane.Walakkaa isaanii

afaaniitiif mallattoolee isaan jalqabaati.Dhuma jaarraa 20ffaa keessa afaanotni biyya

Gilgaala 3. Dhaggeeffachuun Booda (15’)

 Sadarkaa kanatti barattoonni shaakala dhaggeeffachuun duraafi yeroo dhaggeeffachuu

1. Afaan Mandariinaa, Hindiifi Ingilizii

 Yaada dhaggeeffachuuf deeman irratti mari’achuu danda’uu isaanii mirkaneeffadhu.

Barannoo 2: Dubbachuu (Wayitii 1)

Barannoo kana keessatti, barattoonni:

☞ waa’ee afaanii ilaalchisee gareedhaan nimari’atu;

☞ waan mari’atan irratti dareef gabaasu.

Malleen Barachuu Barsiisuu

1. Guddina afaaniif haalli mijachuu qaban:

 Waan mari’atanii waliigalan irratti sodaa malee afaaniin dareefdhiyeesuu danda’uu

Barannoo 3: Dubbisuu (Wayitii 2)

 waan dubbisuuf deeman nitilmaamu;

Malleen Barachuu Barsiisuu