MÖÅT SÖË KHAÁI NIÏÅM VAÂ LYÁ THUYÏËT XAÄ HÖÅI HOÅC
CUÃA EMILE DURKHEIM
. Trûúng Vùn Vyä*
1. Khaái niïåm sûå kiïån xaä höåi
Theo E. Durkheim, àöëi tûúång nghiïn cûáu cuãa
Xaä höåi hoåc laâ caác sûå kiïån xaä höåi (social facts).
Khaái niïåm sûå kiïån xaä höåi àûúåc hiïíu vúái 2 nghôa
cú baãn nhû sau: a) - Caác sûå kiïån xaä höåi coá tñnh
"vêåt chêët". Vñ duå: nhoám ngûúâi, dên cû, töí chûác
xaä höåi, thiïët chïë xaä höåi vúái têët caã caác àùåc àiïím
vaâ chêët lûúång cuãa noá; b) - Caác sûå kiïån xaä höåi coá
tñnh "phi vêåt chêët". Vñ duå: hïå thöëng giaá trõ, chuêín
mûåc, phong tuåc, têåp quaán xaä höåi, "moåi caách laâm"
- sûå kiïån phi vêåt chêët göìm caã caác sûå kiïån àaåo
àûác (moral facts), tûác laâ caác caách thûác haânh àöång,
suy nghô vaâ traãi nghiïåm maâ caác caá nhên nhêåp
têm àûúåc khi cuâng chung söëng trong xaä höåi.
Nöåi dung khaái niïåm sûå kiïån xaä höåi coá thïí gêy
ra sûå hiïíu lêìm rùçng àöëi tûúång nghiïn cûáu cuãa Xaä
höåi hoåc rêët giöëng vúái Têm lyá hoåc do noá noái túái caác
khña caånh khaác nhau cuãa haânh vi con ngûúâi, göìm
haânh àöång, tû duy vaâ tònh caãm. Àïí traánh hiïíu lêìm
nhû vêåy, E. Durkheim luön nhêën maånh sûå khaác
nhau giûäa yïëu töë "xaä höåi" vaâ yïëu töë "sûå vêåt" cuãa
àöëi tûúång nghiïn cûáu cuãa Xaä höåi hoåc. E. Durkheim
chuã trûúng baác boã caách tiïëp cêån Têm lyá hoåc caá
nhên vaâ caã triïët hoåc tûå biïån, giaáo àiïìu àïí xêy dûång
khoa hoåc Xaä höåi hoåc trong viïåc giaãi thñch haânh vi
con ngûúâi vaâ sûå kiïån xaä höåi.
Theo E. Durkheim, nhû laâ sûå kiïån vêåt chêët,
* TS., Khoa Ngûä vùn Nga, Trûúâng Àaåi hoåc KHXH&NV-ÀHQG-TP.HCM
46♦K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N
caác sûå kiïån xaä höåi töìn taåi úã bïn ngoaâi caá nhên vaâ
coá sûác maånh aáp àùåt, cûúäng chïë àöëi vúái caá nhên.
Àöëi vúái haânh vi cuãa con ngûúâi, sûå kiïån xaä höåi
àûúåc hiïíu nhû laâ "nhûäng caái khuön maâ chuáng ta
cêìn phaãi àöí caác haânh àöång cuãa chuáng ta vaâo àoá"
àïí àuác thaânh tûâng kiïíu haânh àöång, tûâng kiïíu
ûáng xûã nhêët àõnh. Sûå kiïån xaä höåi thïí hiïån úã caách
thûác haânh àöång, tû duy vaâ caãm giaác, nhûäng caách
thûác àoá töìn taåi úã bïn ngoaâi, àöåc lêåp, khaách quan
àöëi vúái caá nhên vaâ coá sùén möåt khaã nùng cûúäng
chïë haânh vi caá nhên vaâ àûúåc aáp àùåt cho caác caá
nhên. Thuêåt ngûä "xaä höåi" àûúåc duâng àïí chó möåt
loaåi hiïån tûúång khöng nùçm trong bêët kyâ möåt
phaåm vi hay möåt sûå kiïån naâo àoá cêëu taåo nïn xaä
höåi. Àiïìu naây tûúng tûå nhû trûúâng húåp cuãa nûúác:
caác àùåc àiïím cuãa nûúác khöng coá úã tûâng nguyïn
töë H vaâ O taåo thaânh nûúác (H2O). Quan niïåm cuãa
E. Durkheim vïì sûå kiïån xaä höåi coá àiïím naâo àoá
giöëng vúái quan niïåm duy vêåt biïån chûáng Macxit
vïì sûå töìn taåi khaách quan cuãa sûå kiïån vêåt chêët
khöng phuå thuöåc vaâo yá muöën chuã quan cuãa con
ngûúâi, mùåc duâ caác caá nhên laâ nhûäng àún võ, böå
phêån cêëu thaânh xaä höåi.
Vïì caác àùåc àiïím vaâ tñnh chêët cuãa sûå kiïån xaä
höåi, E. Durkheim chó ra caác àùåc trûng cú baãn cuãa
sûå kiïån xaä höåi nhû sau: a) - Thûá nhêët, tñnh khaách
quan. Sûå kiïån xaä höåi phaãi laâ nhûäng gò úã bïn ngoaâi
caá nhên. Àiïìu naây thïí hiïån úã chöî caác caá nhên
khöng chó sinh ra trong möi trûúâng àaä coá sùén caác
sûå kiïån nhû laâ caác thiïët chïë xaä höåi, cêëu truác xaä
höåi, chuêín mûåc, giaá trõ, niïìm tin... Khöng nhûäng
thïë, caác caá nhên coân phaãi hoåc têåp, tiïëp thu, chia seã
vaâ tuên thuã caác chuêín mûåc, giaá trõ xaä höåi, tûác laâ
caác sûå kiïån xaä höåi. Ngay caã khi caác caá nhên tñch
cûåc chuã àöång taåo nïn hay biïën àöíi caác thaânh phêìn
cuãa cêëu truác xaä höåi, caác chuêín mûåc, caác giaá trõ,
caác quy tùæc xaä höåi thò têët caã nhûäng caái àoá àïìu coá
thïí trúã thaânh caác sûå kiïån xaä höåi, tûác laâ trúã thaânh
hiïån thûåc, coá cuöåc söëng riïng cuãa noá úã bïn ngoaâi
caá nhên, àöåc lêåp vúái yá muöën chuã quan cuãa möîi caá
nhên; b) - Thûá hai, tñnh phöí biïën. Caác sûå kiïån xaä
höåi bao giúâ cuäng laâ sûå kiïån chung, phöí biïën, phöí
quaát àöëi vúái nhiïìu caá nhên. Nghôa laâ sûå kiïån xaä
höåi laâ caái cöång àöìng xaä höåi cuâng chia seã, chêëp
nhêån, coi chuáng nhû laâ cuãa mònh, cuãa "chuáng ta",
sûå kiïån xaä höåi laâ phöí biïën àöëi vúái moåi thaânh viïn
trong xaä höåi; c) - Thûá ba, tñnh cûúäng chïë. Sûå kiïån
xaä höåi bao giúâ cuäng coá sûác maånh kiïím soaát, thêåm
chñ haån chïë, kiïìm chïë, gêy aáp lûåc àöëi vúái haânh
àöång vaâ haânh vi cuãa caác caá nhên. Chùèng haån, trong
xaä höåi coá nhûäng quy àõnh, nhûäng giúái haån nïëu vi
phaåm thò bõ trûâng phaåt. Caác àiïìu khoaãn luêåt laâ
nhûäng vñ duå rêët roä vïì àùåc trûng naây cuãa sûå kiïån xaä
höåi. Qua àoá thêëy rùçng E. Durkheim coi sûå kiïån xaä
höåi coá vai troâ quyïët àõnh àöëi vúái àúâi söëng con
ngûúâi.
Mùåc duâ sûå kiïån xaä höåi töìn taåi úã bïn ngoaâi caá
nhên, chung cho caã xaä höåi, nhûng laåi coá khaã
nùng kiïím soaát, cûúäng chïë haânh àöång xaä höåi tûâ
bïn trong möîi caá nhên. Àiïìu naây coá veã rêët phi lyá
nhûng thûåc ra úã àoá coá möëi quan hïå biïån chûáng
giûäa caái chung vaâ caái riïng. Tûâ goác àöå Xaä höåi
hoåc, àïí giaãi thñch hiïån tûúång naây cêìn nùæm vûäng
cú chïë "xaä höåi hoáa caá nhên", cú chïë "höåi nhêåp",
cú chïë "nhêåp têm", goåi ngùæn goån laâ cú chïë bùæt
chûúác, hoåc têåp theo àoá caá nhên lônh höåi caác chuêín
mûåc, caác quy tùæc xaä höåi laâ nhûäng quy àõnh tûâ
bïn ngoaâi thaânh nhûäng àiïìu têm niïåm, quy àõnh
bïn trong. Àöìng thúâi, thöng qua cú chïë "khaách
thïí hoáa" nhûäng gò àaä hêëp thuå tûâ xaä höåi àûúåc
hiïån hònh trong nhûäng haânh vi, hoaåt àöång cuå thïí
cuãa caá nhên, cuãa cöång àöìng.
Têm lyá hoåc vaâ Xaä höåi hoåc giöëng vaâ khaác nhau
úã chöî naây. Caác nhaâ Têm lyá hoåc vaâ Xaä höåi hoåc
àïìu giöëng nhau úã chöî cuâng quan têm nghiïn
cûáu caác sûå kiïån xaä höåi, vñ duå haânh vi xaä höåi cuãa
K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N ♦47
con ngûúâi. Àiïím giao kïët cuãa Têm lyá hoåc vaâ Xaä
höåi hoåc laâ vuâng ranh giúái chuyïín àöíi giûäa caái
bïn trong vaâ caái bïn ngoaâi, giûäa caái caá nhên vaâ
caái xaä höåi. Àiïìu naây thïí hiïån khaá roä qua nhûäng
khaái niïåm cú baãn nhû xaä höåi hoáa, haânh àöång xaä
höåi àûúåc caã Xaä höåi hoåc vaâ Têm lyá hoåc rêët quan
têm. Nhûng àiïím khaác nhau laâ úã chöî, Têm lyá
hoåc chuã yïëu quan têm túái nhûäng sûå kiïån xaãy ra
bïn trong caá nhên, thïë giúái bïn trong cuãa möîi caá
nhên, coân Xaä höåi hoåc têåp trung vaâo nghiïn cûáu
caác sûå kiïån trong hiïån thûåc khaách quan, trong
thïë giúái bïn ngoaâi caá nhên, "sûå kiïån xaä höåi".
2. Khaái niïåm àoaân kïët xaä höåi
Khaái niïåm àoaân kïët xaä höåi (social solidarity)
cuãa E. Durkheim coá nöåi dung gêìn giöëng vúái khaái
niïåm höåi nhêåp xaä höåi àang àûúåc sûã duång röång
raäi hiïån nay. E. Durkheim àaä duâng khaái niïåm
naây àïí chó ra caác möëi quan hïå giûäa caá nhên vaâ
xaä höåi, giûäa caác caá nhên vúái nhau, giûäa caá nhên
vaâ nhoám xaä höåi. Nïëu khöng coá sûå àoaân kïët xaä
höåi thò caác caá nhên riïng leã, biïåt lêåp khöng thïí
taåo thaânh xaä höåi vúái tû caách laâ möåt chónh thïí hïå
thöëng xaä höåi.
E. Durkheim lêìn àêìu tiïn àûa ra khaái niïåm
naây àïí giaãi quyïët möåt trong nhûäng cêu hoãi nghiïn
cûáu cú baãn cuãa Xaä höåi hoåc nïu ra trong cuöën
"Phên cöng lao àöång trong xaä höåi". Àoá laâ "taåi
sao caác caá nhên trong khi àang trúã nïn tûå chuã
hún, laåi phuå thuöåc nhiïìu hún vaâo xaä höåi?". Khi
traã lúâi cêu hoãi naây, E. Durkheim àaä phên biïåt
möåt hònh thûác cú baãn cuãa sûå àoaân kïët xaä höåi laâ
àoaân kïët cú hoåc vaâ àoaân kïët hûäu cú, tûúng ûáng
vúái hai loaåi xaä höåi laâ xaä höåi kiïíu (àoaân kïët) cú
hoåc vaâ xaä höåi kiïíu (àoaân kïët) hûäu cú.
E. Durkheim vêån duång nhûäng khaái niïåm àoaân
kïët xaä höåi àïí giaãi thñch caác hiïån tûúång xaä höåi
nhû laâ sûå phên cöng lao àöång, sûå tûå tûã, tön giaáo
vaâ nhiïìu sûå kiïån xaä höåi khaác vúái caác biïíu hiïån
bònh thûúâng vaâ dõ biïåt, bêët bònh thûúâng cuãa
chuáng. Öng khöng nhûäng phaát hiïån ra nguyïn
nhên maâ coân phên tñch chûác nùng, hïå quaã vaâ
möëi quan hïå cuãa caác hiïån tûúång àoá àöëi vúái viïåc
duy trò, cuãng cöë sûå àoaân kïët xaä höåi, tûác laâ sûå trêåt
tûå xaä höåi vaâ sûå biïën àöíi xaä höåi.
3. Caác kiïíu àoaân kïët xaä höåi vaâ phên loaåi
xaä höåi
Dûåa vaâo kiïíu àoaân kïët xaä höåi, E. Durkheim
phên biïåt Xaä höåi àoaân kïët cú hoåc vaâ Xaä höåi àoaân
kïët hûäu cú.
Kiïíu àoaân kïët xaä höåi cú hoåc (hay Kiïíu àoaân
kïët maáy moác) laâ kiïíu àoaân kïët xaä höåi dûåa trïn
sûå giöëng nhau, sûå thuêìn nhêët cuãa caác giaá trõ, caác
niïìm tin, tñn ngûúäng, phong tuåc, têåp quaán. Caác
caá nhên chûa khu biïåt hoáa vaâ gùæn boá vúái nhau
chuã yïëu dûåa trïn cú súã cuâng chia seã nhûäng giaá
trõ tinh thêìn chung, trïn cú súã cuãa sûå kiïìm chïë
maånh meä tûâ phña xaä höåi vaâ loâng trung thaânh cuãa
caá nhên àöëi vúái truyïìn thöëng, têåp tuåc vaâ quan hïå
gia àònh. Sûác maånh cuãa yá thûác têåp thïí coá khaã
nùng chi phöëi vaâ àiïìu chónh suy nghô, tònh caãm,
haânh àöång cuãa caác caá nhên. Trong xaä höåi kiïíu
maáy moác, quyïìn tûå do caá nhên, tinh thêìn tûå chuã
vaâ tñnh àöåc àaáo cuãa caá nhên laâ khöng quan troång,
thêåm chñ bõ àeâ neán, bõ triïåt tiïu. Xaä höåi gùæn kïët
kiïíu cú hoåc thûúâng coá quy mö nhoã, nhûng yá
thûác cöång àöìng cao, caác chuêín mûåc chùåt cheä,
luêåt phaáp mang tñnh cûúäng chïë.
Kiïíu àoaân kïët hûäu cú (hay Kiïíu àoaân kïët coá
töí chûác) - àêy laâ kiïíu àoaân kïët xaä höåi dûåa trïn
sûå phong phuá, àa daång cuãa caác chûác nùng, caác
möëi liïn hïå, caác tûúng taác giûäa caác caá nhên vaâ
caác böå phêån cêëu thaânh nïn xaä höåi. Trong xaä höåi
kiïíu hûäu cú, mûác àöå vaâ tñnh chêët chuyïn mön
hoáa chûác nùng caâng cao thò caác böå phêån trong
xaä höåi caâng phuå thuöåc, caâng gùæn boá vaâ àoaân kïët
chùåt cheä vúái nhau. Xaä höåi àoaân kïët kiïíu hûäu cú
thûúâng coá quy mö lúán, yá thûác cöång àöìng coá thïë
yïëu nhûng tñnh àöåc lêåp, tûå chuã caá nhên àûúåc àïì
cao, àûúåc tön troång vaâ phaát triïín. Caác quan hïå
xaä höåi chuã yïëu mang tñnh chêët chûác nùng, tñnh
chêët trao àöíi vaâ àûúåc luêåt phaáp, khïë ûúác tön troång
vaâ baão vïå.
4. Möëi quan hïå biïën àöíi tûâ daång naây sang
daång khaác
Vïì àöång lûåc biïën àöíi, E. Durkheim nhêën
maånh caác yïëu töë vïì dên söë vaâ mêåt àöå dên söë,
quyïìn lûåc vaâ luêåt phaáp. Sûå biïën àöíi xaä höåi tûâ
daång naây sang daång khaác bùæt nguöìn tûâ nhûäng
thay àöíi coá tñnh quy luêåt, thïí hiïån qua caác sûå
kiïån xaä höåi coá tñnh vêåt chêët vaâ phi vêåt chêët. Sûå
tiïën hoáa cuãa kiïíu àoaân kïët xaä höåi vaâ gùæn liïìn vúái
noá laâ kiïíu xaä höåi phuå thuöåc vaâo sûå tùng trûúãng
cuãa quy mö xaä höåi (vñ duå quy mö, mêåt àöå dên
söë) vaâ mêåt àöå xaä höåi (vñ duå mûác àöå têåp trung caác
àêìu möëi giao thöng, liïn laåc, caác möëi liïn hïå,
48♦K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N
caác tûúng taác, giao tiïëp, trao àöíi giûäa caác caá
nhên).
Nhûäng chó baáo khaác cuãa biïën àöíi xaä höåi tûâ
kiïíu àoaân kïët cú hoåc sang kiïíu àoaân kïët hûäu cú
laâ yïëu töë quyïìn lûåc vaâ luêåt phaáp. Trong xaä höåi
cú hoåc, sûå àoaân kïët cú hoåc taåo ra quyïìn lûåc àaân
aáp, cûúäng chïë, do yá thûác têåp thïí maånh meä nïn
moåi sûå vi phaåm caác àiïìu cêëm kyå àïìu bõ cöång
àöìng xaä höåi trûâng phaåt bùçng nhiïìu hònh thûác
khùæt khe, thêåm chñ bõ àaân aáp, traã thuâ. Trong xaä
höåi hiïån àaåi, àoaân kïët hûäu cú taåo ra quyïìn lûåc
böìi hoaân, thoãa thuêån tûác laâ bùæt nhûäng caá nhên vi
phaåm luêåt phaãi àïìn buâ vêåt chêët, tinh thêìn do
nhûäng löîi lêìm hay nhûäng thiïåt haåi gêy ra àïí cho
tònh hònh trúã laåi cên bùçng, trêåt tûå, öín àõnh vaâ
quan hïå húåp taác trúã laåi bònh thûúâng.
5. Àoaân kïët xaä höåi vaâ phên cöng lao àöång
Kiïn quyïët àêëu tranh vò quyïìn söëng cuãa Xaä
höåi hoåc vúái tû caách laâ möåt khoa hoåc àöåc lêåp, E.
Durkheim àaä têåp trung nghiïn cûáu möåt vêën àïì
cöët loäi cuãa Kinh tïë hoåc laâ sûå phên cöng lao àöång
(1893). Öng àùåt ra hai muåc tiïu nghiïn cûáu: a) -
Chó ra sûå haån chïë cuãa Kinh tïë hoåc khi cho rùçng
phên cöng lao àöång chó coá yá nghôa thuêìn tuáy
kinh tïë, tûác laâ chó àïí laâm giaâu vaâ chó àïí nêng
cao nùng suêët, hiïåu quaã lao àöång; b) - Chó ra
nguyïn nhên xaä höåi vaâ chûác nùng xaä höåi cuãa sûå
kiïån phên cöng lao àöång.
Qua viïåc thûåc hiïån nhûäng muåc tiïu naây, öng
cho thêëy Xaä höåi hoåc coá àöëi tûúång vaâ phûúng
phaáp nghiïn cûáu riïng àùåc trûng cuãa noá.
a. Phên cöng lao àöång taác àöång àöëi vúái sûå
hònh thaânh kiïíu àoaân kïët xaä höåi
Theo E. Durkheim, phên cöng lao àöång thûåc
hiïån chûác nùng vö cuâng to lúán vaâ quan troång àöëi
vúái cuöåc söëng con ngûúâi, àoá laâ taåo ra sûå àoaân
kïët xaä höåi, sûå höåi nhêåp xaä höåi. Cuâng vúái sûå biïën
àöíi hònh thûác phên cöng lao àöång laâ sûå xuêët hiïån
kiïíu xaä höåi múái. Vúái trònh àöå phên cöng lao àöång
ngaây caâng cao thò vai troâ vaâ nhiïåm vuå lao àöång
caâng bõ phên hoáa vaâ chuyïn mön hoáa sêu sùæc.
Kïët quaã laâ caác caá nhên ngaây caâng phaãi tûúng taác
vúái nhau, phuå thuöåc lêîn nhau. Hoå khöng coân
àoaân kïët vúái nhau möåt caách maáy moác vò sûå dêåp
khuön, vò sûå "hao hao" giöëng nhau trong haânh
àöång vaâ sinh hoaåt, maâ caác caá nhên trúã nïn phuå
thuöåc chûác nùng lêîn nhau, tûúng taác lêîn nhau,
quan hïå vúái nhau möåt caách chùåt cheä vaâ àoá chñnh
laâ sûå àoaân kïët hûäu cú.
b. Àoaân kïët xaä höåi taác àöång trúã laåi àöëi vúái
phên cöng lao àöång
Àïën lûúåt mònh, sûå àoaân kïët xaä höåi phuå thuöåc
vaâo sûå phên cöng lao àöång. E. Durkheim chó ra
caác yïëu töë xaä höåi cuãa sûå phên cöng lao àöång.
Öng cho rùçng sûå di cû vaâ tñch tuå dên cû, àö thõ
hoáa vaâ cöng nghiïåp hoáa àaä laâm tùng mêåt àöå tiïëp
xuác, quan hïå vaâ tûúng taác giûäa caác caá nhên, nhoám
vaâ töí chûác trong xaä höåi. Mêåt àöå àaåo àûác, mêåt àöå
nùng àöång tùng lïn laâm cho mûác àöå caånh tranh
cuäng tùng lïn trong xaä höåi buöåc caác caá nhên
muöën töìn taåi thò phaãi àêëu tranh, caånh tranh vúái
nhau thöng qua sûå phên cöng lao àöång tûác laâ sûå
chuyïn mön hoáa chûác nùng, nhiïåm vuå. E.
Durkheim chó ra rùçng sûå phên cöng lao àöång tyã
lïå thuêån vúái quy mö vaâ mêåt àöå xaä höåi. Sûå phên
cöng lao àöång caâng tinh vi, chuyïn mön hoáa
chûác nùng xaä höåi caâng cao thò caác chûác nùng,
caác nhoám xaä höåi caâng tûúng taác vúái nhau chùåt
cheä vaâ caâng phuå thuöåc lêîn nhau. Kïët quaã laâ sûå
phên cöng lao àöång xaä höåi thûåc hiïån chûác nùng
taåo ra sûå àoaân kïët xaä höåi, noái theo ngön ngûä
khoa hoåc Xaä höåi hoåc hiïån àaåi laâ taåo ra sûå höåi
nhêåp xaä höåi. Khi naâo sûå phên cöng lao àöång
khöng laâm troân chûác nùng àoaân kïët xaä höåi thò coá
nghôa laâ xaä höåi rúi vaâo traång thaái bêët bònh thûúâng,
khuãng hoaãng. Do àoá, nhaâ Xaä höåi hoåc giöëng nhû
thêìy thuöëc, coá nhiïåm vuå nghiïn cûáu tònh traång
khuãng hoaãng, "bïånh têåt" cuãa xaä höåi àïí goáp phêìn
àûa ra caách cûáu chûäa nhùçm giuáp cú thïí xaä höåi
trúã laåi traång thaái bònh thûúâng, "laânh maånh".
c. Ba hònh thûác phên cöng lao àöång bêët
bònh thûúâng theo E. Durkheim
Xuêët phaát tûâ quan niïåm cho rùçng sûå phên
cöng lao àöång bònh thûúâng laâ sûå phên cöng àaãm
baão thûåc hiïån chûác nùng möåt caách bònh thûúâng,
tûác laâ taåo ra àûúåc sûå àoaân kïët xaä höåi, E. Durkheim
chó ra ba hònh thûác phên cöng lao àöång bêët bònh
thûúâng do khöng thûåc hiïån àûúåc chûác nùng àoaân
kïët xaä höåi nhû sau: 1) Hònh thûác phi chuêín mûåc.
Àêy laâ sûå phên cöng lao àöång möåt caách tuây tiïån,
tûå phaát, röëi loaån do thiïëu sûå kiïím soaát, àiïìu tiïët
tûâ phña caác hïå giaá trõ, chuêín mûåc xaä höåi. Sûå phên
cöng phi chuêín mûåc diïîn ra dûúái taác àöång cuãa
"baân tay vö hònh" theo caách noái cuãa Adam Smith.
Àöëi vúái E. Durkheim, sûå quaãn lyá vaâ àiïìu chónh
tûâ phña xaä höåi maâ cuå thïí laâ Nhaâ nûúác rêët cêìn
thiïët àöëi vúái sûå phên cöng lao àöång bònh thûúâng
K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N ♦49
trong xaä höåi, nïëu khaác ài thò coá thïí xaãy ra tònh
traång phên cöng lao àöång bêët bònh thûúâng, dûúái
hònh thûác phi chuêín mûåc; 2) Hònh thûác cûúäng
bûác - bêët cöng. Àêy laâ sûå phên cöng lao àöång
möåt caách bùæt buöåc vaâ bêët bònh àùèng xaãy ra khi
caác caá nhên buöåc phaãi chêëp nhêån nhûäng võ trñ
lao àöång, nghïì nghiïåp khöng phuâ húåp vúái nùng
lûåc, phêím chêët caá nhên nhûng laåi phuâ húåp vúái
lúåi ñch cuãa möåt nhoám ngûúâi naây maâ hy sinh lúåi
ñch cuãa möåt nhoám ngûúâi khaác, dêîn àïën tònh traång
bêët cöng trong phên phöëi theo kiïíu "laâm nhiïìu
hûúãng ñt". Hònh thûác phên cöng lao àöång cûúäng
bûác - bêët bònh àùèng diïîn ra phöí biïën trong hïå
thöëng xaä höåi coá chïë àöå ngûúâi boác löåt ngûúâi; 3)
Hònh thûác thiïëu àöìng böå. Àêy laâ sûå phên cöng
lao àöång thaái quaá dêîn àïën tònh traång "siïu chuyïn
mön hoáa" laâm cho sûå àiïìu phöëi khöng theo kõp
töëc àöå chuyïn mön hoáa, dêîn àïën traång thaái lïåch
laåc, truåc trùåc, "coåc caåch", thiïëu sûå húåp taác, thêåm
chñ mêu thuêîn, xung àöåt xaä höåi.
Nhû vêåy, qua viïåc nghiïn cûáu sûå phên cöng
lao àöång trong xaä höåi, E. Durkheim àaä cho thêëy
Kinh tïë hoåc laâ möåt böå phêån, möåt "caânh nhaánh"
cuãa Xaä höåi hoåc. E. Durkheim phï phaán Kinh tïë
hoåc laâ khoa hoåc suy diïîn, trûâu tûúång, maáy moác,
siïu hònh khöng dûåa vaâo quan saát hiïån tûúång
thûåc cuãa àúâi söëng xaä höåi maâ chó dûåa vaâo nhûäng
luêån àiïím cûáng nhùæc vïì "con ngûúâi kinh tïë",
"con ngûúâi duy lyá", "con ngûúâi võ kyã" nïn khöng
thïí giaãi thñch àûúåc àêìy àuã vaâ thoãa àaáng hiïån
tûúång phên cöng lao àöång trong xaä höåi. Trïn
thûåc tïë, öng àaä viïët: "Con ngûúâi coá cuöåc söëng
thûåc àöëi vúái têët caã nhûäng phûác taåp cuãa hoå. Con
ngûúâi ai cuäng coá gia àònh, töí quöëc, niïìm tin, tön
giaáo, lyá tûúãng, lêåp trûúâng chñnh trõ, nghôa laâ hoå
söëng trong hoaân caãnh lõch sûã xaä höåi cuå thïí. Do
àoá, cêìn phaãi aáp duång tiïëp cêån Xaä höåi hoåc àïí
hiïíu roä nguyïn nhên vaâ chûác nùng xaä höåi cuãa sûå
kiïån kinh tïë.
6. Àoaân kïët xaä höåi vaâ tûå tûã
a. Àoaân kïët xaä höåi vaâ tûå tûã
E. Durkheim xem xeát tûå tûã vúái tû caách nhû laâ
möåt haânh vi sai lïåch, coá quan hïå trûåc tiïëp vúái sûå
phên cöng lao àöång xaä höåi vaâ àoaân kïët xaä höåi.
Theo quan àiïím cuãa E. Durkheim, tûå tûã laâ möåt
daång cuãa haânh vi lïåch chuêín. Öng àõnh nghôa,
lïåch chuêín trûúác hïët laâ sûå thiïëu vùæng caác chuêín
mûåc, thiïëu àiïìu tiïët vaâ thiïëu sûå quaãn lyá hoùåc
kiïím soaát cuãa xaä höåi vaâ nguyïn nhên thûá hai bùæt
nguöìn tûâ sûå röëi loaån chûác nùng cuãa xaä höåi. Sûå
thiïëu vùæng caác chuêín mûåc xaä höåi diïîn ra khi
nhûäng chuêín mûåc xaä höåi cuä àaä mêët ài, nhûäng
chuêín mûåc xaä höåi múái vêîn chûa hònh thaânh khiïën
cho haânh vi cuãa caá nhên khöng àûúåc àõnh hûúáng
vaâ dïî rúi vaâo tònh traång khuãng hoaãng. Giaãi thñch
nguyïn nhên thûá hai cuãa mònh, E. Durkheim cho
rùçng trong möåt cêëu truác xaä höåi nhêët àõnh luön coá
sûå phên cöng lao àöång. Khi sûå phên cöng lao
àöång trong möåt hïå thöëng - cêëu truác xaä höåi khöng
thûåc hiïån àuáng chûác nùng khiïën cho xaä höåi rúi
vaâo tònh traång bêët bònh thûúâng, khuãng hoaãng.
b. Tûå tûã vaâ àoaân kïët xaä höåi
Àöëi vúái hiïån tûúång coá veã àùåc thuâ têm lyá caá
nhên nhû tûå tûã, E. Durkheim cuäng chó ra rùçng
naån tûå tûã laâ hiïån tûúång xaä höåi coá möëi liïn hïå tyã
lïå nghõch vúái mûác àöå àoaân kïët, gùæn kïët höåi nhêåp
xaä höåi. Tûå tûã, theo E. Durkheim àõnh nghôa, laâ
caái chïët do kïët quaã trûåc tiïëp hoùåc giaán tiïëp tûâ
haânh àöång tñch cûåc hay tiïu cûåc cuãa caá nhên
chöëng laåi chñnh baãn thên mònh maâ caá nhên àoá
biïët laâ haânh àöång àoá nhêët àõnh taåo ra kïët cuåc
nhû vêåy. Àöìng thúâi, öng cuäng chó ra rùçng tûå tûã
phuå thuöåc vaâo caác yïëu töë xaä höåi cuå thïí, öng chó
ra àoá chñnh laâ àoaân kïët xaä höåi. Qua caác nghiïn
cûáu, E. Durkheim cho rùçng nhûäng ngûúâi theo
àaåo Tin Laânh tûå saát nhiïìu hún nhûäng ngûúâi Cöng
giaáo; tyã lïå tûå tûã cuãa ngûúâi chûa coá vúå, coá chöìng
nhiïìu gêëp 3 lêìn so vúái nhûäng ngûúâi coá vúå, coá
chöìng; tyã lïå tûå tûã úã thaânh phöë cao hún úã nöng
thön. Nhûäng phaát hiïån nhû vêåy giuáp cho E.
Durkhiem ài àïën kïët luêån, haânh vi tûå tûã trong xaä
höåi coá quan hïå mêåt thiïët vúái mûác àöå àoaân kïët xaä
höåi. Trong möåt xaä höåi, mûác àöå àoaân kïët caâng
loãng leão, rúâi raåc vaâ caác caá nhên khöng coá möëi
quan hïå raâng buöåc, khöng coá sûå quan têm chia
seã thò haânh vi tûå tûã xaãy ra khaá phöí biïën. Mùåt
khaác, öng cuäng chó ra rùçng, trong möåt xaä höåi
mûác àöå àoaân kïët xaä höåi quaá chùåt, caác giaá trõ
chuêín mûåc àa daång caác thiïët chïë thùæt chùåt viïåc
àiïìu tiïët haânh vi caá nhên möåt caách quaá mûác cuäng
khiïën cho haânh vi tûå tûã diïîn ra cao hún. Trûúâng
húåp naây khaá giöëng vúái khaái niïåm "röëi loaån chûác
nùng xaä höåi" cuãa Robert Merton khi öng phên
tñch khaái niïåm "anomie" vúái viïåc mö taã thûåc
traång xaä höåi coá quaá nhiïìu caác chuêín mûåc, khiïën
cho caác caá nhên trong xaä höåi khöng biïët phaãi
tuên thuã chuêín mûåc xaä höåi naâo, khöng biïët haânh
50♦K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N
vi naâo àuáng, haânh vi naâo sai...
c. Phên loaåi haânh vi tûå tûã
Dûåa trïn caác hònh thûác phên cöng lao àöång
xaä höåi, àùåc àiïím vaâ tñnh chêët cuãa àoaân kïët xaä
höåi öng phên loaåi haânh vi tûå tûã thaânh caác daång
sau: 1) Tûå tûã ñch kyã xaãy ra khi caá nhên bõ boã rúi,
khöng àûúåc quan têm àïën vaâ caá nhên söëng chó
vò baãn thên mònh. Àêy laâ kiïíu tûå tûã do chuã nghôa
caá nhên quaá lúán, quaá maånh gêy ra; 2) Tûå tûã võ
tha - caá nhên tûå saát, xaã thên vò muåc tiïu cuãa
nhoám. Tûå tûã võ tha coá thïí diïîn ra dûúái hònh thûác
bùæt buöåc khöng thïí laâm khaác trong möåt tònh
huöëng nhêët àõnh. Haânh àöång tûå tûã naây coá thïí do
quy àõnh, quy ûúác coá tñnh truyïìn thöëng cuãa
nhoám, vñ duå nhû kiïíu tûå saát cuãa voä sô àaåo, coá thïí
àún giaãn laâ do quan niïåm àoá laâ sûå hi sinh. Duâ
dûúái hònh thûác cuå thïí naâo thò kiïíu tûå tûã võ tha
chuã yïëu laâ do sûå gùæn kïët quaá maånh cuãa caá nhên
vúái cöång àöìng xaä höåi; 3) Tûå tûã phi chuêín mûåc
- àoá laâ sûå tûå saát trong tònh huöëng nhiïîu loaån,
höîn loaån, khuãng hoaãng, "vö töí chûác". Trong tònh
huöëng xaä höåi nhû vêåy, caác chuêín mûåc cuä khöng
coân taác duång kiïím soaát, àiïìu tiïët haânh vi caá nhên,
nhûng caác chuêín mûåc múái chûa xuêët hiïån. Caá
nhên rúi vaâo traång thaái mêët phûúng hûúáng, chúi
vúi vò coá quaá nhiïìu caác chuêín mûåc, khöng biïët
cêìn phaãi tuên theo nhûäng chuêín mûåc naâo; 4)
Kiïíu tûå tûã cuöìng tñn (bõ eáp buöåc) - àoá laâ sûå tûå
saát do niïìm tin muâ quaáng chi phöëi, do bõ kiïím
soaát, àiïìu tiïët quaá gùæt gao, trûâng phaåt quaá nùång
nïì vïì mùåt giaá trõ, chuêín mûåc.
Cêìn chuá yá hai àiïím quan troång nöíi bêåt trong
nghiïn cûáu cuãa E. Durkheim vïì tûå tûã: a) Thûá
nhêët, caác kiïíu loaåi tûå tûã khaác nhau vïì mûác àöå,
tñnh chêët àoaân kïët xaä höåi chûá khöng phaãi taách
biïåt hoaân toaân tuyïåt àöëi. Àùåc biïåt laâ kiïíu tûå tûã
ñch kyã vaâ tûå tûã võ tha laâ hai mùåt, hai cûåc cuãa möåt
hònh thûác àoaân kïët xaä höåi dûåa vaâo möëi liïn hïå
giûäa caác caá nhên. Kiïíu tûå tûã phi chuêín mûåc vaâ
tûå tûã cuöìng tñn laâ hai mùåt, hai cûåc cuãa möåt hònh
thûác àoaân kïët xaä höåi dûåa vaâo chuêín mûåc xaä höåi
cuãa nhoám; b) Thûá hai, laâ vïì mùåt phûúng phaáp
luêån Xaä höåi hoåc. E. Durkheim àaä chûáng minh
rùçng coá thïí giaãi thñch hiïån tûúång tûå tûã tûâ goác àöå
Xaä höåi hoåc chûá khöng phaãi do Têm lyá hoåc. Laâ
möåt hiïån tûúång xaä höåi, tûå tûã liïn quan àïën sûå
àoaân kïët xaä höåi, tûác laâ phuå thuöåc vaâo caác möëi
liïn hïå gùæn liïìn cuãa caá nhên vúái nhoám vaâ sûå
àiïìu tiïët. Kiïím soaát tûâ phña caác hïå giaá trõ, chuêín
mûåc xaä höåi àöëi vúái haânh vi cuãa caá nhên chûá
khöng phaãi phuå thuöåc vaâo têm lyá caá nhên. Vúái
nghiïn cûáu naây, E. Durkheim àaä chó ra sûå khaác
biïåt cú baãn giûäa Xaä höåi hoåc vaâ Têm lyá hoåc vaâ àaä
thaânh cöng trong viïåc taách Xaä höåi hoåc ra khoãi
Têm lyá hoåc.
7. Àoaân kïët xaä höåi vaâ Tön giaáo
E. Durkheim cho thêëy tön giaáo coá nguyïn
nhên xaä höåi vaâ chûác nùng xaä höåi. Theo öng, àöëi
vúái nhûäng ngûúâi tñn ngûúäng, nhûäng ngûúâi söëng
cuöåc àúâi tön giaáo, chûác nùng àñch thûåc cuãa tön
giaáo laâ gùæn kïët caá nhên vúái nhoám xaä höåi - àoaân
kïët cöång àöìng, laâm cho hoå haânh àöång möåt caách
tûå tin vaâ giuáp cho hoå söëng theo quan niïåm cuãa
hoå.
Nhúâ tön giaáo vúái tû caách laâ möåt hïå thöëng
thöëng nhêët göìm caác niïìm tin vaâ caác haânh àöång
nghi lïî àöëi vúái nhûäng thûá àûúåc kiïng thúâ, thêìn
thaánh hoáa taåo thaânh möåt cöång àöìng tön giaáo riïng
goåi laâ "nhaâ thúâ". Caác caá nhên theo tön giaáo àoá
caãm thêëy coá sûác maånh hún àïí chõu àûång vaâ tòm
caách vûúåt qua nhûäng khoá khùn trong cuöåc söëng,
cho duâ nhiïìu khi caách thûác haânh àöång cuãa hoå
chó giúái haån trong phaåm vi tinh thêìn, yá thûác.
Nhúâ tön giaáo, nhúâ viïåc caác caá nhên cuâng thûåc
hiïån nhûäng thao taác cuå thïí hoùåc nhûäng thao taác
tinh thêìn goåi chung laâ thûåc haânh caác nghi lïî thúâ
cuáng maâ hoå coá àûác tin, coá niïìm tin vaâo möåt sûác
maånh vö hònh, siïu tûå nhiïn, "siïu nhên". Sûå
thúâ cuáng khöng àún thuêìn laâ hïå thöëng nhûäng
dêëu hiïåu qua àoá con ngûúâi biïíu hiïån àûác tin ra
bïn ngoaâi, maâ laâ caách thûác têåp húåp caác phûúng
tiïån qua àoá àûác tin àûúåc saáng taåo vaâ àûúåc taái
taåo, àûúåc duy trò, cuãng cöë trong àúâi söëng cöång
àöìng xaä höåi. Do vêåy, E. Durkheim àaä viïët rùçng
sûå thúâ cuáng chuáa trúâi chñnh laâ sûå thúâ cuáng xaä
höåi. Sûác maånh siïu phaâm cuãa chuáa trúâi, cuãa thêìn
thaánh thûåc chêët laâ sûác maånh cuãa xaä höåi.
Vïì mùåt lyá luêån Xaä höåi hoåc, cêìn thêëy rùçng àöëi
vúái E. Durkheim, tön giaáo naãy sinh dûúái sûå taác
àöång cuãa caác yïëu töë xaä höåi, caác àiïìu kiïån xaä höåi.
Chûác nùng xaä höåi cú baãn cuãa tön giaáo laâ taåo ra
sûå àoaân kïët xaä höåi giûäa caác caá nhên, cuãng cöë
niïìm tin vaâ tùng cûúâng sûå gùæn boá, quyïët têm
cuãa caác caá nhên trong xaä höåi. Mùåc duâ möîi tön
giaáo coá khaã nùng taåo ra möåt mûác àöå àoaân kïët
nhûng tön giaáo naâo cuäng laâ saãn phêím cuãa lõch
sûã xaä höåi, cuãa möëi tûúng taác vaâ hoaåt àöång cöång
àöìng. Khöng chó tön giaáo maâ caã khoa hoåc vúái
têët caã caác yá tûúãng, phaåm truâ, khaái niïåm cú baãn
cuãa noá àïìu coá nguöìn göëc xaä höåi, àïìu laâ saãn phêím
cuãa caác nhên töë xaä höåi. E. Durkheim tòm thêëy úã
caác hònh thûác sú àùèng cuãa àúâi söëng tön giaáo, tûác
laâ àúâi söëng xaä höåi cuãa xaä höåi cú súã, caác göëc rïî
cuãa tû tûúãng duy lyá vaâ nhûäng nguyïn tùæc tû duy
laâm tiïìn àïì cho phaát triïín tû duy khoa hoåc vaâ
phaåm truâ logic.
Toám laåi, vúái lyá luêån vaâ phûúng phaáp luêån
khoa hoåc khaách quan, E. Durkheim àaä xêy dûång,
phaát triïín nhûäng quy tùæc phûúng phaáp Xaä höåi
hoåc vaâ khaái niïåm cú baãn cuãa Xaä höåi hoåc nhû sûå
kiïån xaä höåi vaâ àoaân kïët xaä höåi. Lyá thuyïët Xaä höåi
hoåc cuãa E. Durkheim laâm saáng toã nhiïìu chuã àïì
quan troång nhû chûác nùng xaä höåi vaâ cêëu truác xaä
höåi, phên loaåi xaä höåi bònh thûúâng vaâ sai lïåch xaä
höåi, trêåt tûå xaä höåi vaâ biïën àöíi xaä höåi. Chuáng ta
thêëy àûúåc cöng lao to lúán cuãa E. Durkheim trong
viïåc àêëu tranh giaânh lêëy phûúng phaáp khoa hoåc,
àöëi tûúång khoa hoåc vaâ quyïìn söëng cho Xaä höåi
hoåc, laâm cho noá coá võ trñ, vai troâ xûáng àaáng trong
àúâi söëng xaä höåi.

TAÂI LIÏÅU THAM KHAÃO

1. Tony Bilton vaâ caác taác giaã khaác (1993), Nhêåp mön xaä höåi hoåc (Phaåm Thuãy Ba dõch), Nxb. Khoa hoåc xaä höåi Haâ Nöåi.
2. Emile Durkheim. Caác hònh thaái sú àùèng cuãa àúâi söëng tön giaáo (phêìn àêìu).
3. Emile Durkheim (1980), The Division oflabor in Society, Tranj. George Simpon (New York: Free Press).
4. Emile Durkheim (1993), Caác quy tùæc cuãa phûúng phaáp xaä höåi hoåc (Nguyïîn Gia Löåc dõch), Nxb. Khoa hoåc xaä höåi.
5. Buâi Quang Duäng, Lï Ngoåc Huâng (2005), Lõch sûã Xaä höåi hoåc, Nxb. Lyá luêån Chñnh trõ.
6. J.H. Fichter (1974), Xaä höåi hoåc (Trêìn Vùn Àônh dõch).
7. Vuä Quang Haâ (2001), Caác lyá thuyïët Xaä höåi hoåc hiïån àaåi. Nxb. ÀHQG Haâ Nöåi.
8. Nguyïîn Minh Hoâa (1997), Xaä höåi hoåc vaâ nhûäng vêën àïì cú baãn, Nxb. Giaáo duåc.
9. Lï Ngoåc Huâng (2002, 2009), Lõch sûã vaâ Lyá thuyïët Xaä höåi hoåc, Nxb. ÀHQG Haâ Nöåi.
10. Hennann Korte (1997), Nhêåp mön lõch sûã Xaä höåi hoåc (Nguyïîn Liïn Huy dõch), Nxb. Thïë giúái, Haâ Nöåi.

K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N ♦51

11. Viïån haân lêm khoa hoåc Liïn Xö (1963), Lõch sûã triïët hoåc vaâ xaä höåi hoåc Anh, Phaáp thïë kyã 19, Nxb. Sûå thêåt, Haâ Nöåi.
12. Möåt söë taâi liïåu vaâ saách baáo khaác.
13. Möåt söë website trïn Google.

SUMMARY

SOME CONCEPTS AND THEORIES

OF EMILE DURKHEIM'S SOCIOLOGY
. Dr. Truong Van Vy

Besides the basic concept of "social events", E. Durkheim's Sociology includes a

system of other basic concepts such as social solidarity, collective consciousness, social
structure (or social constituent), mechanical solidarity, organic solidarity, social change,
social solidarity and its relationship with the classification society, the division of labor
and suicide, social function,... (or social pathology) and others. The article is a
generalized and systematic review of a number of the above-mentioned concepts and
theories of E. Durkheim.

52♦K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N

 X3 hOi hgc s6 2 (126), 2014 9$

KY NANG SONG TlT CACH TIEP CAN XA HOI HQC

vu THI H6NG KHANH'

1. Dat van de
Cd thd ndi hidn nay ehua cd nhidu nghidn curu chinh thdc tu each tilp can Xa hpi
hpc vl v ^ dl ky ndng sing, cdc nghien cdu td gde dd Tam ly hpc hay Gido due hpc cimg
da cd, nhung ede tdc gia ciing ehi dya tren each hilu eua cac td chdc quIc tl nhu
UNESCO, WHO... Phdn tich ndi ham cua khdi nipm ky ndng sing ed thi thdy, theo gide
dd ciia Xd hpi hpe thi hpc k^ ndng sdng chinh la qua trinh xa hdi hda cd nhdn. Bdi qua
trmh xa hpi hda cd nhdn ehinh Id qua trinh ed nhan tieh luy cac k5* ndng sdng.
Td gde nhin Xa hpi hpe, bdi vidt gdp phdn 1dm ro han npi ham khdi nifm ky ndng
sing, phan tich rd qud trinh hpc k^ ndng sdng ciia cac cd nhdn chinh Id qua trinh xd hdi
hoa ca nhdn.
2. Mot so quan nif m vl 1^ ndng song (KNS)
Cd nhidu quan niem khdc nhau vd k5' ndng sdng:
Theo Td chdc Y tl thd gidi (WHO), KNS Id kha ndng dl ed hdnh vi thich dng
(adaptive) vd tieh cyc (positive), giup ede cd nhdn cd thd dng xd hi?u qud trudc eac nhu
eau va thdeh thdc cua cupc sdng hang ngdy (Nguyen Thi Oanh, 2011).
Theo Quy nhi ddng Lien hpp qude (UNICEF), KNS la cdch tidp can giup thay ddi
bode hinh thanh hdnh vi radi. Cdch tidp can nay luu y den sy can bdng ve tiep thu kidn
thdc, hhihtiidnhtiididp va ky ndng (UNICEF, 2002).
Theo T6 chdc vdn hda, khoa hpc vd gido due Lien hpp qudc (UNESCO), KNS gdn
vdi bdn try cpt cua gido dye, dd Id: Hpc di biit (Learning to know) gdm k^ ndng tu duy,
giai quylt vdn dd, tu duy phd phdn, ra quydt djnh, nhan thdc duac hdu qud; Hpc Idm
ngudi (Learning to be) gdm cdc k^ ndng ca nhan, nhu ung phd vdi cdng thdng, cdm xuc,
tu nhgn thdc, ty tin; Hpc di sdng vdi ngudi khdc (learning to live together) gdm ede ky
ndng xa hpi, nhu giao tiep, thuong lupng, ty khdng djnh, hpp tac, lam vi?c theo nhdm, the
hipn sy cam thdng; Hpc de lam (Learning to do) gdm ky ndng thyc hi^n cdng vi?c vd ede
nhipm vy (Bp Gido dye vd Dao tgo, Vdn phdng UNESCO tai Vi^t Nam, Uy ban Qudc gia
vl UNESCO, 2003).
Quan nipm cua To chdc Y td thi gidi nhdn mgnh ddn khd ndng cua ca nhdn cd thd
duy tri trgng thdi tinh thdn va bilt thich nghi tieh eye khi tuong tdc vdi ngudi khdc vd vdi

• ffjS, Hgc vi?n Hanh chinh Quoc gia.

94 Ky nang song td cdch tiep can xa hdi hpc.

mdi trudng cda minh. Quan nidm nay mang tinh khdi qudt nhung chua thi hien duac ngay
cdc ky ndng cu thd, mac dd khi phdn tieh sdu thi thay tuang ddi g ^ vdi npi ham KNS
theo quan niem eua UNESCO, Id quan niem rat chi tilt, ey thi ddng thai nhdn mgnh them
ky ndng thye hien cdng vide vd nhidm vy. Quan nidm eua UNICEF nhdn manh ky nang
khdng hinh thdnh va tdn tgi rapt each ddc Igp ma trong mdi tuong tac mat thidt vd cd sy
can bdng vdi kiln thdc va thai dp. Ky ndng md m$t ngudi cd dupe (v/ du: ky ndng thuong
lupng) mdt phdn Idn cung nhd ed dupe kidn thdc (vi dg vi ndi dung thuong luang). Viec
dd cap thai dp eung Id mdt gdc nhin hftu ich vi thdi d§ ed tac dpng manh me ddn ky ndng
(VI' du: thdi dp ky thf khd lam cho mdt ngudi thuc hien tdt ky ndng biit the Men su tdn
trpng vdi ngudi khdc).
Td nhihig quan niem trdn day, ed the thdy "ky nang sdng" bao gdm rapt logt cdc ky
ndng eu thi cdn thilt cho eupc sdng hang ngay cua con ngudi. Bdn chdt eda KNS la ky
ndng ty qudn ban thdn vd ky ndng xd hpi can thidt dd ed nhdn ty lye trong cupc sdng, hpe
tap va lam vide hidu qud. Ndi each khde, KNS la kha ndng lam chu bdn thdn eua moi
ngudi, khd ndng dng xu phu hpp vdi nhiing ngudi khde vd vdi xa hpi, khd ndng dng phd
tich cyc trudc eac tinh hudng eda cudc sdng.
3. Hpc ky nang sing la qua trinh xa hgi hoa ca nhdn
Dudi edeh tilp can xa hpi hpc, qua trinh hpc cac ky nang song, tich liiy cac ky ndng
song chinh la qua trinh xd hpi hda cd nhan. Ndi bdm ky ndng sdng dupe the hipn trong cdc
khai niera vl xa hpi hda ea nhdn cua rapt sd nhd xa h^i hpe tidu bidu.
Neil Smelser (My) coi xa hdi hda Id "^MG trinh md trong do cd nhdn hpc cdch thuc
hdnh dpng tuang ung vdi vai trd cua minh de phiic vu tdt cho viec thuc hien cdc md hinh
hdnh vi tuang irng vai h? thdng vai trd md cd nhdn phdi ddng trong cupc ddi minh"
(Phgm Tdt Dong vd Ld Ngpc Hung, 2006). Nhu vay "cdch thuc hdnh dpng tuang ung vdi
vai trd'" chinh la cac ky ndng sdng. Trong sudt cudc ddi eda minh, ca nhdn ludn phdi suy
nghi, ren luyen de cd cdc hdnh ddng phu hpp vdi vai trd eua mmh, dd ciing Id qua trinh
tich luy ede ky ndng sdng, qua trinh hinh thdnh nhdng ky nang, hanh dpng dupe eho la
hpp ly nhat, cd Ipi ich nhat cho ca nhan dd. ^Q cd hanh ddng tuong dng vdi vai trd, ea
nhdn ludn phai hpc each thdc giao tiep, each thuc gidi quydt tinh hudng... va dd chinh la
nhiing ky ndng sdng raa ca nhan can tich liiy.
Fichter xem "Xd hpi hoa Id mpt qud trinh tuang tdc giiia ngudi ndy vd ngudi khdc,
ket qud la mdt si^ chdp nhgn nhirng khudn mdu hdnh dpng vd su thich nghi vdi nhiing
khudn mdu" (Phgm Tdt Dong vd Le Ngpc Hung, 2006). NIU theo quan niem cda Fichter
thi chdp nhdn khudn mdu hdnh ddng vd thich nghi vdi nhdng khudn mdu ciing se dupe
hidu Id hinh thdnh cde ky nang sdng. Bdi khi ea nhdn chap nh|n va thich nghi la cd nhdn
do dd hinh thanh duac cde ky ndng sdng cho minh dh minh ddi phd dupe vdi cupc sdng
ddy biln ddng. Khi ea nhdn bilt chap nhgn khudn mau hanh ddng nghia Id cd nhdn da hpc
dupe cdc ky nang hda nhdp, giao tilp, khi ca nhan biet thieh nghi vdi nhdng khudn mau
nghia la ca nhan bilt hpe nhdng ky ndng quan ly bdn tiian, dd sdng vdi ngudi khdc
(learning to live together). Cd thi hilu Xd hdi hda ed nhdn la hi md cde nhd xa hpi hpc
 Vn Thi Hdng Khanh 95

dung mgt each hdn 1dm, cdn kj* nang sdng la tir cd cdng ndi hdm nhung dugc dung trong
ddi sdng thudng nhdt cho mgi ngudi dl hieu vd dd tiep can hon.
Theo H. Spencer vdi thuyit thich nghi xd hdi: "Chi cd nhdn ndo, he thdng xd
hdi ndo cd khd ndng thich nghi nhdt vai mdi trudmg xung quanh mai cd thi tdn tgi
duac trong cugc dau tranh sinh tdn (Pham Tdt Dong vd Le Ngge Hung, 2006). Vdi
quan diim nhu vdy, ta thdy qua trinh thich nghi dl tin tai chinh la qud trinh tich liiy
cac ky ndng sdng.
E. Durkheim, khi phan tich vl qud trinh hda nhdp ciia cd nhan vdo cdc quan he xd
hOi dd eho rdng:
"Su ket dinh trong xd hdi la su ddng cdm chung ve cdc gid tri chudn muc md mdi
thdnh vien trong xd hoi tu nguyen, tiep thu vd hod ddng. Dd Id qud trinh cd nhdn tiip
nhdn nen vdn hoa xa hdi md trong dd cd nhdn dugc sinh ra vd nha dd cd nhdn dgt dugc
nhung dgc trung xd hdi ca bdn cho ban thdn, hgc dugc cdch iing xii dugc cho Id thich
hgp trong xd hdi md cd nhdn sinh sdng..."
(Phan Trgng Ngg, 1997).
Tir dd, dng mudn xdy dvmg mgt xd hdi cd svr doan kit cao, dl cdc cd nhdn tvr nguyen
kit dinh, ddng cdm xa hdi vdi nhau, cung giup do nhau 1dm nen mdt xd hgi tdt dep, nhdn
vdn. Thuyet doan ket xd hgi cua dng dd tao nen mdng cho vice cac cd nhdn phdi tu tich
luy, hgc hdi cdc ky ndng sdng nhu nhihig ky ndng giao tiep irng xii, ky ndng 1dm viec
nhdm, ky ndng an todn phdng tranh rui ro, ky ndng ra quyet dinh... nhdm dat dugc nhihig
ddc trung xa hgi co bdn md minh sinh sdng. Qua trinh xa hgi hda cd nhdn la dieu kien,
phuong ti?n vd con dudng duy nhdt de cd nhdn hdi nhdp vdi xd hgi.
Nhd Xd hgi hgc ngudi Nga G. Andreeva. quan nidm:
"Xd hgi hda Id qud trinh hai mat. Mgt mat cd nhdn tiSp nhdn kinh nghiem xd hdi
bdng cdch thdm nligp vdo mdi trudng xd hdi, vdo he thdng cdc mdi quan he xd hgi Mgt
khdc cd nhdn tdi sdn xudt mgt cdch chit ddng hi thong cdc mdi quan h$ xd hgi thdng qu
chinh viec hg tham gia vdo cdc hogt dgng vd thdm nhgp vdo cdc mdi quan he xd hgi dy"
(Pham Tdt Dong vd Le Nggc Himg, 1999;.
Nhu v|y, qua trinh xd hdi hda cd nhdn ehfah la qud trinh cd nhan hgc tap ren luyen
va tich liiy cdc ky ndng sdng. Theo Andreeva thi mjt tilp nhdn kinh nghi$m xd hdi vd mdt
tai sdn xudt ehd ddng he thing cdc mdi quan he xd hgi chinh Id qua trinh cd nhdn thvre
hi?n dugc rat nhieu cdc ky ndng sdng nhu: ky ndng hgc tap, ky ndng giao tiep, ky ndng tvr
qudn ly bdn thdn, ky ndng thuong lugng, thuyit trmh, dam phan, thdm chi ca ky ndng
phdng trdnh nhihig tai nan rdi ro dl an toan cho bdn thdn minh.
Ky ndng song chinh la iihitaig ky ndng tinh thdn hay nhttng ky ndng tdm ly - xa
hdi CO bdn gidp cho cd nhdn tdn tai vd thich ilng trong cudc sdng. Nhiing ky ndng nay
giiip cd nhan the hign dugc chinh minh cijng nhu tao ra nhttng ndi Ivrc can thilt dl
thich nghi vd phdt trien. Ky ndng sdng dugc xem nhu mdt bieu hien quan trgng cua
ndng Ivc ttoi ly xa hdi, giup cho cd nhdn vflng vdng trudc cu0c sdng cd nhilu thdch
96 Ky nang song td cdch tiep cgn xa hpi hoc.

thdc nhung cung nhieu eo hdi trong thyc tgi. Trong qua trinh xd hpi hda cd nhdn, cde
cd nhan can ed ede ndng lye gidi quydt ed hi?u qud ede yeu cau thdch thde eua eupc
sdng vd thich nghi vdi cuOc sdng. Sy ddng vai, tham nhgp vdo ede mli quan h? xd hOi
ddi hdi cac cd nhan phdi ludn hpe hdi cdc kinh nghidm sdng, do Id qud trinh tieh luy
cde ky nang sdng. Cdc ky ndng sdng ea bdn nhu giao tidp, kiem ehl cdm xdc, gidi
quylt tinh hudng, ty qudn ly bdn thdn, tu phdng vp... moi ngudi ddu phai ty tim tdi,
hpc hdi. Khi tieh luy dupe nhidu ky ndng song, chung ta se phdn ling mpt edch hi^u
qua trude nhdng van dd ddt ra trong cudc sing.
Xd hdi hda la qud trinh thich dng, ep xdt cdc gid trj, chudn myc va hinh mau hdnh vi
xa hdi rad trong do eac thdnh vidn xd hpi sd tidp nhdn vd duy tri khd ndng hogt dpng xa
hpi (G.Endruweit vd G. Trommsdorff, 2001). Su "ep xdt" dh "tidp nhdn" vd "duy tri" dd
lien quan trye tilp den hi$u qud sd dyng ngdn ngd, kha ndng hda nhgp xa hpi, thdi dp vd
hdnh vi dng xd dp dung vdo vide giao tiep gida ngudi va ngudi. Dd Id nhdng ky ndng Hen
quan din vipe hda minh vdo, sing vdi hay tuong tac vdi xa hpi, cdng ddng, tdp thd bode
to chuc va hudng ddn hipu qua hay dinh cao cua vipe lam hay nghe nghipp. Day la nhiing
bilu hipn cu thd cua ndng lye hdnh vi md ddc bidt Id nhdng ky ndng cd nhan hay ky ndng
con ngudi, nd thudng gdn lidn vdi nhOng thi hidn cua tinh each ca nhan trong mpt tuong
tdc cu thi, dd la ky nang ehuydn bi^t r^t "ngudi" eda con ngudi, bdi kha ndng thidn vl
mdt tinh thdn cua cd nhan nhdm ddra bdo eho qud trinh thieh dng vdi ngudi khdc, cdng
vi§e nhdm duy tri tit mdi quan h? tich cyc gdp phan ho trp thyc hipn cdng vipe m^t cdch
hi^u qud.
Quan nipm nhdn mgnh sy chu dpng tdi sdn xudt cdc kinh nghidm xd h^i eua
Andreeva eho thdy, hidu qud eua qud trinh xa hpi hda phy thupc rat Idn vdo sy chu dpng
hpc hdi eac ky nang sdng cua cdc ca nhan. Cung vdi su phdt tridn eua xa hpi hipn dgi, ede
ca nhdn nhdn thdy nlu ehi thy d^ng hpc va tich liiy cdc ky ndng sdng khi hoan cdnh thyc
te tde dpng den bdn thdn thi ea nhdn sd rat thipt thdi, khdng ehd ddng vd thdnh edng trong
cudc sdng. Trudc nhu eau phdi thich nghi tich cyc vdi cudc sing hi^n dgi, cdc cd nhdn
phai chu dpng tim kilm nhiing co sd dao tgo vl nhihig ky ndng song.
Nhihig ndm gdn ddy, vipe ede trung tdm dao tao ky ndng sdng mpc Idn nhu "ndm
sau mua" theo hudng dap iing nhu clu xa hpi, bu lip vao khodng trlng ma ngdnh gido
dye eua ta cdn chua that sy chu trpng. Day dupe eoi nhu mpt hidn tupng xa hpi. Da so
cdng chiing duac tidp can vdi khdi nipm ky ndng sing theo mdt tdn gpi mdi la "ky
ndng mem". Ky ndng mem Id thugt ngu dung de chi cdc ky ndng quan trpng trong
cudc sdng con ngudi nhu: ky ndng giao tiep, lanh dgo, lam vi?c theo nhdm, ky ndng
qudn ly thdi gian, thu gidn, vupt qua khung hodng, sdng tgo va ddi mdi... Id nhiing
thu thudng khdng dupe hpc trong nhd trudng, khdng lien quan den kiin thuc chuyen
mdn, khdng the sd ndm, khdng phdi Id ky ndng cd tinh dgc bi$t md phu thudc chu yiu
vdo cd tinh cda tieng ngudi Chung quyit dinh bgn la ai, Idm viec thi ndo. Id thudc do
hi?u qud cao trong cdng vi^c (John Wirm, Coramisioner, J.David Armstrong, Jr.
Chancellor. 2006).
 Vu Thi Hdng Khanh 97

Ky ndng mim (soft skills) cdn md td nhttng ddc tinh rieng vd tinh each eiia
ngudi xin viec nhu su duydn ddng trong giao tiep, svr thdn thien vd tinh thdn lac quan.
"Soft skills" bd trg cho "hard skills". Id nhttng ky nang chinh nhd tuyIn dvmg yen cdu
d ung vidn.
Nguge lai vdi ky nang mIm, ky ndng cdng (hard skills) thudng xudt hien tren ban
ly lich, khd nang hgc van cua ban, kinh nghiem vd su: thanh thao vl chuyen mdn. Ban
nghT rdng ngudi ta se rdt dn tugng vdi hdng loat cac bdng cdp cda ban, mgt sd lugng Idn
cdc kinh nghiem cd gia tri vd nhung mdi quan he d vi tri eao. Nhung chi nhimg dilu dd
thdi cd thi khdng du dl giiip ban thdng tiin trong cdng viec. Bdi hen canh dd, ban cdn
cdn phdi cd cd nhttng ky ndng "mIm" vi thuc tl cho thdy ngudi thdnh dat chi cd 25% Id
do nhttng kiln thdc chuyen mdn, 75% cdn 1^ dugc quylt dinh bdi nhimg ky nang mIm
hg dugc Uang bi. Chia khda dan din thdnh cdng thirc su Id b ^ phdi bilt kit hgp cd hai ky
ndng nay.
Ky ndng mIm ngdy cdng dugc ddnh gid cao. Rdt nhilu nhd tuyIn dving xem trgng
nhiing ky ndng thien ve tinh each nay vd xem ddy la mgt trong nhihig yeu edu tuyIn dung
quan ttgng. Nhu vdy, cudc sdng hien dai vdi mdi hirdng 1dm vi$c ngay cdng ndng ddng,
nhilu silc ep vd tinh canh tranh thi ky ndng "mIm" la mgt ylu td khdng thi thilu, ddc biet
la vdi ngudi tre.
4. Ketlu^n
Nlu theo quan nidm cua WHO vol ba nhdm ky ndng sdng: nhdm mgt - nhdm ky
ndng nhdn thiic, nhdm hai - nhdm ky nang lien quan den edm xiic, nhdm ba - nhdm ky
ndng xd hgi... thi trong qua trinh xd hdi hda ca nhdn, cdc cd nhdn ddu phdi hgc bao gim
ca ba nhdm dd.
Neu dvra theo quan diem cua UNESCO thi ky ndng sdng phdi dugc phdn chia dvra
tren nhimg ky ndng nen tdng co bdn cung nhu nhttng ky nang ehuyen bift trong ddi sdng
ca nhdn ciia con ngudi d nhirng mdi quan he xd hgi khac nhau cung nhu d nhihig ITnh vvrc
khae nhau. Ky ndng song giup con ngudi tdn tai trong edng vifc va trong mdi quan h? vdi
con ngudi vd ca nhihig ky nang giup con ngudi thieh irng vdi mdi trudng xung quanh,
thich img vdi thien nhidn, thieh img vdi dilu kien khdc nghidt cua cugc sdng, nhung tinh
hudng nguy hilm hay th(im ehi Id nhttng tinh the hilm ngheo nhu sdng than, dgng ddt, hi
rdn cdn, dudi nude... vd cac dai dich lien quan den con ngudi nhu dich cum, dich sdt ret,
dich td, dich HIV-AIDS...
Ttt nhung phdn tich tren, cd thi dua ra mdt cdch hilu tu giac do xd hdi hgc vl ky
ndng sdng: Ky ndng sdng la khdi niem chi nhihig ky ndng giup cho con ngudi khd ndng
tdn tgi vd thich img trudc cugc sdng thuc ti. Bd cUng Id mgt ndng luc quan trgng di con
ngudi lam chi dugc bdn thdn vd chung sdng vai nhiing ngudi xung quanh cUng nhu xd
hgi mdt cdch hi(U qud. Ky nang sdng ngodi viec giiip con ngirdi tdn tgi trong cong viec v
trong mdi quan h$ vdi con nguai cdn giup con ngudi thich ung vai mdi truang xung
quanh, thich ung vai thiin nhien, thich img vdi diiu ki$n khdc nghiet cua cudc sdng.
98 Ky ndng sdng tir cdch tiep cgn xa hpi hoc.

nhiing tinh hudng nguy hiim hay thgm chi id nhiing tinh thi hiSm ngheo vd cdc dgi dfch
lien qugn den con ngudi.
Hgc ky ndng sdng Id qud trinh ca nhan chii dgng hgc hdi de thich ung vdi cugc song
- vl bdn chdt dd Id qud trinh xa hgi hda cd nhdn.

Tdi lifu tham khao

Bg Giao due vd Dao tao, Vdn phdng UNESCO tai Viet Nam, Uy bdn Quoc gia ve
UNESCO. 2003. Ky ylu Hdi thdo qudc gia vi chdt lugng gido dye vd gido due
ky ndng sdng.
Pham Tdt Dong vd Le Nggc Hung. 1999. Xd hgi hgc dji cucmg, Nxb D^ hgc Quoc gia.
Ha Ngi.
Phjm Tdt Dong vd Le Nggc Hdng. 1999. Xd hOi hgc d?u cuong, Nxb Dsii hgc QuIc gia.
Ha Ngi.
Endruweh G. vd Trommsdorff G. 2001. Tit diln Xa h^i hgc, Nxb Thi gidi.
Phan Trgng Ngg. 1997. Xa hdi hgc dji cuong, Nhd xudt bdn Chinh trj QuIc gia, Hd Ngi.
Nguyen Thj Oanh. 2011. Cac khda hgc ky ndng mIm giup sinh vien tdng svr thanh cdng
trong hgc tap, Nxb Trd, Tp. Hd Chi Minh.
Nguyin Thj Oanh. 2011. Ky ndng sdng cho tudi vj thanh nien, Nxb Trd.
Unicef. 2002. Ky ndng sdng - Do ludng vd cdc chi sd ddnh gid giao dvic ky ndng song
CO ban.
Winn, John, Commisioner, J.David Armstrong, Jr., Chancellor. 2006. Cdc khda hgc ky
ndng mem giup sinh vien tdng svr thdnh cdng trong hgc tap.
106 Trao ®æi nghiÖp vô X· héi häc sè 3 (95), 2006

Lý thuyÕt ph©n tÇng x· héi

vµ nh÷ng ph¸t triÓn gÇn ®©y ë ph−¬ng T©y
Mai Huy BÝch

X· héi th−êng ®−îc h×nh dung lµ ph©n chia thµnh nhiÒu tÇng líp theo mét
trËt tù trªn d−íi, trong ®ã nh÷ng ng−êi cã nhiÒu ®Æc quyÒn ®Æc lîi th× ë trªn ®Ønh,
cßn ng−êi kÐm h¬n ë d−íi ®¸y. Nh÷ng ng−êi d−íi ®¸y th−êng chÞu nhiÒu ®au khæ,
thiÖt thßi c¶ vÒ vËt chÊt lÉn tinh thÇn. "Ph©n tÇng" x· héi nghÜa lµ "chia x· héi
thµnh tÇng líp". Theo nghÜa ®ã, ph©n tÇng lµ c¸ch tæ chøc x· héi khiÕn cho mét sè
thµnh viªn cã nhiÒu thø, trong khi mét sè kh¸c cã Ýt. Theo nhiÒu nhµ nghiªn cøu,
mét møc ®é ph©n tÇng nµo ®ã lµ ®Æc ®iÓm kh«ng thÓ tr¸nh khái cña c¬ cÊu x· héi
(Stark, 2004: 233). ChÝnh v× vËy c¸c nhµ x· héi häc nãi vÒ ph©n tÇng ®Ó m« t¶ nh÷ng
bÊt b×nh ®¼ng gi÷a c¸c c¸ nh©n vµ nhãm trong x· héi con ng−êi. Cã thÓ ®Þnh nghÜa
ph©n tÇng lµ sù bÊt b×nh ®¼ng gi÷a c¸c nhãm ng−êi kh¸c nhau (Giddens, 2001: 282).
"ThuËt ng÷ ph©n tÇng trong x· héi häc th−êng ®−îc ¸p dông vµo nghiªn cøu nh÷ng
bÊt b×nh ®¼ng x· héi ®· ¨n s©u vµo c¬ cÊu, tøc lµ nghiªn cøu bÊt kú nh÷ng bÊt b×nh
®¼ng nµo mang tÝnh hÖ thèng gi÷a c¸c nhãm ng−êi do hËu qu¶ kh«ng trï ®Þnh cña
c¸c qu¸ tr×nh vµ quan hÖ x· héi" (Scott et al., 2005: 639).
VÒ mÆt lÞch sö, bèn hÖ thèng ph©n tÇng c¬ b¶n ®· vµ ®ang tån t¹i trong x· héi
loµi ng−êi: chÕ ®é n« lÖ, hÖ thèng ®¼ng cÊp Ên §é (caste), ®¼ng cÊp theo kiÓu chÕ ®é
phong kiÕn ch©u ¢u (estate) vµ giai cÊp. Trong khi ba hÖ thèng ®Çu phô thuéc vµo
nh÷ng bÊt b×nh ®¼ng mang tÝnh chÊt ph¸p lý hoÆc t«n gi¸o, th× sù ph©n chia giai cÊp
kh«ng ®−îc chÝnh thøc thõa nhËn, mµ b¾t nguån tõ c¸c nh©n tè kinh tÕ cã t¸c ®éng
®Õn hoµn c¶nh vËt chÊt trong cuéc sèng con ng−êi. C¸c nhµ x· héi häc dïng kh¸i
niÖm giai cÊp x· héi ®Ó m« t¶ vµ lý gi¶i sù ph©n tÇng. Giai cÊp lµ nh÷ng nhãm ng−êi
cã vÞ trÝ hay tÇng bËc gièng nhau trong sù ph©n tÇng (Stark, 2004: 233), hoÆc lµ mét
nhãm lín gåm nhiÒu ng−êi cïng cã nh÷ng nguån lùc kinh tÕ chung, vµ c¸c nguån lùc
nµy ¶nh h−ëng m¹nh mÏ ®Õn lèi sèng cña hä. Sù së h÷u tµi s¶n, cïng víi nghÒ
nghiÖp lµ c¬ së chÝnh cho kh¸c biÖt giai cÊp (Giddens, 2001: 282). Bµi viÕt nµy xin
giíi thiÖu mét vµi lý thuyÕt vÒ ph©n tÇng trong x· héi häc ph−¬ng T©y vµ nh÷ng
ph¸t triÓn gÇn ®©y cña c¸c lý thuyÕt ®ã.
I. C¸c lý thuyÕt vÒ giai cÊp vµ ph©n tÇng
Ng−êi ta dïng nhiÒu s¬ ®å kh¸c nhau ®Ó nhËn diÖn c¸c giai cÊp x· héi. Nh÷ng
ý t−ëng mµ K. Marx vµ M. Weber t¹o dùng lµ c¬ së cho hÇu hÕt c¸c ph©n tÝch x· héi
häc vÒ giai cÊp vµ sù ph©n tÇng. V× lý thuyÕt cña Marx ®· ®−îc tr×nh bµy nhiÒu, bµi
viÕt nµy chØ tãm t¾t r»ng «ng hÕt søc nhÊn m¹nh giai cÊp, vµ coi ®ã lµ mét ®Æc ®iÓm

Bản quyền thuộc Viện Xã hội học:www.ios.org.vn

 Mai Huy BÝch 107

kh¸ch quan cña c¬ cÊu kinh tÕ. ¤ng cho r»ng cã sù chia c¸ch c¬ b¶n gi÷a ng−êi së
h÷u t− b¶n víi c«ng nh©n, ng−êi kh«ng cã t− b¶n. Marx vµ Engels coi toµn bé lÞch sö
nh©n lo¹i bao gåm nhiÒu thêi kú, mçi thêi kú cã mét cÆp giai cÊp x· héi ®−îc x¸c ®Þnh
theo quan hÖ cña hä víi t− liÖu s¶n xuÊt vµ quan hÖ gi÷a hä víi nhau. ChÕ ®é t− h÷u
t¹o ra sù ph©n chia c¬ b¶n gi÷a nh÷ng ng−êi cã c¸c nguån lùc kinh tÕ víi nh÷ng
ng−êi kh«ng. Sù bÊt b×nh ®¼ng vÒ tµi s¶n trong x· héi t− b¶n dùa trùc tiÕp trªn c¬ së
së h÷u vÒ t− liÖu s¶n xuÊt nh− ®Êt ®ai, m¸y mãc, c«ng x−ëng. Kh¸i niÖm giai cÊp vµ
biÕn ®æi x· héi ®an xen víi ý t−ëng vÒ xung ®ét giai cÊp, v× nh÷ng giai cÊp thiÖt thßi
sÏ lµ c«ng cô cho biÕn ®æi x· héi.
Lý thuyÕt cña Weber
Weber tin r»ng quan ®iÓm thuÇn tuý vµ hoµn toµn kinh tÕ cña Marx vÒ ph©n
tÇng kh«ng thÓ n¾m b¾t ®−îc nh÷ng ®Æc ®iÓm quan träng nhÊt cña c¸c hÖ thèng ph©n
tÇng c«ng nghiÖp hiÖn ®¹i. Xem xÐt t×nh h×nh n−íc §øc, Weber nhËn thÊy r»ng vÞ thÕ
x· héi kh«ng ph¶i bao giê còng lµ vÊn ®Ò së h÷u tµi s¶n. NhiÒu ng−êi §øc thuéc tÇng
líp quý téc, kh«ng tµi s¶n nh−ng cã quyÒn lùc chÝnh trÞ (vÝ dô hä lµ sÜ quan trong qu©n
®éi). MÆt kh¸c, mét sè gia ®×nh §øc giµu cã, dï së h÷u nh÷ng x−ëng m¸y hay c«ng ty
lín, nh−ng kh«ng cã quyÒn lùc chÝnh trÞ vµ vÞ thÕ x· héi v× hä lµ ng−êi Do Th¸i. NÕu
theo quan niÖm marxist chÆt chÏ vÒ giai cÊp, th× nh÷ng gia ®×nh Do Th¸i nµy thuéc
giai cÊp t− s¶n, trong khi nhiÒu quý téc nãi trªn l¹i thuéc giai cÊp v« s¶n. Nh− vËy,
Weber coi s¬ ®å cña Marx lµ qu¸ ®¬n gi¶n. ¤ng cho r»ng sù ph©n tÇng còng dùa trªn
c¬ së nh÷ng nh©n tè kh¸c (Stark, 2004: 237). Trong khi Marx coi quan hÖ giai cÊp lµ
trung t©m cña tÊt c¶ mäi xung ®ét x· héi, Weber ph¸t triÓn mét quan ®iÓm phøc hîp
h¬n, ®a chiÒu h¬n vÒ x· héi. Ph©n tÇng x· héi kh«ng ®¬n gi¶n chØ lµ vÊn ®Ò giai cÊp,
mµ cßn bÞ t¸c ®éng cña hai nh©n tè n÷a lµ vÞ thÕ vµ ®¶ng ph¸i. Nãi c¸ch kh¸c, Weber
b¸c bá ý t−ëng cho r»ng mét nh©n tè duy nhÊt nh− quan hÖ giai cÊp cã thÓ ®−a ra mét
sù lý gi¶i phæ qu¸t cho c¸c hiÖn t−îng x· héi. ¤ng ®−a ra mét quan niÖm ba chiÒu vÒ
sù ph©n tÇng: giai cÊp (class), vÞ thÕ (status) vµ ®¶ng ph¸i (party).
Weber ®Þnh nghÜa giai cÊp lµ mét nhãm c¸c c¸ nh©n cã chung vÞ thÕ trong nÒn
kinh tÕ thÞ tr−êng vµ do ®ã cã ®−îc nh÷ng lîi Ých kinh tÕ gièng nhau. Theo c¸ch nãi
cña «ng, "t×nh huèng giai cÊp" (class situation) cña mét ng−êi vÒ c¬ b¶n lµ "t×nh
huèng thÞ tr−êng" (market situation) cña anh (chÞ) ta. Nh÷ng ng−êi cã t×nh huèng
giai cÊp gièng nhau th× còng cã nh÷ng c¬ may cuéc sèng nh− nhau. VÞ thÕ kinh tÕ
cña hä t¸c ®éng trùc tiÕp ®Õn c¬ may hä ®−îc nhËn nh÷ng ®iÒu ®¸ng mong muèn
trong x· héi, vÝ dô kh¶ n¨ng häc ®¹i häc vµ cã nhµ ë tèt.
Sù ph©n chia giai cÊp b¾t nguån kh«ng chØ tõ sù së h÷u, sù kiÓm so¸t hay
kh«ng cã quyÒn kiÓm so¸t t− liÖu s¶n xuÊt, mµ cßn tõ nh÷ng kh¸c biÖt kinh tÕ kh«ng
liªn quan trùc tiÕp g× víi tµi s¶n. Nh÷ng nguån lùc ®ã bao gåm kü n¨ng kü x¶o vµ
b»ng cÊp, tøc tr×nh ®é chuyªn m«n, vµ t¸c ®éng m¹nh ®Õn lo¹i c«ng viÖc ng−êi ta cã
thÓ kiÕm ®−îc. C¸i mµ Weber gäi lµ ®Þa vÞ thÞ tr−êng (market position) cña mét c¸
nh©n ¶nh h−ëng rÊt m¹nh ®Õn "nh÷ng c¬ may cuéc ®êi" (life chances) cña anh (chÞ)
ta, tøc lµ c¬ may cã ®−îc nh÷ng g× ®¸ng muèn vµ tr¸nh c¸i kh«ng ®¸ng mong muèn.
VÝ dô nh÷ng ng−êi qu¶n lý hoÆc lµm nghÒ ®ßi hái häc vÊn th× kiÕm nhiÒu tiÒn h¬n, cã

Bản quyền thuộc Viện Xã hội học:www.ios.org.vn

108 Lý thuyÕt ph©n tÇng x· héi vµ nh÷ng ph¸t triÓn gÇn ®©y ë ph−¬ng T©y

®iÒu kiÖn lµm viÖc thuËn lîi h¬n ng−êi lµm lo¹i viÖc ®−îc gäi lµ cæ cån xanh. ë tÇng
thÊp h¬n, trong c«ng nh©n cæ cån xanh, ng−êi lµnh nghÒ cã l−¬ng cao h¬n ng−êi b¸n
lµnh nghÒ vµ kh«ng lµnh nghÒ.
Weber ph©n biÖt ba lo¹i t×nh huèng thÞ tr−êng kh¸c nhau. Cã thÞ tr−êng lao
®éng, vµ nã ph©n chia x· héi ra thµnh chñ thuª lao ®éng vµ ng−êi lµm thuª; thÞ
tr−êng tiÒn tÖ chia con ng−êi thµnh chñ nî vµ con nî; vµ thÞ tr−êng hµng hãa ph©n
chia kÎ b¸n víi ng−êi mua (®Þa chñ vµ t¸ ®iÒn). Nh÷ng ng−êi tham dù c¶ ba thÞ
tr−êng cã thÓ lµ thµnh viªn cña ba giai cÊp kinh tÕ kh¸c nhau. Nh÷ng ng−êi kh«ng
së h÷u cã tr×nh ®é kü n¨ng kh¸c nhau (tõ nöa lµnh nghÒ ®Õn ng−êi chuyªn nghiÖp),
vµ ®iÓm nµy sau ®ã ®· ®−îc t¸c gi¶ Erik Olin Wright sö dông ®Ó chØnh söa quan
niÖm giai cÊp cña Marx.
Trong lý thuyÕt cña Weber, vÞ thÕ nãi tíi nh÷ng kh¸c biÖt gi÷a c¸c nhãm x· héi
vÒ uy tÝn mµ hä cã so víi nh÷ng ng−êi kh¸c. VÞ thÕ biÓu hiÖn qua phong c¸ch sèng cña
con ng−êi. TÊt c¶ nh÷ng dÊu mèc vµ biÓu tr−ng cña vÞ thÕ - nh− nhµ cöa, quÇn ¸o, c¸ch
nãi n¨ng vµ nghÒ nghiÖp - ®Òu gãp phÇn t¹o nªn vÞ thÕ x· héi cña c¸ nh©n trong m¾t
nh÷ng ng−êi kh¸c. Nh÷ng ng−êi cã cïng vÞ thÕ t¹o nªn mét céng ®ång trong ®ã ng−êi
ta cã ý thøc m¹nh mÏ vÒ b¶n s¾c chung. V× c¸c thµnh viªn cña nh÷ng nhãm vÞ thÕ næi
tréi ý thøc ®−îc lîi Ých chung, hä dÔ xóc tiÕn nh÷ng nç lùc ®Ó ph¸t triÓn c¸c c¬ chÕ ®Ó
duy tr× vµ b¶o vÖ vÞ thÕ cña hä vµ cña con c¸i hä. Trong tr−êng hîp cùc ®oan, c¸c nhãm
vÞ thÕ tiÕn hãa thµnh “®¼ng cÊp” víi chÕ ®é néi h«n, cÊm tiÕp xóc gi÷a c¸c nhãm (nh−
®¼ng cÊp tiÖn d©n ë ®¹o Hindu Ên §é vµ ng−êi Do Th¸i).
VÞ thÕ th−êng ®éc lËp so víi sù ph©n chia giai cÊp. Th−êng th× viÖc cã tµi s¶n
t¹o ra vÞ thÕ cao, nh−ng ®iÒu ®ã kh«ng ph¶i bao giê còng ®óng, mµ cã nhiÒu ngo¹i lÖ.
Theo Weber, trong x· héi hiÖn ®¹i, viÖc lËp ®¶ng ph¸i lµ mét khÝa c¹nh quan
träng cña quyÒn lùc, vµ cã thÓ ¶nh h−ëng ®Õn sù ph©n tÇng, bÊt kÓ giai cÊp vµ vÞ thÕ.
Weber ®Þnh nghÜa ®¶ng ph¸i lµ nh÷ng nhãm ng−êi ®Æc biÖt quan t©m ®Õn viÖc g©y
¶nh h−ëng tíi c¸c chÝnh s¸ch vµ viÖc ra quyÕt ®Þnh v× lîi Ých c¸c thµnh viªn. Theo lêi
Weber, c¸c ®¶ng ph¸i quan t©m "cã ®−îc quyÒn lùc x· héi". §¶ng ph¸i x¸c ®Þnh mét
nhãm c¸ nh©n cã nguån gèc xuÊt th©n chung, môc tiªu hay lîi Ých chung. Th−êng th×
mét ®¶ng ph¸i ho¹t ®éng cã tæ chøc nh»m vµo mét môc tiªu cô thÓ v× lîi Ých cña ®¶ng
viªn. §¶ng ph¸i nh− vËy bao gåm c¸c chÝnh ®¶ng, nh−ng réng h¬n thÕ.
Weber cho r»ng trong x· héi t− b¶n chñ nghÜa cã nh÷ng giai cÊp sau:
1. Giai cÊp th−îng l−u cã tµi s¶n (propertied upper class),
2. Nh÷ng ng−êi cæ cån tr¾ng kh«ng cã tµi s¶n (propertyless white-collar workers)
3. TiÓu t− s¶n (petty bourgeoisie)
4. Giai cÊp c«ng nh©n lao ®éng ch©n tay (manual working class) (Haralambos
et al., 1987: 45).
NhiÒu nhµ khoa häc x· héi hiÖn ®¹i thÊy r»ng mét sè thuËt ng÷ cña Weber dÔ
g©y nhÇm lÉn. Hä ®· ®Æt l¹i tªn c¸c thuËt ng÷ nµy theo tiÕng Anh lµ 3P: tµi s¶n
(property, tøc c¸i mµ Weber gäi lµ giai cÊp); uy tÝn (prestige, c¸i Weber gäi vÞ thÕ); vµ

Bản quyền thuộc Viện Xã hội học:www.ios.org.vn

 Mai Huy BÝch 109

quyÒn lùc (power, tøc c¸i Weber gäi ®¶ng ph¸i) (Stark, 2004: 237). Chóng ta h·y xÐt
tõng khÝa c¹nh:
Tµi s¶n. Nãi tíi giai cÊp, Weber hµm ý ®Ò cËp ®Õn nh÷ng nhãm ng−êi cã "c¬
may cuéc ®êi" t−¬ng tù nhau, vµ c¬ may nµy chÞu sù quy ®Þnh cña vÞ trÝ kinh tÕ cña
hä trong x· héi (tøc së h÷u vËt chÊt vµ c¬ may cã thu nhËp cña hä). §©y lµ c¸i mµ
khoa häc x· héi hiÖn ®¹i gäi lµ tµi s¶n.
Weber nhÊn m¹nh t− c¸ch thµnh viªn giai cÊp trªn c¬ së vÞ trÝ kinh tÕ kh¸ch
quan. Kh¸c víi Marx, Weber kh«ng cho r»ng kh¸i niÖm giai cÊp chØ ¸p dông víi
nh÷ng nhãm cã ý thøc giai cÊp vµ ®· ®−îc tæ chøc cho ®Êu tranh xung ®ét giai cÊp.
H¬n thÕ n÷a, Weber kh«ng nhÊn m¹nh sù së h÷u tµi s¶n, mµ cho r»ng trong
mét sè tr−êng hîp, sù kiÓm so¸t tµi s¶n cã thÓ ®éc lËp víi së h÷u. NÕu mét ng−êi cã
thÓ kiÓm so¸t tµi s¶n ®Ó kiÕm lîi cho riªng m×nh, th× viÖc ng−êi ®ã cã së h÷u tµi s¶n
®ã vÒ mÆt ph¸p lý hay kh«ng kh«ng quan träng l¾m. Nhê thÕ, Weber ®· nhËn ra
®−îc vÞ thÕ giai cÊp cao cña nhµ qu¶n lý (nh÷ng ng−êi kiÓm so¸t c¸c c«ng ty mµ hä
kh«ng së h÷u), cßn Marx ch¾c h¼n coi hä lµ thuéc giai cÊp v« s¶n.
Uy tÝn. Weber nhËn ra r»ng vÞ trÝ kinh tÕ cã thÓ dùa trªn sù kiÓm so¸t dï
kh«ng së h÷u bëi v× «ng thÊy r»ng uy tÝn (mµ theo thuËt ng÷ cña «ng lµ "vÞ thÕ") vµ
quyÒn lùc kh«ng hoµn toµn chØ lµ hÖ qu¶ cña quan hÖ tµi s¶n. Thay vµo ®ã, hai nh©n
tè nµy cã thÓ lµ nguån gèc cña quan hÖ së h÷u. VÝ dô nh÷ng vËn ®éng viªn næi tiÕng
cã thÓ qu¶ng c¸o cho mét s¶n phÈm th−¬ng m¹i nµo ®Êy, vµ hä trao ®æi uy tÝn cña hä
lÊy lîi thÕ kinh tÕ.
QuyÒn lùc. Weber ®Þnh nghÜa quyÒn lùc lµ kh¶ n¨ng lµm theo ý m×nh mÆc dï
nh÷ng ng−êi kh¸c chèng l¹i. Ng−êi ta cã thÓ ®Çy quyÒn lùc dï kh«ng giµu tµi s¶n.
C«ng tr×nh cña Weber ®· cho thÊy ngoµi giai cÊp, nh÷ng chiÒu c¹nh kh¸c cña
sù ph©n tÇng còng ¶nh h−ëng ®Õn cuéc sèng cña con ng−êi rÊt m¹nh mÏ. Trong khi
Marx quy sù ph©n tÇng x· héi chØ thµnh sù ph©n chia giai cÊp, Weber chó ý ®Õn sù
t¸c ®éng qua l¹i phøc t¹p gi÷a giai cÊp, vÞ thÕ vµ ®¶ng ph¸i víi t− c¸ch lµ nh÷ng khÝa
c¹nh riªng biÖt cña sù ph©n tÇng. HÇu hÕt c¸c nhµ x· héi häc cho r»ng ®èi víi viÖc
ph©n tÝch sù ph©n tÇng th× s¬ ®å cña Weber t¹o ra mét c¬ së linh ho¹t h¬n vµ tinh tÕ
h¬n s¬ ®å cña Marx (Giddens, 2001: 286). D−íi ®©y lµ mét vÝ dô cô thÓ.
NÕu mét ng−êi giµu nh−ng uy tÝn thÊp vµ kh«ng cã quyÒn lùc, th× t×nh tr¹ng
nµy ®−îc gäi lµ sù kh«ng nhÊt qu¸n vÒ vÞ thÕ (status inconsistency). Lý thuyÕt sù
kh«ng nhÊt qu¸n vÒ vÞ thÕ cho r»ng nh÷ng ng−êi r¬i vµo t×nh tr¹ng nµy sÏ bÊt m·n vµ
thÊt väng h¬n ng−êi kh¸c. Nhµ x· héi häc Mü Gerhard Lenski lµ ng−êi ®Ò x−íng lý
thuyÕt nµy vµ lý gi¶i qu¸ tr×nh Êy nh− sau. Khi mét ng−êi ®øng cao ë mét khÝa c¹nh vÞ
thÕ nh−ng thÊp ë khÝa c¹nh kh¸c, th× anh (chÞ) ta sÏ nhÊn m¹nh vÞ thÕ cao vµ lê ®i vÞ
thÕ thÊp cña m×nh. Trong quan hÖ víi ng−êi kh¸c, anh (chÞ) ta muèn ®−îc ®¸nh gi¸ vµ
®èi xö theo vÞ thÕ cao nhÊt ®ã. Tuy nhiªn, nh÷ng ng−êi kh¸c l¹i muèn x¸c lËp vÞ trÝ cao
nhÊt cho b¶n th©n m×nh, vµ cã xu h−íng ®¸p l¹i ng−êi kia ë vÞ thÕ thÊp nhÊt.
Cô thÓ nh− nh÷ng nhµ c«ng nghiÖp Do Th¸i giµu ë §øc thêi Weber muèn

Bản quyền thuộc Viện Xã hội học:www.ios.org.vn

110 Lý thuyÕt ph©n tÇng x· héi vµ nh÷ng ph¸t triÓn gÇn ®©y ë ph−¬ng T©y

®−îc xÕp h¹ng trªn c¬ së tµi s¶n cña hä, nh−ng thùc tÕ hä l¹i bÞ khinh rÎ v× téc ng−êi
cña m×nh. Hay c¸c gi¸o s− ®¹i häc muèn ng−êi kh¸c ®èi xö víi hä trªn c¬ së häc vÊn
cao cña hä. Tuy nhiªn nhiÒu ng−êi bªn ngoµi tr−êng ®¹i häc coi th−êng ®iÒu ®ã vµ ®èi
xö víi hä nh− víi nh÷ng kÎ nghÌo vµ kh«ng quyÒn lùc. Vµ cuèi cïng lµ nh÷ng kÎ
giµu song kh«ng sang, nªn ph¶i “tr−ëng gi¶ häc lµm sang”. Hä th−êng míi phÊt lªn,
rÊt muèn nh−ng ch−a kÞp tiÕp thu vµ hÊp thô nh÷ng gi¸ trÞ v¨n hãa cao sang cña c¸c
giai cÊp th−îng l−u cã truyÒn thèng l©u ®êi, nªn thÞ hiÕu cña hä rÊt sèng s−îng vµ
dung tôc. Thµnh ng÷ tiÕng Ph¸p "nouveaux riches" hay tiÕng Anh "the vulgar rich"
vµ "giµu xæi" trong tiÕng ViÖt ®· lét t¶ sù kh«ng nhÊt qu¸n vÒ vÞ thÕ ®ã.
Lenski cho r»ng nh÷ng ng−êi kh«ng ®−îc ®èi xö ®óng c¸ch mµ hä tin r»ng
m×nh xøng ®¸ng ®−îc h−ëng sÏ chèng ®èi c¸c quy t¾c vÒ vÞ thÕ trong x· héi cña hä.
Hä ñng hé nh÷ng hµnh ®éng chÝnh trÞ nh»m vµo c¸c nhãm cã vÞ thÕ cao, tøc hµnh
®éng chèng ®èi cña c¸c ®¶ng ph¸i cÊp tiÕn vµ tù do. KÕt luËn lý thuyÕt quan träng
nµy gióp lý gi¶i v× sao nh÷ng ng−êi cã vÞ thÕ x· héi ®¸ng kÓ l¹i quay l−ng víi lîi Ých
giai cÊp cña chÝnh hä vµ ñng hé kÎ kÐm thÕ h¬n.
Lý thuyÕt sù kh«ng nhÊt qu¸n vÒ vÞ thÕ nµy ®· ®−îc nhiÒu nghiªn cøu thùc
nghiÖm ë Mü x¸c nhËn. ChØ cã thÓ cã kh¸i niÖm sù kh«ng nhÊt qu¸n vÒ vÞ thÕ nµy
nÕu chóng ta chÊp nhËn quan ®iÓm cña Weber r»ng cã nhiÒu (chø kh«ng chØ mét) c¬
së ®Ó xÕp tÇng líp trong x· héi. NÕu chóng ta theo quan ®iÓm cña Marx r»ng chØ cã
mét c¬ së duy nhÊt cho sù xÕp tÇng líp, th× tÊt nhiªn kh«ng thÓ nµo quan niÖm ®−îc
sù kh«ng nhÊt qu¸n nµy (Stark, 2004: 237).
Lý thuyÕt vÒ giai cÊp cña Erik Olin Wright
Nhµ x· héi häc Mü Erik Olin Wright ®· ph¸t triÓn mét lý thuyÕt vÒ giai cÊp
cã ¶nh h−ëng m¹nh mÏ, vµ lý thuyÕt nµy cè g¾ng kÕt hîp nh÷ng khÝa c¹nh trong
c¸ch tiÕp cËn cña Marx vµ Weber l¹i víi nhau. Theo «ng, trong nÒn s¶n xuÊt t− b¶n
chñ nghÜa hiÖn ®¹i, cã ba khÝa c¹nh trong sù kiÓm so¸t c¸c nguån lùc kinh tÕ, vµ
nh÷ng khÝa c¹nh nµy cho phÐp ta nhËn diÖn c¸c giai cÊp chñ yÕu: sù kiÓm so¸t ®èi
víi ®Çu t− hay vèn tiÒn tÖ; sù kiÓm so¸t c¸c t− liÖu s¶n xuÊt vËt chÊt (ruéng ®Êt hay
c«ng x−ëng vµ c«ng së v¨n phßng); vµ sù kiÓm so¸t ®èi víi søc lao ®éng.
Giai cÊp t− b¶n kiÓm so¸t mäi khÝa c¹nh nµy trong hÖ thèng s¶n xuÊt. Giai
cÊp c«ng nh©n th× kh«ng kiÓm so¸t khÝa c¹nh nµo. Tuy nhiªn, gi÷a hai giai cÊp nµy,
cã nh÷ng nhãm mµ vÞ trÝ kh«ng râ rµng - nh÷ng ng−êi qu¶n lý vµ c«ng nh©n cæ cån
tr¾ng. Wright cho r»ng nh÷ng ng−êi nµy ë vÞ trÝ giai cÊp mang tÝnh m©u thuÉn
(contradictory class locations) v× hä cã kh¶ n¨ng ¶nh h−ëng ®Õn mét sè khÝa c¹nh cña
s¶n xuÊt, nh−ng kh«ng cã quyÒn kiÓm so¸t c¸c khÝa c¹nh kh¸c. VÝ dô nh÷ng ng−êi cæ
cån tr¾ng vµ cã chuyªn m«n ph¶i ký hîp ®ång b¸n søc lao ®éng cho chñ ®Ó kiÕm
sèng, gièng hÖt nh− c«ng nh©n lao ®éng ch©n tay. §ång thêi hä cã møc ®é kiÓm so¸t
m«i tr−êng lµm viÖc cao h¬n hÇu hÕt nh÷ng ng−êi lµm viÖc cæ cån xanh. Hä kh«ng
ph¶i nhµ t− b¶n, còng kh«ng ph¶i c«ng nh©n lao ®éng ch©n tay, nh−ng cã nh÷ng nÐt
chung víi mçi giai cÊp trªn. (Wright, 1997). Nh− vËy, Wright chØnh söa Marx b»ng
c¸ch nªu ra r»ng cã nhiÒu sù ph©n chia vÒ l−îng trong néi bé giai cÊp së h÷u tµi s¶n.
H¬n n÷a, theo «ng, viÖc cã nhiÒu lo¹i nguån lùc hay vèn quý míi cã t¸c ®éng nhµo

Bản quyền thuộc Viện Xã hội học:www.ios.org.vn

 Mai Huy BÝch 111

nÆn quan hÖ x· héi ë n¬i lµm viÖc nh− “vèn vÒ tæ chøc” (quyÒn ra quyÕt ®Þnh), “vèn
vÒ kü n¨ng” (cña c¸c chuyªn gia), v.v...
II. Giai cÊp vµ phong c¸ch sèng
Khi ph©n tÝch vÞ trÝ giai cÊp, c¸c nhµ x· héi häc x−a nay vÉn dùa vµo nh÷ng
chØ b¸o ®· quy −íc ®Ó ®o nã nh−: ®Þa vÞ thÞ tr−êng (market position); quan hÖ ®èi víi
t− liÖu s¶n xuÊt; vµ nghÒ nghiÖp.
Tuy nhiªn, gÇn ®©y, mét sè t¸c gi¶ cho r»ng nªn ®¸nh gi¸ vÞ trÝ giai cÊp cña c¸
nh©n kh«ng chØ d−íi gãc ®é kinh tÕ häc vµ c«ng ¨n viÖc lµm, mµ c¶ c¸c nh©n tè v¨n
hãa nh− phong c¸ch sèng vµ m« h×nh tiªu dïng, tøc c¸i gäi lµ v¨n hãa giai cÊp (class
culture). Nãi c¸ch kh¸c, giai cÊp cã xu h−íng ph¸t triÓn vµ duy tr× c¸c nÒn v¨n hãa
riªng biÖt, cô thÓ lµ nh÷ng phong c¸ch nãi n¨ng, ¨n mÆc, lÔ nghi, ng«n ng÷ c¬ thÓ
(body language), së thÝch, th«ng tin vµ thÞ hiÕu (Coleman, 1990). Riªng c¸c giai cÊp
d−íi ®¸y cã thÓ mang mét vµi nÐt cña c¸i mµ O. Lewis gäi lµ “nÒn v¨n hãa cña sù
nghÌo khæ”. Theo c¸ch tiÕp cËn nµy, thêi ®−¬ng ®¹i cña chóng ta lµ thêi ®¹i mµ
nh÷ng "biÓu tr−ng" vµ vËt ®¸nh dÊu liªn quan ®Õn tiªu dïng ®ang ®ãng vai trß ngµy
cµng lín h¬n trong ®êi sèng hµng ngµy. C¸i gäi lµ "b¶n s¾c c¸ nh©n" (tøc nh÷ng ®Æc
®iÓm riªng, kh¸c biÖt cña mét con ng−êi, cho biÕt hä lµ ai vµ c¸i g× quan träng víi hä)
tËp trung nhiÒu h¬n xung quanh nh÷ng sù lùa chän phong c¸ch sèng (nh− mÆc thÕ
nµo, ¨n g×, ch¨m sãc c¬ thÓ ra sao vµ nghØ ng¬i ë ®©u v.v.), vµ Ýt tËp trung quanh
nh÷ng chØ b¸o giai cÊp nh− c«ng ¨n viÖc lµm.
Nhµ x· héi häc Ph¸p Pierre Bourdieu (1984) coi giai cÊp lµ nh÷ng nhãm ng−êi
kh¸c nhau vÒ møc ®é cã c¸i mµ «ng gäi lµ vèn v¨n hãa (cultural capital), tøc nh÷ng
vèn quý dùa trªn c¬ së tri thøc, kü n¨ng vÒ ng«n ng÷ vµ v¨n hãa, thÞ hiÕu, së thÝch,
phong c¸ch, v.v... mµ ng−êi së h÷u nã cã thÓ dïng ®Ó mua ®Æc quyÒn ®Æc lîi vµ quyÒn
lùc. ¤ng t¹o ra thuËt ng÷ "vèn v¨n hãa" ®Ó ph©n biÖt c¸c khÝa c¹nh kinh tÕ cña quan
hÖ giai cÊp víi nh÷ng ®iÒu ®¸ng gi¸ vÒ v¨n hãa. ¤ng xem xÐt c¸ch mµ vèn v¨n hãa bæ
sung vµo nh÷ng −u thÕ hay kÐm thÕ cña mét giai cÊp nµy so víi giai cÊp kh¸c. Mét sè
vÝ dô vÒ vèn v¨n hãa rÊt râ rÖt (nh− b»ng cÊp hoÆc danh hiÖu), nh−ng mét sè kh¸c
th× tinh tÕ, khã nhËn ra h¬n. NÒn v¨n hãa cña c¸c giai cÊp th−îng l−u th−êng vËn
hµnh nh− mét bé m· khiÕn cho c¸c thµnh viªn ngay lËp tøc nhËn ra nhau trong khi
c¸c giai cÊp thÊp h¬n kh«ng dÔ g× thÊy ®−îc ®iÒu ®ã. C¸c c¸ nh©n ph©n biÖt hä víi
nh÷ng ng−êi kh¸c kh«ng theo c¸c nh©n tè kinh tÕ hay nghÒ nghiÖp mµ trªn c¬ së thÞ
hiÕu v¨n hãa vµ nh÷ng theo ®uæi lóc r¶nh rçi.
Theo Bourdieu, nÒn v¨n hãa cña c¸c giai cÊp th−îng l−u thiªn nhiÒu h¬n vÒ
t− duy vµ suy luËn trõu t−îng. Hä quan t©m h¬n ®Õn v¨n häc nghÖ thuËt vµ nh÷ng
ho¹t ®éng trÝ tuÖ lóc r¶nh rçi. C¸c nÒn v¨n hãa giai cÊp thÊp h¬n th× hÑp h¬n, vµ tËp
trung vµo nh÷ng vÊn ®Ò cô thÓ vµ nh÷ng ®iÒu thiÕt yÕu hµng ngµy.
T−¬ng tù nh− vËy, c¸ch nãi n¨ng vµ ng«n ng÷ cña c¸c giai cÊp th−îng l−u Ph¸p
sö dông nh÷ng ý t−ëng trõu t−îng, dïng nhiÒu th× cña ®éng tõ h¬n, vµ th−êng nh¾c
®Õn thêi gian vµ kh«ng gian kh¸c; trong khi c¸ch nãi n¨ng cña c¸c giai cÊp thÊp mang
tÝnh th¼ng tuét, thiªn vÒ sö dông ®éng tõ th× hiÖn t¹i, vµ th−êng cã nh÷ng c©u kh«ng

Bản quyền thuộc Viện Xã hội học:www.ios.org.vn

112 Lý thuyÕt ph©n tÇng x· héi vµ nh÷ng ph¸t triÓn gÇn ®©y ë ph−¬ng T©y

®Çy ®ñ h¬n. KÕt qu¶ nghiªn cøu nµy cho thÊy c¸c giai cÊp kh«ng chØ kh¸c nhau vÒ
kinh tÕ mµ c¶ vÒ ng«n ng÷, vµ ng«n ng÷ kh«ng ph¶i ph−¬ng tiÖn giao tiÕp trung tÝnh
nh− x−a nay nhiÒu ng−êi lÇm t−ëng, mµ võa thÓ hiÖn võa gãp phÇn t¹o nªn hÖ thèng
giai cÊp. KÕt qu¶ Êy còng kh¼ng ®Þnh tÝnh ®óng ®¾n trong h−íng tiÕp cËn g¾n ng«n
ng÷ víi giai cÊp mµ nhµ x· héi häc Basil Bernstein ®· sö dông ë Anh (mÆc dï cÆp
ph¹m trï ph©n lo¹i ng«n ng÷ theo giai cÊp cña «ng ph¶i chØnh söa nhiÒu lÇn).
Nãi gän l¹i, c¶m nhËn vÒ nh÷ng g× ®Ñp, cã gi¸ trÞ (hay thÞ hiÕu) rÊt kh¸c nhau
gi÷a c¸c giai cÊp, vµ c¸c giai cÊp trªn ®Ønh th¸p ph©n tÇng th−êng xuyªn t¸ch khái
nh÷ng tÇng líp kh¸c, t¹o ra kho¶ng c¸ch gi÷a hä víi thÞ hiÕu ®¹i chóng.
Nh÷ng kh¸c biÖt nªu trªn xuÊt hiÖn tõ tuæi nhá. Con c¸i c¸c giai cÊp th−îng
l−u kh«ng chØ ®−îc chuÈn bÞ tèt h¬n khi ®Õn tr−êng xÐt vÒ mÆt kiÕn thøc nh− c¸c con
sè vµ ch÷ c¸i, mµ c¶ nh÷ng hiÓu biÕt mµ nhµ tr−êng coi lµ ®¸ng vµ cÇn biÕt. Nhµ
nh÷ng trÎ em nµy cã nhiÒu s¸ch b¸o, cã tranh b¶n gèc trªn t−êng; c¸c em ®−îc cha
mÑ ®−a ®i nghe hoµ nh¹c, vµ xem c¸c vë opera. Dï Ýt tuæi nh−ng trong giíi h¹n cña
løa tuæi, c¸c em ®· nãi ®óng ng÷ ph¸p vµ tõ vùng. C¸c em kh«ng chØ biÕt nh÷ng n¬i
xa, mµ b¶n th©n c¸c em ®· tõng ®Õn n¬i ®ã.
§iÒu ®¸ng chó ý lµ t−¬ng tù nh− vèn kinh tÕ, vèn v¨n hãa cã thÓ ®−îc tÝch lòy
vµ ho¸n c¶i thµnh c¸c h×nh th¸i vèn kh¸c (kinh tÕ, x· héi). VÝ dô cha mÑ thuéc giai
cÊp trung l−u trao truyÒn kü n¨ng kü x¶o ng«n ng÷ vµ v¨n hãa cho con c¸i, vµ vèn
liÕng v¨n hãa nµy gióp con c¸i dÔ thµnh ®¹t trong häc tËp. Thµnh c«ng vÒ häc vÊn -
sù ph¶n ¸nh vèn v¨n hãa ban ®Çu - lµ ph−¬ng tiÖn ®Ó cã thÓ giµnh ®−îc c«ng ¨n viÖc
lµm trong nh÷ng nghÒ nghiÖp l−¬ng cao. Thu nhËp kiÕm ®−îc nhê c«ng viÖc nh− thÕ
cho phÐp ng−êi thµnh ®¹t cã ®ñ tiÒn tr¶ häc phÝ cao ë c¸c tr−êng t− cho con, vµ do ®ã
t¨ng c¬ héi ®Ó con c¸i thµnh c«ng trong häc vÊn. Nh− vËy, vèn v¨n ho¸ chuyÓn thµnh
vèn kinh tÕ; vèn v¨n hãa vµ vèn kinh tÕ t¨ng c−êng lÉn nhau; vµ c¸c h×nh th¸i vèn cã
thÓ chuyÓn ho¸ lÉn nhau.
Kh«ng chØ trao truyÒn vèn v¨n ho¸ cho con c¸i, c¸c giai cÊp xÕp bªn trªn trong
th¸p ph©n tÇng cßn t×m c¸ch ®Ó ®¶m b¶o r»ng vèn v¨n hãa cña hä ®−îc thõa nhËn vµ
®¸nh gÝa cao th«ng qua hÖ thèng gi¸o dôc. QuyÒn lùc cña c¸c giai cÊp nµy ®−îc sö
dông ®Ó hîp thøc hãa vèn v¨n hãa mµ hä së h÷u, coi ®ã lµ c¸i danh gi¸ vµ ®¸ng häc,
®¸ng t×m hiÓu, ®¸ng giµnh ®¹t. NghÜa lµ vèn v¨n hãa cña hä ph¶i ®−îc dïng lµm
chuÈn ë tr−êng. Song song víi qu¸ tr×nh Êy, hÖ thèng gi¸o dôc ®· h¹ gi¸ vµ “®¸nh tôt
h¹ng” nh÷ng thãi quen v¨n hãa cña häc sinh giai cÊp lao ®éng, coi ®Êy lµ b»ng chøng
vÒ thÊt b¹i häc ®−êng. Bourdieu gäi sù hîp thøc ho¸ ®ã (hay ®óng h¬n, qu¸ tr×nh tranh
chÊp, ¸p ®Æt hÖ thèng v¨n hãa biÓu tr−ng cña mét giai cÊp hay mét nhãm nµy lªn hÖ
thèng cña mét giai cÊp hoÆc nhãm kh¸c) lµ “b¹o lùc biÓu tr−ng” (symbolic violence).
Nh− vËy, c¸c giai cÊp kh«ng chØ t¸i t¹o b¶n th©n hä b»ng c¸ch chuyÓn giao tµi
s¶n cho thÕ hÖ sau, mµ cßn t¸i t¹o b¶n th©n vÒ mÆt v¨n hãa. Vèn v¨n hãa ®−îc trao
truyÒn tõ cha mÑ sang cho con c¸i, gièng y nh− cña c¶i thõa kÕ vËy. NghÜa lµ giai cÊp
th−êng cã nÒn tiÓu v¨n hãa. H¬n thÕ n÷a, xung ®ét giai cÊp bao gåm kh«ng chØ tranh
chÊp vÒ tµi s¶n mµ c¶ vÒ v¨n hãa (Stark, 2004: 243). §©y lµ mét ph¸t hiÖn míi vµ lý
thó trong nghiªn cøu gÇn ®©y vÒ ph©n tÇng x· héi.

Bản quyền thuộc Viện Xã hội học:www.ios.org.vn

 Mai Huy BÝch 113

Bªn c¹nh vèn v¨n hãa, nhiÒu nhµ x· héi häc cßn nhËn thÊy: c¸c giai cÊp còng
kh¸c nhau vÒ m¹ng l−íi x· héi (social network) cña hä, tøc lµ vÒ nh÷ng kiÓu quan hÖ
quen biÕt, th©n thuéc cña c¸ nh©n mµ anh (chÞ) ta cã thÓ dùa vµo ®Ó t×m sù n©ng ®ì, hç
trî nh»m giµnh ®¹t môc tiªu mong muèn cña m×nh - c¸i mµ mét sè t¸c gi¶ gäi lµ “vèn x·
héi” (social capital). C¸c giai cÊp th−îng l−u cã m¹ng l−íi quen biÕt hÕt søc réng r·i
(cosmopolitan network); cßn giai cÊp thÊp h¬n th× cã m¹ng l−íi mang tÝnh h¹n hÑp, ®Þa
ph−¬ng (local network). Nh÷ng ai cã m¹ng l−íi réng cã thÓ huy ®éng ®ång minh vµ sù hç
trî s©u xa. NghÜa lµ thµnh viªn cña m¹ng l−íi réng cã nhiÒu lîi thÕ ®Ó ®Þnh vÞ m×nh
trong hÖ thèng ph©n tÇng. Quan träng kh«ng kÐm lµ kh¶ n¨ng tiÕp cËn th«ng tin, vµ
®iÒu nµy cho phÐp duy tr× mét nÒn v¨n hãa tinh tÕ vµ kh¸c h¼n m¹ng l−íi ®Þa ph−¬ng.
Nh÷ng kh¸c biÖt giai cÊp vÒ vèn v¨n hãa b¾t rÔ tõ nh÷ng kh¸c biÖt vÒ m¹ng l−íi. C¸c
thµnh viªn giai cÊp c«ng nh©n cã m¹ng l−íi mang tÝnh ®Þa ph−¬ng ®Ëm nÐt v× nã bao
gåm chñ yÕu hä hµng vµ nh÷ng ng−êi quen biÕt l©u n¨m. Khi c¶ nhãm gÆp ph¶i mét vÊn
®Ò nµo ®ã v−ît qu¸ kinh nghiÖm cò cña hä, hä kh«ng t×m ra ®−îc gi¶i ph¸p mµ còng
ch¼ng quen biÕt ai cã thÓ gi¶i quyÕt. Sù khuyÕt thiÕu nµy cµng trÇm träng h¬n do m¹ng
l−íi ®Þa ph−¬ng cã xu h−íng phô thuéc chñ yÕu vµo tiÕp xóc trùc tiÕp víi con ng−êi ®Ó cã
tÊt c¶ hoÆc gÇn nh− toµn bé th«ng tin, vµ do ng−êi ta chØ theo dâi c¸c ph−¬ng tiÖn th«ng
tin ®¹i chóng ®Þa ph−¬ng ë khu phè m×nh. VÝ dô mét ng−êi kh«ng cã viÖc lµm cã thÓ hái
b¹n bÌ vÒ nh÷ng c¬ héi cã viÖc lµm ë c¸c thµnh phè kh¸c, nh−ng nÕu b¹n bÌ hä kh«ng
biÕt, vµ nÕu c¸c ph−¬ng tiÖn th«ng tin ®¹i chóng ®Þa ph−¬ng kh«ng t×nh cê cã mét phãng
sù vÒ chñ ®Ò nµy, th× ng−êi kia hiÕm khi ®i th− viÖn ®Ó ®äc b¸o cÊp toµn thµnh phè hoÆc
t×m c¸c xa lé th«ng tin mang tÝnh phi c¸ nh©n.
Tuy nhiªn, nÕu nh− c¸i gi¸ cña viÖc chØ cã m¹ng l−íi ®Þa ph−¬ng lµ nhãm
t−¬ng ®èi c« lËp, th× c¸i gÝa cña viÖc cã m¹ng l−íi réng lµ sù c« lËp t−¬ng ®èi cña c¸
nh©n. Nh÷ng ng−êi thuéc c¸c giai cÊp th−îng l−u cã nhiÒu ng−êi quen nh−ng Ýt b¹n;
quan hÖ cña hä cã xu h−íng ng¾n ngñi, hêi hît, lÞch sù vµ th−êng mang l¹i niÒm vui,
nh−ng hiÕm khi hä cã t×nh c¶m s©u s¾c. Tuy hä còng cã m¹ng l−íi ®Þa ph−¬ng,
nh−ng th−êng m¹ng l−íi nµy nhá, chØ gåm gia ®×nh cËn huyÕt vµ mét vµi ng−êi b¹n
cò. Tãm l¹i, nhiÒu kh¸c biÖt râ rµng trong c¸c nÒn v¨n hãa giai cÊp lµ kÕt qu¶ cña
nh÷ng kh¸c biÖt trong m¹ng l−íi cña hä (Stark, 2004: 243). Nh− vËy, nhiÒu nhµ x·
héi häc ®· bæ sung cho “vèn v¨n hãa” cña Bourdieu b»ng kh¸i niÖm “vèn x· héi”, vµ
kh¸i niÖm nµy hiÖn ®ang thÞnh hµnh trong ph©n tÝch vÒ ph©n tÇng.
NhiÒu t¸c gi¶ kh¸c ®ång ý víi Bourdieu r»ng sù ph©n chia giai cÊp cã thÓ g¾n
víi c¸c phong c¸ch sèng vµ m« h×nh tiªu dïng kh¸c nhau. Khi nãi vÒ c¸c nhãm trong
néi bé giai cÊp trung l−u, nhãm nghiªn cøu cña M. Savage (1992) ë Anh ®· nhËn
diÖn ba khèi cô thÓ trªn c¬ së thÞ hiÕu v¨n hãa vµ "tµi s¶n" cña hä.
Nh÷ng chuyªn gia lµm viÖc trong dÞch vô c«ng céng, cã vèn v¨n hãa cao
nh−ng vèn kinh tÕ thÊp, cã xu h−íng theo ®uæi phong c¸ch sèng lµnh m¹nh (tËp thÓ
dôc thÓ thao, Ýt uèng bia r−îu, vµ tham gia vµo c¸c ho¹t ®éng v¨n hãa vµ céng ®ång).
Tr¸i l¹i, nh÷ng ng−êi qu¶n lý vµ lµm viÖc trong bé m¸y quan liªu th× theo m« h×nh
tiªu dïng "kh«ng kh¸c biÖt" (møc ®é tËp thÓ dôc thÓ thao trung b×nh hoÆc thÊp, Ýt
ho¹t ®éng v¨n hãa, vµ thÝch phong c¸ch truyÒn thèng trong trang bÞ ®å ®¹c ë nhµ).

Bản quyền thuộc Viện Xã hội học:www.ios.org.vn

114 Lý thuyÕt ph©n tÇng x· héi vµ nh÷ng ph¸t triÓn gÇn ®©y ë ph−¬ng T©y

Khèi thø ba lµ nh÷ng ng−êi theo chñ nghÜa "hËu hiÖn ®¹i" th× gi÷ mét phong
c¸ch sèng kh«ng cã nguyªn t¾c x¸c ®Þnh nµo c¶, vµ cã thÓ hµm chøa nh÷ng yÕu tè mµ
x−a nay kh«ng ®i ®«i víi nhau. VÝ dô hä cã thÓ thÝch c−ìi ngùa vµ quan t©m ®Õn v¨n
häc cæ ®iÓn kÕt hîp víi thÝch nh÷ng m«n thÓ thao cùc ®oan nh− leo nói ®¸.
Nãi chung, sù ph©n tÇng trong néi bé c¸c giai cÊp còng nh− gi÷a c¸c giai cÊp
phô thuéc vµo nh÷ng kh¸c biÖt kh«ng chØ vÒ nghÒ nghiÖp mµ c¶ vÒ tiªu dïng vµ
phong c¸ch sèng. VÒ mét sè khÝa c¹nh, mét x· héi tiªu dïng lµ mét x· héi ®¹i chóng,
n¬i nh÷ng kh¸c biÖt giai cÊp bÞ bá qua ë mét møc ®é nhÊt ®Þnh, vµ ng−êi thuéc c¸c
giai cÊp kh¸c nhau ®Òu xem nh÷ng ch−¬ng tr×nh tivi gièng nhau, hay ®i mua s¾m
quÇn ¸o ë cïng mét cöa hiÖu. Nh−ng kh¸c biÖt giai cÊp còng cã thÓ ®−îc t« ®Ëm
th«ng qua nh÷ng kh¸c biÖt vÒ phong c¸ch sèng vµ "thÞ hiÕu" (Bourdieu, 1984).
III. Ph©n tÇng vµ giíi
Kh«ng thÓ kh«ng nh¾c tíi mét ph¸t triÓn míi n÷a trong nghiªn cøu ph©n
tÇng ë ph−¬ng T©y. §ã lµ sù chuyÓn h−íng ®Ó chó ý tíi vai trß cña giíi trong sù ph©n
tÇng. X−a nay sù ph©n tÝch vÒ ph©n tÇng vÉn xuÊt ph¸t tõ mét tiªn ®Ò ngÇm ®Þnh
r»ng phô n÷ kh«ng quan träng ®èi víi sù ph©n chia quyÒn lùc, cña c¶i vµ uy tÝn, vµ
r»ng nh÷ng bÊt b×nh ®¼ng giíi chØ lµ sù ph¶n ¸nh cña bÊt b×nh ®¼ng giai cÊp. Do ®ã
ng−êi ta tiÕn hµnh ph©n tÝch sù ph©n tÇng theo quan ®iÓm nam giíi, nghÜa lµ vÞ thÕ
nghÒ nghiÖp vµ giai cÊp cña phô n÷ ®−îc x¸c ®Þnh theo chång hä.
Tuy nhiªn, giíi lµ mét trong nh÷ng vÝ dô hÕt søc s©u s¾c vÒ sù ph©n tÇng. Kh«ng
thÊy mét x· héi nµo mµ nam giíi kh«ng cã −u thÕ h¬n phô n÷ vÒ mét sè khÝa c¹nh nµo
®Êy. VÒ mÆt lÞch sö, bÊt b×nh ®¼ng giíi cã gèc rÔ s©u xa h¬n giai cÊp; vÞ thÕ nam giíi cao
h¬n phô n÷ ngay c¶ ë nh÷ng x· héi s¨n b¾n vµ h¸i l−îm, tøc nh÷ng x· héi kh«ng cã giai
cÊp. F. Engels, ng−êi th−êng ®−îc coi lµ ®· ®−a ra lý thuyÕt x· héi häc ®Çu tiªn vÒ sù
ph©n tÇng theo giíi (Rothman, 2005: 31), cho r»ng ®Æc ®iÓm næi bËt cña c¸c x· héi s¨n
b¾n vµ n«ng nghiÖp lµ chÕ ®é mÉu hÖ vµ b×nh ®¼ng giíi, nh−ng kÕt qu¶ nghiªn cøu nh©n
häc gÇn ®©y kh«ng hËu thuÉn luËn ®Ò nµy. Weber coi sù bÊt b×nh ®¼ng giíi lµ mét h×nh
thøc thèng trÞ cña nam giíi vèn cã nguån gèc tõ søc kháe vÒ thÓ lùc cña nam giíi. DÇn
dÇn søc m¹nh c¬ b¾p ®−îc thay thÕ b»ng chÕ ®é nam trÞ, tøc mét hÖ thèng c¸c gi¸ trÞ x·
héi vµ niÒm tin vèn hîp thøc hãa sù bÞ trÞ cña phô n÷ trong gia ®×nh cïng c¸c thÓ chÕ
kh¸c. HËu qu¶ lµ giíi trë thµnh c¬ së ®Ó h×nh thµnh nhãm vÞ thÕ, dÉn ®Õn lo¹i trõ phô
n÷ ra khái c¸c nhãm do nam giíi thèng trÞ (Rothman, 2005: 37-38).
Ngµy nay khã lßng b¸c bá ®−îc r»ng trong x· héi hiÖn ®¹i, ë møc ®é nhÊt ®Þnh
th× giíi ¶nh h−ëng ®Õn sù ph©n tÇng mét c¸ch ®éc lËp t−¬ng ®èi so víi giai cÊp. Tuy
nhiªn, trong ®êi sèng hµng ngµy, giíi, téc ng−êi vµ giai cÊp cïng mét lóc kÕt hîp,
t−¬ng t¸c vµ t¹o ®iÒu kiÖn hoÆc c¶n trë kh¶ n¨ng tiÕp cËn nh÷ng c¸i “®−îc” cña con
ng−êi. NhiÒu nghiªn cøu hiÖn nay kh«ng chØ nhÊn m¹nh vai trß cña giíi mµ cßn t×m
hiÓu sù ®an xen gi÷a giíi víi c¸c nh©n tè trªn trong sù ph©n tÇng.
KÕt luËn
C¸c x· héi kh¸c nhau vÒ sè giai cÊp bªn trong ®ã còng nh− vÒ nh÷ng nguyªn
t¾c sö dông ®Ó ®Þnh vÞ con ng−êi ë mét giai cÊp nhÊt ®Þnh (Stark, 2004: 35). ThÕ kû

Bản quyền thuộc Viện Xã hội học:www.ios.org.vn

 Mai Huy BÝch 115

XXI lµ thêi kú cña nhiÒu m« h×nh vµ quan ®iÓm vÒ bÊt b×nh ®¼ng vµ ph©n tÇng x·
héi. Tõ chç chØ thõa nhËn nh©n tè kinh tÕ trong sù ph©n chia giai cÊp, lý thuyÕt x·
héi häc ë ph−¬ng T©y ®· ®i ®Õn chç cho r»ng ph©n tÇng lµ hiÖn t−îng nhiÒu mÆt, vµ
c¸c nh©n tè v¨n hãa - x· héi còng ®ãng vai trß cña m×nh. Trong x· héi cã sù ph©n
tÇng kh«ng chØ d−íi gãc ®é cña c¶i, tµi s¶n mµ c¶ ë kh¶ n¨ng tiÕp cËn c¸c hµng hãa
s¶n phÈm vÒ vËt chÊt vµ v¨n hãa. CÇn nhÊn m¹nh r»ng c¸c lý thuyÕt ph©n tÇng xuÊt
ph¸t tõ Marx vµ Weber, nh−ng kh«ng dõng l¹i ë nh÷ng m« h×nh ®· thµnh h×nh vµo
giai ®o¹n ®Çu cña c«ng nghiÖp hãa ®ã, mµ ®· ph¸t triÓn s©u xa, nhiÒu mÆt vµ tinh tÕ
h¬n víi nh÷ng tªn tuæi gÇn ®©y nh− Lenski, Wright, Bourdieu vµ J. Goldthorpe, v.v...
®Ó t×m hiÓu nh÷ng diÔn biÕn hiÖn nay. Khi ViÖt Nam ®ang kh¾c phôc t×nh tr¹ng biÖt
lËp ®Ó héi nhËp víi thÕ giíi, viÖc n¾m b¾t nh÷ng ph¸t triÓn míi ®©y vÒ lý thuyÕt
ph©n tÇng lµ rÊt cÇn thiÕt; nÕu kh«ng, dÔ r¬i vµo t×nh tr¹ng “xÈm sê voi”.
Tuy nhiªn, c¸c nhµ lý thuyÕt hiÖn ®ang vÊp ph¶i hai th¸ch thøc chÝnh. Mét lµ
cÇn n¾m ®−îc nh÷ng biÕn ®æi vÒ b¶n chÊt chñ nghÜa t− b¶n ë c¸c x· héi tiªn tiÕn, sù sôp
®æ cña chñ nghÜa x· héi ë nhiÒu n−íc, toµn cÇu hãa nÒn kinh tÕ thÕ giíi, cuéc c¸ch m¹ng
sè hãa vµ nh÷ng biÕn thiªn ®i kÌm trong c¬ cÊu nghÒ nghiÖp v.v. mµ ng−êi ta th−êng gäi
lµ “nÒn kinh tÕ míi”, thêi ®¹i “hËu c«ng nghiÖp” hay thêi ®¹i “th«ng tin”. Hai lµ ph©n
tÝch chÝnh x¸c h¬n quan hÖ qua l¹i gi÷a giai cÊp, s¾c téc vµ giíi (Rothman, 2005).
Tãm l¹i, tÊt c¶ c¸c quan ®iÓm lý thuyÕt ®Òu thõa nhËn r»ng giai cÊp cã hÖ lôy
quan träng vµ lín lao ®èi víi chÊt l−îng cuéc sèng con ng−êi. RÊt nhiÒu nghiªn cøu
®· cho thÊy c¸ch thøc mµ giai cÊp th©m nhËp cuéc sèng ng−êi ta. Cã nh÷ng kh¸c biÖt
®¸ng kÓ dùa trªn c¬ së giai cÊp trong sù ph©n bè tµi s¶n, uy tÝn vµ quyÒn lùc chÝnh
trÞ. Giíi, s¾c téc cã thÓ khuÕch ®¹i nh÷ng bÊt b×nh ®¼ng nµy. Nh÷ng kh¸c biÖt vÒ tµi
s¶n thËt râ rÖt, nh−ng cßn cã nh÷ng hÖ qu¶ khã thÊy h¬n nh− vèn v¨n ho¸, søc kháe,
kh¶ n¨ng tiÕp cËn gi¸o dôc cã chÊt l−îng, c¶m gi¸c tù tin, m¹ng l−íi nh÷ng ng−êi
quen th©n, v.v... Nh− vËy, sù ph¸t triÓn gÇn ®©y vÒ lý luËn ë ph−¬ng T©y gîi ra
nhiÒu ®iÒu ®¸ng n¾m b¾t vµ suy ngÉm cho x· héi häc ViÖt Nam khi t×m hiÓu sù ph©n
tÇng ®ang diÔn ra ë n−íc ta hiÖn nay.

S¸ch b¸o trÝch dÉn

1. Bourdieu, P. 1984. Distinction: a social critique of judgements of taste. Cambridge, Mass.: Harvard university press.
2. Coleman, J. 1990. Foundations of social theory. Cambridge, Mass.: Harvard university press.
3. Giddens, A. 2001. Sociology. Fourth edition. Cambridge: Polity press.
4. Haralambos, R. M. et al. 1987. Sociology: themes and perspectives. Second edition. London: Bell & Hyman.
5. Rothman, R. 2005. Inequality and stratification: race, class and gender. Fifth edition. Upper Saddle
River: Pearson - Prentice Hall.
6. Savage, M. et al. 1992. Property, bureaucracy and culture: middle class formation in contemporary
Britain. London: Routledge.
7. Scott, J. et al. 2005. A dictionary of sociology. Third edition. Oxford: Oxford university press.
8. Stark, R. 2004. Sociology. Ninth edition. Belmont: Wadsworth.
9. Wright, E. 1997. Class counts: comparative studies in class analysis. Cambridge: Cambridge university press.

Bản quyền thuộc Viện Xã hội học:www.ios.org.vn

 X· héi häc sè 1 (91), 2005 33

Gãp phÇn bµn vÒ

®èi t−îng nghiªn cøu cña x· héi häc

NguyÔn ChÝ Dòng

§Õn nay, x· héi häc ra ®êi ®· h¬n mét thÕ kû r−ìi. ë hÇu hÕt c¸c n−íc, x· héi
häc ®· ®−îc coi lµ mét ngµnh khoa häc x· héi c¬ b¶n ®−îc ®−a vµo nghiªn cøu gi¶ng
d¹y trong c¸c tr−êng ®¹i häc, viÖn nghiªn cøu. x· héi häc còng ®· ®−îc c¸c nhµ l·nh
®¹o qu¶n lý sö dông réng r·i trong viÖc thu thËp th«ng tin, gãp phÇn ®−a ra c¸c
quyÕt ®Þnh qu¶n lý mét c¸ch kÞp thêi, chÝnh x¸c.
Tuy thÕ, x· héi häc vÉn lµ mét khoa häc non trÎ nªn cßn rÊt nhiÒu vÊn ®Ò cÇn
bµn, tõ x· héi häc ®¹i c−¬ng, x· héi häc chuyªn biÖt ®Õn x· héi häc øng dông. Trong
x· héi häc ®¹i c−¬ng, ngay c¶ vÊn ®Ò x· héi häc lµ g×, ®èi t−îng nghiªn cøu cña x· héi
häc lµ g×? §ang cßn kh«ng Ýt ý kiÕn kh¸c nhau.
Cho ®Õn hiÖn nay, vÉn cßn tån t¹i mÊy lo¹i quan ®iÓm kh¸c nhau vÒ ®èi t−îng
nghiªn cøu cña x· héi häc, cã thÓ kÓ ®Õn mét sè quan ®iÓm sau:
Thø nhÊt: x· héi häc lµ khoa häc nghiªn cøu vÒ x· héi trong tÝnh chØnh thÓ vµ
hÖ thèng cña nã. VÒ thùc chÊt, quan ®iÓm nµy cho r»ng x· héi häc lµ khoa häc nghiªn
cøu vÒ hÖ thèng x· héi. Trong ®ã, ph¹m trï c¬ b¶n lµ c¬ cÊu x· héi víi nh÷ng thµnh
tè quan träng lµ nhãm, lµ tÇng, lµ nh÷ng quan hÖ vµ liªn hÖ x· héi. §©y lµ quan
niÖm ®−îc nhiÒu nhµ x· héi häc tiÒn bèi nªu ra vµ ®−îc bæ sung ph¸t triÓn cho ®Õn
ngµy nay. Song quan ®iÓm nµy ®ang cßn ch−a ®−îc sù ®ång thuËn hoµn toµn cña mét
sè nhµ x· héi häc trong c¸c tr−êng ph¸i kh¸c. Bëi lÏ, x· héi häc nghiªn cøu x· héi
trong tÝnh chØnh thÓ vµ hÖ thèng cña nã, song nghiªn cøu ®Ó lµm g×? Vµ hÖ thèng x·
héi mµ x· héi häc nghiªn cøu kh¸c biÖt g× víi hÖ thèng x· héi mµ nhiÒu khoa häc x·
héi kh¸c ®ang tiÕp cËn nghiªn cøu?
Thø hai: x· héi häc lµ khoa häc nghiªn cøu vÒ nh÷ng quy luËt vµ tÝnh quy
luËt chi phèi sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña x· héi. Quan ®iÓm nµy ®−îc nhiÒu nhµ
nghiªn cøu ë c¸c n−íc x· héi cò nh− Liªn X«, §«ng ¢u chia sÎ. §©y lµ quan ®iÓm
ch−a ®óng vÒ x· héi häc, bëi lÏ, ng−êi ta ®· ®¸nh ®ång x· héi häc vµ triÕt häc x· héi.
Trªn thùc tÕ x· héi häc vµ triÕt häc x· héi kh¸c nhau c¶ vÒ ®èi t−îng, ph−¬ng ph¸p
nghiªn cøu vµ viÖc øng dông cña chóng. Quan ®iÓm nµy ®· ®−îc kh¾c phôc tõ sau
®æi míi, c¶i tæ ë tÊt c¶ c¸c n−íc x· héi chñ nghÜa cò.
Thø ba: Còng cã ng−êi cho x· héi häc lµ khoa häc nghiªn cøu vÒ “khÝa c¹nh x·
héi”, “mÆt x· héi" cña “thùc t¹i” x· héi nãi chung. Trong ®ã, x· héi häc ®i s©u nghiªn
cøu nh÷ng h×nh thøc vµ møc ®é biÓu hiÖn cña c¸c hiÖn t−îng vµ qu¸ tr×nh x· héi;

Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn

34 Gãp phÇn bµn vÒ ®èi t−îng nghiªn cøu cña x· héi häc

nghiªn cøu nh÷ng nguyªn nh©n, ®éng c¬ cña hµnh ®éng x· héi vµ sù biÕn ®æi x· héi;
nghiªn cøu vÒ c¸c ®Æc tr−ng xu h−íng cña c¸c qu¸ tr×nh x· héi vµ ®−a ra c¸c dù b¸o
vÒ nh÷ng biÕn ®æi x· héi, gãp phÇn ph¸t hiÖn ra tÝnh quy luËt cña sù h×nh thµnh,
vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña c¶ x· héi. Quan niÖm nµy cßn mét sè kh¸i niÖm cÇn lµm
râ nh− thÕ nµo lµ “MÆt x· héi ", “KhÝa c¹nh x· héi", “Thùc t¹i x· héi". “C¸i qu¸ khø
cña x· héi" cã cÇn x· héi häc t×m hiÓu kh«ng? §èi t−îng cña x· héi häc vµ triÕt häc
x· héi kh¸c nhau thÕ nµo?
Thø t−: Lo¹i quan niÖm thø t− cho r»ng, x· héi häc lµ khoa häc nghiªn cøu vÒ
x· héi trong “c¸i vi m«” (hµnh vi x· héi) vµ trong “c¸i vÜ m«" (hÖ thèng x· héi), song
còng ch−a chØ râ “c¸i vi m«” (hµnh vi x· héi) kh¸c g× ®èi t−îng nghiªn cøu cña t©m lý
häc x· héi. Cßn “c¸i vÜ m«" (hÖ thèng x· héi) kh¸c g× víi nh÷ng lo¹i hÖ thèng x· héi
mµ triÕt häc, kinh tÕ chÝnh trÞ häc, chñ nghÜa x· héi khoa häc vµ nhiÒu khoa häc x·
héi kh¸c ®ang nghiªn cøu.
Nh− vËy lµ, c¶ bèn quan niÖm trªn tuy ®· ®Ò cËp ®Õn nhiÒu khÝa c¹nh kh¸c
nhau cña ®èi t−îng nghiªn cøu cña x· héi häc, nh−ng xem ra, ch−a cã quan ®iÓm nµo
nªu ®−îc ®Çy ®ñ, hoµn chØnh, vÒ ®èi t−îng nghiªn cøu cña x· héi häc. §Ó lµm râ cÇn
trë l¹i víi t− t−ëng khëi thñy vÒ x· héi häc cña August Comte vµ nh÷ng nhµ x· héi
häc kinh ®iÓn kh¸c.
August Comte lµ mét nhµ x· héi häc ng−êi Ph¸p (1798 - 1857). ¤ng lµ ng−êi
®Çu tiªn ®−a ra thuËt ng÷ x· héi häc (sociology) vµo trong c¸c Ên phÈm khoa häc
®−îc xuÊt b¶n vµo nh÷ng n¨m 1838 - 1839. Theo «ng x· héi häc lµ mét ngµnh khoa
häc x· héi ®−îc nghiªn cøu dùa trªn c¬ së cña triÕt häc thùc chøng mµ «ng lµ mét ®¹i
biÓu. Tõ ®©y, «ng chia x· héi häc thµnh hai bé phËn c¬ b¶n lµ:
+ “TÜnh häc x· héi" - chuyªn ngµnh nghiªn cøu vÒ thµnh phÇn x· héi, cÊu tróc
cña hÖ thèng x· héi.
+ “§éng häc x· héi" - nghiªn cøu qu¸ tr×nh vËn ®éng, biÕn ®æi cña x· héi ®Ó
t×m hiÓu c¸c quy luËt chi phèi sù ph¸t triÓn x· héi.
§©y lµ hai néi dung hÕt søc quan träng cña khoa häc x· héi häc mµ sau ®ã, dï
cã ph¸t triÓn theo nh÷ng tr−êng ph¸i nµo, x· héi häc vÉn Ýt nhiÒu ®Ò cËp ®Õn kÕt cÊu
x· héi, hÖ thèng x· héi vµ qu¸ tr×nh vËn ®éng biÕn ®æi cña x· héi víi sù t¸c ®éng
t−¬ng hç nhau cña con ng−êi.
Bªn c¹nh ®ã, víi quan ®iÓm thùc chøng luËn, August Comte ®· b−íc ®Çu v¹ch
ra tÝnh ®Æc thï cña ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu x· héi, ®ã lµ viÖc tiÕp cËn nghiªn cøu
c¸c sù vËt, hiÖn t−îng cña thÕ giíi kh¸ch quan th«ng qua c¸c gi¸c quan cña ng−êi ta.
Do vËy, pháng vÊn, quan s¸t, c¶m nhËn ®éng th¸i cña c¸c dèi t−îng nghiªn cøu lµ
nh÷ng ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn thùc chøng quan träng mµ x· héi häc cÇn ph¶i cã.
TiÕp theo August Comte, ng−êi cã c«ng thø hai cÇn chó ý lµ Emile Durkhiem
(1858 -1917). Theo E.Durkhiem, x· héi häc lµ khoa häc nghiªn cøu vÒ c¸c sù kiÖn x·
héi. Theo ®ã, «ng ®· vËn dông triÖt ®Ó vµ nhÊt qu¸n t− t−ëng thùc chøng luËn ®Ó
ph©n tÝch mèi quan hÖ gi÷a con ng−êi vµ x· héi. Trong ®ã, x· héi häc ph¶i xem xÐt hÖ

Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn

 NguyÔn ChÝ Dòng 35

thèng x· héi, cÊu tróc x· héi víi t− c¸ch lµ c¸c sù kiÖn x· héi t¸c ®éng ®Õn ®êi sèng
c¸ nh©n. ¤ng cho r»ng gi÷a c¸ nh©n vµ x· héi tån t¹i hai d¹ng liªn kÕt: liªn kÕt c¬
häc vµ liªn kÕt h÷u c¬. Liªn kÕt c¬ häc lµ liªn kÕt dùa trªn sù gièng nhau, sù thuÇn
nhÊt cña c¸c gi¸ trÞ, niÒm tin, tÝn ng−ìng, phong tôc tËp qu¸n… C¸c c¸ nh©n ch−a cã
sù kh¸c biÖt nhiÒu, hä chÞu sù kiÒm chÕ m¹nh mÏ tõ phÝa x· héi. Cßn liªn kÕt h÷u c¬
lµ liªn kÕt dùa trªn sù phong phó, ®a d¹ng cña c¸c chøc n¨ng, mèi liªn hÖ cÊu thµnh
nªn x· héi. Trong x· héi cã liªn kÕt h÷u c¬, møc ®é vµ tÝnh chÊt chuyªn m«n hãa c¸c
chøc n¨ng cao. §Ó vËn hµnh tèt c¸c bé phËn ph¶i liªn kÕt chÆt chÏ trªn c¬ së cña
nh÷ng quy chuÈn x· héi th−êng ®−îc luËt ph¸p hãa.
VËn dông nh÷ng quan ®iÓm lý thuyÕt trªn, E.Durkhiem ®· nghiªn cøu sù
biÕn ®æi x· héi, ph©n c«ng lao ®éng x· héi vµ hiÖn t−îng tù tö. §©y lµ nh÷ng ph©n
tÝch hÕt søc khoa häc c¸c hiÖn t−îng x· héi ®Æc thï d−íi gãc nh×n x· héi häc. V×
nh÷ng ®ãng gãp nµy, giíi x· héi häc ngµy nay th−êng coi Durkhiem lµ cha ®Î thø hai
cña x· héi häc.
TiÕp theo ph¶i kÓ ®Õn cèng hiÕn cña Max Weber (1864-1920). ¤ng lµ mét nhµ
khoa häc ng−êi §øc, «ng ®· ®−a ra lý thuyÕt hµnh ®éng x· héi ®Ó gi¶i thÝch c¸c lý do
liªn quan ®Õn ho¹t ®éng cña con ng−êi. Theo «ng, kh«ng ph¶i hµnh ®éng nµo còng lµ
hµnh ®éng x· héi bëi v× kh«ng ph¶i viÖc thùc hiÖn bÊt kú mét hµnh ®éng nµo còng
®Þnh h−íng vµo ng−êi kh¸c. Nh÷ng hµnh ®éng cña con ng−êi ®Þnh h−íng vµo c¸c
kh¸ch thÓ vËt chÊt ®¬n thuÇn mµ kh«ng t−¬ng quan víi hµnh vi cña ng−êi kh¸c th×
kh«ng ph¶i hµnh ®éng x· héi. Hµnh ®éng x· héi cã thÓ ®Þnh h−íng vµo hµnh vi cña
nh÷ng ng−êi kh¸c trong qu¸ khø, hiÖn t¹i, t−¬ng lai. ¤ng chia ho¹t ®éng cña con
ng−êi thµnh 4 lo¹i: hµnh ®éng hîp lý vÒ môc ®Ých, hµnh ®éng hîp lý vÒ gi¸ trÞ, hµnh
®éng t×nh c¶m vµ hµnh ®éng theo truyÒn thèng. «ng ®· sö dông ph−¬ng ph¸p ph©n
lo¹i nµy mµ nghiªn cøu, x¸c ®Þnh c¸c lo¹i hµnh ®éng cña con ng−êi.
Sau cïng ph¶i kÓ ®Õn Talcott Parsons (1902-1979) ng−êi Mü. ¤ng ®· nghiªn
cøu vµ hoµn thiÖn c¶ lý thuyÕt hµnh ®éng vµ lý thuyÕt hÖ thèng. §Æc biÖt víi lý
thuyÕt hÖ thèng x· héi, Parsons coi x· héi lµ mét hÖ thèng lín gåm c¸c tiÓu hÖ thèng
cã quan hÖ mËt thiÕt víi nhau vµ chi phèi ho¹t ®éng cña con ng−êi. ¤ng chia hÖ
thèng x· héi thµnh 4 tiÓu hÖ thèng:
- TiÓu hÖ thèng kinh tÕ
- TiÓu hÖ thèng ph¸p luËt
- TiÓu hÖ thèng chÝnh trÞ
- TiÓu hÖ thèng v¨n hãa
Nh÷ng hÖ thèng nµy cã nh÷ng chøc n¨ng kh¸c nhau trong viÖc ®iÒu tiÕt hµnh vi
cña con ng−êi theo nh÷ng quy chuÈn vÒ kinh tÕ, vÒ chÝnh trÞ, vÒ ph¸p lý vµ v¨n hãa…
Ngoµi A.Comte, E.Durkhiem, M.Weber, T.Parsons cßn nhiÒu nhµ x· héi häc
kh¸c nh− H.Spencer, F.Tonnies, G.Simmel, R.K.Merton. Hä ®· t¹o nªn tÝnh ®a d¹ng,
phong phó cña c¸c tr−êng ph¸i x· héi häc thÕ giíi. Song dï tiÕp cËn d−íi gãc ®é nµo,

Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn

36 Gãp phÇn bµn vÒ ®èi t−îng nghiªn cøu cña x· héi häc

c¸c nhµ x· héi häc thÕ giíi còng xem x· héi häc nh− mét khoa häc x· héi nghiªn cøu
vÒ ho¹t ®éng x· héi, hµnh vi x· héi cña con ng−êi trong mèi t−¬ng quan víi hÖ thèng
x· héi. ë ®©y, chÝnh kiÓu kÕt cÊu cña hÖ thèng x· héi víi nh÷ng nhãm x· héi, tÇng
x· héi, céng ®ång x· héi vµ nh÷ng c¸ch thøc liªn hÖ, quan hÖ x· héi cña nã ®· t¹o
nªn nh÷ng lo¹i khu«n mÉu hµnh vi cña con ng−êi. §iÒu nµy khiÕn chóng ta ph©n
biÖt ®−îc lo¹i hµnh vi cña nhãm x· héi nµy víi hµnh vi cña nhãm x· héi kh¸c. Trªn
thùc tÕ, ®iÒu nµy gióp chóng ta c¾t nghÜa ®−îc v× sao, víi cïng nh÷ng sù kiÖn gièng
nhau nh−ng con ng−êi ë nh÷ng nhãm x· héi kh¸c nhau cã th¸i ®é vµ ph¶n øng rÊt
kh¸c nhau. §iÒu nµy kh«ng chØ bÞ chi phèi bëi nh÷ng lîi Ých mµ ng−êi ta ®−îc h−ëng
mµ cßn chi phèi bëi hÖ thèng gi¸ trÞ, chuÈn mùc mµ ng−êi ta tu©n theo. NÒn v¨n hãa,
tËp qu¸n x· héi, truyÒn thèng lÞch sö, hÖ t− t−ëng d©n téc, t«n gi¸o…còng lµ nh÷ng
yÕu tè quan träng t¹o nªn khu«n mÉu hµnh vi t¸c phong cña con ng−êi.
ChÝnh trªn nh÷ng c¬ së cã tÝnh ®Þnh h−íng nµy, ngµy nay, c¸c nhµ x· héi häc
thÕ giíi ®· ph©n chia hÖ thèng c¸c lý thuyÕt ®Æt nÒn t¶ng cho x· héi häc thµnh 6
nhãm lín:
- Lý thuyÕt hµnh vi x· héi
- Lý thuyÕt hµnh ®éng x· héi
- Lý thuyÕt t−¬ng t¸c x· héi
- Lý thuyÕt xung ®ét x· héi
- Lý thuyÕt c¬ cÊu chøc n¨ng
- Lý thuyÕt hÖ thèng
Nh÷ng lý thuyÕt nµy, tõ nh÷ng gãc ®é kh¸c nhau ®· gi¶i thÝch hµnh vi cña
con ng−êi víi nh÷ng yÕu tè ®−îc biÖt lËp ho¸ t−¬ng ®èi trong khi trõu t−îng hãa
nh÷ng yÕu tè kh¸c.
Tãm l¹i, dï xem xÐt d−íi hÖ thèng lý thuyÕt nµo, x· héi häc còng chØ nh»m lµm
râ nh÷ng kiÓu lo¹i hµnh vi x· héi cña con ng−êi trong nh÷ng ®iÒu kiÖn kinh tÕ - x· héi
x¸c ®Þnh. Hµnh vi x· héi cña con ng−êi, xÐt vÒ mÆt b¶n chÊt kh«ng ph¶i do ý chÝ chñ
quan cña hä mµ do hä ®· cã quan hÖ thÕ nµo, kiÓu lo¹i nµo víi nh÷ng ng−êi xung
quanh. Vµ thËm chÝ c¶ nh÷ng suy nghÜ vµ th¸i ®é cña hä ë mét gãc ®é nµo ®ã, còng lµ
s¶n phÈm cña qu¸ tr×nh t−¬ng t¸c x· héi trong mét m¹ng l−íi x· héi x¸c ®Þnh.
Tõ ®©y, cã thÓ ®−a ra ®Þnh nghÜa sau ®©y vÒ x· héi häc: “X· héi häc lµ khoa
häc nghiªn cøu vÒ sù h×nh thµnh, ph¸t triÓn vµ vËn hµnh cña hÖ thèng x· héi, lµ
khoa häc nghiªn cøu vÒ c¬ chÕ liªn hÖ vµ t¸c ®éng qua l¹i gi÷a c¸c c¸ nh©n, gi÷a
nhãm, c¸c tÇng vµ gi÷a c¸c céng ®ång x· héi ®Ó tõ ®ã x¸c ®Þnh nh÷ng hµnh vi cã tÝnh
khu«n mÉu cña con ng−êi".
Nh− vËy, ®èi t−îng nghiªn cøu cña x· héi häc chÝnh lµ nh÷ng lo¹i hµnh vi cã
tÝnh khu«n mÉu mµ mçi ng−êi sèng trong mét céng ®ång x· héi x¸c ®Þnh ph¶i tu©n
theo. ë ®©y, hµnh ®éng tuy cña mét ng−êi hoÆc mét sè ng−êi nh−ng nã ph¶n ¸nh

Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn

 NguyÔn ChÝ Dòng 37

khu«n mÉu, t¸c phong, lèi suy nghÜ, ph−¬ng thøc hµnh ®éng cã tÝnh b¾t buéc cña c¶
mét nhãm ng−êi, mét tËp ®oµn ng−êi, mét céng ®ång x· héi. Khu«n mÉu hµnh vi nµy
®−îc ®Þnh h×nh nhê hÖ thèng nh÷ng gi¸ trÞ, chuÈn mùc x· héi mµ nhãm, tËp ®oµn
hay céng ®ång x· héi ®ã ®ang thõa nhËn tu©n theo. Nh÷ng gi¸ trÞ nµy th−êng ®−îc
quy chuÈn trong hÖ thèng luËt ph¸p, ®¹o ®øc lèi sèng hoÆc phong tôc, tËp qu¸n cña
x· héi. Chóng chi phèi ho¹t ®éng cña con ng−êi th«ng qua nh÷ng chÕ tµi xö ph¹t hay
®éng viªn, khuyÕn khÝch ®−îc quy ®Þnh trong c¸c thiÕt chÕ x· héi.
Theo h−íng nµy, x· héi häc ®i s©u, lµm râ tÝnh ®Æc thï cña nh÷ng khu«n mÉu
hµnh vi t¸c phong ë tõng nhãm x· héi. Nã ph©n tÝch, t×m hiÓu mèi quan hÖ biÖn
chøng gi÷a kÕt cÊu x· héi, c¸c kiÓu lo¹i quan hÖ x· héi víi mÉu h×nh hµnh vi t¸c
phong cña con ng−êi. ChÝnh tõ quan niÖm cã tÝnh chÊt nÒn t¶ng nµy, x· héi häc cã
®èi t−îng nghiªn cøu cô thÓ nh− sau:
Thø nhÊt: HÖ thèng x· héi
Mét hÖ thèng ph¶i ®−îc t¹o thµnh tõ hai yÕu tè - c¸c cÊu thµnh vµ quan hÖ
gi÷a c¸c cÊu thµnh nµy. Víi hÖ thèng x· héi, cÊu thµnh quan träng nhÊt lµ con ng−êi,
nh−ng x· héi häc chØ nghiªn cøu con ng−êi trong t−¬ng t¸c nhãm hoÆc trong ph©n
chia tÇng. ë ®©y, nhãm ®−îc ph©n chia thµnh nhiÒu lo¹i nh− nhãm lín, nhãm nhá,
nhãm s¬ cÊp, nhãm thø cÊp, nhãm chÝnh thøc, nhãm phi chÝnh thøc… Dï ph©n chia
nhãm x· héi theo kiÓu lo¹i nµo, x· héi häc còng xem xÐt con ng−êi trong nh÷ng mèi
t−¬ng quan vÒ vÞ thÕ, vai trß víi c¸c thiÕt chÕ. §©y chÝnh lµ nh÷ng yÕu tè quan träng
x¸c ®Þnh kiÓu lo¹i quan hÖ mµ con ng−êi ta ®−îc xÕp ®Æt vµo vµ hµnh vi x· héi mµ
ng−êi ta ph¶i cã ®Ó tån t¹i nh− mét thµnh phÇn kh«ng thÓ th¶i lo¹i trong mét hÖ
thèng x· héi x¸c ®Þnh. §©y chÝnh lµ c¬ së ®Ó xem xÐt vµ ®¸nh gi¸ chÝnh x¸c kiÓu lo¹i
hµnh vi t¸c phong mµ ng−êi ta ph¶i cã khi héi nhËp vµo x· héi.
Nh− vËy, nghiªn cøu vÒ hÖ thèng x· héi, x· héi häc coi c¸c nhãm, c¸c tÇng x·
héi, c¸c kiÓu lo¹i quan hÖ x· héi ®−îc x¸c ®Þnh th«ng qua vÞ thÕ, vai trß vµ c¸c thiÕt
chÕ lµ nh÷ng ®èi t−îng nghiªn cøu cô thÓ cña m×nh. §©y chÝnh lµ ®iÓm kh¸c biÖt vÒ
®èi t−îng nghiªn cøu gi÷a x· héi häc víi triÕt häc, t©m lý häc vµ c¸c khoa häc x· héi
kh¸c khi tiÕp cËn x· héi d−íi gãc ®é “hÖ thèng"
Thø hai: X· héi hãa vµ sai lÖch x· héi
NÕu quan niÖm x· héi häc lµ khoa häc nghiªn cøu vÒ hµnh vi x· héi cã tÝnh
khu«n mÉu cña con ng−êi th× tÊt yÕu ph¶i coi x· héi hãa vµ sai lÖch x· héi lµ ph¹m
trï kh«ng thÓ thiÕu trong ®èi t−îng nghiªn cøu. ë ®©y, x· héi hãa chÝnh lµ qu¸ tr×nh
con ng−êi häc tËp, tiÕp thu gi¸ trÞ vµ chuÈn mùc x· héi ®Ó cã thÓ gi÷ ®−îc mét vÞ thÕ
x· héi vµ ®ãng ®−îc nh÷ng vai trß mµ mét thµnh viªn cña mét nhãm x· héi, mét
céng ®ång x· héi yªu cÇu. Ng−îc l¹i, khi ng−êi ta cã nh÷ng hµnh vi vi ph¹m nh÷ng
chuÈn mùc x· héi, chèng l¹i nh÷ng gi¸ trÞ mµ nhãm hoÆc céng ®ång x· héi ®ang tu©n
theo - sai lÖch x· héi - th× ng−êi ta ph¶i bÞ x· héi xö ph¹t.
Nh− vËy, x· héi häc ph¶i coi x· héi hãa vµ sù lÖch chuÈn trong x· héi lµ ®èi
t−îng nghiªn cøu cô thÓ vµ trùc tiÕp cña m×nh. Trong ®ã nh÷ng ph¹m trï nh− gi¸

Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn

38 Gãp phÇn bµn vÒ ®èi t−îng nghiªn cøu cña x· héi häc

trÞ, hÖ thèng gi¸ trÞ, chuÈn mùc x· héi cÇn ®−îc tiÕp cËn nghiªn cøu nh− lµ nh÷ng c¬
së quan träng cho viÖc ®¸nh gi¸ qu¸ tr×nh x· héi hãa còng nh− sù lÖch chuÈn.
Thø ba: BiÕn ®æi x· héi
BiÕn ®æi x· héi lµ hiÖn t−îng mµ nhiÒu nhµ khoa häc nghiªn cøu. X· héi häc
còng nghiªn cøu nh÷ng biÕn ®æi x· héi. ë ®©y, x· héi häc nghiªn cøu vÒ nh÷ng thay
®æi trong kÕt cÊu thµnh phÇn cña hÖ thèng x· héi ®Ó gãp phÇn chØ ra xu h−íng vËn
®éng, ph¸t triÓn cña x· héi. §ãng gãp cña x· héi häc trong nghiªn cøu biÕn ®æi x· héi
lµ ë chç, trªn c¬ së xem xÐt sù thay ®æi trong cÊu thµnh cña hÖ thèng x· héi vµ kiÓu
c¸ch quan hÖ cña nã mµ dù b¸o chiÒu h−íng, quy m«, møc ®é cña nh÷ng thay ®æi. Tõ
®©y chØ râ thay ®æi vÒ hµnh vi t¸c phong cña con ng−êi trong tõng nhãm còng nh− c¶
céng ®ång x· héi. VÝ dô, ngµy nay, chóng ta ®ang chøng kiÕn sù ph¸t triÓn nh− vò
b·o cña khoa häc c«ng nghÖ vµ th«ng tin. Loµi ng−êi ®ang tiÕn tíi nÒn kinh tÕ tri
thøc. Khoa häc trë thµnh lùc l−îng s¶n xuÊt trùc tiÕp. Toµn cÇu hãa, më cöa héi
nhËp lµ xu thÕ tÊt yÕu cña qu¸ tr×nh nµy. Nh−ng con ng−êi ë nh÷ng nÒn v¨n hãa
kh¸c nhau, nh÷ng hÖ t− t−ëng d©n téc, t«n gi¸o kh¸c nhau, ë nh÷ng tr×nh ®é ph¸t
triÓn kh¸c nhau, sÏ ph¶n øng kh¸c nhau thÕ nµo víi toµn cÇu hãa. §©y chÝnh lµ vÊn
®Ò thêi ®¹i mµ x· héi häc ph¶i ®Æt ra ®Ó nghiªn cøu.
Ngoµi ra, ®Ó ph¸t triÓn vµ hoµn thiÖn x· héi häc nh− mét ngµnh khoa häc ®éc
lËp, x· héi häc cßn ph¶i nghiªn cøu lÞch sö ph¸t sinh, ph¸t triÓn cña m×nh cïng
nh÷ng ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn ®Æc thï mµ chØ x· héi häc míi cã. §©y lµ toµn bé nh÷ng
g× mµ x· héi häc cho lµ ®èi t−îng nghiªn cøu cô thÓ cña m×nh.
Tõ nh÷ng t− t−ëng, quan ®iÓm nªu trªn, ®Õn nay, x· héi häc ®−îc c¸c nhµ
nghiªn cøu trªn thÕ giíi thèng nhÊt chia thµnh 3 bé phËn: x· héi häc ®¹i c−¬ng, x·
héi häc chuyªn biÖt, vµ x· héi häc øng dông. Trong ®ã, x· héi häc ®¹i c−¬ng ®−îc x¸c
®Þnh lµ bé phËn quan träng ®Çu tiªn cña x· héi häc nghiªn cøu vÒ nh÷ng vÊn ®Ò
chung nhÊt, gèc rÔ nhÊt cña khoa häc x· héi häc nh−: C¸c hÖ thèng lý thuyÕt, c¸c
kh¸i niÖm, ph¹m trï c¬ b¶n, ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu vµ lÞch sö x· héi häc.
Cßn x· héi häc chuyªn biÖt lµ nh÷ng chuyªn ngµnh khoa häc x· héi häc ®i s©u
nghiªn cøu nh÷ng lÜnh vùc ho¹t ®éng kh¸c nhau cña con ng−êi ®Ó gi¶i thÝch vµ dù b¸o
vÒ hµnh vi cã tÝnh khu«n mÉu cña hä trong nh÷ng ph¹m vi, lÜnh vùc ho¹t ®éng cô thÓ
nh− kinh tÕ (x· héi häc kinh tÕ), chÝnh trÞ (x· héi häc chÝnh trÞ), v¨n hãa (x· héi häc
v¨n hãa), gia ®×nh(x· héi häc gia ®×nh), t«n gi¸o(x· héi häc t«n gi¸o ), n«ng th«n (x· héi
häc n«ng th«n), ®« thÞ (x· héi häc ®« thÞ),… NghÜa lµ øng víi mçi lÜnh vùc hoÆc ph¹m
vi ho¹t ®éng kh¸c nhau, do ®èi t−îng, ph−¬ng ph¸p, kiÓu lo¹i liªn hÖ vµ t¸c ®éng kh¸c
nhau mµ con ng−êi ta cã nh÷ng c¸ch thøc øng xö kh¸c nhau. Cho ®Õn nay, ®· cã hµng
tr¨m ngµnh x· héi häc chuyªn biÖt nghiªn cøu vÒ c¸ch thøc liªn hÖ vµ m« h×nh hµnh vi
cña con ng−êi ë mçi nhãm, mçi tÇng hoÆc mçi lÜnh vùc x· héi kh¸c nhau.
X· héi häc øng dông lµ bé phËn thø ba cña x· héi häc, nghiªn cøu vµ vËn
dông nh÷ng tri thøc cña x· héi häc, nãi chung, vµo viÖc ph©n tÝch nh÷ng lÜnh vùc
ho¹t ®éng cô thÓ cña con ng−êi. Víi c¸c cuéc ®iÒu tra thùc ®Þa, víi nh÷ng t×nh huèng

Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn

 NguyÔn ChÝ Dòng 39

cã tÝnh thùc nghiÖm, x· héi häc øng dông ®i s©u nghiªn cøu vµ gãp phÇn gi¶i quyÕt
nh÷ng bµi to¸n x· héi cô thÓ trong nhiÒu lÜnh vùc kh¸c nhau cña ®êi sèng x· héi
nh−: lao ®éng, viÖc lµm, d©n sè, m«i tr−êng, phßng chèng tÖ n¹n x· héi, téi ph¹m…
Nh− vËy, víi quan niÖm x· héi häc lµ khoa häc nghiªn cøu vÒ hµnh vi x· héi
cã tÝnh khu«n mÉu cña con ng−êi, chóng ta míi cã thÓ ph©n biÖt râ rµng ranh giíi
cña x· héi häc víi c¸c khoa häc x· héi kh¸c nhÊt lµ triÕt häc vµ t©m lý häc. §ång thêi
lµm râ ®èi t−îng cô thÓ mµ x· héi häc nghiªn cøu, ®ã lµ c¬ cÊu x· héi víi c¸c nhãm,
c¸c tÇng, c¸c kiÓu liªn hÖ vµ quan hÖ x· héi mµ trong ®ã vÞ thÕ, vai trß cña mçi ng−êi,
mçi chñ thÓ ®−îc x¸c lËp. §ång thêi lµm râ qu¸ tr×nh con ng−êi héi nhËp hoÆc bÞ lo¹i
ra khái mét nhãm hoÆc mét tÇng x· héi thÕ nµo. §©y chÝnh lµ c¬ së chÝnh yÕu ®Ó x·
héi häc ®ãng ®−îc vai trß quan träng trong qu¶n lý c¸c qu¸ tr×nh x· héi.

Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn

sj-u ttitii siijan ami) xah«iih,csii{i2i),2oi3 91

KHAI NIEM PHAN TANG XA HQI VA CACH TIEP CAN

TRONG VIEC DO Ll/CJNG CAC TANG L 6 P XA H'OI

DO THIEN KINH"

Bii viet trinh biy ve khii nipm phin ting xi hpi vi cich tiip can trong vipe do
ludng cic tang Idp xa hpi. Day li nhihig kien thuc dugc tdng hpp vi phan tich tir nhihig
thinh tuu eua xa hOi hgc hipn dai tren thi gidi. Nhihig npi dung trinh biy trong bii viet
niy li thiit thuc trudc mit ddi vdi tinh trang ly luan vi phan ting xa hpi d Viet Nam hi^n
nay. Ngoii ra, edn nhieu vin de ly luan hipn d^i khic niJa vi phin ting xa hgi, nhimg do
pham vi h ^ che ciia bii viet chua the trinh biy dupe.
1. Khai nifm phan tang xa hoi va do lirdng cac ting Idp xa h$i
1.1 Mgt sd khdi ni^m ca bdn
Dudi day li sir trinh biy mdt cich tdm luge ve ba khii niem co bin duge xem xet
theo gdc do cd lien quan den bii viet niy. Viec xem xet ba khii niem co ban (Harold R.
Kerbo, 2000: 10, 11) dudi diy se la ea sd dan tdi sir hieu biet can bin ve ly thuyet phan
ting xa hdi vi di dpng xa hpi.
Khdc biet xd hgi li sir mieu ti don thuin vi tinh ttang khic nhau theo nhihig die
diem, phim chit ci nhan vi vi tri cdng viec ciia mpi ngudi trong xa hdi. Vi du, cd the phin
chia thanh nhihig nhdm ngudi khie nhau vi gidi tinh, chiing tdc, nang lire vi su phan cdng
lao ddng . . . Xi hpi cing cdng nghipp hda, sir phin cdng lao ddng cing ting thi tinh trang
khic biet giOa mpi ngudi cing nhieu. Tdm lai, cing ting s\f phan cdng lao dpng, thi tinh
tt?ng khic bipt xi hpi eing da dang. Diiu quan trgng li d cho, sif khdc nhau ndy chua dugc
xd hgi ddnh gid vd chua dugc xip hgng theo nhirng thii bgc cao thdp ddi vdi nhau (day li
tinh trang diu tien dan tdi sif bat binh ding vi phan ting xa hpi). Chiing ta cd thi phin
nhom xi hpi theo su khac nhau niy vi cic nhdm hoin toin binh ding vdi nhau theo nghia
chua dit nhdm nao eao hon nhdm nio. Lien hp khii nipm niy vdi tinh hinh nghien cim ve
cac giai cap vi ting Idp d nude ta trong thdi ky ddi mdi ta thiy khii nipm niy the hien ro
qua cich hinh biy trong cic di tai thupc ve chii de gpi li "co ciu xa hdi".
Bdt binh ddng xd hgi li tinh trang nhihig ca nhin tiip can khdng cdng bing cie lo?i
nguin luc, ngudn Ipi, tii sin, dieh vy vi cic vi tri trong xi hdi. Ddng thdi, su tiip cin
khdng cdng bing niy dugc xi hdi danh gii. Nhu thi, bdt binh ddng xd hgi la su khdc bift
xa hgi da duac ddnh gid vd xep hang Iheo nhiing Ihu bgc cao thdp doi vdi nhau. Day la
diiu ein dugc nhin manh quan trpng vi nd cimg li trang thii tiep theo din tdi phin tang

TS. Vien XS hgi hoc.

92 Khdi niem phdn tdngxd hgi vd each tiep cgn...

xi hgi. Dg viy, bit binh ding xi h$i cd lien quan chit che din nhihig vj tri khic nhau
hong ciu tnic xa hOi. Tir nhihig vi tri khic nhau niy mi ngudi ta cd thi ti6p can khdng
cdng bing cic loai nguon \\fc, nguon Igi, tii sin vi djch vv xi hgi. Diiu dd li do sir khic
bipt ve die diim, phim chit ci nhin vi vj tri cdng vipe cua moi ngudi trong xa hgi.
Phdn Idng xd hgi (David B. Grusky, 2000; Giddens Anthony vi cpng sv, 2000:146;
Harold R. Kerbo, 2000: 11, 81) li tinh trjng bit binh ding xi h0i mang tinh ciu tnic
(structured inequalities), vi mang tinh thiet chi (institutionalized inequalities) - hlc li mpt
he thong xi hgi cd s\r xep hang theo tdn ti trat tir tren dudi giiia eic ting Idp dugc thiet
lip vi duy tri on dinh (the hipn sir ciu tnic hda vi thiit chi hda). Nhu vay, nd li mgt hp
thing cic moi quan hp xi hpi nhim xic dinh: (1) Lim thi nio mi ngudi ta d vio vj tri
nhu viy? (Tri ldi cho cau hdi AillWhol); (2) Cic loai ngudn Ivc, ngudn igi, tii sin vi
djch vv xi hgi dugc phin phdi giOa mgi ngudi theo nhihig quy tic, phucmg thdc nhu the
nio? vi bing cich nao mi hg nhin dugc nhihig gi? (Tri ldi cho nhihig ciu hdi Cdi gi? va
Nhu thi ndoTIWhall Howl); (3) Tai sao lai phin phdi nhu viy? (Tri ldi cho ciu hdi Tgi
saollWhyl)
Ba khii nipm tren cd mdi quan he bao him nhau. Chung nhu ba vdng trdn dong
tam. Trong dd, khii nipm khic bipt xi hgi li vdng trdn Idn nhit, khii nipm phan ting xi
hpi d trong cimg vi nd the hipn ban chat cua xa hdi mdt cich cin bin nhit. De ed the hieu
vi nhan thiic dugc sir phdn Idng xd hoi, trudc het cin hieu vi nhin thiic dugc su phdn
nhdm xd hgi (dua theo khii nipm khdc biel xd hgi). Phin nhdm xa hdi li dua tren mpt s6
tieu chuin xic djnh nio dd de phan chia thinh cac nhdm xa hgi khac nhau. Neu chi dimg
lai d vipe phin nhdm xi hgi, ta ed dugc cic nhdm hoin toin binh ding vtii nhau (nhom
nio cimg nhu nhdm nao). Nhung, sau khi thuc hien vipe phin nhdm xi hgi, ngudi ta lai
tiip t\ic tien hinh vipe sdp xep thir bgc giira cie nhdm vdi nhau (nhdm ng dimg tren nhom
kia) di tao thinh eic ting Idp khic nhau vi dan tdi phdn tdng xd hgi. Den liic niy, cic
nhdm khdng cdn binh ding vdi nhau niJa, mi giiia chung tdn tgi mgt sy bit binh ding xi
hdi. Nhu vay, sir bit binh ding li thugc tinh vdn cd trong ciu tnic phin ting, vi phan ting
xi hgi di the hipn trong nd sir phan nhdm xi hpi. Tir mdi quan he giiia ba khii nipm nhu
viy, ta cd the dua ra khii nipm phin ting xi hpi mpt cich cu thi hem sao cho nd thi hien
ci hai khai niem cdn Igi trong do. Cu thi nhu sau:
Phdn ting xd hgi Id sifphdn chia nhiing ngudi thdnh cdc nhom ca bdn khdc nhau.
Ddng thai, cdc nhom ndy duac xip hgng theo Ion ti trft ttf tren dual di tgo thdnh
cdc Idng lap trong h$ thdng. Moi Idng bao gdm nhiing ngudi co dia vj kinh li-xa
hpi tuang lu gdn vdi nhau. Hf Ihdng xip hgng Ion ti trdi lundyldsu bdi binh ddng
mang tinh edu true vd Id thugc linh ciia edu true xd hot Ddng thdi, sfc bdt binh d
ndy cUng mang tinh Met chi vd co the trao truyin qua cdc thi h^. Trong he thdng
phdn tdng, cdc thdnh vien si khdc nhau vi kha ndng thdng liin (di dgng) bdi dia
khong gidng nhau aia hg trong cdc bdc thang xd hgi
(Caroline Hodges Persell, 1992: David B. Grusky, 2000; Gidd
Anthony vd cgng su, 2000; G. Endruweit & G. Trommsdorff 20
Robert A. Rothman, 2005; Tony Billon vd cgng sif, 1993).
 £>d Thien Kinh 93

Khai nipm ve phin tang xa hpi tren diy da the hipn hai khii nipm khic bi§t xi hOi
va bit binh dang xa hpi trong dd. Phin tich cy the hon, nd cd nhirng ndi dung co bin nhu
sau (David B. Grusky, 2000):
a. Sir phin chia thinh eic nhdm xa hpi khic nhau dva tren co sd kiem soil khic
nhau ddi vdi cic logi ngudn Igi, tii sin (kinh ti, chinh trj, xi hgi, vin hda, uy tin
. . . ) vi dich v\i xa hpi. Cic loai nguon Igi vi tii sin dd tgo thinh nhiing co
sd/tieu chuin di phan chia. Tir s\r phan chia niy, ta cd thi xic dinh dugc so
lugng cic nhdm ca bin trong xa hgi.
b. Sv xip hgng cic nhdm theo tdn ti trat tv tren dudi di tao thinh cie ting lop xi
hgi trong h$ thing. Nhiing co sd/tieu chuin (mieu ti d diiu a tren diy) dimg de
xep hang thudng cd moi tuong quan chit che, gin lien vi di cimg vdi nhau.
Chiing thudng hgi du vio cimg mdt ting Idp de tao nen sv kit tinh/ro ring vi dia
vi (status crystallization) cho tang Idp dd. Tuy nhien, sv xep hang niy cung cd
thi xuat hipn tinh trang gpi li su khdng nhit quin vi vj thi (status
inconsistency). Tuc li mpt ting Idp cd thi d vi tri cao xet theo tieu chuin niy,
nhung lai d vi tri thip hon neu xet theo tieu chuin khic. Xa hpi cing phat trien,
cang cdng nghipp hda thi tinh trgng khdng nhit quan ve vj the giiia cac tang Idp
cing nhieu. Dieu niy dan tdi "duimg ranh gidi" giiia cic ting lap xa hgi thudng
khdng ro rang. Cic tang Idp thudng cd sir "giao thoa" vdi nhau.
c. Sv bit binh ding mang tinh ciu tnic vi tinh thiet che. Tire la nd the hien su ciu
tnic hda vi thiit chi hda - mdt phiic hgp cic thiet che xa hpi da tao ra sv bit binh
ding trong vipe phin chia nhirng logi ngudn Ivc, ngudn igi vi tii san cd gii tri
cua xi hpi. Cv thi han, do cd thi li nhiing quy tic trong viec phan chia nhiing
ngudn Ivc, nguon Igi niy theo nhirng vi tri nghe nghiep va dia vi xa hdi cua moi
ngudi trong bin dd hp thing phin ting.
d. Sv di dpng giiia cie ting Idp xi hpi. Tire li he thing nhiing ca chi di dpng cua
cic ci nhan giiia cic tang Idp xi hgi vi tao nen nhiing kiem soil khac nhau mgt
cich bit binh ding vi cic ngudn Ivc, ngudn igi cd gii ai. Tin tgi sire manh xa
hgi nim ben dudi vi quy djnh qui trinh di dgng niy. Ddi vdi moi tang lap xa
hgi, hoic toin bg hp thong phan ting cd thi li di ddng khep kin (ddng), hoic li
di dpng md. Xi hgi cing phit triin, eing cdng nghipp hda thi trang thii di dgng
xa hgi trong hp thing phan ting ngiy cing eao (tuc li hp thing phin ting md,
chir khdng khep kin - li he thing phan ting ddng).
e Trong hp thing phan ting, lim thi nio mi ngudi ta chiim giir duge mgt dia vj
kinh te - xi hgi xic dinh? Cd hai con dudng di dat tdi dia vi nhu viy: dia yi gdn
cho (ascribed status) cd sin va dia vi dgt dugc (achieved status) phii phan dau
mdi gianh dugc. Dia vj gan cho li dig vi ed dupe khi nhd dya chu yiu vio nhiing
nhan td sinh hpc tv nhien vi xi hdi cd sin (nhu tudi, gidi tinh, chung toe, nguon
goc giai cip). Dia vj dat dugc li khi nhd dya chu yiu vio tii ning vi sv nd lyc
c6 ging cua ci nhin (nhu thdng qua hgc van vi giio due). Hai phuang thiie dat
94 Khdi niem phdn tdngxd hgi vd each tiep cgn...

tdi dia vi nhu viy deu dugc ciu triic hda vi thiet chi hda. Hai phuong thiic niy
thudng kit hgp vdi nhau, trong dd cd phuang thirc ndi trpi. Xi hgi cing phit
triin, cing cdng nghipp hda thi dja vi dgt dugc cing noi trgi, cdn dia vi gin cho
sS md dan.
f Tdn tai sv khic nhau vi hanh vi, thii dg, phong cich sdng vi "vin hda giai cap"
giiia cic ting Idp xi hpi.
Dudi day, chung ta se trinh biy tong quan cic hp thing phin tang trong lich sii da
thi hipn khii nipm phin ting xi hpi neu ra tren diy nhu the nio.
1.2 Cdc he thdng phdn langxd hgi ca bdn trong lich sii
Chi do chiim hihi no le (slavery) li mpt dang thuc eve doan cua sv phin ting xi
hpi. Trong xi hgi dd, cgn ngudi dugc phin chia thinh hai loai (chit nd vi nd Ip) dua tren
lieu chudn sd hau cua mgt nhom it ngudi doi vdi nhiing ngudi khdc duac coi nhu la Idi
sdn cua hg. Chit no chiim hiiu nd le nhu Id mgt thic lu lieu sdn xudt cua hg. Chu nd thu^c
ting idp tren vi ip biic nd le d ting Idp dudi. Nd Ip li ngudi lao dgng khdng cd tu lieu
sin xuit, hi tudc mit hit quyin lim ngudi, khdng ed tv do va bien thinh vat sd hiiu cua
chit nd. Mdi quan hp giiia chu nd va nd Ip nhu vgy dugc lugt phdp thira nhdn vd bdo v$
bdng nhiing Ihiil chi xd hgi chinh thirc. Sv bat binh ding giiia hai tang Idp niy duge day
tdi miie cvc doan trong quan he giira ngudi vdi ngudi. Giiia chii nd vi nd le cd mgt ranh
gidi phan chia cling nhic, eic ting lap khep kin tuyet ddi. Ting lap nd Ip khdng the di
dgng vuon len ting Idp chu nd dugc.
He Ihdng ddng cdp (caste) li mgt dgng thirc cua phin ting xi hdi khep kin. Cic
ding cip dupe phin chia theo nhiing diu hipu khic nhau: ngudn gdc gia dinh, sic tgc, ton
giio, tai sin va chuyen mdn nghe nghiep. Nhiing diu hipu niy cung thudng cd sv gin lien
it nhieu vdi chinh tri. Dia vf cua mdi thdnh vien trong limg ddng cdp dugc xdc lap ngay
lit khi sinh ra gdn lien vai dia vi xd hgi cita cha me vd khong the thay doi Dia vj niy
dugc trao truyen tir the h? niy sang the hp khic (cha truyen con ndi) va cd thi li di truyen
xi hpi - mgt sv di truyin di quy dinh nghe nghipp, uy tin vi quan hp xi hpi cua moi
thinh vien. Giiia cic ding cap duge xep hang theg tdn ti trat tv tren dudi vi cd ranh gidi
phan chia ciing nhic, tich rdi nhau. Tdn ti trgt tv giiia eic ding cip dugc thiit lip bdi cac
tyc Ip (vi du nhu ngi hgn), luat phip, quin dpi vi dupe sv ho trg bdi hp tu tudng tdn giio,
hoic hp tu tudng khic. Cic ding cip li khep kin va ding cip dudi khdng thi di dpng len
ding cip Ven dugc. Vi dv, hp thong ding cip Hindu d An Dp ngiy xua gim ed 4 ding
cap tir tren dinh xudng dudi li: Brahmins (giao si vi hgc gia Bi La Mdn - Brahman),
Kshatriyas (vd si, chien binh), Vaishyas (ndng dan, ngudi chin nudi, thg thii cdng vi
thucmg nhan), Sudras (tdi td). Ngoii 4 ding cip chu yiu d tren cdn cd cic tiiu ding cap
(subcastes - jatis) vi mdt sd lugng Idn ngudi khdng thupc ding cip nio (outcastes -
untauchables - lien ddn). Nhihig tien din li ting Idp thip nhit vi d dudi diy xi hpi.
Che do phong kien chdu Au thdi Trung c6 (estates) li mgt dang thdc cua phin ting
xa hpi khep kin. Cic tang Idp duge phan chia dva tren ca sd ve sa hiiu rugng ddt co
quyen thira ke vi dugc thiit lap bdi lugt phdp quy dinh vi quyin vi nghia vv cia mil
 Dd Thien Kinh 95

ting Idp. Do viy, c i e ting Idp dugc x i c lip l i cd miu sic cua chinh tri. Chi dg niy d
chiu Au cd c i c ting Idp dugc x i p hgng theo tdn ti trat tv nhu sau: quy tgc (aristocracy,
nobility) xung quanh nhi vua (hoing di), ting lii (clergy), nhitag ngudi binh dan
(commoners, bao gdm ngudi d v i ndng din ngheo - ti diin, thg thu edng v i thugng
nhin). Trong che do phong kiin d phuang Ddng cd thi phan chia thinh dia chii v i ndng
no (ndng din ngheo, t i dien). Moi ting Idp cd nhimg nghi thiic v i hinh vi trong ddi sing
rieng ciia nd. Cic ting Idp l i khep kin, cd ranh gidi phin chia rieng bipt va ting idp dudi
rat khd cd the di dgng len ting Idp tren.

He thdng giai Idng (classes/strata) trong xd hgi cdng nghiep l i mgt dgng thiie phin
ting xa h g i m d . C i c giai t i n g d u g c p h i n chia v i x i p hang thii b i c dan tren nhiing c o s d :
(1) S d h i m v i k i e m s o i t k h i c nhau d i i v d i c i c loai ngudn Ivc kinh t i ( t u lieu s i n x u i t , tai
san), to chirc v i v i n hda; ( 2 ) D i a vj x i hgi, n g h e nghipp v i uy tin; ( 3 ) C h i i m gift q u y i n
luc v i q u y e n u y . M d i giai t i n g b a o g d m nhiing ngucri c d d i a vi kinh t i , chinh trj v i x i
hpi t u o n g t v g i n v d i nhau. Q u i trinh tao t h i n h h e t h i n g c i c giai t i n g thudng d u p e thyc
hien thdng qua c i c hinh thirc thiit c h i kinh t i , chinh tri v i g i a o due. C i c t i n g Idp khdng
con khep k i n v i c d n h i e u s u di d g n g x a hdi giiia c i c giai t i n g . Trong x a hpi thdi ky d i u
cong n g h i e p ( t h i k y X I X ) e d h a i giai c i p chii y i u l i giai c i p t u s i n v a giai c i p vd s i n . X i
hpi c i n g d mirc d p c d n g n g h i e p e a o v e sau thi s u p h i n chia thanh nhieu t i n g Idp c i n g ro
rang h o n ( d i e biet l i c a c tang Idp trung luu d giiia).

Ta c d the t d m l u g e m g t s d d i e trung c o b i n v e c i c hp thong phan t i n g x i hdi trong

ijch sir loai n g u d i n h u sau:

Bang 1: M$t s6 tl$c trimg co* ban cDa e&e h^ thong phan tang x3 h$i

Cic nguon l^c ldm

Hf thdng ph9nt§ng nit binh Di d^ng xl
ca sd'phSn chia, Cdc giai tAng chinh Dia vj x3 hgi
x3h$i ddng hfi
xh hang
xa hpi nsuyfin Ihiiy Thap
Hinh th^i chdu A Chinh trj (quyen luc) Nguai thong trj, nong Cao Gan cho Kh^p kin
dan
/. Chiem him no /p Kinh te (tai san con ngudfChu no, no 1^ Cao Gan cho Kh^p kin
2. Ddng cdp Uy tin va vSn h6a Cac dang cap Cao Gan cho Kh^p kin
3. Phong kien chdu Au Kinh te (tai san dat dai) Quy tgc, tang Iff, ta dien Cao Gan cho Khep kin
4. H4 Ihdng giai Idng trong xa h^i cang nghiep:
•Giaic^pxah^i Kinh t^ (tu li^u san xuat)Tu sin, v6 san Cao can cho, d^l dugc itkh^pkin
- Chii nghia xa hgi Chmh trj (dang phai, Ngudi quan ly. bj Trung binh Ganch3,dat^]gc it kh^p kin
nha nirdc quyen t^rc) quan iy ]
- Tang 16p xa h?i Kinh t^, x3 h$i, chinh cac nh6m nghe n^i|p Trung binh Gancho,d9t Md
trj, uy tin va vSn h6a dupe

NguSn: Bien tap lai tit David B. Grusky, 2000: 2808, 2810 vd 2001: 4, 9.

' Ndi theo %\f kk hpp gitta \^ thuyet cua K. Pvlarx \h M. Weber thi dd I^ 3 chilu canh (dimensions): (1) Tu
li§u sdn xuit, iiX sSn, ciia cai; (2) Dja vj, uy tin; va (3) Quyin \\fc, quyin uy.
96 Khdi niem phdn Idng xd hgi va each Hep cgn...

Trong bon hp thong phin ting xi hgi tren diy, ba H thing diu tien (nd 1^, ding
cip vi phong kiin) thupc ve cic xd hgi ndng nghiep vi dja vj cua cic thinh vien thudng
li dja vi gin cho. Hp thing sau ciing thupc vi xd hgi cdng nghigp vi dja vi dat dugc
thudng noi trpi.
1.3. Cdeh nip cfn trong vifc do ludng cdc giai lang
Qua sv khii quit tir Ijeh su phit triin cua loii ngudi tren day, ta thay ring cic logi
ngudn Ivc, nguon Igi vi tii sin chu yen (egt 2, Bing 1) tgo nen ca sd/chiiu cgnh diing di
phin chia vi xip hang cic tang Idp trong xi hgi di thay ddi tir ngudn Ivc niy den nguon
Ivc khie, tir dan giin (mpt logi nguon Ivc chu yiu) din phiic hgp (da ngudn Ivc). Theo
dd, sv do ludng cie giai tang xi hgi eiing thay doi mgt cich tuong irng. Ddi vdi cic xi hpi
tien cdng nghipp, cac ting Idp thudng dugc do ludng/xic djnh bdi mgt logi nguin
Ivc/chiiu cgnh ndi bat/chu yen (mic dii nguon Ivc dd cd thi thay ddi tir cii niy sang cai
khic). Mpt chiiu canh dd vira diing di phin nhdm vi vira dimg de xep hgng cic tang Idp
xa hgi. Tire li, co sd diing di phin nhdm xa hgi vi xip hgng (phan ting xi hgi) dupe
ddng nhdt vdi nhau. Sv ddng nhit niy tdn tgi cho din tin thi ky XIX (thdi ky diu cdng
nghipp hda tren the gidi). Ching han nhu ngudn Ivc ve sd hiiu tii sin (tu lipu sin xuit -
TLSX) dugc thi hipn noi trgi de phin chia vi xep hgng thinh hgi giai cap ddi khing chii
yeu trong xi hgi: Giai cip tu sin cd sd hiiu TLSX sS diing tren vi bdc Igt giai cip vd sin;
cdn giai cip vd sin khdng sd hiiu TLSX d dudi vi chju su bdc Igt (Iy thuyet cua K.
Marx). Nhu vgy, doi vdi K. Marx thi ca sd/chieu cgnh dimg de phan nhdm xi hgi vi xep
hgng (phan ting xi hgi) dugc dong nhit vdi nhau.
Doi vdi cic xi hgi cdng nghipp, nhitag loai ngudn Ivc vi tii sin tgo nen co sd/ehiiu
cgnh dimg de phan tang xi hgi li da dang ban nhitag diiu dugc thi hipn trong ly thuyit
cua K. Marx (ching hgn nhu ly thuyit cua M. Weber va cic nhi xi hgi hgc hien dai vi
sau di ehiing td diiu niy). Diiu dd li do cic xa hgi cdng nghipp ngay cing phit triin da
dgng hon, nhieu nguon Ivc cd gii tri mdi xuat hipn. Trudc thvc tien phit triin cua xi hpi
cd nhieu logi ngudn Ivc vi tii sin, vgy thi sS dva vio co sd nio di phin logi vi xip hgng
cac tang Idp xi hpi? Hodc lieu cd thi van tiip tvc kien dinh bim giil truyin thong li theo
thuyit quy giin (reductionism) vi chi mpt logi nguon Ivc vi tii sin chii yiu nhit? Niu
nhu vgy, thi se khdng "bdc tich" dugc mpt so ting Xof khic kiim soat cic logi ngudn lire
cdn Igi. Hon nOa, cd nhflng nguon Ivc rieng re mi niu do ludng trvc tiip nd thi rit kho
khin vi khdng khi thi tren thvc ti (vi dv nhu quyen Ivc). Hodc each khdc Id phii tim
hudng do ludng giin tiip, nhung li cich do ludng tdng hgp sao cho "quy tv" vi "hpi du"
dugc cic logi nguon Ivc, tii sin chu yiu (d cgt 2, Bing I) trong vipe phin logi vi xip
hgng cic tang Idp xi hpi, Tiic li sao cho "quy tv" vi "hgi du" dugc cic logi ngudn lyc
vio ciing moi tang lap di tgo nen sv kit tinh/rd ring vi dia vi c ho moi ting Idp dd. Viy,
lim the nio de do ludng/xic dinh mgt each tdng hgp cic loai ngudn Ivc va tii sin chit yeu
cimg vdi nhau?

D6 giii quyet vin de do ludng ting hgp neu tren, cic nlii xi hgi hpc da cd nhiiu
each do ludng dugc tdm tit trong Bing 2 dudi diy.
 Do Thien Kinh 97

Bdng 2: Tdm tfit iii§t s6 cdeh tilp c$n do lufrng c&c tAng Idp xa h

C^ch ti^p c§n Cic v^u tS do lirdng (dOne dl phSn nhdm vit/ho3c xip hang)
/. Vi tri trong quan h4 san Quyin sd hOu vA kilm soAt d6i vdi TLSX, von tdi chinh; Kiem soit d6i
xudtxShqi^*^ vdi site lao dgng (mua, bdn vA quin \</ siic lao d^ng); Mirc dg tham gia
dua ra quyet djnh, quyin uy noi lim vi?c, quyin l\rc chfnh trj, vk muc
dO dgc lap, Hr djnh hu&ng trong cdng vi§c
2. Dja vj kinh ti-xa hgi (KT- Bao g6m 3 ylu t6: Thu nhgp, Gido di^c, Vy tin nghe nghiep
XH. viet tdt SES)
3. Tit nhgn ihuc chii quan Nhftng chi bdo cha quan tu ddnh gid cua ci nhSn thuQc vl tang Idp nio
4. edu true nghe nghiep va dja - PhSn nhdm dya v4o cau true nghi nghiep (phSn t6/nhdm cdc loai
vi KT-XH ma rgng (SES ma nghi)
rgng) - Phan ting d\ia vdo dja vj KT-XH md r§ng: Tdi san/cua cdi, thu
nhgp: Gido dvc; Uy lin nghi nghifp; Von vdn hoa: Von xd hgi
'' D^i bilu cho cich tilp c§n niy li Erik O. Wright va nhthig ngudi khac da k^t hgp nhOng khfa canh
trong each tiep can ciia K. Marx \k M. Weber
Ngudn: Bien tgp Igi lii Caroline Hodges PerseU, 1987: 204. 209, 234, 260 vd Da
B. GruslQi, 2001: 3. 7, 555-642. 671-781.

Trong Bing 2, cich tiip can si 2 di coi nhe yiu to sd hihi/kiim soit TLSX, tii
sin/cua cii vi vi tri trong quan hp sin xuit (so vdi cich tiip cgn si I). Vdi sv do ludng
thong qua dia vi KT-XH md rdng d cich tiip can si 4, nd di bao him (vi khic phuc,
vugt qua) dugc ci cich tiip can si 1 vi si 2. Do dd, eich tiip can si 4 dugc da si cic
nhi xi hgi hgc qudc ti ip dung vio thue ti cupc sing de do ludng he thdng phin tang d
timg xi hgi eu thi (Robert A. Rothman, 2005: 6, 7). Rieng viec dva vao edu tnic nghi
nghiep it cich tiip can si 4 di giin tiip ve nen bdn dd giai cdp li su bd sung mdi so vdi
cic cich tiip can trudc dd. Trong mgi xi hdi ludn ludn cd sv thay ddi nhOng vi tri nghe
nghipp. Dd li nhimg ci nhan mdi tham gia vio luc luong lao dpng di thay the cho nhitag
ngudi khic (do chit, nghi huu, di chuyin). Hon niia, lai cdn ngay ci bin thin timg vi tri
nghi nghipp vi nhflng ngudn Igi gin liin vdi nd ciing cd sv thay ddi dien hinh vi dien ra
til tir. Chinh vi vgy, mi Joseph Schumpeter (1953) da coi ciu mic nghi nghipp nhu li
"mot khich san [...] ludn ludn ddng khich, nhung cung ludn ludn bdi nhiing ngudi khac
nhau." (trich lai tu David B. Choisky (ed.), 2001: 3). Hoic la, bdi vi cic ngudn Jvc (d Bang
I) dung lim co sd di phin chia vi xip hang cic ting lop cung thudng gin lien qua nghe
nghipp, hoic vi tri xa hgi mi ci nhin nim gifl. Chinh vi vgy, mi Frank Parkin (1971) da
coi ciu tnic nghi nghipp nhu li "chiic xuong sdng cua toin h? thing ngudn Igi trong xi
hpi phuang Tiy hipn dai". Hoic li Robert M. Hauser vi David L. Featherman (1977) di
cho ring nghien ciiu "ciu tnic di ddng nghi nghiep [...] da mang Igi nhung thdng tin ddng
thdi (mic dii li giin tiip) vi quyin Ivc dia vi, quyin luc kinh ti vi quyen Ivc chinh tri",
figay ci Otis Dudley Duncan (1968) va Talcott Parsons (1954) eung cho ring nhu viy
(trich lai tir David B. Grusky (ed.), 2001: 7). Hon ntta, su phin lo^i vi xep hgng uy tin
98 Khdi niem phdn tdngxd hgi vd cdeh tiep cgn...

nghi nghipp thudng cd tinh kha thi vi dp chinh xic eao hem so vdi vipe thu thgp nhflng
tieu chuin khic khd do ludng (vi dv nhu quyin Ivc) ve cic tang Idp trong xi hpi.
Tdm Igi, tren diy li nhftng diiu trinh biy vi khii nipm hp thong phan ting xi hdi
ciing vdi nhitag npi dung cv thi ciia khii nipm niy vi phucmg phip do ludng nd nhu the
nio. Ta cd thi coi nhitag dieu trinh biy dd nhu li "Khung tham chieu" di "soi td" it nhiiu
nhflng thvc ti lich su. Dong thdi, qua hp thong phan ting xi hgi trong lich su loii ngudi,
dpc gii ciing tv suy ngam vi thay cic hp thdng phin ting dd di minh hga it nhieu cho
nhitag npi dimg cy the cita khii nipm phin ting xi hgi. Vgy cdn trudng hgp d Vipt Nam
thi sao? Dudi diy li mgt vi dy tir lich sir Vipt Nam (nhu li nghien ciru trudng hgp - ease
study) cung nhim minh hga it nhiiu cho nhitag vin de trinh biy neu tren.
2. Mot vi du ve phan tang xi h§i a Vipt Nam trong lich sir
Tii lipu lich sii trong myc niy dugc trich dan chu yeu tir nhitag edng trinh nghien cim
eua GS. TS. Nguyen Vin Huyen: "Gdp phdn nghien cim vdn hoa Vift Nam" -Tgp I (1995).
Vipe thd thinh hoing ling dugc thuc hipn d nhieu iing qud ngudi Vipt vimg Ddng bing sdng
Hdng (DBSH). Thinh hoang Ly Phye Man - mpt vien tudng trung thinh cua dng vua Ly Bi
(503-548) - li mgt Vong nhitag trudng hgp nhu viy. Ly Phyc Man duge thd lim thanh
hoing ling trong 20 ling d vimg DBSH. Hinh inh vi dng li hoin toin fruyin thuyit. Theo tii
lipu lich sir vi truyen thuyit din gian dia phuang, Ly Phyc Man li ngudi sinh la d ling Yen
Sd (ten gpi cu li Cd Sd) va mai ting cung d ling Yen Sd (thupc tdng Duang Lieu, huypn Dan
Phugng, phu Hoai Dire, tinh Hi Ddng, cich Hi Ngi khoing 25 km):
"Chung ta thdy rdng, lich sii vd truyin thuyit ddn gian da coi ngdi mg Ly Phuc
Man la a Yen Sa, nai dd tra thdnh trung Idm thd dng. Chinh do Id nai cd pho
tugng tgc Iheo hinh dnh md Ly Thdi Td ndm mgng thdy.
Viec tha cdng duac trdng nom bdi hai lang Idn cgn nhau. thugc hai ting khdc nh
Yen Sa thugc Idng Duang Liiu, con Ddc Sa thugc tdng Ddc Sd. [...] Ddc Sd phd
chdng chi Id mgt sd xdm tdch khoi Yen Sd vdo mgt thai diim nhdt dinh luc Idng b
ddu dd tra thdnh qud lan? [...] Nguai ta di nghieng vi gid dinh cho rdng cd hai lan
ndy xua Ida chi la mgt khdi hdnh chinh duy nhdt, tdc long Cd Sd cila Ly Thdi Td ".
(Nguyin Vdn Huyen, 1995: 310. 312)
Tai ngdi dinh ling Yen Sd - nai hung tim thd Ly Phyc Man duge thuc hipn bdi hai
lang Yen Sd vi Die Sd cimg nhau trdng nom vipe thd cung - di thi hien toin bd ciu tnic
xi hpi cua hai ling qua hai diy hdnh lang trong dinh dinh cho hai ling niy (Hmh I). Toan
bp ddn dng cua moi ling dugc chia thinh 12 hang. Moi diy hinh lang diu ed 11 d ngan
dinh cho cie ding cip ciia moi ling. Trong dd, 10 d ngin dinh cho 10 ding cip vi 1 d
ngin cdn lai. Vio nhung ngiy le hgi Ly Phye Man hang nim, cic ding cip dugc phan chia
theo nhflng d ngin di quy dinh cua hinh lang. Tdn ti frit ty cao thip (ngdi thir) gifla cic 6
ngin dugc tinh tir dien tha. Ding cip nio d gin dipn thd hon thi cd dia vi xa hdi cad hon.
Tiep theo, mm d ngin lai cdn dugc chia nhd thanh 3 bgc (ben fren rai chiiu) cd do cao thip
khac nhau (moi bic cao han bic dudi khoing 10-15 cm) dinh cho 3 Idp ngudi ciing khic
nhau trong ciing mpt ding cip (Nguyen Vin Huyen, 1995: 332, 347, 349, 409, 410). Nhu
 Dd Thien Kinh 99

v&y, moi lop nguoi se ngoi an uong cung mpt chiiu va c6 "chieu tren, chieu du<5fi" trong
cung dang cap. So do hai d§y hdnh lang trong dinh Yen Sd nhir sau:

DI$N T H 6
S6 nfilfcri: So ngudi:
L5o thupng (> 70 tu6i) 50 TuvSn Yen Thai 30
Lao tmng (60-69 tu6i) too Tu van Dai D6ng 10
Kymyc Tuvan Dilm xa 120
Quan vien chinh 52 Chirc dich Tam th6n
Tuvan 18 Trung dinh Diem x a 100
Tu v5 (x5 binh) 143 Trung dinh Dai D6ng 160
XadSn Trung dinh Y«n Thai 100
Quan vign ton 40 Lao Diem Xa 60
Quan vi6n mdi 21 Lao Dai D6ng 60
U o h ? (55-59 tu6i) 95 Lao Yen Thai 40
Hang phi€n 30 Hang phien kieu
Hanh lang Yen S6'> Hanh lang Dac S A - 7 0 0
(nhalxa nhdl Ihon) (nhdt xa lam ihdn: Yen Thai. Dpi Ddng. DiemXd)
Ddn sd > 5000 ngudi Ddn sd < 1000 nguai

Ngudn: Bien tap Igi tir Nguyin Vdn Huyen, 1995: 312, 343-349.
Hinh 1. Vj tri cac dang c i p trong hinh lang dinh Y£n Sd (nam 1937)

Dudi day li mieu ta vi hinh lang phia tay dinh cho ling Yen Sd:
That ra, chi cd 10 hgng ky muc; thdp lich ggi ndm no Id mudi ndc. Hgng ky muc
tin tgi khi nguai ta bdn viec long. Lite dn udng, hgi he, cdc ky muc trd ve chd cu
Ngudi dOng ddu hgi ddng xd cd Ihi la mgt nguai nhd binh hdm ngii phdm. Khi d
udng nguai ndy ngii a chiiu ddu tien ciia cdc xd binh Ly Irudng ngii chieu xa ddn
Bdi thi trong ngdy hgi, cdc chieu ky muc diing ldm nai tiep ddn. [...]
Mdi ding cdp dugc ddnh nhirng chd ngii rieng bift a ngdi nhd cdng cgng cua
lang ggi la Dinh lang. Nhiing ngdy li hgi, cd mudi ddng cap Ihdn hdo tap hgp a
hdnh lang. lice Id mgt ddy nhd ggch khdng cua ngd gi, ndm a phia trdi cai sdn
chinh. Ddy hdnh lang co 11 d ngdn, trong ddco lOd ddnh cho 10 ddng cdp Ihdn
hdo, vd mgi 6 ddnh cho cdc dgi dien chinh Ihiic cua lang ggi Id Ky mifc. [...]
Ngudi ta nhgn thdy rdng nhOng ngdy cd hgp bdn viec lang, cdi d thir ba dugc
ddnh rieng cho nhiing ngudi Ky muc lice Id nhiing igi dien chinhjhiic ciia lang
Niu khdng thi do Id nai tiip khdch long trgng trong nhiing ngdy le hgi
Mdi ddng cdp cdn dugc chia nhd Idm ba lap. mdi lap cd gdc chieu ngdi riSng.
Mdi 6 ngdn duac chia thdnh ba phan: lap thdn hao thii nhdt ngdi vdo chiec
chiiu trdi phdn trin 6 ngdn Ihir nhdt a phia trdi, ddp cao han hai phdn 6 ngan
kia 25 cm. Rdi din Idp thdn hdo tha hai Lap Ihdn hdo thii 3 ngii trin chiec
chiiu a phia sdn dinh.
100 Khdi niem phdn tdngxd hgi vd each tiip cgn...

Nhiing ngudi Ihugc ciing ddng cdp, cimg Idng lap. ciing ngii mdt chieu, ciing dn
mgi mdm. Mudn gia nhdp ddng cdp ngudi la phdi dap ung nhiing diiu Men dgc
Met duac xdc dinh nghiem ngdi Thi dif: phdn thit nhdt cua d ddnh cho ddng cdp
Tu vdn. dugc ddnh cho nhiing ai di gidi uu trong ky thi vdn hgc. 6 dd ngdy nay
bi bd tring vi chdng ai trong lang ddp irng dugc dieu kien do cd. [...]
Mudn cho thi chi ddng cdp dd cd mpt ca sd vOng chdc, ngudi la dd tgo cho no
mgt tinh chdt Idn gido. Nhiing ai thda mdn nhiing diiu kien vdt chdt vd dgo dire
di gia nhgp mgt ddng cdp, trudc lien phdi hien mgt le le Thdn Thdnh hodng. Do
ddy, dia vi xd hgi cda hg mang tinh chdt Idn gido.
(Nguyin Vdn Huyen. 1995: 349, 409, 410)
Ben dudi cic ding cip thudc hai diy hinh lang tren diy li nhflng ddn dinh (hang thu
12 - citng dinh). Chi nhitag ngudi thugc 11 hang mdi cd quyin cd cho d dinh (cdn hang thii
12 thi khdng nhu viy). Biy gid ta hiy "soi td" ciu tnic xi hgi cua hai ling Yen Sd vi Die Sd
theo "Khung tham chieu" ve ngi dung ciia khii niem phin tang xi hgi nhu the nio.
a. ve dai the, cau tnic xa hdi ciia hai ling Yen Sd vi Die Sd dugc phan chia thinh hai
logi hgng ngudi: Nhimg ngudi qudn ly xd Ihdn (the hipn qua 11 d ngin d hai day hinh
lang) vi da sd ddn dinh cdn Igi (hgng 12). Sy phin chia thinh hai loai hang ngudi nhu
the niy, theo ngdn ngfl eua M. Weber la dua theo tieu chuin vi quyen luc chinh trj
(ddng thdi cung bao ham vi ket tinh ci ve dia vi KT-XH trong dd). Thii bic cao thip ro
rang la nhitag ngudi quan Iy xa thdn d tren da sd din dinh.
b. Cy thi hon, ddi vdi nhitag ngudi quin ly xi thdn thi moi ling Yen Sd vi Die Sd Igi
ed su phin chia theo tdn ti trjt ty (ngdi thu) theo hai each khic nhau. Trong do, ci
hai ling diu sip xip hang thir 11 (hdng phien) diing cudi cimg li do sy di ddng luin
phien cit eil tir hang 12 dua len. Het thdi gian luin phien (thudng li mgt/vii nim)
thi hp lai trd ve hang 12, vi dugc thay mdi bing nhimg ngudi khic cung tu hgng 12.
Cac ddng cdp it hac tren hdng phien khdng gidng hoin toan vdi ding cip d An Dp
cd dai li cha truyen eon ndi vi ddng kin, mic du cic ding cip niy d ling xi Viet
Nam dugc duy tri dia vi xi hgi cua hg nhu vgy khi dii (cd thi din gii) vi cd thi di
ddng len cic ding cip fren. Biiu hipn cua ding cip dugc thi hipn rit rd d dinh ling
qua sinh hogt in udng, dung ngdi, ti le vi thd cung. Cic tieu chuin di phin chia vi
xep hang cac ding cap niy d hai ling li sy kit hgp vi tudi tic, chirc tudc, bing cip
vi dia vi.
V. Cudi cimg li cich phan chia vi xip hang ting quit cho toin bg din cu ling xi theo
cii ggi li Hi ddn: Si-Ndng - Cgng - Thucmg. Diiu niy dugc thi hien qua cic hinh
trang tri tren nhflng vien gach dd tram tri tao thinh dudng gd ciia buc tudng hai ben
tam quan (gin hai hdnh lang) 6 dinh ling Yen Sd:
Cdc gd tuang a ddy trinh bdy ring, phuang, vd Idn. Sir yen in chi co Ihi dugc
thuc Men trong nude bdng lao dgng vd su li chiic hdi hoa cua cdc giai Idng
trong xd hgi Nghe IhudI trang tri thi hifn y ndy bdng cdeh trinh bdy nhom ti
 Bd Thien Kinh 101

ddn: sT, ndng, cdng, Ihuang: hodc bon cdnh cua ddi sing binh thudng: ngu,
lieu, canh, dgc. Ta thdy bdn cdnh ndy trong bin hinh trgm khdc a day ngudi
dgc sdch,... ngudi lieu phu.... ngudi edu cd....vd ngudi ldm rugng [...J
Ngudi la vdn quen phdn biel bdn giai cdp hogc ding cdp trong xd hgi ngudi Vi
Si (nho si), Ndng (ndng ddn). Cdng (thg thii cdn^ vd Thuong (ngudi budn bdn
Ddy Id mgi suphdn biel hodn todn dgi khdi phdn lan dyia tren nghe nghiep c
limg ngudi han la dua tren vai trd cda moi cd nhdn trong xd hgi Diiu do rdt ro
net trong Idng xd ngudi Viet nai md each phdn biet dd chdng cd gid tri gi ldm.
(Nguyin Vdn Huyen, 1995: 330, 409)
Cich phin chia theo 4 logi hinh tir ddn niy da bao ham them ci hang 12 tren day
(gim ed Ndng - Cdng - Thuong). Theo ngdn ngfl eua xa hdi hgc hipn dgi thi do li dya
theo tieu chuin nghe nghiep da bao ham ci dia vi xa hdi (tieu chuin sd 4, Bing 2). Ta cd
thi ting hgp lai Idn ti trgt lu tir tren xudng dudi cic ding cap d ling xa Viet Nam trong
lich su (thiri ky phong kien) nhu sau: Quin ly xa/thdn (bao gdm ci SI) - Ndng - Cdng -
Thuong. Sy phin chia nay trudc hit la dya tren quyen lye chinh tri, sau dd la dya theo
nghi nghiep. Theo y nghTa cua sy phin logi cac nhdm nghi nghipp hipn nay, thi nhdm
Quin ly xi thdn cung li mgt logi nghi dgc biet. Do viy, su phin loai cac ting lop xa hpi
d ling/xa ndng thdn fren day cd the quy giin ve tieu chuin duy nhit li nghe nghiep.
d. Thi chi di dpng xa hpi gia nhap vio cic ding cap bing nhieu con dudng khic nhau:
thien dinh (hay Xi, trgng lao ddi vdi ngudi gii), thi cii (dii vdi Tu vin), di bat vd
chudn y (dii vdi Quan vien chinh), mua ngoi (dii vdi Quan vien mdi), vi cit cii
(ddi vdi tuin dmh, tire hang phien). Dii eho thiit ehi di dpng xi hdi bing nhiiu con
dudng khic nhau, nhung dau sao tit ci cic ding cip d bic tren hing phien deu phii
hiin mdt le ti Thin Thinh hoang. Tuc li diu phai lim le cung d dinh vi sau do la
tiec timg khao vgng:
Mgt cau ngan ngii noi: vd vgng bdt thdnh quan, nghia la "niu khdng co tiec
tiing khao vgng, thi khong thdnh quan (cm lang) duac". Mudn dugc chdp
nhdn vdo hgng minh co quyin duac vdo, cdn phdi cd li ciing a dinh, tiic la
cho cdc ky muc cua Idng dn udng.
(Nguyin Vdn Huyen, 1995: 346)
Nhu viy, di tdn tgi mgt sure mgnh ciia thiit ehi xa hgi nim ben dudi vi quy dinh
qui trinh di dpng cua cic ding cip. Ddng thdi, nhitag thiit chi di ddng xa hdi trong ddi
sing hipn thyc ndi trin thi da dugc bao phu bdi mau sic ton giio. Tdn giao di tao them
sy ring budc va lim ting them sue manh cho thi che noi trin tuc.
e. Nhflng thiit chi di ddng xi hdi tren diy da tao ra dia vi xi hdi cho cic ding cap.
Theo ngdn ngfl cua xi hpi hgc hipn dai, cd hai con dudng di dat tdi dia vi xa hpi ndi
fren li dia vi gdn cho cd sin (vi dy diin hinh nhu ding cip Lao) va dja vi dgt dugc
phii phin diu mdi giinh dugc (vi dy diin hinh nhu ding cip Tu vdn). Cdn theo
ngdn ngfl tiing Vi$t (cua cic nhi Sfl hpc) thi dd li Thien tudc va Vuang luac (Vu
Huy Phuc. 1978:18).
f. Phuang thiic di dgng xi hpi dugc thiit chi hda di tgo ra sy bit binh ding mang tinh
ciu triic cua xi hdi. Sy bit binh ding niy li thudc tinh ciia ciu tnic xi hgi giiia eic
102 Khdi niem phdn idng xd hgi vd each tiep cgn...

ding cip d ling/xi Vipt Nam trong vipe phin chia nhflng loai ngudn lyc, ngudn Ipi
va tii sin cd gii trj ciia xi hgi (ndi theo ngdn ngfl cua xi hgi hgc hipn dgi). Cy the
hon, dd li nhitag quy tic frong vipe phin chia nhung ngudn luc, ngudn Igi niy theo
dia vi xi hgi cua moi ding cap noi chdn dinh ling:
Con vgl bi giel (bd, Ign. gd...) thudng dugc quy dinh thdnh mgi "bdn do khu v
rdt ti mi ddnh cho tiing chiic hide, ding cdp nhdt dinh. [...] Sif phdn chia cdc b
phgn con vgl lim qud biiu cho cdc ngdi Ihir khdng chi dan thudn theo mgt thii
uu lien, md Id Iheo mgi quy dinh nghiem ngdi dugc quy chi hoa trong lang xd.
(Nguyin Thira Hy, 1978:128)
Qua nhflng diim phin tich tren diy, ta thiy ciu tnic xi hdi Vipt Nam truyen thing
di thi hipn ly thuyet phin ting xa hpi cua xa hgi hgc hipn dai.
3. Van de thio luin
Trudc tinh hinh nghien ciru ve biin doi ca ciu xi hgi - giai cip nhu dang diing
trudc ngi ba dudng (Do Thien Kinh, 2012: 39) d nude ta hien nay, ndi len mgt si vin di
cin thio lugn cd lien quan din nhflng ngi dung trinh bay frong bii viit fren diy nhu sau:
Tdn tgi mgt dieu ngim djnh mic nhien ring, tieu chuin phin chia thinh cic ting lop xi
hpi d Viet Nam hipn nay li dya vio sd him TLSX, bdi vi h? tu tudng nen ting cua tu duy ly
luin niy li dya vio K. Marx. Theo dd, cich phin chia thinh hai giai cip vi mgt ting Idp (tire
li "2 giai, 1 ting": giai cap cdng nhan, giai cap ndng din vi tang Idp tri thiic) van cdn inh
hudng Idn den nhiing nghien ciiu ve co ciu xi hdi hipn nay. Mie dii nhitag nghien cuu ve co
ciu xi hgi - giai cip hipn nay cd nhimg npi dung mdi (nhu cho ring co ciu xi hgi - giai cap
khdng don giin la 2 giai cap, I tang Idp nhu trudc day niia, ma cd sy xuit hipn nhitag ting
idp xi hdi mdi: doanh nhan, tieu thuong - tieu chu vi cic nhdm xa hgi khic), nhung v6 co
bin CO ciu xa hdi - giai cap Viet Nam hipn nay van duge ciu thinh bdi hai giai cip cdng
nhin, ndng dan vi tang lap fri thuc. Ddng thdi vdi tieu chuin dya vio sd hiiu ddi vdi TLSX,
cic nhi nghien ciru cdn ket hgp them ci tieu chuin dya vio nginh sin xuat (nhu cac nginh
cdng nghipp, ndng nghipp, dieh vy) di phin chia cic ting Idp trong xi hgi.
Nhung nhiiu ngudi nghien ciiu d Vipt Nam khdng biit duge ring fren thi gidi
ngudi ta di phan tich ra thinh quyen sd hau vi quyen kiem sodt ddi vdi TLSX. Ly luan
ve sd him TLSX cua K. Marx di dugc bd sung them mit kiim soit ddi vdi chiing. Hon
nfla, trong qui trinh edng nghipp hda phit friin mgnh mS d cic nude, da sd cic nhi xi hpi
.hgc hipn dgi tren the gidi di lya chgn lieu chudn tdng hgp la nghi nghiep de phin
logi/phan nhdm vi xep hgng cac ting Idp trong xi hgi. Hg vi mpt cich hinh anh vi ciu
tnic nghe nghipp nhu li tryc xuong sing trong ca thi xi hgi. Do viy, hg di lya chpn hp
tieu chuin dya vio nghi nghipp va dia vi kinh ti-xi hdi md rgng (nhu di trinh biy d tren)
de xie djnh cic ting lap trong xi hdi. Day li hp thing da tieu chuin (da chiiu canh) cd
ngudn gdc xuit phat tu M. Weber, ehii khdng phii chii yiu li don tieu chuin (mpt ehieu
canh) nhu K. Marx. Ndi each khic, he thing da tieu chuin niy li su kit hgp giua Marx va
Weber do cac nhi xa hdi hgc tren thi gidi xiy dyng vi phat triin sau niy.
Do viy, trong qui trinh cdng nghipp hda, hipn dai hda vi hdi nhgp qudc ti hipn nay
d Viet Nam, eic nhi nghien eim nen hgi nhgp vdi xi hgi hgc hipn dai fren thi gidi. Tiic
 Do Thien Kinh 103

la, chiing ta ciing nSn ip dyng tieu chuin ting hgp li nghe nghipp vi dia vi kinh ti-xi hgi
md rgng di phin loai/phan nhdm va xip hgng cic ting Idp trong xi hpi. Dieu niy cung li
phii hgp vdi tieu chuin phan chia vi sip xip tdn ti frit ty gifla cic giai ting frong Uch su
Vipt Nam, bdi vi xa hgi li mgt qui trinh phit triin Uch su ty nhien vi lien tyc.

Tii li$u trich din

Caroline Hodges Persell. 1992. Chuong 9, 10: Phin ting xa hgi, giai cip xi hpi vi sy
ngheo khi (tu U$u thu vipn Vipn Xa hpi hpc. Bin dich tiing Viet til nguyen bin
tiing Anh: Caroline Hodges Persell, 1987. Chapters 9: "Social Sttatification";
Chapter 10: "Social Class and Poverty". Trong sich: Understanding society. An
introduction to sociology. Happer and Row Publisher. New York.
David B. Grusky (ed.). 2001. Social Sttatification: Class, Race, and Gender in
Sociological Perspective - 2nd edition. The United States of America and the
United Kingdom: Westview Press.
David B. Grusky. 2000. Social Sfratification. Trong sich Encyclopedia of Sociology -
2nd edition. Volume 4, Chii bien: Edgar F. Borgatta vi Rhonda J.V.
Montgomery,. Macmillan Reference USA.
Do Thien Kinh. 2012. He thdng phan tang xa hgi d Viet Nam hipn nay (Qua nhitag cugc
Diiu fra Mirc sing Hp gia dinh Viet Nam 2002-2004-2006-2008). Hi NOi, Nhi
xuit bin Khoa hpc xa hpi
Giddens, Anthony and Mitchell Dimeier. 2000. Infroduction to Sociology - 3rd edition.
New York. London: W. W. Norton & Company.
G. Endruweit & G. Trommsdorff. 2002. Tir diin Xi hdi hoc (bin dich tiing Vipt tfl
nguyen bin tiing Diic, 1989). Hi Ndi, Nha xuit bin Thi gidi.
Harold R. Kerbo. 2000. Social Stratification and taequality: Class Conflict in Historical,
Comparative, and Global Perspective - 4th edition. New York, The McGraw-Hill.
Nguyen Thfla Hy. 1978. Vi su phit triin vi ciu true ding cip trong cic ling xi cd truyin
Viet Nam. Trong sich Ndng thon Viet Nam trong Uch sii - Tap II,Vien Sir hpc,
- Hi Ngi, Nha xuit bin Khoa hpc xa hpi.
Nguyen Vin Huyen. 1995. Gdp phin nghien cuu van hda Viet Nam (bin dich sang tiing
Vipt) - Tap I. Hi Ndi, Nhi xuat bin Khoa hpc xa hpi.
Robert A. Rothman. 2005. Inequality and Stratification: Race, Class and Gender - 5th
edition. United States of America, Pearson Prentice Hall.
Vfl Huy Phiic. 1978. Td chiic quin ly xi thdn {Chirc ning vi tinh chit). Trong sieh Afong
thon Viet Nam trong lich sir - Tap II, Vien Sir hpc, - Hi Ndi, Nhi xuit bin
Khoa hgc xi hgi.
Tony Bilton, Kenvin Bonnett, Philip Jones, Michelle Stanworth, Ken Sheard vi Andrew
Webster. 1993. Nhgp mdn xi hgi hpc (bin dich tiing Viet tfl nguyen bin tiing
Anh, 1987). Hi Ngi, Nhi xuit bin Khog hge xi hpi.
8 Xahpihpcs6 4(116),2011

CAU TRUC XA HOI TRONG CA NlT^C, NONG THON - DO THI

VA C H A N DUNG T A N G L 6 P N O N G D A N VIET NAM

DOTHIENKINH'

Cach tilp can ve cau tnic xa hdi phan anh ca cau kinh te la mot each tiep can can
ban trong nghien cuu xa hdi. Nhung thay ddi cua ca ciu kinh tl diu dugc phan anh va thi
hien qua sir bien ddi cua cau tnic xa hdi. Ca cau kinh te thay ddi se keo theo su bien ddi
cua ciu true xa hdi. Day la nhftng vin de rat ca ban c6 mdi quan he nhan qua. Bai vilt
trinh bay he thdng ciu tnic xa hdi trong ca nuac, ndng thdn va dd thi la su thi hien theo
each tiep can ca ban nay.
1. Phan tich cor sor ly luan va nguon so lieu
c i u true xa hdi (thudmg ggi la ca cau xa hdi) trong bai viet nay dugc hieu la cau
tnic cac tSng Idp trong xa hdi tftc la phan ting xa hdi. De c6 the hieu khai niem phan
tdngxd hoi, truac het can hieu khai mem phdn nhdm xd hoi. Day la hai khai niem can lam
r5 truac het. Phan nhom xa hdi la dua tren mot tieu chuan xac dinh nao do de phan chia
thanh cac nhom xa hdi khac nhau. Neu chi dimg lai or viec phan nhom xa hdi, ta c6 dugc
cac nhdm hoan toan binh dang vdi nhau (nhom nao cung nhu nhom nao). Nhung, sau khi
thuc hien viec phan nhom xa hdi, ngudi ta l^i tiep tuc tien hanh viec sap xep thu bac gifta
cac nhom vdi nhau (nhdm ng dung tren nhom kia) de tao thanh cac tang Idrp khac nhau va
ggi la phdn tdng xd hoi. D§n luc nay, cac nhom khdng con binh dang vai nhau nfta, ma
gifta chung tdn tai mot su bit binh ding xa hdi. Nhu vay, su bit binh ding la thude tinh
vdn CO trong cau tnic phan ting, va phan tang xa hdi da bao ham trong no su phan nhdm
xa hdi. Do do, khai memphdn tdngxd hoi dugc hieu nhu sau:
Phdn tdng xd hoi la su phan chia cac ca nhan hay cac nhom xa hdi thanh cac ting
Idp khac nhau va dugc sip xep theo nhftng thit bdc trong he thdng. Mdi ting bao gdm cac
ca nhan, cac nhdm xa hdi c6 dia vi kinh ti, chinh trivd uy tin tuang tu gan vai nhau. He
thdng xip hang thu bac nay la mot ca ciu bit binh ding da an. sau vao ciu tnic va la thudc
tinh cua ca ciu xa hdi. Sir bit binh ding nay c6 the dugc trao truyin qua cac thi he.
Trong he thdng phan ting, cac thanh viense khac nhau ve kha nang thang tiln (di dgng)
bdi dia vi khdng gidng nhau cua hg trong bac thang xa hdi (Caroline Hodges Persell,
1992; G. Endruweit & G. Trommsdorff, 2002; Mai Huy Bich, 2006, 2010; Tony Bilton at
al., 1993; Trinh Duy Luan, 2004).
Ap dimg each hilu vl phdn nhdm xd hdi ykphdn tdng xd hgi tren day, ta c6 thi ly
giai quan dilm cua cac nha ly luan trong ITnh vuc phan chia thanh cac ting lop xa hdi.

' TS, ViinXahdihoc.

 Do Thien Kinh

Truac het, K. Marx da dua tren mot tiSu chuin can ban la sd hftu vl tu lieu san xuit
(TLSX) de phdn nhdm xd hdi thanh hai loai ngudi ca ban: Nhom ngudi c6 so hftu TLSX
(ggi la tu san), va nhom ngudi khdng c6 sd hftu TLSX (ggi la vd san). Ddng thdi, dng
cQng dung chinh tieu chuan nay de sap xep thu bdc gifta tu san va vd san (giai cip tu san
d tren va boc lot giai cip vd san) va tao thanh sir phdn tdng xd hdi. Nhu vay, ddi vdi K.
Marx thi tieu chuin dimg de phan nhdm xa hdi va phan ting xa hdi dugc ddng nhdt vdi
nhau. Den khi each mang xa hdi xay ra, da lam dao Idn dia vi gifta hai giai cip tu san va
vd san. Ddng thdi, giai cip vd san da thu tieu chi do sd hftu tu nhan vl TLSX va xay
dung xa hdi mdi vdi chi do cdng huu vl TLSX. Khi xay dung che do cdng hftu, giai cip
vd san dugc cac nha ly luan mac-xit "ddi ten" va ggi la giai cip cdng nhan (vi giai cip
nay Ichdng con vd san nfta) va xa hdi tiln dan tdi trang thai khdng con sir phan chia thanh
giai cap ddi khang nfta (hoac ggi cac giai cip diu la anh em, hoac la cdng ndng lien
minh...). Khi che do tu hiru vl TLSX bi thu tieu, thi ro rang tieu chuin dimg dl ""phdn
nhdm" va "phdn tdng" xa hdi do K. Marx dua ra da Ididng con nfta. Nhu vay, cac nha ly
luan mac-xit mdi tuy y ap dat su "phan nhom" va "phan tang" mot each chu quan. Vi du
nhu ve su "phan nhdm", cac nha ly luan d Viet Nam da dua ra dinh nghia giai cap cdng
nhan la gi va nhdm gdp tat ca nhftng thanh vien nao trong xa hdi thda man dinh nghia dua
ra thi goi la giai cap cdng nhan; con ve su "phan tang", thi hg sap xep thu bac giai cap
cdng nhan la dung dau va lanh dao each mang thdng qua dang tien phong cua no. Ddng
thdi, giai cip cdng nhan Hen minh vdi giai cip ndng dan va ting Idp tri thuc theo sau
trong mot khoi dai doan kit dan tgc. Nhu vay, viec xIp dat giai cip nao dung tren va lanh
dao xa hdi Ididng con dura vao tieu chuin sd hGu vl TLSX nhu thdi K. Marx nfta (bdi vi
sd hftu tu nhan vl TLSX da bi each mang xda bd), ma la hoan toan chu quan va duy y chi.
Trong qua trinh xay dung chi do cdng hftu vl TLSX tren day, cac nha ly luan mac-
xit d Viet Nam da khdng quan tam din thanh tim nghien cuu tren thi gidi la ngudi ta da
phan tach gifta quyin sa hiru va quyin kiim sodt ddi vdi tdi sdn/TLSX. Tieu chuan ve sd
huu tai san dugc thi hien ndi trdi 6k phan chia thanh hai giai cip ddi khang (giai cip tu
san va giai cip cdng nhan/vd san) trong xa hdi tu ban thi ky XIX. Nhung trong thdi ky
ddi mdi hien nay, c6 nhilu hinh thftc sd hftu d Viet Nam (kl ca sd huu tu nhan), trong do
cong hftu vl tu lieu san xuit chilm vai tro quan trgng. Do vay, cai ggi la "quyin sd hftu"
nhung tu lieu san xuit thudc nha nude se khdng ndi trdi bing "quyin kilm soat" chung.
Bdi vi quyin sd hftu nhftng tu lieu san xuit thudc nha nude la ngang nhau gifta moi ngudi
trong xa hdi, nhung quyin kilm soat chung thi khdng ngang nhau. Dilu nay cd nghia
ring, gin liln vdi "quyin kilm soat" tai san cdng (tai san nha nude) trude hit la nhftng
nha lanh dao cac cip va cac nganh (nhftng ngudi cd chftc vu) trong xa hdi. Nhdm nay se
la mot thanh phin quan trgng trong ca ciu phan ting xa hdi d Viet Nam hien nay. Dieu
nay cung phu hgp tuang tu nhu xa hdi Viet Nam trong lich sft (va cac. qude gia khac cung
v^y) ring ludn tdn tai nhumg ngudi lanh dao va quan ly xa hdi (tuc hang ngu quan lai) tft
chinh quyin trung uong tdi cip ca sd. Bit ky xa hgi nao cung phai cd nhftng ngudi lanh
6a.Q va quan ly xa hdi. Nhftng ngudi nay tao thanh mot ting lap xa hdi rieng khac vdi
nhftng ngudi con lai, va ting Idp ngudi nay ludn dugc xIp d vi tri dftng diu trong co cau
giai ting xa hgi.
id Cdu true xa hoi trong cd nude, nong thon...

1fttinh hinh thuc tien va nghien cuu ly luan tren day, se ggi md tilp tuc mot tieu chuan
dugc cu the hda (bd suiig cho K. Marx) dung de "phan nhdm" va "phan ting" trong xa hdi.
Tu day se "phan nhdm" dugc thanh ting idp cd gin liln vdi "quyin kilm soat TLSX" va
nhiimg ting Idp khdng co quyen 'dim soat ddi vdi TLSX. Tft quyin kilm soat vl TLSX, ta cd
the md roiig tiep tuc han nCia !a quyen kiem soat cac nguon luc ndi chung (vi du, do la cac
loai ngudn luc td chftc, kinh te va vai: hda; hoac la cac ngudn vdn kinh tl, chinh tri va xa hdi).
Tiep theo M. Weber va cac nha xa hdi hgc ve sau da su dung nhieu tieu chuan de
sap xep ilianh cac tang Idp trong xa hdi. Dae biet, da sd (phd bien) cac nha xa hdi hoc
hien dai tion the gidi da cd su phan biet rach rdi giua phdn nhdm xd hdi \aphdn tdngxd
hdi thdng qua IK- thdng cac tieu chuan. Cu the, dau tien hg da dimg lieu chuan can ban la
nghe nghiep 6ephdn nhdm xd hdi.
"Nhieu nha nghien cuu dd thao tac hda khai niem giai cap qua nhieu each, nhung
phd bien nhdt la qua ca cdu nghe nghiep [...]. Ndi cdch khac, cac nha xd hdi hoc cho
rang suphdn chia giai cdp tuang img vai nhitng kieu nghe nghiep khac nhau, vd xua nay
ho vdn dung cac sa dd nghe nghiep de ve nen ban dd ca cdu giai cdp. Nghe nghiep Id
mot trong nhitng nhdn td het sice quan trong trong vi the xd hdi, ca may cuoc sdng vd
muc do day du ve vat chat cua mot cd nhdn. Cdc nha xd hdi hoc sir dung nghe nghiep
lam chi bao ciia giai cdp vi ho tin rang cdc cd nhdn lam cung mot nghe cd xu hudmg nem
trdi nhitng uu the hoac bdt lai a mire do tuang tu nhau, cung duy tri. nhimg phong cdch
sdng gdn gidng nhau, vd cung chia se nhimg ca may gidng nhau trong cuoc sdng"
(Mai Huy Bich, 2004: 6-7).
Sau do, hg da dung bd 3 tieu chuan tao thanh dia vi kinh te-xa hdi (thu nhap, hgc van, uy
tin nghe nghiep) de sap xep thu bac gifta cac tang Idp vfta dugc phan nhdm dua vao nghe
nghiep va tao thanh su phdn tdng xd hdi. Bai viet nay se ap dung phuomg phap "phdn
nhdm " dua vao tieu chuan nghe nghiep va "phdn tdng" dua vao bd 3 tieu chuan ve dia vi
kinh te-xa hdi nhu da sd cac nha xa hdi hgc tren the gidi thudmg nghien cuu ve chu de
nay. Tieu chuan nghe nghiep nay cung the hien rd d xa hdi Viet Nam trong lich sft thdng
qua CO cau xa hdi vdi bdn thanh phan nghe nghiep (con ggi la "tft dan") va dugc sap xep
theo thu bac: ST Ndng Cdng Thuomg. Hien nay, Viet Nam dang tiln hanh cdng
nghiep hda va hien dai hda dat nude, thi viec ap dung tieu chuan nghe nghiep 6k phan
nhdm xa hdi nhu cac nude cdng nghiep di trudc trong nghien cuu ve phan ting xa hdi la
phuomg phap hgp ly, va cung phu hgp tuang tu nhu xa hoi Viet Nam trong lich su vdi co
cau "tft dan". Cin luu y ring, d day cd sir phan biet khac nhau gifta nghi nghiep (dung dl
phan nhdm) va uy tin nghe nghiep (dung de phan tang).
Ve ngudn sd lieu, bai viet dua vao cac bd sd lieu vdi quy md chgn mlu rit Idn dai
dien cho ca nude cua 4 cugc Dieu lia Miic sdng Hg gia dinh Viet Nam (VHLSS) trong
cac nam 2002, 2004, 2006, 2008 do Tong cue Thdng ke thuc hien (vdi ca mlu tuang ftng
cho cac nam la khoang 30.000 hg, 9.200 ho, 9.200 hg va 9.200 hg). Dan vi phan tich
trong nghien cuu la cac ca nhan (chu khdng phii la chu hg dai dien cho gia dinh) trong do
tudi 15-60 va da nghi hgc. Cac cugc dilu tra VHLSS cd phin thich hgp cho viec ap dung
phuomg phap nghien cuu cua xa hdi hgc hien dai tren the gidi. Bdi vi bd so lieu VHLSS
cd thdng tin vl nghi nghiep (bang ma nghi cip 11) cua nhumg ca nhan dimg dl "phan
 Do Thien Kinh 11

nhdm" va co nhumg chi bao do ludng dia vj kinh tl diing dl "phan ting". Rieng chi bao
ve dia vi xa hgi (uy tin nghi nghiSp) khdng cd trong VHLSS thi se dugc do ludng qua
mot cudc dilu tra xa hdi hgc bd sung han chi d Ha Ndi va Bic Ninh (nam 2010).
Ap dimg su "phan nhdm" dua vao nghe nghiep, ta da nhdm gdp nhumg ngudi cd
nghe nghiep gan gui vdi nhau 6k tao thanh mot nhdm nghe dac trung cho mot ting Idp xa
hoi nao do. Sau qua trinh nhdm gdp va phan chia nhidu Ian theo mot sd chi tieu khach
quan cua cac tang Idp xa hdi (hgc van, tdng chi tieu, chi ngoai an udng, gia tri chd d, cd
may vi tinh, cd internet), ta cd dugc mot co cau bao gdm 9 ting Idp xa hdi co ban trong ca
nude: cac nha Lanh dao cdc cdp vd cdc nganh, nhdm Doanh nhdn, cac nha Chimin mdn
bdc cao, lihumg ngudi Nhdn vien, tang Idp Budn bdn Dich vu, nhiimg ngudi Cdng nhdn
(thg thuyin), ting lap Tieu thu cdng nghiep, nhimg ngudi Lao ddng gidn dan, ting Idp
Ndng ddn.
2. Cau true x3 hoi trong ca nirdc, nong thdn va do thi
2 7. Dia vi kinh ti-xd hgi cao thap giita cdc tang Idp xd hoi
Tft 9 tang Idp tren day, tilp tuc cu thi hda cac chi bao vl dia vi kinh tl-xa hdi 6k sip
xIp cac ting Idp xa hdi theo thft bac cao thip (tftc la tao ra mot su phan ting gifta chung).
Hoc vin dugc do ludng qua sd nam di hgc. Thu nhap dugc do ludng qua tong chi tieu va
mot sd chi tieu lien quan din thu nhap (nhu gia tri chd d, cd may vi tinh va internet). Uy
tin nghi nghiep xa hdi dugc do ludng qua dilm sd trung binh cua cac ting Idp xa hdi do
ngudi dan danh gia theo y kiln chu quan cua hg (trong cugc khao sat han chi d Ha Ndi va
Bic Ninh). Kit qua sip xIp trong cac cugc khao sat VHLSS diu cd trat tu vl thft bac gifta
cac ting Idp xa hdi la tuang tu nhau. Do khudn khd han chi cua bai vilt, Bang 1 va Hinh
1 la su trinh bay dai dien cho nam gin day nhit (2008).
Trong Bang 1, cac nha Lanh dao cac cip, cac nganh dugc xIp dat d vi tri cao nhat
(bdi vi day la nhdm lanh dao toan xa hdi). Cac ting Idp xa hdi con lai dugc sip xIp theo
trSt tir Idn nhd gifta cac con sd cd xu hudmg 1dm din tft dudi len tren (theo chilu mui ten
tu cac ting Idp cua xa hdi truvin thdng din cac ting Idp cua xa hdi cdng nghiep). Trong
d6, ting Idp Ndng dan va ngudi Lao ddng gian dan d vi tri thip nhit. Rieng cot dilm sd
uy tin nghi nghiep xa hdi cua cac ting Idp thi hien su phan chia thanh ba mftc cao thap
khac nhau kha ro: 3 nhdm d dinh thap phan ting cd dilm sd cao nhit, 2 nhdm d dudi day
thdp cd dilm sd thip nhit va 4 nhdm con lai d gifta. Do vay, ta cd the nhdm gdp tft 9 tang
Idp thanh 3 ting Idp xa hdi Idn hom: ting Idp cao, ting Idp gifta va ting Idp thap.
Dudng kit noi gifta cac con sd trong Bang 1 d mdi ting lap cho ta dd thi d Hinh 1.
Moi dudng kit ndi la hinh ^nh vl mot ting Idp xa hgi. Cac dudng dd thi nay tuang ddi
tach b?ch vdi nhau. Tuy vay, vin cd mot sd doan thing cit nhau lam cho dudng dd thi
khdng tach bach hoan toan vdi nhau. Dilu nay la sir thi hien ro rang ly thuylt khdng nhdt
quan ve vi the (status inconsistency) gifta cac ting Idp xa hdi. Trong do, cac nha Lanh dao
cac cip, cac nganh thi hien sir khdng r&M quan ro rang nhit. Cu thi la, dudng dd thi the
hi?n dja vj kinh t l cua cac nha lanh dao cac cip, cac nganh khdng con nam d vi tri phia
tr6n niia, ma da tut xudng rit nhilu so vdi cac ting lap xa hdi khac. Trong khi do, dd thi
12 Cdu tnic xd hdi trong cd nude, ndng thdn.

the hien dia vi xa hdi cua tang Idp nay van d tren cao. Tuc la mot ngudi cd thi d vi tri cao
xet theo tieu chuan nay, nhung lai d vi tri thip hom nlu xet theo tieu chuan khac. Bilu
hien tren thuc tl vl tinh trang nay la se dua ra hinh anh khdng tdt dep vl ting Idp do trong
con mit cua cac tang lap con lai.

Bang 1. Mdt so chi bao khach quan v6 dia v| kinh te-xa hoi

Dja vi kinh ti (2008) Djav xa hdi (2010)

Tang lop xa So nam Tdng Chi ngoai Gia tri Co may Co Diem Quy gian ve 3
hdi dihoc chi tieu an udng chdd vi tinh internet sd giai tang
Lanh dao 11,7 810 504 343 19,4 5,9 7,5
Doanh nhan 13,3 1,747' 1,235 1,536' 68,9 48,7 7,1 • Tang lop cao
Chuyen mon 15,6 1,538 1,047 1,353 67,3 40,2 8,2
Nhan vien 12,2 999 645 709 38,6 16,5 4,4
B.ban-D.vu 8,2 802 487 599 16,9 8,1 4,7 TSng lap giira
Cong nhan 9,2 794 476 465 16,6 6,4 5,1
TiSu thu CN 8,7 636 367 372 9,2 3,5 4,0
L.dong g.don 7,4 541 300 229 4,7 1,2 1,9
Nong dan 6,7 473 254 134 2,8 0,4 2,1 Tang lop thap
Trung binh 8.1 642 376 346 11,3 5,0

Ghi ehu: Hai khodn "Tdng ehi tieu vd "Chi ngoai an uong" Id gia tri thue so sdnh (d.v
1000 d/ngu&i/thdng). Rieng "Gia tri chdd" la gia hien hanh (d.v = 1.000.000 d)
Ngudn: Ket qud xir ly sd lieu tic VHLSS (2008) vd khao sdt a Hd Ndi, Bae Ninh (2010)

Lanh dao
Oia vi Kr-XH tins twp (2008, 2010)

Doanh nhan
C.Mdn cao Tdng lop cao

Nhan vien
B.ban-D;
Cdng Tdng lop giira
(trung luu)
Ti6i

glop

Hinh 1. Cac tang lorp xa hdi d Vift Nam

NIU SO sanh trd lai vdi xa hdi Viet Nam truyin thdng trong lich su, thi trat tu/thft
bac gifta cac ting Idp xa hdi hien nay da cd su thay ddi. Ting lap thg thu cdng va tilu
thuomg ("con budn") trudc kia dugc xIp d vi tri cudi cung trong xa hdi (ST Ndng - Cdng
- Thuomg), thi hien nay hai ting lap nay da cd vi tri cao hom. Trong khi do, ting lap ndng
 Dd Thien Kinh 13

dan chuyin xudng vi tri phia dudi trong bac thang xa hdi. Rieng ting Idp ST/tri thftc (trong
nhdm Chuyen mdn bac cao) vin gift dia vi cao tft trong xa hdi truyin thdng ngay xua cho
den hien nay. Ay thi ma, tu duy ly luan chu quan thdi bao cip (va van con anh hudng din
hipn nay) lai xIp ting Idp tri thftc d vao dia vi cudi cimg trong xa hdi: "Trdi xanh, mdy
trdng, ndng vdng. Cdng, ndng, binh, tri sdp hang tiin len "
2.2. Mo hinh kirn tuthdp vi he thdng phdn t&ngxd hoi trong ca nude
Sau khi trmh bay thu bac cao thip gifta cac ting Idp xa hoi tren day, ta cd bang sd
Ueu va md hinh dd thi thi hipn 9 ting Idp xa hdi nam 2008 d Viet Nam (cac nam trudc do
cung cd hinh dang dd thi tuang tu) nhu sau:
B^ng 2. Ti If dan sd cac tSng lop xa hdi

2002 2008
Ting lop xa hdi
N % N %
Lanh dao 517 0.8 194 1,0
Doanh nhan 163 0,3 86 0,4
Chuyen mdn cao 1.245 1,9 780 4,0
Nhan vien 2.787 4,3 945 4,8
B.ban-D.vu 9.620 14.7 3.278 16,6
Cdng nhan 1.506 2,3 660 3,4
T i k thu CN 6.417 9.8 2.597 13,2
L.ddng gian don 6.334 9.7 1.617 8.2
Ndng dan 36.897 56.3 9.541 48,4
Tong so 65.486 100,0 19.697 100,0

Ket qua xft ly sd lieu tft VHLSS 2002-2008

Ca nu'ffc (2008)

LSnh d^o

Chuyen M.cao

6,000

Hinh 2. Md hinh cac t k g Idp xa hpi is Vift Nam

74 cdu true xd hdi trong cd nicdc, ndng thdn...

Trong thdi ky bao cip: 3 ting Idp Lanh dao, Nhan vien va Cdng nhan tren day
klidng dugc tach rieng ma gdp chung vao lam mdt va ggi la giai cdp cdng nhdn thi hien
qua cum tft can bd, cdng nhdn, vien chdc nha nude. Trong bai vilt nay, cai ggi la giai cip
cdng nhan trudc day vdn dugc xac dinh thdng qua dinh nghia giai cip cdng nhan la gi
(cung tuomg tu nhu ddi vdi ting Idp tri thftc thi cd dinh nghTa tri thuc la gi) se dugc phan
tach ra thanh cac tang lap khac nhau. Tieu chuin phan tach la dua theo nghi nghiep. Tft
cac nghe nghiep gan gui vdi nhau se gdp lai thanh mot ting Idp xa hdi va dat ten cho
chiing. Cach tiep can nay la khdc hdn vdi each tiep can dua ra dinh nghTa gi;n cip cdng
nhan la gi (hoac tang Idp tri thuc la gi), rdi sau do sap xep nhftng thanli vien xa hdi nao
phu hgp vdi dinh nghia da neu thi ggi la giai cap cdng nhan (hoac ting Idp tri thftc).
Trong Bang 2, cac tang Idp Doanh nhan, Chuyen mdn cao, Nhan vien, Budn ban - Dich
vu va Cdng nhan the hien nhung dac trung cho x?i hgi cdng nghiep va hien dai con chiem ti ie
it. Trong bang nay cd 2 tang Idp (Tieu tliii cdng nghiep va Ndng dan) the hien trong minh no
2 tang Idp cua xa hdi truyen thdng ngay xua (Ndng Cdng). Ndi each khac, day la nhimg
tang Idp the hien nhieu dac trung cua xa hdi truyen thdng hom la xa hdi hien dai, vdi tdng dan
sd cua 2 tang Idp nay chiem khoang 60% dan sd trong toan bd cau tnic xa hdi. Trong dd, tang
Idp Ndng dan cd xu hudmg giam di rd ret (tft nam 2002-2008): 56,3% -^ 51,6% ^ 49,8% -»
48,4%. Su giam di cua ting lap ndng dan la phu hgp vdi qua trinh cdng nghiep hda va hien
dai hda dang tien hanh d nude ta. Tft Bang 2 dugc bieu dien thanh dd thi Hinh 2 ta thay, md
hinh phan ting xa hdi trong thdi gian qua (2002-2008) cd hinh dang kim tu thdp vdi da sd
ndng dan d dudi day. Md hinh nay bao chua trong no nhieu tang Idp ciia xa hdi truyen thdng.
Cac tang Idp dai dien cho xa hdi cdng nghiep va hien dai con nhd be. Mat khac, so sanh vdi
ket qua nghien cuu ve phan ting xa hdi d Trung Qude (Luc Hgc Nghe, 2004), ta ciing thay
nude hg cd hinh dang kim tu thap. Viet Nam cd nhieu diem tuang ddng vdi Trung Qude va bi
anh hudng nhieu bdi hg. Do vay, qua so sanli vdi Trung Qude lai cang khang dinh them rang
md hinh phan tang xa hdi d Viet Nam cd hinh dang kim tu thap la dang tin cay.
2.3. Hethdngphan tang &ndng thon co hinh kim ttrthap, do thico hinh quatrdm
Tft md hinh cua he thdng phan tang xa hdi trong tdng the ca nude, khi phan tach
thanh hai khu vuc ndng thdn va do thi, ta cd 9 tang Idp xa hdi cho mdi khu vuc dugc thi
qua Bang 3. Ddng thdi, Hinh 3 la cap do thi cho 2 khu vuc ndng thdn va dd thi cua nam
2008 dai dien (cac dd thi cua nhung nam trudc do deu cd hinh dang tuomg tu).
Nhin vao dd thi d Hinh 3 ta thiy, md hinh cac tang Idp xa hdi d khu vuc ndng thdn
vin cd hinh dang kim tu thdp, con d dd thi la hinh qud tram. Md hinh nay thi hien sir
tuang phan ro ret gifta hai khu vuc ndng thdn va dd thi d Viet Nam: ndng thdn van la xa
hdi truyin thdng, con dd thi da bilu Id hinh dang cua xa hdi hien dai. Dilu nay cho thiy
qua trinh cdng nghiep hda va hien dai hda d Viet Nam mdi thi hien ro d khu vuc dd thi.
Nhu vay, qua trinh chuyin biln tft xa hdi truyin thdng sang xa hdi cdng nghiep va hi?n
dai (dugc the hien qua md hinh phat triln xa hdi la chuyin tft md hinh khu vuc ndng thdn
sang md hinh dd thi) d Viet Nam con rit dai mdi dat dugc md hinh ca nude cd hinh qua
tram. Trong md hinh kim tu thap vdi da so ndng dan d dudi day, thi sir chuyin dich (di
ddng) ciia ndng dan di len ting Icp cao han cd vai trd quylt dinh lam thay ddi hinh dang
 Dd Thien Kinh 15

md hinh chuyen thanh "qua tram" Theo each diln dat cua kinh tl hgc, dd la qua trinh
chuyen dich ca ciu lao ddng d ndng thdn. Vay, ta cd the du bao ve xu hudmg biin ddi ciia
tdng lap ndng ddn dugc thi hien nhu sau:
- Ddi vdn cd nuac, dua tren sd Ueu d Bang 2 ta thSy su giam di cua ting Idp ndng dan
trong ca nude con cham chap (ti le giam trung binh 1,3%/nam). Trong khi dd d Nhat Ban thdi
ky cdng nghJcp hda (1955-1965), ti le ndng dan giam trung binh vao khoang 2%/nam
(Kosaka, 1994: 47). Vdi toe do giam trung bhili nliu vay, ta cd thi du bao ti le ndng dan d
Viet Nam vao nam 2020 van con khoang it nhat la 30%. Neu dat 30% ti le ndng dan nay vao
md hinh tdng the ve he thdng phan ting xa hdi trong ca nude (va ket hgp vdi xu hudng bien
ddi cua md hinh kim tu thap Hmh 2 tft nam 2002 den 2008), thi ta cd the du bao ring din
nam 2020 he thdng phan ting xa hdi d Viet Nam vin cd hinh dang kim tu thap vdi da sd ndng
dan d dudi day. Md hinh nay dat ra mdt van de ca ban la phai lam sao chuyen dich ca cau lao
ddng 6k giam bdt ting Idp ndng dan nhanh hom nfta. Day ciing chinh la van de khd khan ndi
bat hien nay trong viec thuc hien tieu chi so 12 vl chuyin dich ca ciu lao ddng cua Chuong
trinh xay dung ndng thdn mdi trong ca nude giai doan 2010-2020.
- Ddi vdi khu vuc ndng thdn, dua tren sd lieu d Bang 3 ta thiy su giam di cua ting Idp
ndng dan trong khu vuc ndng thdn con cham chap hom ca nude (ti le giam trung binh
1,2%/nam). Vdi toe do giam trung binh nhu vay, ta cd thi du bao ti Id ndng dan d khu vuc
ndng thdn vao nam 2020 vin con khoang it nhit la 40%. Khi md hmh phSn ting xa hdi trong
ca nude vao nam 202Q vin cd hinh dang kim tu thap, thi duomg nhien khu vuc ndng thdn khi
iy cung van cd hinh dang kim tu thap. Dua vao du bao d khu vuc ndng thdn cd ti le ndng dan
van con chilm khoang 40% vao nam 2020, thi se khdng dat dugc tilu chi sd 12 cua Chuomg
trinh muc tieu qude gia vl xay dung ndng thdn mdi giai doan 2010-2020. Bdi vi tieu chi sd
12 la chuyin dich ca ciu lao ddng d cac xa dat tieu chuin "ndng thdn mdi" phai cd ti le lao
ddng trong dg tudi lam viec trong ITnh vuc ndng, lam, ngu nghiep dudi 30%.
BSng 3. Ti If dan s6 cac ting Idp xa hpi is mSi khu vyc ndng thdn vi dd thj

2002 2008
T^ng Idp xa h$i N.thdn D.thi N.thdn D.thi
N % N % N % N %
Lanh dao 354 0,7 163 1.1 145 1.0 49 1.0
Doanh nhan 58 0.1 105 0,7 28 0,2 58 1,1
Chuyen mdn cao 383 0,8 862 5,9 178 1,2 602 11,8
Nhan vien 1.269 2,5 1.518 10,4 462 3,2 483 9.5
B.ban-D.vy 5.185 10,2 4.435 30,5 1.671 11.5 1.606 31.4
707 1,4 799 5,5 333 2.3 327 6,4
Cdng nhan
7,8 2.456 16,9 1.750 12.0 847 16,6
TiluthiiCN 3.961
4.497 8,8 1.837 12,6 1.147 7,9 471 9,2
L.ddng gian don
67,8 2.391 16,4 8.872 60,8 668 13,1
Ndng dan 34.505
50.920 100,0 14.566 loo.n 14.586 100,0 5.111 100,0
Chung
Ngudn: Ket qud xir ly so li4u tir VHLSS 2002-2008
16 Cdu true xd hdi trong cd nude, ndng thdn..

Ndng thdn (2008) D d thj (2008)

LSntidao I LAnh d90

Jf
Doanh n t i ^ Doanh nhfln
.--f L..
wiiim
iH
ChuyinM cao ChuyAnM. cao

Nhdn Men , Nh4n vi«n

••*-......_""
B.b&ivOw B.bin-D.vv

CAngnhfln
' ' ?""
Cdng nhdn
1

IliuthuCN

LdOng g i i n d .
'
Ld^ng gidnd \ t

NAng d i n ' *-. \

NOngdAn
A
'5,000 •4,000 -3,000 -2,000 -1,000 0 1.000 2,000 3.000 4.000 5.000 -1.000 -600 -600 -400 -200 0 200 400 600 SOO 1.000
Dfinsd Din*6

Hinh 3. Md hinh cac tang lop xa hdi (2008): Ndng thdn va Dd thi

3. Chan dung tang lop ndng dan Viet Nam

Vdi ting Idp ndng dan ddng dao d dudi day kim tu thap tren day, ta cd mdt sd net
chan dung ca ban ve tang Idp nay nhu sau:
3.1. Dan sd: Ndng dan trong ciu tnic xa hoi con chiem ti le Idn va thi hien xu
hudng giam ddn tft nam 2002 din 2008 nhu sau: 56,3% -^ 51,6% -^ 49,8% -^ 48,4%.
Trong dd, 93% sdng d ndng thdn, 7% song d dd thi (2008).

3.2. Gidi tinh: Ndi chung, ti le (%) nft ndng 2002 2004 2006 2008
dan nhilu hom nam. Ddng thdi, nft ndng dan ngay Nam 46,8 46,9 47,3 47,8
cang giam tft 2002 din 2008 (bang ben canh). Nft 53,2 53,1 52,7 52,2
Trai lai, ti le (%) nam tang len. Sd lieu nay la trai ngugc vdi nhan dinh cho rang cd
tinh trang ngdy cdng "nit hda " trong tang Idp ndng dan.

3.3. Tuoi vd hpc vdn: Ndi chung, trinh do Sd n5m 2002 2004 2006 2008
hgc vin va tudi trung binh cua ndng dan ngay dihoc 6,3 6,5 6,6 6,7
cang tang tft 2002 din 2008 (bang ben canh). Sd Tudi 35,1 37,0 37,6 38,0
lieu nay la phu hgp vdi nhan dinh
cho ring cd tinh trang ngdy cdng "gia hda " trong ting Idp ndng dan.
Tdng = 100% theo hang)
3.4. Viec lam: Ndi chung, xu hudng ndng dan Tylam Lam thue Khac
tu lam cho hd gia dinh minh ngay cang tang tft 2002 HGD
din 2008 (bang ben canh). Trai lai, xu hudng di lam 2002 88,5 10,2 1,3
cho hd khac (lam tiiue) va lam cho cac hinh thftc 2004 89,4 9,3 1,3
kinh tl khac (nha nude, tap thi, tu nhan) giam din. 2006 89,9 9,0 1,1
Rieng sd ndng dan di Idm thuetiiudngtap trung d 2 2008 90,6 8,5 0,9
vung Ddng Nam bd va DBSCL (Bang 4). (Hiic la 2 vung nay cung cd ti le ndng dan khdng cd
dit san xuit (do ban dit) vao loai cao nhit nude? Cd le vi vay ma hg phai di lam thue kilm sdng?
 Dd Thien Kinh 17

Bing 4. Ngirdi ndng dan di lim thue (2002-2008)

Bic D. hai
Ndng dan lam cho Tdng Ddng Tay Ddng
DBSH Tiy bac Trung Nam DBSCL
hg khac (lam thue) (%) bac Nguyen Nambd
bd Tr.bd
2002 100.0 2,9 2,0 0,6 3,6 6,6 5,4 19,0 60,0
2004 100.0 2,2 0,6 0,1 3,9 6,8 6,8 17,1 62,5
2006 100.0 2,9 1,1 0,3 6,8 6,9 6,6 18,7 56,8
2008 100.0 1,7 1,3 0,7 5,5 7,0 5,3 18,3 60,2

Nguon: Ket qud xir ly sd lieu tic VHLSS 2002, 2004, 2006, 2008

Bing 5. Ndng dan sin xu3t hang hda (2002-2008)

Bic D. hai Tay Ddng

Ndng dan san xuat Tdng Ddng Tay
DBSH Trung Nam Nguye Nam DBSa
cd kj' thuSt (%) bic bic
bd Tr.bd n bd
2002 100.0 22,9 3,5 3,3 6,9 10,6 18,4 34,3
2004 100.0 26,1 4,2 0,2 5,7 4,5 8,8 11,0 39,6
2006 100.0 21,0 5,0 0,2 4.2 6,0 15,4 12,4 36,0
2008 100.0 14,4 1,1 0,2 7,5 4,8 10,7 23,4 38,0

Ngudn: Ket qud xic ly so lieu tic VHLSS 2002, 2004, 2006, 2008

Ddng thdi, nhumg ngudi ndng dan sdn xudt hang hda vd cd ky thudt thudmg tap
tmng d cac vftng DBSH, TSy Nguyen, Ddng Nam bd va DBSCL (Bang 5). Kit hgp gifta
Bang 4 va Bang 5 ta thiy ring, hai vftng Ddng Nam bd va DBSCL vfta cd sd ndng dan di
lam tiiue ddng nhit \k sd ndng dan san xuit hang hda, cd ky tiiuat nhilu nhit. Lieu cd
phai dilu nay thi hien tinh ti-ang tich tu rudng dit dang diln ra d day? Dilu nay la phu
hgp vdi mong muon cua chung ta la rudng dit dugc tich tu tap hung hom va khdng con
manh miin nhu hidn nay nfta.

3.5. Nhd &: Xu hudmg ndng dan cd nha Kien KG

100% Ban Tam
bdn kien cd va kien cd khdng khep kin ngay Biet c6 khong
theo kien va
c^g tang til 2002 din 2008, nha tam va nha thu khep khep
hang CO Idiac
kh^ ngay cang giam (bang beii canh). Nhung kin kin
du sao, phin Idn (84,1%) hg vin sdng trong 2002 0,0 0,8 8,9 60,2 30,1

nhftng ngdi nha han kien cd, nha fam va nha 2004 0,1 1,3 10,2 61,7 26,8
khac (2008). 2006 0,0 2,0 11,0 65,2 21,7
2008 0,1 3,1 12,7 66,2 17,9
18 Cdu trdc xd hdi trong cd nicdc, ndng thdn...

3.6. Muc sdng: Xu hudng phan hda trong ting Idp ndng dan ngay cang r5. Mdt
mat, sd ndng dan giau cd nhieu len.
Nhung mat khac, ti le ndng dan rit Tdng Rit Ngheo Trung Kha Giau
ngheo ciing lai tang (bang ben canh). (%) ngheo binh
Ndi chung, hom nfta (54,9%) trong sd hg 2002 100 28,5 25,4 22,7 16,6 6,8
vin cd mftc chi tieu thudc nhdm ngheo 2004 100 29,5 25,9 21,8 16,3 6,6
va rit ngheo (2008). 2006 100 30,5 25,1 20,9 15,9 7,6
2008 100 30,8 24,1 20,9 15,9 8,4

3.7. Bdt binh ddng: Dua tren mdt sd chi bao khach quan ve dia vi kinh te ciia
cac tang Idp (Bang 1 va cac sd lieu tuomg tu d nhftng nam trudc do), ta thay co sir
bat binh dang dang ke gifta cac tang Idp xa hdi d Viet Nam. Dd thi Hinh 4 la dai
dien cho su bat binh dang ve cac khoan chi tieu ngoai an udng va gia tri chd d (cac
chi bao khac cfing cd su bat binh dang nhu vay). Thuc trang nay dugc the hien bang
dudng dd thi cua cac tang Idp d day thap ludn nam phia dudi cac tang Idp tren va cd
xu hudng ngay cang md rong han (he ra) theo thdi gian tft nam 2002 den 2008.
Tinh trang bat binh dang nay la su bdt binh ddng dn dinh ben viing da an sdu vao
cdu true xd hdi vd Id thudc tinh cua he thdng phdn tdng xd hdi hinh kim tu thdp a
Viet Nam. Trong sd cac md hinh phan tang xa hdi ca ban tren the gidi (hinh kim tu
thap/hinh ndn, hinh ndn cut, hinh thoi/qua tram/con quay, hinh tru va hinh "dTa
bay"), thi md hinh kim tu thap cd su bat binh dang vao loai cao nhat (Trinh Duy
Luan, 2004: 19). Nhu vay, nhin vao ban chat cua he thdng cau true xa hdi thi su bdt
binh ddng a Viet Nam Id cao. Day cung chinh la mdt dang cua bat binh dang ve co
hdi gifta cac tang Idp ngudi d nhftng dia vi kinh tl xa hdi khac nhau, ma theo each
nhin cua bat binh dang ve ca hoi thi sir bat binh dang d Viet Nam vao loai cao han
so vdi cac nude trong khu vuc va tren the gidi (Dd Thien Kinh, 2008). Trong khi do,
theo each nhin phd bien tft trudc den nay thudng cho rang thuc trang bit binh ding d
Viet Nam van dugc duy tri d muc do vfta phdi, chap nhan dugc va chua dang lo ngai
(Tdng cue Thdng ke va nhilu ngudn tai lieu khac trong cac nam gin day). Vay, vin
dl dat ra la each nhin nao ve bat binh ding d Viet Nam la hgp ly? Tit nhien, theo
each nhin cho ring bat binh dang d Viet Nam la cao han so vdi cac nude khac thi
hgp ly han, bdi vi do la each nhin ve bdt binh ddng tir trong cot ldi ban chdt ciia he
thdng phdn tdng xd hdi hinh kim tu thdp a Viet Nam.
 Dd Thien Kinh 19

Bit binh ding v l chi tidungodidnu^ng O Bit binh ding v i gii trj chd i>
1400 1
—•—LMld90 1800
—1200 — • LSnhd«o
A — * ™ Doanh trfi4n 1600,
|l«0 — * — Doanti nhfin
Sl000 / ,-^ ---•-•-Chuyftn Wcao
— • — Chtiyfin M.cao
41200
1 MO 91000 - - - - - - - Midnvifin
^w^r*****^ - - -jr- - - B.Bfin-D.Vy
a 800 ••-x---B,B4n-DVki
^''^'^'^ ..--•• _- ~~*—COngnhSn
% 600 • cang nhan
1 «0 »^-^-^_^_|*_lll-,i=^*^^^^^^^^ —•—TAiMCN § 400 • TliuthuCN
^200 ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ S S ^ = = LBBtocton 200 • LD gian don
— J«t«(ttn 0 NSng dan
0
2002 2004 2006 2008

Hinh 4. Tinh trang bit binh ding giira cac t^ng lop xa hgi cd xu hirdng md rdng
theo thdi gian (2002-2008).

Cu thi hom, su bit binh ding rieng nam 2008 dugc trinh bay trong Bang 6. NIU coi
nhftng gid tri vl cac chi tieu (sd nam di hoc, tdng chi tieu, chi ngoai an udng, gia tii cho d,
CO may vi tinh, cd mtemet) cua ndng dan diu la 1 dan vi dl lam chuin so sanh, thi ta cd
khoang each chenh lech gifta ndng dan va cac ting Idp khac nhu da trinh bay tiong Bang
6. Khoang each chenh lech nay dugc thi hien tren dd thi d Hinh 5.
Bing 6. Khoing cich chenh If ch giira Ndng dan va cac t^ng Idp khic (2008)

Gia tri thyc ti Khoing each chenh If ch (l^r 0

Chi Cd Chi Cd
Sd Tdng Gia Cd S6 T6ng Gia
T k g Idp ngoai may ngoai may Cd intei
nam chi tri inter nam chi trj
xah^i an vi an vi net
dihgc tieu ch§a net dihoc tieu chdd
uong tmh udng tinh
Lanhd^o 11,7 810 504 343 19,4 5,9 1,7 1,7 2.0 2,6 6,9 13,7
Doanh nhan 13,3 1,747 1,235 1,536 68,9 48,7 2,0 3,7 4,9 11,5 24,4 113,3
ChuySn
mdii 15,6 1,538 1,047 1,353 67,3 40,2 2,3 3,3 4,1 10,1 23,9 93,5
NhSn viSn 12,2 999 645 709 38,6 16,5 1,8 2,1 2,5 5,3 13,7 38,3
B.b4n-D.vv 8,2 802 487 599 16,9 8,1 1,2 1,7 1,9 4,5 6,0 18,7
Cdng nhan 9,2 794 476 465 16,6 6,4 1,4 1,7 1,9 3,5 5,9 14,9
Tilu thii CN 8,7 636 367 •372 9,2 3.5 1,3 1,3 1,4 2,8 3,3 8.1
L.ddng
g.don 7,4 541 300 229 4,7 1,2 1,1 1,1 1,2 1,7 1,7 2,8
Ndng dan 6.7 473 254 134 2,8 0,4 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0
Tmng hmh 8,1 642 376 346 11,3 5,0

Ghi chu: Hai khodn "Tdng chi tieu" vd "Chi ngoai dn udng" Id gid tri thuc so sdnh (dv
1000 d/ngu&i/thdng).
Rieng "Gid trj chdd" Id gid hi?n hanh (d.v = 1.000.000 d)
i*; i Ngudn: Kit qud xir lysS li4u tir VHLSS 2008
20 Cdu tnic xd hdi trong ed nude, ndng thdn...

Dd thi bieu dien su chenh lech (Hinh 5) cd xu hudmg loe ra va sir chenh lech vl gia
tri chd d da tang len rat nhieu. Tiep theo, den sir chenh lech vl may vi tinh va internet da
len ldi hang chuc (hoac vai chuc), tham chi tdi ca hang tram lin (so vdi doanh nhan). Sir
chenh lech ve may vi tinh va internet khdng dugc the hien tien dd thi, bdi vi khoang each
chenh lech qua Idn.

12 n -Lanhdeio

11
— A — Doanh nhan
10
- • • • - • • Chuyen M.cao
^ 9

ro 8 • - - • - - - Nhan vien

«(!>•
- • - X - - B,ban-D.vy
'^ 7
• Cong nhan
% 6
^ C
u — • — T i e u thu CN
"Co

o
•— LD gian den
2
1 Nong dan

0
S6 nam di hgc Tong chi tieu Chi ngoai an G.tri chS a

Hinh 5. Bat binh ding giira Ndng dan va cac ting Idp khac (2008)

3.8. Dia vi kinh te - xd hoi: Ndng dan la tang Idp cd dia vi thap nhat trong xa hdi.
Dilu nay da dugc trinh bay d Muc 2.1. Dd la dudmg dd thi ve dia vi kinh te - xa hdi tdng
hgp (2008, 2010) cua ting Idp ndng dan nam d dudi cimg (Hinh 1).
4. Nhan xet
4.1. Cau tnic xa hdi hinh kim tu thap tiong ca nude ndi chung va khu vuc ndng thdn
ndi rieng the hien nhu la mdt xa hdi chua hien dai, ma dang trong qua trinh cdng nghiep
hda va hien dai hda. Hem nfta, xu hudng bien ddi cua cau tnic nay con cham chap. Thuc
tiang cau true xa hdi nhu vay va xu hudng bien ddi cua no la su phan anh mdt ca cau kinh
te cung chua hien dai va su chuyen ddi cua nd ciing van con cham chap. Bdi vi ca ciu
kinh te nhu the nao thi quy dinh cau tnic xa hdi nhu the ay, gifta ca ciu kinh tl va ciu
tnic xa hdi cd sir phu hgp tuomg ftng Ian nhau. Dieu nay la phu hgp vdi quan dilm quylt
dinh luan duy vat lich sft cua chu nghTa Mac-Lenin. Do vay, mudn xay dimg mdt ciu tnic
xa hdi chuyen ddi theo hudng hien dai cd hinh qua tiam thi phai thay ddi ca ciu kinh tl
ciing theo hudng hien dai. Tft gdc nhin cua cau true xa hdi de nhan thiy su cin thilt phai
thay ddi ca cau kinh te la nhu vay. Khi cd su thay ddi can ban ve ca cau kinh te trong ca
nude thi ciing se dan tdi su thay ddi ve cau tnic xa hdi mdt each ca ban. Viec thay doi ca
ciu kinh te nhu the nao la khdng thudc pham vi cua xa hdi hgc. Chi bilt ring, dudi gdc
nhin xa hoi hgc ve sir bien ddi cua ciu tnic xa hdi d Viet Nam diln ra con cham da phan
 Dd Thien Kinh 21

anh su biln doi cua ca ciu kinh tl ciing con cham. Vin 6k ve su thay ddi ca ciu kinh tl
cung dang dugc cac nha kinh tl va chinh phu Viet Nam dat ra la phai ciu true lai nin kinh
te d Viet Nam hien nay. Khi ciu tnic lai ndn kinh te theo hudmg cdng nghiep va hien dai
se dan tdi kit qua la giam ti le nhumg ting Idp cua xa hdi truyin thong va keo theo su tang
din cac ting Idp dac trung cho xa hdi hien dai. Hoac la ca ciu kinh tl thay ddi theo
hudmg cdng nghiep va hien dai se thu hut cac thanh vien tft ting lop khac gia nhap vao
cac ting Idp cua xa hdi hien dai, va nhu vay ti le ting Idp cua xa hdi truyin thdng se giam
di tuomg ftng (dac biet la ndng dan).
4.2. Trat tu/thft bac gifta cac ting Idp xa hdi hien nay da rd rang. Cdng nhan khdng
la ting Idp dftng dau (dan diu) xa hdi, con ndng dan la ting Idp cd dia vi kinh tl-xa hdi
thudc vao lozii thip nhit. Rieng ting Idp ST/tri thftc (tiong nhdm Chuyen mdn cao) vin gift
dia vi cao tft trong xa hdi truyin thdng ngdy xua cho din hien nay. Do vay, nen thay ddi
lai tu duy ly luan cho ring giai cip cdng nh&i la lanh dao each mang, ma vai tid dftng diu
xa hdi la thudc ve tang Idp cao (cac nha lanh dao, doanh nhan va chuyen mdn bac cao).
Su thay ddi tu duy ly luan se keo theo sir thay ddi ve hoat ddng thuc tiln.
4.3. He thdng phan tang xa hdi trong ca nude va khu vuc ndng thdn cd hinh "Kim
tu thap" hien nay con bao chfta tiong nd qua nfta dan sd la cac ting Idp cua xa hdi truyen
thdng (dac biet la ndng dan), ma chua thi hien rd cac ting lap cua xa hdi hien dai. Cac
t§ng lap dac trung cho xa hdi hien dai chua Idn manh va con nhd be. Hom nfta, xu hudng,
biln ddi cua md hinh kim tu thap tid thanh hinh qua tram con cham, bdi vi ti le ting Idp
ndng dan ddng dao nhit d dudi day giam di con cham chap. Day la ca sd khoa hoc chimg
td ring, khi xem xet dudi gdc nhin cdc thdnh phdn ciia cdu trdc xd hdi va xu hudmg bien
doi cua nd thi nude ta khd cd thi dat dugc muc tieu tid thanh ca ban la mdt nude cdng
n^iep vao nam 2020. Bdi vi khi tid tiianh mdt nude cdng nghiep, thi cac ting Idp dac
trung cho xa hdi hien dai phai thi hien ro va chilm ti le ddng dao, con cac ting Idp cua xa
hdi truyin thdng (dac biet la ndng ddn) chi con ti le nhd be. Ddng thdi, md hinh he thdng
phan ting xa hdi cua mdt nude cdng nghiep la phai cd hinh dang "Qua tiam"
4.4. Ndng dan la ting Idp cd dia vi kinh tl-xa hdi thudc vao loai tiiip nhit trong xa
hoi. Ay thi ma khoang each bit binh ding gifta ndng dan va cac ting lap tren nd (cung
nhu gifta cac ting Idp vdi nhau) lai ngay cang doang ra. Dilu nay cho tiiiy viec thuc hi§n
Nghi quylt "tam ndng" ndi chung va Chuomg tiinh "ndng thdn mdi" noi rieng se g?p
nhieu khd khan va tiiach thftc. Phai chang, cin phai tiiay ddi lai hrduy vl hang loat vin
dl ca ban tft ly luan nhan tiiftc, cho din chi dao va hoat ddng thuc tien?

t a i lieu trich din

Mai Huy Bich, 2004: Cdc khai niem vd ly thuyit viphdn tdng xd hdi (Bai viet tdng tiiu?t,
thugc dl tai tilm nang cap Vien, nam 2004, tai lieu ca nhan).
 xa hOi hpc sl 4 (120), 2012 JQl

KHAO SAT XA HOI VA NGHIEN ClTU

XA HOI HOC THVC NGHIEM'
NGUY£N DLTC CHI$N'

L DatvSndl
Gdn day d nudc ta, ttSn cdc phuong tifn truyin thdng dgi chiing dang tdi khd nhilu
thdng tin ndi ve ket qud khdo sdt xa hpi hpc, dilu tra xa hpi hpc, thgm chi cd cdch gpi Id
nghien ciiu xd hpi hpc. De kiem chiing thyc te ndy, ehi cdn vao mang google ddnh cum tii
khoa "khao sdt xa hpi hpc, dieu tta xa hpi hpc", ngay lap hie xudt hien hdng logt ten kit
qud khdo sdt xa hpi hpc hay nghiSn eiiu xa hpi hpc ve cdc loai de tdi khde nhau: tir bao Iuc
gia dinh, phdng chong tham nhiing, nguy co lay nhiem HIV, cho den de tdi nhdn thiic,
thai dp vd hdnh vi ttong chdm sdc mdt, v.v...Dieu dang quan tam la, ket qua nhung cupc
dieu tra ndy don thuan chi cho ngudi dpc thdng tin vl cde con sd, bdng bilu vd ty le phdn
trdm lien quan den cupc dieu tra (http://www.google.com.vn, http://www.hspi.org.vny
Hien tupng tren phdn anh sy phat ttien sdi dpng ttong xd hpi hpc nudc ta thdi gian
qua la "nhd nha Iam xa hpi hpc, ngudi ngudi lam xa hpi hpe" (tdi mudn nhan mgnh tinh
trang lam khoa hpc d nudc ta hien nay, bat cii ai, td chiic ndo, mdc du khdng cd chuyen
mdn xa hdi hpc cung manh dan thiet ke vd td chiic nghien cuu ITnh vyc chuyen mdn
nay). Trong mpt cupc hdi thdo quoc gia ve sy phdt trien ngdnh xa hdi hpc each day
khdng lau, nha nghien ciiu Vu Manh Lpi cho rdng "thyc te nay phan anh thdi ky het siie
ldng man cua xd hpi hpc Viet Nam hien dai". Tdc gia nay cung neu len mdt thyc trgng
"xd hpi hpc nudc nha trong nhftng ndm viia qua la nghien cuu xa hdi hpc ddnh dupe su
chii y va dat hdng cua nhilu ca quan vd td chiic khdng chuyen ve xd hpi hpc. Vd nghien
ciiu xa hpi hpc cung dupc nhilu ca quan vd td chiic khdng chuyin ve xd hpi hpc thyc
hifn" (Vu Manh Lpi, 2001: 50). Theo tdi, dilu nguy hgi ciia tinh hinh tren la ldm cho
ngudi ta hilu chua ddy du vl y nghia, gia trj cua nghien ciiu xa hpi hpc, thdm chi bdn
than mpt sd ngudi trong ngdnh cung sa da vd nhdm hieu gifta nghiSn ciiu xd hpi hpc vd
khdo sdt xa hdi, Idm tudng rdng nghien ciiu xa hpi hpc Id diing bdng hdi ndo dd de thu
thgp sd lieu roi vilt bdo cao md khdng cdn bilt nd dupe xay dyng ra sao, cho myc dich
nghien ciiu nao, vd cdc con sd dd dupc ludn gidi dudi quan diem ly thuyet nhu thg ndo.
Thuc tl ndy cung dd dupc ban den trong mpt sl bai vilt gdn ddy cua tdc gia (Mai Huy
Bich, 2001; Mai Huy Bich, 2005).
Vdn de ddt ra vd cdn phai ldm rd: "ddu Id nghien ciiu xd hpi hpc vd ddu Id khdo sdt
xa hpi? Ldy tieu chi ndo Idm thudc do xdc dinh hai loai hinh nghien ciiu ndy?" Phdi ldm

75, Vipn Xd hgi hgc.

I. Bdi viit difgc giai thi^u trong budi sinh hogl khoa hgc Chi dodn Vien Xd hgi hgc, thdng 6/2012. Tdc
xin trdn trgng cdm m PGS. TS Phgm Van Bich, PGS. TS Mai Van Hai da co mgt s6 gdp y cho vi0c ho
thi?n bdi viet ndy.
102 Khdo sdt xa hpi vd nghien cdv xa hpi hpc th^rc nghiem

rd dupc cau hdi ndy chiing ta mdi ddnh gid dupc gid ttj ciia cdc nghien ciiu xa hpi hpc
cimg nhu i? nghia cua cdc cupc khdo sdt xd hpi doi vdi thyc tien ddi song. Bdi viet ndy cd
gdng tgp hpp cdc tieu chi ca bdn nhdm ldm rd sy tuong dong vd khde bipt gifta nghien ciiu
xd hpi hpc, (cy thl Id nghien ciiu xd hpi hpc thyc nghipm) vd khdo sdt xa hpi. Ndi dung
bdi viet cung dua ra vi dy minh hpa vd gpi y ttao doi nhdm giiip d^c gid quan tam nhgn
thiic rd han f nghTa day dii cda mpt nghien ciiu, tft dd gdp phan ndng cao hon nua chdt
lupng nghien ciiu xd hpi hpc d nudc ta hifn nay.
IL Sy khde bift gifl-a khdo sdt xd hpi vd nghien cuu xa hpi hpc thirc nghipm
v l m$t ljch sii, khdo sdt xd h^i hay dilu tra xd hpi cd ljch sir Idu ddi hon so vdi
nghien ciiu xd hpi hpc. Bdng chiing Id trudc khi xd h^i hpc ra ddi d cac nudc Tdy Au
dAu thl ky 19, kf thudt dilu tra djnh lupng, quan sdt vd th^ng ke dd phdt triln vd iing
dyng rpng rdi trong khoa hpc. Chinh cdc cdng cy khdo sdt xd hpi dd cd dnh hudng
ddng kl din vife hinh thdnh vd ra ddi chuySn ngdnh xd hpi hpc (T. Bilton vd cdc tdc
gid khac, 1993).
Tuy vgy, hai loai hinh nghien ciiu xd hpi hpc vd khdo sdt xd hpi cd mpt so ndt tuong
dong vd khde bift cdn bdn, thl hifn d cdc cap d^: ddi tupng nghien ciiu, muc dich,
phuong phdp, vd each gidi thich. Dudi day, chiing tdi dya vdo cdc tieu chi vfta neu dl chi
ra sy tuong ddng vd khae bift gifta khdo sdt xd hpi vd nghien ciiu xd hpi hpc.
1. Trudc tien, vi ddi tuprng: nghien ciiu xa hpi hpc thyc nghipm vd dieu tra xa h$i co
diem chung Id quan tdm den con ngudi, xd hpi. Tuy nhien, ddi tupng nghien ciiu ciia xd hdi
hpc thyc nghipm thudng d phgm vi nhd, hpp, quan tam den mpt so ITnh vyc nhdt djnh da va
dang thu hiit sy chii y trong ddi song xd h$i, ttong khi khdo sdt xa hpi rpng hon vd quan tam
den bat cii ITnh vyc ndo trong ddi sdng xd hpi, nhu khdo sat ve thyc trang nhd d, lao d§ng,
viec ldm, tilp can djch vy y tl ciia bfnh nhan cho din nhu cau dn uong, tieu dimg, gidi tri ciia
ngudi dan, v.v... Diem khac bift quan trpng nhat Id ddi tupng nghien ciiu cua mpt cupc
nghien ciiu xa hpi hpc thyc nghifm phdn dnh moi quan hf cua sy kipn, hipn tupng, vd hipn
tupng, sy kifn dd cd mdi lien hf ra sao vdi boi canh vdn hda vd xa hpi. Sy khde bift vl doi
tucmg nghien ciiu cung dd dupe cac nhd xd hpi hpc kinh diln chi ra, chdng hgn, E. Durkheun
cho rdng "xa hpi hpc phai nghien ciiu cdc sy kifn xa hpi, nhflng khia canh cua ddi song x5 hpi
vdn djnh hinh cac hogt dpng ciia chiing ta vdi tu each Id cdc cd nhan nhu Id tinh trgng kmh tl
hay Id dnh hudng ciia tdn gido" (dan theo A. Giddens, 1997: 8).
2. Thu hai, vi muc dich: khdo sdt xa hpi vd nghiSn ciiu xd hpi hpc cd nhiing khde bipt
can bdn. Khdo sdt x§ hpi chi quan tam din mpt khia canh cu thl nhdm md td thyc tl vin dl.
Chdng han, chu de tilp cgn djch vy y tl ciia bfnh nhan, myc dich cupc khao sdt xa hOi chi
quan tdm xem Id thyc tl cdc bfnh nhan dd tilp c ^ din cdc tuyen bpnh vifn, hay cac logi hhih
chdm sdc sftc khde nhu the ndo. Thdng thudng cdc cupc khdo sat xd hpi cd myc dich cot ylu
nhdm phdt hipn thycttgngvan dl vd di din nhftng kiln nghi vd dl xuat vl chinh sdch.
Trong khi dd, vdi nghien ciiu xd h^i hpc, myc dich khdng chi dimg Igi d cap dO md
td thyc ttgng, ma quan trpng Id di din tim hieu va gidi thich cac nhdn td lien quan din
thdn phdn con ngudi, vdn hda vd xa hpi da ch. phdi hdnh vi cua cdc nhdm xa hpi nhu thl
ndo. Hon nfta, cac sd lieuthyc nghipm phai dupc dli chiing vdi cdc nghidn ciiu trudc dd
hogc kiem chiing, gidi thich tten quan diem ly thuyet. Dilu ndy dd dupc nhilu nha xd hpi
 Nguyen Buc Chi?n 103

hpc luu y, chang hgn ttong cdng trinh noi tieng xuat bdn 1895 ciia E. Durkheim " Cdc quy
tie cua phyong phap xa hpi hpc" dd chi ra rdng xd h^i hpc phdi gdn khao ciiu thyc
nghifm vdi moi quan tdm \f ludn, cdc dft lifu thyc nghifm phdi dupc gidi thich vd kilm
nghifm thdng qua cac quan diem Iy thuylt.
3. Thu ba, vi phuang phdp: nghien ciiu xd hpi hpc thyc nghifm vd khdo sdt xd hdi
deu thiet ke mlu, bdng hdi vd sii dyng cdc tdi lifu thong ke phyc vy cho cdng vife thu
thdp thdng tin. Nhung quy trinh thiet ke cdng cy nghien eihi trong mpt nghien ciiu xd hpi
hpc edng phu ban, thiet kl bdng hdi phdi dya vdo myc tieu dl tdi ciing nhu thao tdc hoa
cdc khdi nifm lien quan; han nfta cdch thiic xdy dyng cdc thang do trong bdng hdi de tim
hilu nhihig khia cgnh khde nhau mpt cdch sdu sdc hon. Nhieu cupc nghien ciiu xa hpi hpc
thyc nghiem cdn su dyng cac phuong phdp dinh tinh nhu phdng vdn sau, thao lugn nhdm,
quan sdt nhdm ndm bdt va thau hieu van de nghifin ciiu tii nhieu gdc dp khae nhau. Vife
sii dung cdc phuang phdp nghien ciiu trong mpt de tai thudng gan lien vdi doi tupng
nghien ciiu cua de tdi (E. Babbie, 2004).
4. Sau cung, thir tu Id cdch gidi thich: each gidi thich Id tieu chi quan ttpng phan bift
giua dieu tra xd hpi va nghien ciiu xa hpi hpe. Nhu da de cap, myc tiSu cua cdc cupc khdo sdt
xa hOi thudng chi dimg lgi d cdp dp md td hien thyc. Do vdy, nhd dieu tra xa hpi khdng can
dpc vd quan tdm trudc ddy vdn dl dilu tra md hp dang quan tam da dupe ai ldm chua vd cd
quan ifilm Iy thuylt nao li8n quan khdng. Ngupc lgi, trong cdc nghien cihi xa hpi hpc thuc
nghifm, ngoai vife md td, cdn phdi di sau hon gidi thich van dl nghien ciiuttongkhung cdnh
v3n hda, xa hpi, d^ng thdi kilm chiing gid thuylt vd phan tich ket qud nghiSn ciiuttongmoi
hen quan vdi cdc nghien ciiu trude dd hay quan diem ly thuyet da cd. De ldm dupc dieu ndy,
doi hdi nha xd hpi hpc phdi dpc xem cdc nghien ciiu cd trudc ve vdn de ndy da lam vd mang
Igi kit qua nhu thl nao, nghien cmi da cd ddng gdp gi ve ly thuyet khdng. Cd the ndi, gidi
thich la tieu chi quan ttpng dl danh gid mpt cdng trinh nghien ciiu xa hpi hpc. Tdm quan
trpng cua cdp dp gjdi thich trong nghien ciiu xa hpi hpc cung da dupc mdt sd nhd xa hpi hpc
quic tl luu y din. Chdng hgn P. Berger da vilt: "... dft lieu, du Id thdng ke dinh lupng, ty nd
khfing phdi Id xd hOi hpc. Nd chi ttd thdnh xa hpi hpc khi dupc phan tich vd dien gidi mot
cdch xa hpi hpc, dupc d^tttongmdt khung quy chilu ly thuyet mang tinh xd hpi hpc. Sy tinh
toan ^dn don, hay thdm chi xdc lap tuong quan gifta cdc hang myc md ngudi ta tinh dem deu
khdng phdi la xd hpi hpc" (dan theo Mai Huy Bich, 2001:74).
Nhdn manh tdm quan trpng cua ly thuylt trong vife gidi thich dft hfu thyc nghifm, gan
day trong mpt bdi vilt bdn vl vife gdn ly thuylt vdi thyc nghiem..., tdc gid Mai Huy Bich luu y
cac nghien ciiu thyc nghiem: "Khi van dyng Iy thuylt ttong khdo sat ..., can ket hpp nhuan
nhuyen vdi kit qua nghien ciiu thuc nghiem, chii khdng nen tdch ly thuyet vdi thyc nghiem
Ihaiii hai cue, hai mang rdi nhau, chi lien quan long leo voi nhau. Cao hon nfta, nen thudng
xuyenttddi ttd lgi vdi cdc Iy thuylt, soi rpi, phan h'ch nd qua cdc du lifu thyc nghifm cua Viet
Nam xem chung cd khdp hay khdng, nlu khong thi khdng khdp d cho nao. vi sao? Co cdn sfta
dli chung hodc thgm chi thay thl chiing bdng nhung ly thuylt mdi khdng? v. v. Chi bang each
v p dyng, kilm nghipm vd xay dyng ly thuylt nhu vgy, hai mangttithiic khoa hpc la ly thuyet
vd thuc nghifm mdi gdn bd vdi nhau, tdng cudng lan nhau vd ho ttp cho nhau. Vd chi bdng
cdch nhu vdy, 1^ thuylt mdi vupt ra khdi vai ttd Id vdt trang tti, dupc dinh mpt each ldng leo
vdo mpt xudt bdn phdm nao dd chi cdt ldm "sang" cho nd (Mai Huy Bich, 2005:102).
104 Khdo sdt xa hpi vd nghien cicu xd hgi hpc thvc nghiam

i n . Bdn lugn
Cdc dan chiing vd binh ludn tren dd cho thay nhihig dilm tuong ddng vd khde biet
gifta khdo sdt xd hpi vd nghien ciiu xd hpi hpc thyc nghifm.
Hai logi hinh nghien ciiu ndy cd dilm chung vl doi tupng, muc tidu vd m^t sd
phucmg phdp tilp cgn thu th§p thdng tin. Khdo sdt xd hpi cd ljch sd sdm han nghien ciiu
xd hpi hpc. Khdo sdt xd h^i thudng cd dli tupng rpng hem, quan tam den cdc ITnh vyc
Ichdc nhau; myc tieu rpng vd hudng den nhipm vy de xudt cdc kien nghj chinh sdch. Trong
ithi dd, nghien ciiu xd hpi hpc thyc nghifm cd doi tupng hpp, tgp tnmg vao cac vdn de
dang Id moi quan tdm cua xd h^i md chua cd cdu trd ldi; myc tieu nghiSn ciiu khdng chi
md td, khdng phdi chi hudng din dl xuat chinh sdch, md cdi chinh Id phdi dua ra cdch giai
thich ve doi tupng nghien ciiu hay cy thl hon Id van de dang thu hiit sy quan tam cua xd
hpi. Hf phuang phdp vd quy trinh ky thugt trong cdc nghien ciiu xd h^i hpc ciing da dang
va phiic tgp hon so vdi khdo sat xa hpi. Dilu khde bift cdn bdn la nghien ciiu xd hpi hpc
khdng phdi diing lai d vife md td con sd hay giai thich dya tren kinh nghifm, quan dilm
cd nhdn md phdi gidi thich cdc dft lifu dya tren cdc quan dilm Iy thuylt da cd ho^c quan
diem ly thuylt mdi do nha nghien ciiu dl ra. D I lam dupc viec ndy, nghien ciiu xd hdi
hpc doi hdi nhd nghien ciiu phdi dpc vd ngam nghT trudc vd sudt ttong cd qud trinh nghien
ciiu, ttong khi vdi nhilu ngudi thi khdo sdt xd hpi khdng can dpc va ngam nghl.
Tdm lgi, khdo sat xa hpi vd nghien ciiu xa hpi hpc Id hai logi hinh nghien ciiu khde
bift nhau, the hien d cap dp doi tupng, myc tieu vd phuong phap tilp cgn, gidi thich. Vife
nhdn thiic diing ve y nghTa cua moi logi hinh se giiip cho nhd dilu tra, nghien ciiu xdc
dinh diing ddi tugmg, phuong phdp thu thgp thdng tin va muc tieu cudi cimg cua nghien
ciiu. Thyc hien day dii vd dung yeu cau, khuon mau cua moi logi hinh se mang lai nhung
kit qua nghien ciiu huu ich vd phat triln khoa hpc xd hpi hpc d nudc ta.

Tai lifu trich dan

Anthony Giddens. 1997. Sociology. Third Edition. Cambridge: Polity Press.

Earl Babbie. 2004. The practice of Social Research (10* Edition). Wadsworth/Thomson
Learning, USA.
Emile Durkheim. 1963. Cdc quy tdc cua phucmg phdp xd hpi hpc (Dinh Hdng Phiic dich,
2012). NXB Tri thiic.
Mai Huy Bich. 2005. "Gdn ly thuylt vdi thyc nghifm: trudng hpp nghien ciiu vl hdn
nhan". Trong Tgp chiXd hpi hpc, so 2.
Mai Huy Bich. 2001. "Mpt sd hudng nghien ciiu vd nhimg khd khdn trong viec kit hpp
nghien ciiu vdi gidng day xd hpi hpc". Trong Tgp chiXa hpi hpc, so 4.
Tony Bilton vd cdc tdc gid khac. 1993. Nhgp mdn Xd hpi hpc. Nxb Khoa hpc xa hpi.
Vu Mgnh Lpi. 2001. May suy nghT vl hudng phdt triln uu tien ciia xd hpi hpc Vift Nam.
Hpi thdo Qudc gia vi Xa hpi hpc: ndng cao ndng luc vi ly lugn vd phuang phdp
lugn ddp img doi hdi cdp bdch cua suphdt triin ngdnh xa hpi hpc a Viit Nam.
To chiic tgi Dgi hpc KHXH&NV HdNpi, 2001.
J04 ^r^O 'b^i nSftifP t>U xa hQi hgc S6K121). 2013

SI/ PHAT TRIEN LY THUYET TRONG NGHIEN ClTU XA HOI

HQC Tir LY THUYET VE "QUAN HE XA HOI" VA "CAU TRUC
XA HOI" D E N L Y T H U Y E T VE "THIJC TIEN XA HOI"

NGUY£N DlJ'C TRUYfiN'

Nhap de
Tir giOa thi ky XX, vdn de "quan h? xa hpi" tro thanh m6i quan tam h ^ g diu ciia
c^c mon khoa hgc xa hgi va chinh tri. Bdi vi cac quan he xa hpi, theo chu nghTa cau true
la nhOng phuong tien hay chdt H?u tao nen cac cau true hay to chuc xS. hgi 6 mpi cap dp
vi mo hay vt mo. Tuy nhien cung chinh vi cac quan h^ xS hpi la nhimg cong c\i cau true
hoa nen chiing cung ddng thai mang dSc tnmg dinh che hoa, tro thanh nhGng thiet che
hay rang bupc xa hgi, quy dinh nhiing hanh vi hay thirc tien xS hgi cua con ngucri. Tinh
quy^t djnh cua cac edu tnic xS hpi va ciia cac quan h? xa hpi ngay cang c6 xu hu6ng tuy?t
d6i hoa vai tro cua cac tr$t t\r xa hpi va cua s\r tai san xuat cua doi song xS hgi hon la
khang dinh ring con ngucri vua la chu the vira la san pham cua chinh lich sir eua minh.
Xuat phat tu chinh mau thuan ly thuyet nay ma sy phe phan nhung gi(!ri han eiia
ehu nghia cau tnic trong cac khoa hgc xa hgi cuoi the ky XX da tap trung vao van de
"th\rc tien xa hpi" hay "hanh vi xa hgi" eua eon nguai de tim lai sy can bSng tucmg tac
giQa cau tnic xa hpi va chu the xa hgi, giiia quan he xa hgi va hanh vi x5 hpi cijng nhu
giGa tinh khach quan eua eac quyet dinh xa hpi va tinh chii quan trong hanh vi ciia cac
chu the xa hpi.
Trong Luan cuong vh Feurbach, Mae {1845) da khing dinh ban chdt cua con nguai
khong phai la triru tupng ma la "tong hoa ciia cac quan h? xa hpi", co nghia la no luon
dupe hien thyc hoa trong thyc tien dual dang sy vat cy the c6 the cam nhan dupe. Tuy
nhien Mac cung chi ra sy that bgi ciia chu nghTa duy v^t trudc Mac khi chi nim bit "cac
sy vat cy the, hi?n thyc, cai th^ gioi co the cam nhan ducri hinh thuc d6i tupng hay true
giac ma khong phai voi tu each la nhthig hoEit dgng con ngu6i cu thd, la thyc tien, theo
each khong chii quan". Feurbach d6ng nhit sy vgt cy thS v6i hipn thyc kh^ch quan hay
thyc tien nen khong thi eoi hanh vi con ngudi cy Xhk v6n gin vdi tu duy ciia no la hanh
dgng khach quan hay thyc tien (luan dl I). Mac cho ring hanh dgng cua con ngudi vira
ehiing minh sy that hay hien thyc, vira chiing minh sue m ^ h cua tu duy cua nd trong the
gidi va trong thdi dai eua nd nen phai dupe coi la hogt dpng khach quan hay thyc tiln.
Bdi vj viec thira nhan tu duy cua con ngudi la mpt sy that khach quan khong phai la mgt.
vdn de ly thuyit ma la vdn dl thye tien (luan de II).

75. Vi^n Xa hgi hgc.

 Nguyen Bdc Truyen 105

Alain Touraine (2003) cho ring theo Mic, thuc tien "trudc hit li nhihig "quan hp xa
hpi" ciia sin xuit", vi "trong s\r sin xuit xi hgi cho su ton tgi ciia minh, con ngudi chip
nii nhimg quan hp xi hgi nhit dinh, cin thiet, dgc lip vdi y chi ciia minh... Thuc chit cua
nhihig quan hp niy tgo thinh ciu tnic kinh ti ciia xa hpi, nin ting hien th;rc tren dd dung
nen tda nhi phip Iy vi chinh tri vi nhitng hinh thirc nhit djnh cua y thurc xi hgi dip iing
vdi nd...". Tuy nhien thue tien khdng ehi li viec con ngudi tgo ra cie quan hp xi hpi eiia
sin xuat mi trgng tim eiia nd phii li su sin xuat xi hpi cua chinh su ton tai ciia nd hay s\r
phit trien cua cic "lue lugng sin xuit". Vi the viec Mic chi ra nhirng gidi han ciia cic
quan hp sin xuit vi nhan manh vio tinh quyet dinh ciia cic lire lugng sin xuit ehinh li s\l
khing dinh cita dng ve vi tri hing dau cua th\rc tien so vdi nhiing khudn khd dinh che do
chinh con ngudi tgo ra. Xuat phat tir nhirng y tudng niy cua Mac ve thuc tien, Alain
Touraine cho ring chinh Mic li ngudi dit nen tang ban dau cho s\r ra ddi cua khoa hgc xi
hpi ve hinh dgng cho du dng chua bao gid xay d\mg mdt mdn xa hdi hpc ve s\r van dpng
xa hgi (Alain Touraine, 2003: 14^-147).
Xuit phit tir vi tri cua cic quan hp xi hgi trong ly thuyet xi hgi hgc ve su vgn dpng
xi hpi, trong bii viit niy, chiing tdi mudn tai hien lai luge do Iy thuyet xa hOi hgc di tir
trpng tim li cic quan he xi hgi hay ciu tnic xi hpi sang trpng tim li cic hinh vi hay
"th\rc tien xi hgi".
1. Cic quan hp xa h$i theo quan nifm xi hpi hoc
Theo quan nipm triit hgc, "cic quan hp xa hdi" li thuat ngQ di chi cic lien he,
nhitag tucmg tic, hay nhOng quan he phy thuge Ian nhau dugc xic lap giOa cac ca nhin
vi cic nhdm theo vi tri rieng bipt cua moi ci nhin hay nhdm niy trong "ti chiic xa hgi",
die biet li tren binh dipn kinh ti. d cap dp ci nhin, cic quan hp xa hdi phin inh toin
bp 16 ttinh sing ciia moi con ngudi thdng qua sir xi hdi hda cita gia dinh, ciia vin hda
hay nghi nghiep gdp phin tao nen sir nhin dipn xi hoi hay bin sic rieng cua no. Su phi
huy cic lien hp xa hgi niy cd thi dan tdi su danh mit bin sic hay su loai trir xi hpi cua
con ngudi.
Cic quan hp xi hgi gitta cic ci nhin, giiia ci nhan vi nhdm vi giOa cic nhdm li
mpt trong nhiing die trung cua ddi sing xi hpi. Chiing cd thi mang tinh thudng true, cd
quy tic, dugc chuin muc hda, hay khdng in dinh'. Cic quan he niy cd the thudc nhieu
dang: quan he nam/nQ (quan he gidi), quan h? giiia nhitag ke bi tri/thdng tri (quan he
chinh tri); chiing cung cd thi thuge dang cic quan he xa hgi vl md hay vi md.
Xa hdi hgc vi cic quan he xa hpi nghien ciiu eic mdi quan hp gitta cie ei nhan,
giiia ci nhan vi nhdm va gitta cie nhdm ttong mdt xa hgi.
Theo Mie (1818-1883), tu bin li mdt hinh thai quan h? xi hdi thupc dang vi md
gitta cic nhi tu bin vi nhttng ngudi lao ddng mi dng gpi li "sir bdc lot tu bin chit nghia".
Vdi Max Weber (1864-1920), su xuit hien ciia kinh ti hien dai di dan tdi su duy
Iy hoa vi s^ phi ei tinh hda cic quan he xa hdi. Vi thi, trong doanh nghiep tu bin chu

'littp://www.toupie.org/Dictionnaire/Rapports_sociaux.htni
106 Suphdt triin l)i thuyit trong nghien cihi xd hgi hgc...

nghia, eic quan hp hinh thiic vi phi ci nhan (die trung quan lieu) ciia gidi chu vdi
nhttng ngudi lim thue di thay the cho cic quan hp trvre tiip gitta ci nhin vi ci nhin
trong lao dpng thii cdng .
Vdi Dupreel (2006), nhi triit hgc vi xi hgi hgc Bi (1879-1967), dng eho ring mdt quan
hp xi hgi niy sinh khi mgt ci nhan hay mgt nhdm thuc hipn mgt inh hudng din cic hinh
dpng hay tim uang cua bg phan khic, ci nhin hay nhdm. Theo cich hiiu cua Dupreel, quan
hp xi hgi li mgt pham trii hinh thuc, dgc lap vdi dgng thuc cua cic hinh dgng hay trgng thii
tinh thin lien quan vdi no. Cic quan hp xi hgi mang tinh bit chude, dugc xic ditih bed ip lire
cua tgp the hay dugc xic djnh bdi su ton tgi song song ciia cic trgng thii tinh thin deu li cic
pham tni die thii cua cic quan hp xi hpi (Dupreel, 2006: 134).
Vdi cic quan nipm ly thuyet d tren ve cic quan hp xi hgi, chimg ta cd thi dua ra hai
gii thuyit cho chuyen di nghien cim niy. Trudc hit, cic qugn h? xi hgi li nhttng chit
lipu hay cdng cy tgo nen to chiic xa hgi nen chung khdng the li cic quan hp mang tinh
ngau nhien, duoc hiiu theo nghia khdng cd cic thuge tinh thudng tryrc, nguyen tic, chuin
muc hay dinh chi hda. Cic quan he xi hgi gin vdi cac th\re the xi hgi (td chirc xa hpi)
nen chiing phii duge thi ehi hda d cic cip dg khic nhau trong mgi xi hgi nhu gia dinh,
cgng ddng, nhdm, tap thi vi xi hgi tong the. Cung do tinh quy dinh hay tinh ring huge
ciia cic quan he xi hpi nen chung ludn tdn tgi ciing vdi cic trang thii tinh thin gin lien
vdi chung, nhu la nhung dinh che, gii tri, chuin muc vi bieu tnmg cua chiing.
Do nhttng thugc tinh dinh che hda d tren ciia cac quan h? xi hgi nen trong tu vung
triet hgc va xa hdi hgc, thuat ngtt quan hp xa hgi thudng dugc dich ra trong tieng Anh vi
tieng Phip bing tu "social rapports" hay "rapports sociaux" thay vi eic tu "social
relations" hay "relations soeiales". Bdi vi tu lien he hay "relation" thudng dugc dimg de
chi mpt hipn thyc httu hinh hay cd the quan sit bing thj giic, cdn quan he hay "rapport"
thudng duge dimg di ehi mdt hipn thyc trim tugng ma ngudi ta chi cd thi xic lap bdi mpt
logic xi hgi. Diiu niy ed the dugc xic nhin qua thugc tinh giin tiip hay trim tugng cua
rail quan hp gitta cic giai cip thing tri vi bi tri trong cie xi hgi Hch su chi dugc xic dinh
thdng qua ti ehiie kinh ti cua mgt xi hgi hay Id gich kinh ti cua nd. Trong khi tren binh
dipn cua ddi sdng hing ngiy, cic mdi lien hp tryc tiep gitta cic giai cip nay dudng nhu
khdng tin tgi (F. Houtart, 1978).
2. Thvc tien xi hpi vi su- the che hda cic quan bp xa hgi
Cic nha xa hdi hgc cho ring xi hpi eon ngudi ludn cd tinh td chuc vi sy ti chiic ciia
cac xi hdi hay cua cac thyc thi cua chimg d cic cip do khie nhau ludn dugc thi hipn d
cic ciu tnic xi hpi. Nhttng ciu tnic xi hgi niy dugc ciu thinh bing nhOng quan he xi hpi
vdi nhitag die tnmg dinh ehi hda nen ludn mang tinh tit yiu: "Ciu tnic xi hdi la mgt tip
hgp cie quan hp xi hdi khdng mang tinh ngau nhien giiJa cic ci nhan, kit ndi cic b$ phin
trong mgt td chirc (trong eic xi hgi, hay cua mgt doanh nghipp..) vdi nhau va vdi ting thS
ciia chung"'-

http://www.toupie.org/Dictionnaire/Rapports_sociaux.htm.
http://fr.wikipedia.org/wiki/Organisation_sociaIe.
 Nguyen Dtic Tntyen 107

Cae edu tnic xS hpi dupe hinh thanh tir trong hi?n thye xS hpi nen ehiing khong thi ton
tai ma khdng c6 cac thyc tien xa hpi. Cdc cau tnic xa hgi khong phai la nhiing vgt ty nd hay
ty nhien sinh ra ma ludn nay sinh ciing vdi cdc thye tien xa hpi ciia e ^ chti thi xa hOi. Cdc
thyc tiln xa hOi khong chi can thiet eho sy hinh thdnh quan hp xa hgi ma cdn cin thilt eho ea
su tai sdn xuat cua nd. Thyc vgy khdng cd edu tnic xa hpi ndo c6 thi ty tdi tgo theo each ty
dpng bdi chinh nd. Nd ehi dupe tai tgo trong chimg mye ede ehii thi xa hpi hanh dpng.
Cae nha xa hpi hpe theo truyen thong Mae xit eho ring "edu tnic Id mpt quan h$ ben
trong chi phoi tat cd cdc bp phan cua mpt tdng the". Theo cdeh tiep cgn ndy eau tnic xa
hpi dugc hieu khdng chi nhu Id sy t6 chiic ma edn Id each td ehiie cua ede xd hdi bdi mpt
quan h? xa hgi dSe trung. Theo ly thuyet ciia Mdc ve ede hinh thdi kinh te-xa h^i, nd gidi
thich tgi sao quan h^ giit'a hai giai cap tu ban vd edng nhan la ddc trung ciia hinh thdi xa
hgi tu ban, quan he giQa hai giai cip Idnh chua vd ndng ddn ddc tnmg cho hinh thdi xd hpi
phong kiln, vi hai m6i quan hf ndy chi ph6i tdt ed cdc quan h? xd hpi khdc trong cac tong
thi xa hgi cua ehiing vd chiing Id hai mdi quan he co bdn trong cdc cau tnic xa hgi eua
chiing. Vi$e tim ra cdc edu tnic xd hgi hay cdc mdi quan he co bdn cua cau tnic xa hpi eho
phep ehiing ta hilu dupe sy hinh thdnh, nhthig dpng lye eung nhu nhung gidi hgn vd eo
che ciia sy van hdnh ciia cdc cau tnic eiing nhu nhiing gidi phdp ldm thay ddi chiing.
Dutrenit (2008) cy thi hda dinh nghTa vl ede quan h | xa hpi khi eho rang cdc eau
true xa hdi dupe hinh thdnh trong thye tien xd hpi vd dupe duy tri dya tren 6 ylu to co
bdn vira mang tinh hien thyc ciia thyc tiln xd hgi vira mang tinh bilu trung cua thi gidi
tinh than gin Hen vai nd:
1. Dgng thiic va cdc thdnh td ciia trgt ty xd hpi
2. Cdc quy tic van hdnh ciia edu tnic xa hpi (lugt phdp vd tinh co ddng xa hgi)
3. Cae he thdng sdn xudt
4. Trgng thdi dan eu (mat do tgp trung va sy phan bo dan cu)
5. Cdc he thdng gid tri
6. Cac hp thdng li6n kit.
Nhu vgy, theo Dutrenit, eau tnic xS hpi la sy td chiic cae quan hp xd hoi theo mot
dang thiie hay trat ty nhit dinh, vdi nhthig quy tie vgn hanhri6ngcua nd. Cdi td chuc xa
hpi nay bj ehi phdi hay duoc ciu tnic hda khdng chi bdi sy tap trung ddn cu, cdc hp thdng
s^n xuit hay kinh tl (theo Mdc vd Weber), ma c6n bdi cdc h§ thdng gid tri vdn hda vd ede
h? thing lien kit xa hdi cila chiing (theo Dupreel, M.Weber vd P.Bourdieu).
Tir nhihig mdi lien he giiia quan h? xd hpi, ciu triie xa hpi vd thyc tien xa hdi, cdc
nha ly thuylt cho ring ein xdc dinh vj tri va vai trd eua cdc chu thi xa hgi trong ede cau
tr^e xa hgi vd thyc tien xa hoi cua hg. Bdi vi ede thyc tien xa hdi chinh la hdnh vi cua ede
chu thi xa hpi cho dii vdi tu cdeh Id ca nhan hay tap the.
Cdc nhd ly thuylt xd hpi hgc cho ring cdc ciu tnic xd hdi khdng thi ton tai ma
khdng cd cdc chu thi hdnh dgng xd hpi. Thdng qua cac hdnh vi xd hoi cua cac chu the xa
108 Suphdt triin ly thuyit trong nghien edu xd hgi hgc...

hgi mi cic thyc tiln xi hgi nay sinh vi sy hinh thinh cua ciu tnic xa hdi trong thyc tien
xi hgi chinh li thdng qua sy tuong tic gitta cic chu thi hinh ddng xa hdi. Tuy nhien, cho
dit cie thyc tien xi hpi tao nen cic ciu tnic xi hgi thi cic thyc tiin xa hdi dd cimg khdng
phii li kit qui cua sy sang tao mang tinh ty tri, giin don vi thudng trye eua cic chu the
hinh dgng xi hpi. Cd hai nhin ti eho phdp lim sing td y tudng niy:
a) Cd nhung quy luat khich quan khdng phy thuOc vio y chi cua eon ngudi vi chiing
dinh hudng nhttng thye tien xi hgi nen qua dd dinh hudng su hinh thinh cic ciu
tnic xi hgi. Ching hgn nhu cic quy lugt ciia ngdn ngtt ludn hgn che nhitag khi ning
dien dat tu tudng vi giao tiep ciia con ngudi, nhit li trong mdi trudng giao tiep da
ngdn ngtt. Tren binh dipn sinh hgc ciing vay, cac quy luat sinh hgc ludn ddi hdi kha
ning thich nghi ciia ea the con ngudi vdi mdi trudng sdng ty nhien trudc khi cd thi
tham gia vio eic boat dgng xi hgi. Tren binh dien xi hgi, sy hmh thinh cie nhdm
xa hpi ludn tuin thii eic quy luat xi hgi di tdn tgi tu trudc dd. Dd li nhitag ring
huge niy sinh ddi vdi cie qui trinh xa hgi. Thye viy, ddi khi ngudi ta cd thi cho
ring khdng can thiet phii tao ra mgt trgt tu xi hgi hay phii djnh che hda cic quan hp
xi hdi giiia ngudi vi ngudi. Nhung neu ngudi ta mudn tao ra mgt sy in dinh nhit
dinh cho mgt boat dgng xi hgi nio dd, ngudi ta khdng thi khdng thiit lap cic quan
hp xi hgi giua cic chu thi hinh dgng xi hgi hay dinh chi hda cic quan he do. Diiu
niy mudn ndi ring cic quan hp niy tiep nhin mgt die tmh lien tyc nio do vi qua do
tgo nen cie md hinh tii tgo ciia cac thyc tien xi hdi.
Tuy nhien viee cac chit the hinh dpng xi hgi hinh ddng tgo nen cic thyc tien xi hpi
vi cic ciu tnic xa hgi khdng chi xuit phit tir y chi chu quan cua bin thin hg mi ngudi ta
cd the coi nd nhu la biiu hien cua chu nghTa duy y chi hay cua mdt dang thiic quyit dinh
luan tuyet ddi. Trong hinh vi xi hdi cua eon ngudi ludn tin tai mdi quan he gitta nhitag
rang huge cua cic quy luat khich quan va y chi chu quan dugc thi hipn cita hg.
b) Trong thye tien xa hgi cung ludn tin tai cic mi hinh dgng cd tinh phi quit tgo
nen nhttng khudn mau hinh vi cho cic chu thi hinh dgng xi hgi, chg phep hg tai
tao cic hinh vi cua minh mi khdng cin phii lien tue til phit minh ra chimg. Do
chinh li mdt trong nhttng chuc ning cua sy dinh chi hda.
Chiing ta cd the eoi cic mi hinh dgng phi quit nhu la nhung md hinh dinh hudng
nhttng thue tien cua con ngudi. Cd the lay vi dy vi eac mi hay quy tie giao thdng khi quy
dinh ngudi di bd vi cic phuang tipn giao thdng phii di ben phii hay ben trii lin dudng cua
minh. Do li mdt quy tic giao thdng dugc ap dit bdi cic cip chinh quyin dan su. Trong linh
vyc ciia cac hinh vi xa hdi ciing vay, chung ludn dugc mi hda hay duge dinh chi hda. Cupc
song cua con ngudi se thyc sy trd nen khd khin khi hg ludn phii phat minh ra nhttng khudn
mau img xu cho cic hinh vi cua minh. Ndi eich khic, cie ma hinh ddng hay quy tic iing
xu giup cho cic hinh vi cua con ngudi trd thinh tu nhien khi ngudi ta hy vgng ring mpi
vipe se ty chiing dien ta sudn se niu ngudi ta hinh ddng theo cich niy hay cich khic.
Tuy nhien cho dii ludn cd nhttng quy tic hinh dgng pho quit, ngudi ta van khdng
the cho ring eic hinh vi cua cori ngudi ludn bi quyit dinh bdi cic quy tic niy, Thyc, viy,
theo cic con si thdng ke cita bit cu cugc diiu tra dinh lugng nio, ngudi tg ludn thiy co
 Nguyen Biic Truyen 109

nhitag ci nhin khdng tdn trgng cic quy tic hinh dgng phd quit niy, ching han nhttng
ngudi vi phgm cie quy dinh giao thdng, trgt ty edng cgng hay vp sinh mdi trudng, eho dii
hp cd thi ngay Igp tiic bi phat. Diiu niy muin ndi ring cic khi ning khdng tdn trgng eic
quy tie hinh dgng phd quit trong xi hOi ludn cd thi xiy ra, nhit li khi cic chu the hinh
dpng li nhitag tap the. Tuy nhien do cung li cich duy nhit di thay dii eic xi hgi khi
nhttng thye tien xi hgi mdi bit dau dugc xic Igp dii vdi nhung quy tic da duge dinh ehi
hda va ddng thdi tgo ra nhitag quy tic hanh dpng mdi.
Chinh li d diy chung ta da de cap tdi die trung dinh che hda ciia vin hoa vi ciia the
gidi cie bieu trung. Dd li trudng hgp trong cae nude Hdi giio, ngudi ta su dung luat Hdi
giao nhu li nhimg nguyen tic chung ciia nen cgng hda Hdi giao. Nhung trong trudng hgp
CO nhiing nhdm dan cu, nhat li nhttng nhdm khdng phii Hdi giio khdng tuin thii sy ip
dat niy, qua trinh dinh che hda cua nd se trd nen khd khin vi miu thuan.
Nhin chimg cic quy tic hinh dgng mdi thudng khdng duge thyc thi don giin chi
bing cic mpnh Ipnh mi bing nhitag thue tien mdi, bdi cie chit the hinh ddng xi hgi
khong phii li nhitag eo miy ty dgng. Chinh vi the ma cac thyc tiln khi duge dinh hudng
bdi cac mi hinh ddng phd quit, chiing cd the trd thinh mdt sy kiSn xa hdi thdng qua sy
pho quit hda cua chung de di tdi su dinh che hda ve mat xi hdi thay vi thdng qua hinh vi
lech lac ciia mdt vii ci nhin. Diiu niy cho thiy cae quan hp xi hpi hay cau tnic xi hdi
cung nhu cie khudn mau hanh ddng gin lien vdi ehiing khdng the hoin toin quyit dinh
dii vdi cic chii thi hinh vi xi hpi. Chung chi ed the cho thiy nhitag xic suit eua sy tic
dpng cua cic ciu tnic xi hdi ddi vdi hanh vi xi hpi.
3. Moi quan he giita chu thi hinh vi xa hoi vi thu-c tien xi h§i
Chil thi hinh vi xi hgi hiin nhien li cd y thirc vi cic hinh vi cua minh nhung khdng
nhit thiit cd y thuc vi ngudn gic xi hpi cua cic thuc tien cita nd, cie qua ninh xi hpi chi
phii chiing cung nhu nhttng hp qua ciia ehiing. Dd li mpt trong nhung hien thyc rat quan
trong cua tmh trang xa hdi vi con ngudi. Tuy nhien khong phai vi cic chu the hinh dpng xi
hpi, li ci nhin hay tip thi khdng thi cd y thiic niy ma vin di li d cho dieu nay khdng dien ra
mpt cich ty dgng, nhit li hx)ng cic xa hdi cd giai cip da trd nen phuc tap.^ Ching ban nhu
trong cac xa hdi hipn dai, ngudi ta thudng cho ring he thdng giao due phd cap sS dem lai
nhung diiu kipn vi ca hgi tiip can giio dye binh ding cho ingi nhdm din cu ttong xi hdi,
nhung trong thyc ti nhttng khac bipt giai cip van ludn chi phdi thyc tien giio dye vi bien nd
tid thanh ca chi tii tgo cie giai cip vi trat ty xa hpi. Chinh cac giai cap cd die quyen trong xi
hpi ludn cd nhiiu diiu kien vi ca h§i tiip can cic nin giio due die thii ini vipt hon mpi ting
idp xi h§i khic nen cing cd ea hpi duy tti nhflng vi Ui die quyin giai cip cua hg. Vi the su
dong gdp cua cic nha xi hgi hge eho xi hgi chinh li d chd hg giiip cho cic chit thi hanh dpng
xi hpi cd y thttc vi hanh vi cua hp, vi nguyen nhan ciia nhttng hinh vi cua hg, ve cae dang
ciu tnic xi hpi mi ho se tgo ra hay s5 tii tgo, vi cie qui trinh xi hpi, eic ngudn lyc hay k6t
qui eua lao dgng ciia hg. Cdng vipe cua nhi xi hdi hpc vi thi gdp phin thu hep Itnh vuc
khong duge nhin thuc d cie ehu thi hinh dgng xi hdi va qua dd giiip tang cudng vai trd chii
thi vi tmh thin ttich nhiem cua con ngudi trong cic boat dpng xi hpi.
Nhu the, sy dinh chi hda cic quan he xi hpi cdn cd chttc ning hgp thuc hda hay ty
nhien hda cic thuc tien xi hdi. Thyc vay, diiu niy rit cd ieh khi chiing ta dua ra ciu hdi
no Surphdt trien ly thuyet trong nghien ciiu xd hdi hoc...

vi sao mgt s6 chii the hdnh d^ng xa hpi thudng quen nhChig dieu kipn xa hpi hinh^thanh
nen vj tri xa h0i ciia hp. Phdi ehdng dd Id trudng hpp cua phin ddng cdc giai cip thong tri
vi muon ty nhi^n hda vj tri eiia hp nen da dua ra ^ tudng coi dd la le thudng tinh (d6 Id do
y chi eua thdnh thin, Id bilu hipn ciia ndng lyc, hay thdnh qua lao dgng cua hp dd lam cho
hp cd dja vj xa hpi vd vj tri giai cip cao hon). Trong khi dd ede giai cap xS. hpi khde, bing
thyc tien eua minh Igi the hifn ty ddy Idng minh mpt sy dong thuan nhat djnh vdi cdeh
dien gidi vl trgt ty xd hpi eua ede giai cap thong trj- Dd Id hipn tupng md Gramsci gpi Id
sy thiet Igp bd quyen ciia giai cip thong trj tren todn xa hpi.
4. Thay cho phin kit luan
Tir nhihig phan tich vl cdc quan hp xd hpi vd nhihig cau tnic xd hpi dupe ndy sinh
tir nhiing thye tien xS hgi ciia ede ehii thi hdnh dOng xd hgi, ede nha xa hpi hgc di den ket
lugn cho ring chinh ede chii the hdnh dpng xd hpi dd tgo ra xa hpi. Xa hpi khdng phdi Id
mgt hipn tupng ty nhien, md luon dupe con ngudi kien tao nen hay xS hpi Id sdn pham
ciia nhiing hdnh vi xd hpi cua hp. Do sy kiln tgo hay sdn xuit x3 h^i dupe bdt dau tir ede
quan hp xd hpi nen nd khdng chi dien ra tren quy md tdng th€ cua mpt xa hdi ma ngay cd
d nhihig djnh che kinh tl, chinh tri, vdn hda hay tdn gido vdi tu cdeh la cac hp thong bp
phgn eiia nd. Ngay d trong ede dinh che tdn gido, ngudi ta ciing eho ring nhiing khia canh
cua tin ngudng, ciia nghi le, ciia dao diic hay eua to ehiic ciing ludn Id sdn pham cua sy
kien tgo xd hpi. Chinh cdi d^c tnmg kien tgo ve mdt xd hgi, vdn hda hay kinh te ciia cac
hien tupng xa hdi dd ldm cho chiing trd thdnh ddi tupng nghien eiiu cua xd hpi hgc.
Ndi ring ede chu the hdnh dpng xa hgi sdn xudt ra xd hdi theo quan nipm Mdc xit cung
bao hdm cdi nghTa la hg dd sdn xuat ra cac phuang tipn tdn tai vat chit ciia nd, tiic Id co sd vat
chat ciia mgi sy kien tgo xa hpi. Dieu nay dan den yeu cau phdi xda bd sy doi lap trong cdeh
nhin triet hgc mac xit phd thong giiia khdi niem "tdn tgi xd hpi" vdn gdn vdi co sd vgt chdt
ciia ddi sdng xd hdi vd "y thiie xd hgi" vdn gdn vdi su kien tao xd hpi trong y tudng hay the
gidi bieu tnmg eiia cdc chii the hdnh dpng xa hgi. Bdi vi khdng cd hien tupng xd hpi ndo, cho
dii Id kinh te cung khdng thi khdng cd cdi dae trung phuc hpp ciia hien thuc xa hgi, do Id sy
kien tgo xd hgi vd van hda luon hien dien trong cdc hdnh vi xa hdi cua con ngudi. Bdi vi mgi
hdnh vi cua eon ngudi chi cd the trd thdnh hipn thye vdi sy hipn dien cua tri thuc hay cua y
tudng. Maurice Godelier (1978), mpt hpc gia mac xit dd thi hipn quan nipm ly thuylt ndy
trong bdi vilt ciia minh "Phan y tudng ciia hien thyc". Ong cho ring khi ngudi ta ndi vl ca sd
vat chat, dieu dd khdng hoan todn chi de ndi ve nhimg chat lipu thd, gidn dan duac tgo ra boi
ty nhien md cdn de ndi ve moi quan h? con ngudi-ty nhien, cd nghia la sy tham nhap ciia cac
y tudng, cdc bieu tnmg hay cdc lin dilu d do.
Tir ket lugn tren, cdc nha xd hgi hgc di din nhiing nhgn dinh vl chu thi hdnh vi xa
hdi khdng phdi Id con ngudi trim tupng, theo quan nipm cua triit hpc duy tdm, cung
khdng phdi la con rdi cua nhihig dieu kien khdch quan (cua cdc ciu tnic) md la chii the
hdnh dpng cua sy kien tao xd hpi theo nhftng rang bugc khdch quan ben ngodi va ben
trong. Nhtrng rdng bupc khdch quan ben ngodi cd tinh thi chit, sinh hpc vd xd hpi va
nhihig rdng bupc ben trong Id trinh dp ciia y thirc xd hgi gin vdi trinh dp cda sy phat triln
ciia cdc lyc lupng san xuit. Chu thi hanh vi xd hpi vi the Id nhihig tac nhan Idm nen lich
 Nguyen Due Truyen HI

sii, nhung khdng phdi trong mpt qud trinh "duy y ehi" nhu nhihig thyc thi ed nhan hay tap
thi hodn todn ty tri, dgc Idp vdi nhOng dilu kifin khdeh quan hay ehu quan eiia hp.
Theo truyin thdng mdc xit, mdi quan hp bipn chimg giiia con ngudi va hodn cdnh xd hpi
d day ddi hdi sy thay ddi xd hgi phdi dugc thye hi$n dong thdi tir cd hai phia thong qua mgt logt
cac qud trinh hay thyc tien xa hgi. Ngudi ta khdng thi theo quan nipm cu khi cho ring muon
thay doi xd hgi trudc tien phdi thay ddi ed nhan hay ngupc Igi. Chi trong ede qua trinh thye tien
ngudi ta mdi cd thi vupt qua dugc nhimg khoang each giiia y tudng vd hi$n thyc, giiia phim
hanh vd thdi hu tdt xdu, giiia y dinh va hdnh dpng (Lucien Seve, 1980:322-323).
Khdi ni?m "thyc tien xd hpi" theo triet hpc mdc xit duge hieu Id tong the nhiing hoat
dpng thye tien nhdm thay doi the gidi ty nhien vd xd hgi eiia eon ngudi (praxis). Vi thi tren
binh dien xd hgi, nhthig thyc tien xa hpi nay phdi dien ra ngay d trong cac cau tnic xd hpi vd
cdc quan he xd hgi de ed the tgo ra nhtrng bien doi xd hpi: "Hogt dpng cdi tgo the gidi (praxis)
la tong the nhiing thye tien qua do con ngudi thay ddi ty nhien va the gidi, dupe thuc hien
trong edu tnic xa hgi bi quyet djnh bdi cdc quan he sdn xuat d mpt thdi ky lich su nhdt dinh"
(Legrand 1972). Vai trd ciia thyc tien xd hgi theo Mac khdng ehi giiip con ngudi khoi roi vdo
sy tu bipn thuan tiiy trong tu duy md cdn la giai phdp cho chinh cdc doi lap ve ly thuyet: "cho
den nay, ede nhd triet hpe mdi chi dien gidi the gidi bang nhihig each khae nhau, nhung van
dl Id cai tgo thi gidi" (Mdc, 1845). Tuy nhien, theo cdc nhd nghien ciiu ve chii nghia Mae,
quan ni?m vl thyc tien d Mac van dimg Igi d binh dien khdi niem md chua dupe cu the hda
thanh cdc hogt dpng thye tien ciia con ngudi. Chinh Le-nin Id ngudi sau dd da phdt trien vd cu
thi hda quan niem eiia Mdc vl thyc tiln thdnh ede chiln lupc vd chien thugt cdeh mgng cua
dpi ngu tiln phong cua each mang xa hpi: "Nhiing mue tieu vd dudng loi, chien lupc va chien
thuat, trach nhiem ciia dpi ngu tien phong vd mdi lien he vdi qudn chung khdng chi la nhung
khai niem chinh tri, chiing cdn thi hien rdng hon nhiing quan he edn bdn ciia mpi thuc tien,
d|c biet Id ciia tinh thin frong hanh dpng" (Lucien Seve, 1980).

Cac nhd xd hgi hpc duang dai cho ring thye tiln la mot khdi nipm ddng thdi bao
trum len mpi cii chi cd thi quan sdt, nhimg hanh vi, phdn img nhung nd cung ehira dyng
cd nhihig cdeh thiie thyc hien hanh vi cua mdt cd nhan frong mpt hodn canh nhdt dinh,
nhung lya chgn, nhOng each dua ra quylt djnh: do Id linh hai mdt eua khai nipm thyc tien
ldm cho nd trd nen quan trpng (Jacky Beillerot,1998) khi mpt mdt cy thi hda nhthig cic
chi, img xu, ngdn ngii, mdt khde thdng qua cac quy tic Id nhimg mue tieu, chien lupc vd
nhihig h? tu ludng gpi ra d dd.
Trong cudn "Le sens pratique" (Y nghTa thyc tien) P. Bourdieu (1980) chi ra ring
thyc tien cd nhiing ddc trung sau:
Thuc tien ludn cd tinh mye dieh
Thyc tien dupe thi hipn qua ede ky thuat, nhimg cir chi nghi nghipp;
Thyc tien ludn d trong mot bdi cdnh, gdn vdi mgt hoan cdnh nhat dinh;
Thye tiln ludn mang tinh thdi dilm, frong mgt khoang thdi gian nhdt djnh, gdn
vdi nhOng thay doi bit thudng;
112 Suphdt trien ly thuyet trgng nghien ciiu xd hgi hgc...

Thyc tien ludn dem lai gii ai, hudng tdi eim xuc, Igi ieh; thyc tiln theo n ^ a chung
li mgt hipn thyc tam ly xi hgi dugc thi hipn ttong cic hogt dgng xi hgi nghe nghipp.
Theo djnh ngUa niy, thyc tien cd thi dugc dinh nghia nhu mgt hogt dgng xi h$i
dugc dinh vi vi dinh hudng bdi nhitag myc tieu, myc dich, cic chuin myc, li hggt ddng
ciia mgt nhdm xi hgi thi hipn nhitag hiiu biit, nhOng phuang phip vi nhitag ning lyc
hinh dOng cua mpt ci nhin trong mgt hoin cinh xi hgi nhit dinh. Nhu thi thyc tien
khdng chi gin vdi cie hogt dgng xi hgi mang tinh vi md nhim thay ddi hay cii tgo the
gidi cua cie nhdm tien phong trong cic phong trio xi hgi mi cdn gin vdi ci nhitag hogt
dOng xi hgi mang tinh vi md trong cugc song thudng ngiy cua cic ci nhin hay nhdm
trong phgm tni quin chung. Nd the hipn nhitag khi ning y thiic vi hinh dgng cd tinh ty
chii cua cie ei nhin hay nhdm vdi tu cich li nhOng chu the hinh ddng xi hgi. Vi the
nhttng khii nipm nhu "dudng loi" hay "chiin luge" von chi gin vdi cic thye tien cich
mang xi hgi hay chinh tri vi vdi vai trd lanh dgo cua cic nhdm tien phong trong xi hgi
eung ed thi dugc diing di chi nhitag boat dpng xi hpi hay nghe nghiep hing ngiy ciia cic
ei nhin vi nhdm xi hgi thdng thudng. Bdi vi nhitag thay ddi xi hgi khdng chi niy sinh ttt
nhttng phong trio xa hgi mang tinh vT md ma cdn cd nguyen nhan tu chinh nhitag thay
doi hinh vi trong thyc tien hing ngay cua moi ci nhin hay nhdm vdi tu cich li cic thinh
vien trong xi hgi. Vi cung chi trong cich quan niem niy ve thye tien, xi hgi hgc mdi cd
thi khdp noi sy nghien cihi cic boat dpng xi hdi cua con ngudi d cic tim vT md va vi md.

Tii lipu trich dan

Alain Touraine. 2003. Phe phin tinh hipn dgi. NXB The gidi. Ha Npi.
F.Houtart. 1978. Acteur-interaction: I'acteur religieux, une soeiologie de I'aetion. Note
de cours SORE-UCL.
Jacky Beillerot. 1998. L' education en debats: lafm des certitudes. Harmattan, Paris.
Jacques Coenen-Huther - Eugene Dupreel. 2006. Philosophe, Sociologue et Moraliste -
Revue Europeenne des Sciences Soeiales - XLlV-134.
J. M. Dutrenit. 2008. La Structure Soeiale: Cours de Soeiologie. Bii giing tren mgng:
https://docs.google.eom/viewer?a=v&q=cache:FohwUaJNpl8J:public.iutenligne.
net/scienees_sociales/Dutrenit/La_structure_sociale.ppt+strueture+sociale&hl=fr
&gl=vn&pid=bl&srcid=ADGEESiacxmBB-
DTBmjzCIhk9C92BdigvgmkPxbTeqIDwmt-
U3S2EQ4LkwuLWJxtbXDnlgnHcyqH497yT9_dH8FWEKI9UnekzWlzuV8Iy
ZOPQ0tzbSIDI2YBrQUlY28i3MeC4Angfg5l&sig=AHIEtbTkYBEM5U VJt5
Wa27X5JA4MwM9BQ.
Lucien Seve. 1980. Une introduction i la philosophic marxiste. Editions Soeiales, Paris,
1980, pp.322-323
Marx, Karl. 1845. Theses sur Feuerbach. Internet Archive,
http://www.marxists.org/francais/marx/works/1845/00/kmfel8450001.ht.
Maurice Godelier. 1978. La Part Ideelle Du Reel. Essai Sur L'ideologique. L'homme,
Juillet-Decembre 1978.
Pierre Bourdieu. 1980. Le sens pratique. Paris, Ed. de Minuit.