zurab vaxania.

fsiqolingvistika _ 2 -1-

metyvelebis 4/5 mTavari saxeoba

miReba gacema

zepirad mosmena laparaki

werilobiT wakiTxva wera

mSobliur enaze: + gonebaSi metyveleba  azrovneba

არის თუ არა ერთმანეთისგან დამოუკიდებელი ეს 4 სახეობა? რამდენად?

ზოგადკერძოობა

ენის ფლობა - ადამიანის უნარი, უშუალოდ ამა თუ იმ ენაზე ჩამოაყალიბოს აზრები;

თუნდაც მარტივი აზრები, თუნდაც მოკლე და უმარტივესი წინადადებებით და მწირი
ლექსიკით, თუნდაც გრამატიკული შეცდომებით. სწორედ ამ სამი მახასიათებლის მეტ-
ნაკლებობა განსაზღვრავს ამ ენის ფლობის დონეს - რამდენად კარგად ფლობს ადამიანი ამ
ენას. მაგრამ არსებითი ისაა, რომ აზრი უშუალოდ ამ ენაზე უნდა ჩამოყალიბდეს
გონებაშივე, ესე იგი ადამიანს არ უნდა სჭირდებოდეს აზრის ჩამოყალიბება ჯერ
მშობლიურ ენაზე და შემდეგ მისი თარგმნა. და თუკი ეს სჭირდება (თუნდაც რომ
ადამიანმა იცოდეს მრავალი სიტყვა ამ ენაზე, იცოდეს ამ ენის გრამატიკა, ხელეწიფებოდეს
კითხვა-წერაც კი ამ ენაზე) ის ვერ ფლობს ამ ენას. ასევე ენის ფლობა - ესაა ადამიანის
უნარი, უშუალოდ ამა თუ იმ ენაზე მოისმინოს და ნაწილობრივ მაინც გაიგოს ნათქვამი,
თუნდაც უმარტივესი წინადადებები და ნელა წარმოთქმული, მაგრამ მშობლიურ ენაზე
თარგმნის გარეშე. ამრიგად, ამა თუ იმ ენის ფლობის არსებითი ნიშანთვისებაა ამ ენის
უშუალო კავშირი აზროვნებასთან. როდესაც ადამიანი რომელიმე ენაზე, მაგ., რუსულად
ბუნებრივ მეტყველებას იწყებს, ამას წინ უსწრებს სათანადო ენობრივი განწყობა, კერძოდ,
რუსულ ენაზე ამეტყველების განწყობა. ადამიანს სწორედ რუსული სიტყვები მოსდის
ენაზე, მოსმენილ/წაკითხულ სიტყვებსაც რუსულად იაზრებს. თითქოს
გონებაში ,,ენობრივი გადამრთველია’’, რომელიც რუსულ ენაზე გადაერთვება. მაგ.,
ქართულენოვანი ფილმის ყურებისას ბგერები ,,სად’’ გვესმის სიტყვად ,,სად’’,
რუსულენოვანი ფილმის ყურებისას _ სიტყვად ,,ბაღი’’, ხოლო ინგლისურენოვანი ფილმის
ყურებისას _ სიტყვად ,,ნაღვლიანი’’ (თანაც ხდება ასიმილაცია _ უგულებელყოფა ხმოვნის
ოდნავ განსხვავებული ტონირებისა). ასევე, როდესაც რუსი ტურისტი შეხვდება,
ქართველი რუსულენოვან სოციალურ სიტუაციაში მოხვდება, ამიტომ მისი ენობრივი
განწყობა რუსულზე ,,გადაერთვება’’. მას პირდაპირ რუსული ფრაზები მოსდის ენაზე,
თუნდაც რომ რუსული ცუდად იცოდეს და მცდარად მეტყველებდეს. ხოლო თუკი
ქართულ ფრაზებს თარგმნის რუსულად, ესეიგი ის რუსულ ენას ვერ ფლობს.
-2- zurab vaxania. fsiqolingvistika _ 2

რუსულენოვან სიტუაციას ქართული ენა ხელს უშლის, საუბარი პირდაპირ რუსულად

უნდა მიმდინარეობდეს, თუნდაც უხეში შეცდომებით. ასევე უნდა აიგოს ენის სწავლებაც.
მკვეთრად უნდა განირჩეს უცხო ენის სწავლა: 1. ბუნებრივ გარემოში, ბუნებრივად.
2. სასწავლო გარემოში. მეთოდიკა არსებითად განსხვავებულია.
ბუნებრივ გარემოში მთავარია:

არაპირდაპირი დასწავლა || შეუმჩნეველი დასწავლა _ არანებელობითი

მეხსიერების ნაწილი _ რაიმეს დასწავლა მისი სწავლის განზრახვის გარეშე, როგორც წესი
_ არასასწავლო ვითარებაში. ესე იგი ინდივიდსა თუ სუბიექტს თავისთავად
შემოესწავლება რაღაც, სხვა აქტივობათა გვერდითა შედეგად, შეუმჩნევლად.
ქართული ენა კარგად განარჩევს ნებელობით დამახსოვრებას მისი საპირისპიროსგან _
უნებური დამახსოვრებისგან:
დავიმახსოვრე / დამამახსოვრდა; ვისწავლე / შემომესწავლა.
მაგალითები: მშობლიური ან უცხო ენის შესწავლა ბუნებრივ გარემოში ახლობლებთან
ურთიერთობით; ქართველი მოყვარული მუსიკოსის მიერ ინგლისური სიმღერების
მოსმენით ინგლისური ფრაზების დასწავლა; ლოცვისას სხვადასხვა ლოცვის ტექსტის
ხშირად წაკითხვის გამო ძველქართული ფორმების დასწავლა; თამაშის დროს ბავშვის
მიერ სპორტული ილეთების დასწავლა. საუკეთესო მაგალითია შემთხვევა, როდესაც
ბებომ ჰკითხა პირველკლასელ შვილიშვილს: _ რამდენია ოთხს მივუმატოთ ხუთი? _
ცხრა! _ უპასუხა ბავშვმა. _ მართალია. კიდევ რომ ხუთი მივუმატოთ? _ ისევ ჰკითხა
ბებომ. _ არ ვიცი. თოთხმეტამდე თვლა ჯერ არ გვისწავლია! _ უპასუხა ბავშვმა.
მაშასადამე, ბავშვს ისე შემოსწავლებია 20-ის ფარგლებში შეკრება, რომ ჰგონია, თითქოს ეს
არ იცის.
საკმარისად ხანგრძლივი არაპირდაპირი დასწავლის შედეგად, ისევე როგორც
ჩვეულებრივი, პირდაპირი დასწავლის შედეგად, ყალიბდება კოგნიციის დონის
ავტომატიზმი, კოგნიციური ავტომატური პროცესი.
პიროვნების განვითარება, მისი მსოფლმხედველობის ჩამოყალიბება, ჩვევათა,
ჩვეულებათა ჩამოყალიბება, ჩვეულებრივ, მეხსიერების არაცნობიერი მოქმედების
შედეგია.

მოდელირებით დასწავლა || ვიკარული დასწავლა _ დასწავლა სოციალური

მოდელირების საფუძველზე, სხვათა ქცევის და ამ ქცევის შედეგებზე დაკვირვების

მეშვეობით _ და არა საკუთარი ქცევისა და მისგან მიღებული განმტკიცების შედეგად [ა.
ბანდურა].
მოდელირებით არაპირდაპირი დასწავლა მთავარია ბავშვის მიერ მეტყველების
დაუფლებაში უფროსთა მეტყველების მოსმენითა და გამეორებით.
 zurab vaxania. fsiqolingvistika _ 2 -3-

მოდელირებით დასწავლა წარმატებით გამოიყენება ზოგი აკვიატებული შიშის

დასაძლევად. მაგ., ბავშვი, რომელსაც ძაღლების ფობია აწუხებს, უყურებს, თუ როგორ
მხიარულად თამაშობს ძაღლთან მოდელი, თავისი თანატოლი ბავშვი.
მოდელირებით დასწავლის ცნება ნაწილობრივი თანაკვეთის მიმართებაშია
არაპირდაპირი დასწავლის ცნებასთან. მოდელირებით დასწავლა უფრო ხშირად
არაპირდაპირია. თუმცა ზოგჯერ ასე არაა: ადამიანი გააზრებულად და გამიზნულად
ბაძავს სხვას, რათა მისი მოქმედებები დაისწავლოს. მეორე მხრივ, ლატენტური
დასწავლის მრავალი შემთხვევა არაა მოდელირებით, არამედ მთლიანად
ინდივიდუალურია _ ინდივიდი მარტო ეცნობა სიტუაციას.

ენის დაუფლების ბუნებრივი გზა - ენის დაუფლება არაპირდაპირი დასწავლით

და მოდელირებით დასწავლით: გაუცნობიერებლად და ძალდაუტანებლად,
გარშემომყოფებთან ამ ენაზე ცოცხალი ურთიერთობითა და თანდათანობითი
გავარჯიშებით. საშუალოდ 1 წლის ბავშვი მშობლიური ენის სწორედ რომ
დაუფლებას (და არა შესწავლას) იწყებს [ენის ფლობა]. 2-3 წლის ბავშვი, როგორც
წესი, უკვე ფლობს მშობლიურ ენას, შემდეგ კი ამ ფლობის ხარისხი თანდათან
მაღლდება: მდიდრდება ლექსიკური მარაგი (განსაკუთრებით _ აქტიური
ლექსიკა), გრძელდება და რთულდება წარმოთქმული და მოსმენილ-გააზრებული
წინადადებები, იხვეწება მეტყველების გრამატიკული მხარე და ბგერების
წარმოთქმა. ცხადია, დაუფლება ბავშვის თანდაყოლილ ენობრივ უნარს ემყარება.

აქტიურ-პასიური ლექსიკა (მშობლიური ენისა ან უცხო ენისა)

პასიურ მარაგში მყოფ სიტყვას ადამიანი ვერ იხსენებს და ამიტომ ვერც იყენებს, მაგრამ
როცა მოესმის ან წაიკითხავს, მას ცნობს და მნიშვნელობაც ახსენდება. ასევე, შესაძლოა, ეს
სიტყვა ასოციაციურად გაახსენოს სხვა რაიმემ. ყველა შემთხვევაში ადამიანი კი ვერ
იხსენებს, არამედ მას ახსენდება რაიმე გარე მიზეზით, ანუ მას რაღაცა ახსენებს ამ სიტყვას.
ხოლო აქტიურ მარაგში მყოფ სიტყვას ადამიანი თვითონ იხსენებს, როცა მოესურვება,
ვითარებისგან დამოუკიდებლად (მკაფიო მაგალითია ენაზე მომდგარი სიტყვის მოვლენა).

`vinc dedaenis garda arcerTi ena ar icis, man rigiand arc dedaena icis~ [goeTe].

praqtikuli gramatika // funqciuri gramatika

1. ama Tu im enis gramatikuli wesebis met-naklebi sizustiTa da sisruliT gamoyeneba metyve-
lebisas _ gramatikuli wesebisa Tu cnebebis codnis gareSe [enis floba].
2. gramatikis saswavlo programa Tu kursi, romelic agebulia ara gramatikuli wesebisa Tu
-4- zurab vaxania. fsiqolingvistika _ 2

cnebebis Teoriul swavlebaze, aramed mxolod praqtikuli amocanebis (savarjiSoebis)

sagangebod dagegmil Tanwyobaze. yvelaze xSiria ama Tu im enobrivi formebis warmoeba
mocemuli nimuSis mixedviT. imis nacvlad, rom iswavlebodes mag., cneba `uRleba~
saTanado wesebiTurT, keTdeba, mag., amgvari amocana (saWiroa --- niSnebis adgilas
saTanado sityvebis Cawera):

Sevxvdebi me mas \ Sexvdebi Sen mas \ --- is mas \ SevxvdebiT --- --- \ --- Tqven mas \ --- isini mas.
Semxvedria me is \ Segxvedria Sen is \ --- mas is \ --- Cven is.
Semxvda --- --- \ Sexvda --- --- \ Sevxvdi --- --- \ --- Cven isini.
Segxvedrivar --- --- \ Sevxvdebi --- --- \ SegxvdebaT --- --- \ --- --- --- .

pg yvela SemTxvevaSi win unda uswrebdes Teoriuli gramatikis swavlebas, raTa swavleba
iyos aqtiuri, gaazrebuli da gaSinaarsebuli. mag., sanam naxsenebi iqneba `uRleba~,
moswavlem mravalnairi amgvari amocana unda gaakeTos, raTa jer praqtikulad daeuflos am
cnebis Sesabamis zogad warmodgenebsa da moqmedebebs. amis Semdeg moswavle TviTon
SeZlebs `uRleba~ cnebis aRmoCenas, evristikulad, maswavleblis mier axsnis gareSe (yvelaze
Tanmimdevrulad es midgoma ganxorcielebulia aqtiuri mzaobis meTodikaSi).
mSobliur enaSi Teoriuli gramatikis swavlac aucilebelia, raTa Rrmad CavwvdeT enaSi
moqmed kanonzomierebebs da erT enas mainc daveufloT srulfasovnad. Tanac gramatikis
swavla (gaazrebuli da SemoqmedebiTi _ da ara gaugebari wesebis wyebaTa uazro
gazepireba) Zlier aviTarebs azrovnebas. xolo ucxo enis swavlisas sruliad sakmarisia
ZiriTadad mxolod pg, Teoriuli gramatikis mxolod minimumiT. sazogadod, gramatikaze
damyarebiT enis namdvili daufleba TiTqmis SeuZlebelia. skolamdeli bavSvic da uswavleli
mwyemsic ise metyveleben laRad, rom arcerTi gramatikuli wesi ar ician da arc sWirdebaT.
da piriqiT: aTasobiT axalgazrdaa, romlebic gawamebulni arian ucxoenovani gramatikis
mravalwliani swavliT, magram am enas mainc ver floben [enis floba]. gramatikis wesebis
gaxsenebiT erTi winadadebis agebas xuTi wuTi mainc dasWirdeba. ese igi SeuZlebeli iqneba
cocxali urTierToba am enaze.

enis dauflebis bunebrivi gza _ enis daufleba gaucnobiereblad da Zaldautaneblad,

garSemomyofebTan am enaze cocxali urTierTobiTa da TandaTanobiTi gavarjiSebiT.
saSualod 1 wlis bavSvi mSobliuri enis swored rom dauflebas (da ara Seswavlas) iwyebs
[enis floba]. 2-4 wlis bavSvi, rogorc wesi, ukve flobs mSobliur enas, Semdeg ki am flobis
xarisxi TandaTan maRldeba: mdidrdeba leqsikuri maragi (gansakuTrebiT _ aqtiuri leqsika),
grZeldeba da rTuldeba warmoTqmuli da mosmenil-gaazrebuli winadadebebi, ixveweba
metyvelebis gramatikuli da agreTve bgeriT-orToepiuli mxare. cxadia, daufleba emyareba
 zurab vaxania. fsiqolingvistika _ 2 -5-

bavSvis Tandayolil enobriv unarianobas.