‫تاریخ انتشار ‪0331/01/3 :‬‬

‫کانال تلگرام و صفحه اینستاگرام طراح حرفهای ساختمان‬ ‫نکات طالئی در طراحی ساختمان‬

‫‪@PBD_ir‬‬ ‫ترجمه و تالیف ‪ :‬جواد قدرتی‬

‫‪www.PBD.ir‬‬

‫‪-5‬زلزله بر روی سازهها چه اثراتی دارد؟‬

‫اثرات تغییرشکل جانبی ناشی از زلزله برروی سازهها‬
‫نیروی اینرسی ایجاد شده در تراز بام برای رسیدن به فونداسیون از‬
‫ستونها عبور میکند‪ .‬این نیروی ایجاد شده در ستونها را میتوان‬
‫از طرق دیگری نیز درک نمود‪ .‬در طی یک زمینلرزه ستونها مابین‬
‫ابتدا و انتهای خود دچار تغییرشکل نسبی خواهند شد‪ .‬در شکل ‪2‬‬
‫این تغییرشکل نسبی مابین بام و فونداسیون با ‪ U‬نشان داده شده‬
‫است‪ .‬تحت اثر این تغییرشکلهای نسبی‪ ،‬ستونها تمایل برگشت به‬
‫حالت ایستاده و قائم اولیه خود را دارند بنابراین ستونها در برابر‬
‫تغییرشکلهای نسبی مقاومت نشان میدهند‪ .‬در موقعیت ایستاده و‬
‫قائم به دلیل عدم وجود تغییرشکل نسبی مابین ابتدا و انتها‪،‬‬
‫ستونها متحمل نیروی زلزله نخواهندبود‪.‬‬
‫بنابراین در نتیجه ایجاد ‪ ،u‬ستونها باالجبار خم شده و متحمل‬
‫نیروهای ناشی از این تغییرشکل نسبی خواهند شد‪ .‬مقدار نیروی‬
‫ایجاد شده در ستونها وابسته به مقدار ‪ u‬خواهد بود‪ .‬مشخصا‬
‫ستونهای با سختی بیشتر (ابعاد بزرگتر) نیروی بیشتر خواهند‬
‫داشت‪ .‬به همین دلیل این نیروهای داخلی را نیروهای ناشی از‬
‫سختی یا نیروهای فنری مینامند (نیروهای مقاوم در برابر‬
‫تغییرمکان)‪ .‬که مقدار این نیرو برابر با حاصل ضرب سختی ستون‬
‫در جابجایی نسبی مابین گره ابتدا و انتهای آن میباشد‪.‬‬
‫نیروی اینرسی در سازهها‪:‬‬
‫به سبب وقوع زمین لرزه‪ ،‬ساختمانها در محل فونداسیون خود‬
‫تحریک شتابدار زمین را تجربه خواهند کرد‪ .‬مطابق با قانون اول‬
‫نیوتن با اینکه فونداسیون ساختمان به همراه زمین حرکت میکند‬
‫ولی طبقات باالیی ساختمان تمایل به ماندن در وضعیت اولیه خود‬
‫دارند‪ ،‬لیکن تا زمانی که دیوارها و ستونها متصل به زمین میباشند‬
‫طبقات باالیی را به همراه خودشان میکشند‪ .‬این مورد شبیه به‬
‫حالتی است که شما در اتوبوس ایستادهاید و اتوبوس شروع به‬
‫حرکت میکند در این شرایط پاهای شما به همراه اتوبوس حرکت‬
‫کرده ولی بخش باالیی بدن شما تمایل به ماندن در شرایط اولیه‬
‫داشته و قصد دارد شما را به سمت عقب واژگون کند‪ .‬این تمایل‬
‫برای ماندن در شرایط اولیه با لفظ اینرسی شناخته میشود‪ .‬تا‬
‫زمانی که ستونها و دیوارهای ساختمان عملکرد انعطافپذیری‬
‫دارند حرکت طبقات باالیی و بام متفاوت از حرکت فونداسیون‬
‫ساختمان خواهد بود (شکل ‪.)0‬‬
‫‪www.PBD.ir‬‬

‫شکل ‪ :1‬اثرات اینرسی در ساختمان‪ ،‬زمانی که فونداسیون‬

‫دچار تحریک میشود‬
‫‪www.PBD.ir‬‬ ‫مطابق با شکل ‪ 2‬ساختمانی را در نظر بگیرید که سقف آن از طریق‬
‫ستونها به زمین متصل میباشد به مثال اتوبوس برگردیم‪ ....‬به‬
‫هنگام حرکت ناگهانی اتوبوس شما به عقب پرت خواهید شد به‬
‫مانند حالتی که شخصی به بخش باالیی بدن شما نیرویی وارد کند‪.‬‬
‫مشابه همین حالت در زمان تحریک ناگهانی فونداسیون‪ ،‬ساختمان‬
‫به عقب پرت شده و در تراز بام نیروی اینرسی ایجاد میشود‪ .‬لذا اگر‬
‫شکل ‪ :2‬نیروی اینرسی و تغییرشکلهای نسبی ایجاد شده‬ ‫بام دارای جرم ‪ M‬و شتاب ‪ a‬باشد مطابق با قانون دوم نیوتن مقدار‬
‫نیروی اینرسی برابر با ‪ M.a‬بوده و جهت آن خالف جهت شتاب‬
‫مابین گره ابتدا و انتهایی ستونها‬
‫وارده خواهد بود‪ .‬واضح است که با افزایش جرم مقدار نیروی‬
‫ارتعاش افقی و قائم ناشی از زلزله‬
‫اینرسی نیز افزایش خواهد یافت‪ .‬بنابراین تحمل زلزله برای‬
‫به سبب زلزله‪ ،‬زمین در هر سه راستای ‪ y ،x‬و ‪ z‬دچار ارتعاش‬
‫ساختمانهای سبکتر به مراتب راحتتر و بدون آسیب و خسارت‬
‫شده و متحمل حرکات رفت و برگشتی در جهات مثبت و منفی هر‬
‫خواهد بود‪.‬‬

‫‪PBDTip5‬‬ ‫‪-61‬زلزله بر روی سازهها چه اثراتی دارد؟‬
‫بدین ترتیب کل اجزای سازهای برای ارتعاش قائم طراحی خواهند‬
‫شد‪ .‬البته در بند ت از ضابطه نیروی قائم ناشی از زلزله در‬
‫ویرایش چهارم ‪ 2011‬به این نکته اشاره شده است که" بالکنها‬
‫و پیشآمدگیهایی که به صورت طره ساخته میشوند" هم‬
‫بایستی به صورت جداگانه برای زلزله قائم طراحی گردند که‬
‫نیازی به آن نیست چون از طریق ترکیببارهای باالیی همه‬
‫المانهای سازهای برای زلزله قائم پوشش داده میشوند‬
‫(‪ ASCE7-10‬نیز چنین ضابطهای ندارد)‪.‬‬
‫با توجه به ترکیببارهای ارائه شده به دلیل مقدار قابل توجه‬
‫نیروهای ناشی از زلزله‪ ،‬سازهها عالوه بر اثرات ثقلی بایستی برای‬
‫اثرات زلزله نیز طراحی شده و در نهایت توان اتالف انرژی و‬
‫شکلپذیری سازه برای سطح زلزله مورد نظر کنترل گردد‪.‬‬
‫جریان نیروهای اینرسی تا فونداسیون‬
‫به دلیل تمرکز بیشترین جرم در محل تراز طبقات‪ ،‬در هنگام‬
‫ارتعاش افقی زمین‪ ،‬نیروهای افقی اینرسی در محل تراز طبقات‬
‫ایجاد شده و به وسیله دیافراگم صلب به المانهای مقاوم باربر‬
‫جانبی نظیر دیوارهای برشی‪ ،‬مهاربندها و ستونها منتقل‬
‫می شوند و نهایت از طریق فونداسیون به سمت خاک هدایت‬
‫خواهند شد (شکل ‪ .) 4‬بنابراین هر المانی که در این مسیر باربری‬
‫لرزه ای از دیافراگم کف تا به فونداسیون قرار گیرد بایستی حداقل‬
‫مقاومت الزم برای بهبود عملکرد لرزهای سازه را داشته باشد‪ .‬از‬
‫میان همه این المانهای باربر برای نیروی اینرسی‪ ،‬دیوارها و‬
‫ستونها بحرانیترین المانها میباشند چون انهدام هر یک از این‬
‫المانها در نهایت باعث فروریزش کل سیستم خواهد شد‪ .‬این در‬
‫حالی است که در طراحیهای قدیمی و سنتی تمرکز اصلی روی‬
‫سیستم سقف و تیرها بوده و دیوارها و ستونها از اهمیت کمتری‬
‫برخوردار بودند‪ .‬دیوارها غالبا کم ضخامت بوده و در بیشتر موارد‬
‫از مصالح ترد بنایی تشکیل میشدند‪ .‬دیوارهای بنایی در جهت‬
‫عمود بر صفحه خود قابلیت باربری زلزلههای افقی را نداشته و در‬
‫روند باربری زلزله از این جهت دچار گسیختگی میشوند‪ .‬شکست‬
‫دیوارهای بنایی در اغلب زلزلهها اتفاق میافتد (شکل ‪ .) a5‬به‬
‫‪Q E  Horizontal Erthquake ‬‬
‫صورت مشابه‪ ،‬طراحی ضعیف ستونهای بتنآرمه نیز میتواند‬
‫فاجعه بار باشد‪ .‬در شکل ‪ b 5‬نمونه از شکست ستونهای طبقه‬
‫اول‪ ،‬که باعث فروریزش کل ساختمان در اثر زلزله بوج سال‬
‫‪ 2110‬شده استرانشانمیدهد‪.‬‬
‫مالحظه می شود که عالوه بر اینکه از ظرفیت بخش باالیی سازه‬
‫استفاده نشده است بلکه کل سازه نیز دچار فروریزش و انهدام‬
‫گشته است‪.‬‬
‫‪1)1.41DL  0.5 LL  0.2SL  Q E‬‬
‫‪2)0.69DL  Q E‬‬
‫تاریخ انتشار ‪1331/11/3 :‬‬
‫ترجمه و تالیف ‪ :‬جواد قدرتی‬
‫کدام از راستا خواهد شد (شکل ‪ .)3‬در طراحی سازهها بایستی‬
‫مولفههای زلزله هر سه راستا لحاظ شود‪ .‬همه سازهها در مرحله‬
‫اول برای بارهای ثقلی طرح میشوند (بارهایی شامل بارهای‬
‫مرده‪ ،‬زنده‪ ،‬برف و تاسیسات موجود) بارهای ثقلی از حاصلضرب‬
‫جرمهای مذکور در شتاب ثقل حاصل میشوند‪ .‬در این میان‬
‫شتاب قائم ناشی از زلزله بسته به جهت ارتعاش قائم ممکن است‬
‫با شتاب ثقل هم جهت شده‪ ،‬به آن اضافه گردد و یا از آن کم‬
‫شود‪ .‬به دلیل ضرائب اطمینانهای موجود در طراحی برای‬
‫بارهای ثقلی‪ ،‬معموال اکثر سازهها مقاومت کافی در برابر ارتعاشات‬
‫قائم را دارا میباشند‪.‬‬
‫‪www.PBD.ir‬‬
‫شکل ‪ :3‬جهات اصلی در یک ساختمان‬
‫از ویرایش چهارم استاندارد ‪ 2011‬سازههایی که در پهنه با خطر‬
‫نسبی خیلی زیاد میباشند بایستی کل سازه در برابر ارتعاش قائم‬
‫زلزله طرح شوند‪ .‬به همین دلیل برای لحاظ کردن اثرات رفت و‬
‫برگشتی زلزله قائم‪ ،‬یکبار حالت جمع اثرات با شتاب ثقل در نظر‬
‫گرفته شده و بار دیگر حالت تفاضلی آن محاسبه میشود‪ .‬در زیر‬
‫ترکیب بارهای شماره ‪ 0‬و ‪ 2‬هر دو ترکیبهای زلزلهدار میباشد و‬
‫زلزله هر کدام شامل زلزله افقی و قائم بوده که بایستی اثرات هر‬
‫کدام تفکیک گردند‪.‬‬
‫‪1)1.2DL  1.0 LL 0.2SL  E‬‬
‫‪2)0.9DL  E‬‬
‫که در آنها ‪ E‬به صورت زیر میباشد‪:‬‬
‫‪E   Q E  Ev‬‬
‫‪ABI‬‬
‫‪W‬‬
‫‪R‬‬
‫‪W  1.0DL 1.0PL  0.2LL  0.2SL1.0Mass‬‬
‫‪Ev Vertical Earhquake  0.6A  I  DL‬‬
‫با جایگذاری موارد باال در ترکیب بارهای ‪ 0‬و ‪ 2‬داریم‪:‬‬
‫‪(1.2  0.6AI )DL  1.0 LL  0.2SL  Q E‬‬
‫‪(0.9  0.6AI ) DL  Q E‬‬
‫با فرض کاربری مسکونی و پهنه خطر نسبی خیلی زیاد خواهیم‬
‫داشت‪:‬‬
 ‫تاریخ انتشار ‪1331/11/3 :‬‬

‫‪PBDTip5‬‬ ‫‪-61‬زلزله بر روی سازهها چه اثراتی دارد؟‬ ‫ترجمه و تالیف ‪ :‬جواد قدرتی‬

‫منابع‪:‬‬
‫‪Chopra,A.K., (1980), Dynamics of Structures - A Primer,‬‬
‫‪EERI Monograph, Earthquake Engineering Research‬‬
‫‪Institute, USA.‬‬
‫‪www.bmtpc.org‬‬
‫‪www.nicee.org‬‬
‫ترجمه و تالیف‪:‬‬
‫جواد قدرتی‬ ‫‪www.PBD.ir‬‬
‫کارشناس ارشد زلزله از دانشگاه صنعتی شریف‬
‫پلهای ارتباطی با نویسنده‪:‬‬
‫‪WebSite: www.PBD.ir‬‬
‫‪Mob: 09303091405‬‬
‫‪Telegram: https://t.me/PBDEng/‬‬
‫‪Instagram: https://www.instagram.com/PBD_ir/‬‬
‫‪Email: J.yengejeh@yahoo.com‬‬
‫کانال تلگرام طراح حرفهای ساختمان‬
‫‪https://t.me/PBD_ir‬‬
‫شکل ‪ :4‬نیروهای اینرسی در المانهای سازهای‬
‫در موضوعات زیر به جامعه مهندسی کشور ارائه خدمت میکند‪:‬‬
‫‪ -0‬نکات مهم سازهای که اغلب مهندسین در رابطه با‬
‫مفاهیم آنها اطالعات ناکافی و یا بعضا اطالعات‬
‫اشتباهی دارند‪.‬‬
‫‪ -2‬نکات مهمی که بر خالف استانداردهای بینالمللی در‬
‫آئیننامههای داخلی فعلی پوشش داده نشده است‪.‬‬ ‫‪www.PBD.ir‬‬
‫‪ -3‬نکات مهم و مفاهیم اساسی سازهای که برای مدلسازی‬
‫بندهای آئیننامه در نرمافزار ضروری است‪.‬‬
‫‪ -4‬نکات مهمی که نرمافزارهای طراحی قابلیت انجام آن را‬
‫نداشته و بایستی دستی کنترل شوند‪.‬‬
‫‪ -5‬نکات مهم طراحی که برای عملیاتی شدن و اجرایی‬
‫شدن طرح بایستی در نظر گرفته شود‪.‬‬
‫‪ -1‬نکات مهمی که اغلب در آئیننامه و استانداردها گنگ و‬
‫نامعلوم میباشد‪.‬‬
‫مهندسین و اساتید عزیز منتظر انتقادات‪ ،‬نظرات و پیشنهاداتتان‬
‫هستیم‪.‬‬
‫نکات تکمیلی را از سایت طراح حرفهای ساختمان پیگیری کنید‪:‬‬

‫‪www.PBD.ir‬‬ ‫‪www.PBD.ir‬‬

‫شکل ‪ :5‬اهمیت طراحی دیوارها و ستونها در برابر زلزله افقی‬