AZƏRBAYCAN MƏKTƏBİ / AZERBAIJAN JOURNAL OF EDUCATIONAL STUDIES, Volume 706, Issue 1, 2024

iSSn 0134-3289 (Print)
iSSn 2617-8060 (online)
AzƏrbAYcAn
MƏKtƏbİ
elMİ-nƏzƏrİ, PedAqojİ jurnAl
2024. №1/706
AzerbAijAn journAl of educAtionAl StudieS
Jurnalın indekslənməsi / Indexed by
Azərbaycan Respublikasının
Prezidenti yanında
Ali Attestasiya Komissiyası
AZƏRBAYCAN “Azərbaycan məktəbi” Azərbaycan Respublikası Elm və Təhsil
Nazirliyinin təsis etdiyi akademik jurnaldır. Jurnal aşağıdakı
MƏKTƏBİ tədqiqat sahələri üzrə orijinal məqalələr dərc edir: təhsil
Elmi-nəzəri, pedaqoji jurnal idarəçiliyi; təhsil fəlsəfəsi və təhsil nəzəriyyəsi; təhsil siyasəti;
1924-cü ildən nəşr olunur. kurikulum; təhsil texnologiyaları; pedaqogika; təhsilin sosio-
logiyası; təhsil tarixi; xüsusi təhsil; müəllim hazırlığı; qiymət-
Azərbaycan Respublikası ləndirmə və s. Jurnalda, həmçinin təhsillə bağlı yerli və xarici
Təhsil Nazirliyinin nəşriyyatlarda çap olunan kitablar haqqında icmallara yer
5 may 1996-cı il tarixli əmri ilə verilir.
Nizamnaməsi təsdiq edilmiş, “Azərbaycan məktəbi” ildə dörd dəfə (rüblük) nəşr olunur.
Ədliyyə Nazirliyində dövlət Jurnal Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Ali
qeydiyyatına alınmışdır. Attestasiya Komissiyasının tövsiyə etdiyi dövri elmi nəşrlər
Qeydiyyat № 11/3165 sırasındadır.
Redaksiyanın ünvanı: Bakı şəhəri, Afiyəddin Cəlilov küçəsi, 86

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun binası.
Tel.: + 994 12 490 4056; 490 4057; 490 4058
ISSN 0134-3289 (Print) http://www.as-journal.edu.az

ISSN 2617-8060 (Online) E-mail: editor@as-journal.edu.az; info@as-journal.edu.az
Azerbaijan Azerbaijan Journal of Educational Studies is an academic jour-

nal founded by the Ministry of Science and Education of the
Journal of Republic of Azerbaijan. The journal publishes original articles
Educational in the following areas of research: education management; ed-
Studies ucational philosophy and educational theory; education policy;
curriculum; educational technologies; pedagogy; sociology of
Established in 1924, education; history of education; special education; teacher
is an academic journal training; assessment, etc. The journal also includes reviews of
published quarterly by the books on education published in local and foreign publications.
Ministry of Science and Azerbaijan Journal of Educational Studies is published four
Education of the Republic of times per year. The journal is among the publications recom-
Azerbaijan. mended by the Supreme Attestation Commission under the
President of the Republic of Azerbaijan.
Adress: 86, Afiyaddin Jalilov st., Baku, Azerbaijan

Tel: + 994 12 490 4056; 490 4057; 490 4058
təsisçi AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI ELM VƏ TƏHSİL NAZİRLİYİ
baş redaktor Arzu Soltan

baş redaktorun müavini Nəsrəddin Musayev
Məsul katib Tariyel Süleymanov
redaksiya heyəti Anar Mustafazadə (Bakı Dövlət Universiteti, Azərbaycan)

Elnur Əliyev (Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutu)
Elza Səmədli (Xəzər Universiteti, Azərbaycan)
Fərrux Rüstəmov (Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti)
İlham Cavadov (Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutu)
İntiqam Cəbrayılov (Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutu)
Könül Abaslı (Sumqayıt Dövlət Universiteti, Azərbaycan)
Qalib Şərifov (Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti)
Müseyib İlyasov (Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti)
Piralı Əliyev (Bakı Slavyan Universiteti, Azərbaycan)
Ülviyyə Mikayılova (ADA Universiteti, Azərbaycan)
redaksiya şurası Aziz Sancar (Çapel-Hill Şimali Karolina Universiteti, ABŞ)

Ahmet Aytaç (Aydın Adnan Menderes Universiteti, Türkiyə)
Alla Sidenko (Təbiət Elmləri Akademiyası, RF)
Amanda Taylor (Təhsil Tədqiqatları Milli Fondu, Böyük Britaniya)
Ana Kirvalidze (İlia Dövlət Universiteti, Gürcüstan)
Cəfər Cəfərov (Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti)
Cihangir Doğan (Mərmərə Universiteti, Türkiyə)
Etibar Əliyev (Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası)
Əbülfəz Süleymanlı (Üsküdar Universiteti, Türkiyə)
Ənvər Abbasov (Bakı Slavyan Universiteti, Azərbaycan)
Hikmət Əlizadə (Bakı Dövlət Universiteti, Azərbaycan)
Hümeyir Əhmədov (Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutu)
İlham Əhmədov (Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti)
İrfan Erdoğan (İstanbul Universiteti, Türkiyə)
İrina Xarçenko (“Elmi Perspektivlər” Nəşriyyat Qrupu, Ukrayna)
İsa Həbibbəyli (Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası)
Leyla İsmayılova (Çikaqo Universiteti, ABŞ)
Mahmut Çitil (Qazi Universiteti, Türkiyə)
Mauro Mocerino (Kurtin Universiteti, Avstraliya)
Məsud Əfəndiyev («Helmholtz» Elmi-Tədqiqat Mərkəzi, Almaniya)
Natalya Şevçenko (Volqoqrad Dövlət Universiteti, RF)
Nodari Eriaşvili (Dövlət İdarəetmə Universiteti, RF)
Rüfət Əzizov (Sumqayıt Dövlət Universiteti, Azərbaycan)
Sevinc Məmmədova (Corc Vaşinqton Universiteti, ABŞ)
Səlahəddin Xəlilov (Türkiyə Fəlsəfə Dərnəyi)
Tatyana Ryabova (Rusiya Dövlət Sosial Universiteti, RF)
Tatyana Vasilenko (Moskva Dövlət Pedaqoji Universiteti, RF)
Vaqif Bayramov (Moskva Dövlət Humanitar-İqtisad Universiteti, RF)
Valeriy Kiriçuk (Ukrayna Milli Pedaqoji Elmlər Akademiyası)
Vəfa Kazdal (ADA Universiteti, Azərbaycan)
Yuriy Zinçenko (M.V.Lomonosov adına Moskva Dövlət Universiteti, RF)
redaksiya Ağca Talıbova, Gülşən Hüseynova, Günel Rüstəmova, Ləman Rövşənova,

Sevinc Qarazadə, Zenfira Əlibəyova.
Üzqabığı dizaynı: Taleh Məlik
The Ministry of Science and Education of the Republic of Azerbaijan
AZERBAIjAN joURNAL oF EDUCATIoNAL STUDIES
editor-in-chief Arzu Soltan

deputy editor-in-chief Nasraddin Musayev
executive editor Tariyel Suleymanov
editorial board Anar Mustafazade (Baku State University, Azerbaijan)

Elnur Aliyev (Institute of Education of the Republic of Azerbaijan)
Elza Semedli (Khazar University, Azerbaijan)
Farrukh Rustamov (Azerbaijan State Pedagogical University)
Gailb Sharifov (Azerbaijan State Pedagogical University)
Ilham javadov (Institute of Education of the Republic of Azerbaijan)
Intigam jabrayilov (Institute of Education of the Republic of Azerbaijan)
Konul Abasli (Sumgayit State University, Azerbaijan)
Museyib İlyasov (Azerbaijan State Pedagogical University)
Pirali Aliyev (Baku Slavic University, Azerbaijan)
Ulviyya Mikayilova (ADA University, Azerbaijan)
editorial council Aziz Sancar (The University of North Carolina at Chapel Hill, US)
Abulfaz Suleymanli (Uskudar University, Turkey)
Ahmet Aytac (Aydin Adnan Menderes University, Turkey)
Alla Sidenko (Russian Academy of Natural History)
Amanda Taylor (National Foundation for Educational Research, UK)
Ana Kirvalidze (Ilia State University, Georgia)
Anvar Abbasov (Baku Slavic University, Azerbaijan)
Etibar Aliyev (Azerbaijan National Academy of Sciences)
Hikmat Alizade (Baku State University, Azerbaijan)
Humeyir Ahmadov (Institute of Education of the Republic of Azerbaijan)
Ilham Ahmadov (Azerbaijan State Pedagogical University)
Irfan Erdogan (Istanbul University, Turkey)
Iryna Kharchenko (Publishing Group “Scientific Perspectives”, Ukraine)
Isa Habibbeyli (Azerbaijan National Academy of Sciences)
jafar jafarov (Azerbaijan State Pedagogical University)
jihangir Dogan (Marmara University, Turkey)
Leyla Ismayilova, (University of Chicago, US)
Mahmut Citil (Gazi University, Turkey)
Mauro Mocerino (Curtin University, Australia)
Messoud Efendiyev (Helmholtz Zentrum München, Germany)
Natalya Shevchenko (Volgograd State University, RF)
Nodari Eriashvili (State University of Management, RF)
Rufat Aziziov (Sumgayit State University, Azerbaijan)
Salaheddin Khalilov (Turkey Philosophy Association)
Sevinj Mammadova (George Washington University, USA)
Tatiana Ryabova (Russian State Social University)
Tatiana Vasilenko (Moscow State Pedagogical University, RF)
Vafa Kazdal (ADA University, Azerbaijan)
Vagif Bayramov (MSU of Humanities and Economics, RF)
Valery Kirichuk (National Academy of Pedagogical Sciences, Ukraine)
Yuriy Zinchenko (Lomonosov Moscow State University, RF)
editorial Staff Agca Talibova, Gulshan Huseynova, Gunel Rustamova, Laman Rovshanova,
Sevinj Garazade, Zenfira Alibayova.
Cover design: Taleh Malik
Azərbaycan məktəbi | Azerbaijan Journal of Educational Studies | 2024. №1
İÇİndƏKİlƏr
9—16 İntiqam cəbrayılov

ŞUŞANIN TARİXİ ABİDƏLƏRİ VƏ oNLARIN AZƏRBAYCAN TARİXİ DƏRSLƏRİNDƏ
ÖYRƏDİLMƏSİ İMKANLARI
17—30 Əbülfəz Süleymanlı, nurlan bayqabilov, olqa Şebalina

TÜRKİYƏ VƏ QAZAXISTANDA UNİVERSİTETLƏRİN RƏQƏMSAL TRANSFoRMASİYASI:
MÜQAYİSƏLİ TƏHLİL
31—40 Vaqif fətullayev, Aydan Şəkixanlı, Günel Ələkbərova

PEDAQojİ KoLLEKTİVDƏ GENDER BƏRABƏRSİZLİYİNİN ŞAGİRDLƏRİN MÜƏLLİMLİK
PEŞƏSİNƏ MÜNASİBƏTİNƏ TƏSİRİ
41—48 ramiz nəsirov

AZƏRBAYCANDA MÜƏLLİMLƏRİN PEŞƏ MƏMNUNİYYƏTİ
49—54 İlahə rəsulova

TƏHSİL SİSTEMİNDƏ oXUYUB-ANLAMA BACARIQLARININ İNKİŞAFINA XARİCİ AMİLLƏRİN
TƏSİRİ
55—62 namiq Ağaməmmədov

ÜMUMTƏHSİL MƏKTƏBLƏRİNDƏ CoĞRAFİYANIN FİZİKA İLƏ İNTEQRATİV TƏDRİSİNƏ
MÜASİR YANAŞMALAR
63—70 firədun İbrahimov

TƏHSİLALANLARIN QRUP HALINDA İDRAKİ HƏRƏKƏT FoRMASININ PLANLAŞDIRILMASI
71—78 Aynur Axundova

TƏLİM PRoSESİNDƏ MÜASİR METoDLARDAN SƏMƏRƏLİ İSTİFADƏNİN ƏHƏMİYYƏTİ
79—85 Humay Alıkişiyeva

oXUYUB-ANLAMA BACARIQLARININ İNKİŞAF PRoSESİNİN TƏŞKİLİ YoLLARI
86—92 Günel babayeva

ALİ TƏHSİL MÜƏSSİSƏLƏRİNDƏ QİYMƏTLƏNDİRMƏNİN TƏŞKİLİ: BEYNƏLXALQ TƏCRÜBƏ
93—98 Yeganə Hüseynzadə

TƏLİM PRoSESİNDƏ TƏNQİDİ VƏ YARADICI DÜŞÜNMƏ BACARIQLARININ RoLU
99—106 Afaq Sadıqova

RUS DİLİNİN XARİCİ DİL KİMİ TƏDRİSİNDƏ LEKSİKANIN ÖYRƏNİLMƏSİNİN BƏZİ
ASPEKTLƏRİ
107—113 fidan Sarıbəyli

ALİ TƏHSİL MÜƏSSİSƏLƏRİNİN İDARƏETMƏ MoDELLƏRİNİN MÜQAYİSƏLİ-TARİXİ TƏHLİLİ
114—122 elman quliyev

FÜZULİ SƏNƏTİNİN ECAZKARLIĞI
123—130 bəşir Əhmədov

ŞAGİRDLƏRİN TƏLİM MARAĞININ İNKİŞAF ETDİRİLMƏSİ
6 http://as-journal.edu.az
contentS
9—16 intigam jabrayilov

HISToRICAL MoNUMENTS oF SHUSHA AND THEIR TEACHING oPPoRTUNITIES IN
AZERBAIjANI HISToRY LESSoNS
17—30 ebulfez Suleymanlı, nurlan baigabylov, olga Shebalina

DIGITAL TRANSFoRMATIoN oF UNIVERSITIES IN TÜRKIYE AND KAZAKHSTAN:
CoMPARATIVE ANALYSIS
31—40 Vagif fatullayev, Aydan Shakikhanli, Gunel Alakbarova

THE EFFECT oF GENDER INEQUALITY AMoNG THE TEACHING STAFF oN THE ATTITUDE
oF STUDENTS ToWARDS THE TEACHING PRoFESSIoN
41—48 ramiz nasirov

joB SATISFACTIoN oF TEACHERS IN AZERBAIjAN
49—54 ilaha rasulova

THE IMPACT oF EXTERNAL FACToRS oN THE DEVELoPMENT oF READING
CoMPREHENSIoN SKILLS IN THE EDUCATIoNAL SYSTEM
55—62 namig Agamammadov

MoDERN APPRoACHES To THE INTEGRATIVE TEACHING oF GEoGRAPHY WITH PHYSICS IN
GENERAL EDUCATIoN SCHooLS
63—70 firadun ibrahimov

PLANNING oF THE LEARNERS’ CoGNITIVE ACTIVITIES IN GRoUPS
71—78 Aynur Akhundova

THE SIGNIFICANCE oF EFFECTIVE USE oF MoDERN METHoDS IN THE TRAINING PRoCESS
79—85 Humay Alikishiyeva

WAYS oF oRGANIZING THE DEVELoPMENT PRoCESS oF READING AND
CoMPREHENSIoN SKILLS
86—92 Gunel babayeva

oRGANIZATIoN oF ASSESSMENT IN HIGHER EDUCATIoN INSTITUTIoNS:
INTERNATIoNAL EXPERIENCE
93—98 Yegana Huseynzade

THE RoLE oF CRITICAL AND CREATIVE THINKING SKILLS IN THE LEARNING PRoCESS
99—106 Afag Sadigova

SoME ASPECTS oF LEARNING VoCABULARY IN THE TEACHING oF RUSSIAN AS
A FoREIGN LANGUAGE
107—113 fidan Saribayli

CoMPARATIVE-HISToRICAL ANALYSIS oF MANAGEMENT MoDELS IN HIGHER EDUCATIoN
114—122 elman Guliyev

THE ELoQUENCE oF FUZULI’S ART
123—130 bashir Ahmadov

DEVELoPING STUDENTS’ INTEREST IN LEARNING
http://as-journal.edu.az 7
bAŞ redAKtordAn
Əziz oxucu!
Böyük qürur hissi ilə bildirmək istəyirik ki, “Azərbaycan məktəbi”
jurnalı bu il 100 yaşını qeyd edir. 1924-cü ildən bəri təhsildən
danışırıq. 100 il ərzində təhsil prosesində baş verən müxtəlif
hadisələrə şahidlik etmiş, onları işıqlandırmış, müzakirəyə çı-
xarmışıq. Bu müddətdə oxuyub öyrənməyin, araşdırmağın, kəşf
etməyin əhəmiyyəti daha da artıb. Təhsilin həyatla əlaqələndi-
rilməsi və bundan ötrü də tədqiqatlara əsaslanması zərurətə
çevrilib.
Biz həmin o yeni çağırışların, yeni tədqiqatların carçısıyıq və nə
qədər ki, təhsil var, təhsilə ehtiyac var, biz də öz missiyamızı şərəflə
yerinə yetirmək əzmindəyik!
Ölkəmizin şərəfli tarixinin yazılmasında Azərbaycan məktəbinin,
təhsil cəbhəsində çalışanların rolu danılmazdır. Qalib ölkənin qalib
təhsil işçilərinin yanında olmaq qürurvericidir!
Azərbaycan məktəbi ilə qürur duyanlardan olun!
ŞUŞANIN TARİXİ ABİDƏLƏRİ VƏ ONLARIN

AZƏRBAYCAN TARİXİ DƏRSLƏRİNDƏ
ÖYRƏDİLMƏSİ İMKANLARI
İNTİQAM CƏBRAYILOV
Pedaqogika elmləri doktoru, professor, Azərbaycan Respublikasının
Təhsil İnstitutunun Təhsilin nəzəriyyəsi və tarixi şöbəsinin müdiri.
E-mail: intiqamcebrayilov@gmail.com
https://orcid.org/0000-0003-2437-5926
Məqaləyə istinad: ANNOTASİYA

Cəbrayılov İ. (2024). Şuşanın tarixi
abidələri və onların Azərbaycan Məqalədə Şuşa şəhərinin tarixinə nəzər salınır, bu şəhərdəki tarixi
tarixi dərslərində öyrədilməsi abidələrin yaranması, Azərbaycanın milli mədəni irsinin zənginləş-
imkanları. Azərbaycan məktəbi.
dirilməsindəki rolundan bəhs edilir. Müəllif dini abidələrin, məscidlərin
№ 1 (706), səh. 9-16
türk-islam mədəniyyətinin inkişafına təsirini əsaslandırarkən bu işdə
DOI: 10.30546/32898065.2024.1.16. Şuşanın görkəmli şəxsiyyətlərinin fəaliyyətini də ön plana çəkir.
Tədqiqatçı eyni zamanda Şuşanın tarixi abidələrinin ümumtəhsil
məktəblərində öyrədilməsi imkanlarını da araşdırır, müxtəlif siniflərdə
fənn proqramına uyğun olaraq Azərbaycan tarixi dərslərində Şuşanın
tarixi abidələrinin öyrədilməsinə imkan verən mövzuları müəyyən-
ləşdirir, mövzuların tədrisi yolları barədə elmi fikirlərini təqdim edir.
Açar sözlər: Şuşanın tarixi abidələri, Azərbaycan tarixi, mədəni irs,

Məqalə tarixçəsi
Göndərilib: 20.02.2024 təlim prosesi, şəxsiyyətin formalaşması.
Qəbul edilib: 12.03.2024
HISTORICAL MONUMENTS OF SHUSHA

AND THEIR TEACHING OPPORTUNITIES IN
AZERBAIJANI HISTORY LESSONS
INTIGAM JABRAYILOV
Doctor of Pedagogical Sciences, professor, Head of the Department of
Theory and History of Education of the Institute of Education of the
Republic of Azerbaijan. E-mail: intiqamcebrayilov@gmail.com
https://orcid.org/0000-0003-2437-5926
To cite this article: ABSTRACT

Jabrayılov I. (2024). Historical
monuments of Shusha and their The article looks at the history of the city of Shusha, the creation of
teaching opportunities in historical monuments in this city, and its role in enriching the national
Azerbaijani history lessons.
cultural heritage of Azerbaijan. While justifying the influence of
Azerbaijan Journal of Educational
Studies. Vol. 706, Issue I, pp. 9-16 religious monuments and mosques on the development of Turkish-
Islamic culture, the author also highlights the activities of prominent
DOI: 10.30546/32898065.2024.1.16. personalities of Shusha. At the same time, the researcher investigates
the possibilities of teaching the historical monuments of Shusha in
secondary schools. Following the subject program in various classes,
he identifies topics that allow the teaching of the historical
monuments of Shusha in Azerbaijani history classes and presents his
scientific opinions on the methods of teaching the topics.
Article history
Keywords: Historical monuments of Shusha, Azerbaijani history,
Received: 20.02.2024 cultural heritage, learning process, personality formation.
Accepted: 12.03.2024
Şuşanın tarixi abidələri və onların Azərbaycan tarixi dərslərində öyrədilməsi imkanları
GİRİŞ ŞUŞANIN TARİXİ ABİDƏLƏRİ

AZƏRBAYCANIN MƏNƏVİ PASPORTU VƏ
Azərbaycan xalqının tarixində Şuşanın özü- TÜRK-İSLAM DÜNYASININ MİLLİ
nəməxsus yeri və rolu vardır. Şuşa Qarabağın, SƏRVƏTİDİR
Azərbaycanın, Şərqin və bütövlükdə dünyanın
ən qədim və zəngin mədəniyyət ocaqlarından Şuşanın tarixi abidələrini Azərbaycan xalqının
biridir. Ulu əcdadlarımız olan türk tayfaları mənəvi pasportu adlandırmaq olar. Bu abidələr
tərəfindən əsası qoyulan Şuşa ən mürəkkəb xalqımızın tarixi-mədəni yaddaşı, Qarabağ yur-
tarixi şəraitdə belə özünün varlığını qoruyub dunun ən qədim dövrlərdən Azərbaycana
saxlayıb, türk-müsəlman şəhəri kimi mədəni məxsusluğunun göstəricisidir. Bu abidələrdə
irsimizə böyük töhfələr verib. XVIII yüzillikdə xalqımızın düşüncə tərzi, milli psixologiyası,
buranın Qarabağ xanlığının mərkəzinə çev- dünyagörüşü, inanc sistemi, torpağa, yurda
rilməsi, Şuşanın sosial-iqtisadi, siyasi və mədəni bağlılıq əzmi, təhsil, elm, mədəniyyət sahəsində
inkişafı üçün olduqca əlverişli şərait yaradıb. uğurları və digər xüsusiyyətlər əksini tapıb.
Belə ki, məhz o zaman burada müsəlman Şərq Tarixdən məlumdur ki, Şuşa şəhəri həmişə
üslubuna xas olan binalar, qalalar, məscidlər, mədəniyyət mərkəzi kimi diqqəti cəlb edib.
karvansaralar, malikanələrin inşası, körpülərin Şuşanın tarixinə dair yazılmış əsərlərdə, elmi
salınması geniş vüsət alıb və şəhər daha sürətlə araşdırmalarda onun siyasi, sosial-iqtisadi və
inkişaf edib. mədəniyyət, o cümlədən təhsil tarixi ilə bağlı
Dəniz səviyyəsindən 1400-1800 metr yük- zəngin məlumatlar vardır. Bu baxımdan Firudin
səklikdə yerləşən Şuşa Qırxqız, Kirs, Murov, Şuşinskinin “Şuşa”, Məşədixanım Nemətovanın
Bağqıran və Sarıbaba dağları ilə əhatə olunur. “Azərbaycanın epiqrafik abidələri”, Elçin
Bu şəhər tarixi, memarlıq abidələri ilə yanaşı, Əhmədovun “Şuşa Azərbaycanın tarixi və strateji
təbiət abidələri ilə də zəngindir. Şəhərin coğrafi əhəmiyyətli mədəniyyət paytaxtı”, Yaqub Mah-
mövqeyi, havasının təmizliyi, müalicəvi əhə- mudov və Camal Mustafayevin “Şuşa-
miyyətli təbii sularının olması ona diqqət və Pənahabad”, Zəhra Muradovanın “Şuşa, hər
marağı daha da artırır (Qacar, 2023; Məmmədov, daşı-qayası tarix”, Ənvər Çingizoğlunun “Şuşa
2016). Əslində Şuşa özü bütövlükdə bir abidədir, şəhəri: Təbrizli məhəlləsi: tarixi-geneoloji
abidə-şəhərdir. Ümummilli lider Heydər Əliyevin tədqiqat”, Vasif Quliyevin “180 yaşlı Şuşa
Şuşa şəhəri haqqında fikirləri bu şəhərin nə məktəbi”, Fariz Xəlillinin rəhbərliyi və Gülzadə
qədər böyük tarixi əhəmiyyət daşıdığını göstərir: Abdulova, Həbibə Əliyeva, Aygün Məmmədova,
“Şuşa təkcə şuşalılar üçün yox, bütün Şəhla Xəlilli ilə həmmüəllif olduğu “Şuşa:
azərbaycanlılar üçün, Vətənini, millətini sevən tarixi-mədəni irsin tədqiqi”, Fazil Zeynalovun
hər bir vətəndaşımız üçün əziz bir şəhərdir, “Şuşa müqəddəs Azərbaycan şəhəri”, Çingiz
əziz bir torpaqdır, əziz bir qaladır, əziz bir Qacarın “Köhnə Şuşa”, Nazim Məmmədovun
abidədir... Şuşa Azərbaycanın ən əziz və böyük “Azərbaycan Respublikasının Şuşa şəhərinin
tarixi olan guşəsidir. Azərbaycan xalqının, tarixi”, Nəsiman Yaqublunun “Şuşa ziyalıları:
əcdadlarımızın yaratdığı böyük abidədir, təkcə unudulmuş irs”, Elnur Mustafayevin “Şuşanın
şəhər deyil, böyük bir tarixi abidədir. Bu şəhərdə, maddi-mədəni irsi (epiqrafik abidələr əsasında)”
onun ətrafında Azərbaycan xalqının bir neçə və digər müəlliflərin çoxsaylı tədqiqatları böyük
əsrlik tarixə malik olan böyük mədəniyyəti, elmi əhəmiyyət daşıyır.
mədəni irsi, qəhrəmanlıq nümunələri yaranıbdır” Araşdırmalar göstərir ki, Şuşa şəhərində 17
(Mustafayev, 2023). məscid, 6 karvansara, 3 türbə, 2 mədrəsə, 2
qəsr və qala divarları, o cümlədən 72 tarixi
abidə, dövlət xadimlərinin və başqa tanınmış
şəxslərin evləri olub. Eyni zamanda Şuşada daş
döşənmiş, ümumi uzunluğu 1203 metr olan
İntiqam Cəbrayılov
küçələr, 17 məhəllə bulağı da şəhərə gözəllik Qarabağ memarlıq məktəbinin banisi Kərbəlayi
verən abidələr sırasında idi. Qeyd edək ki, Şuşa Səfixan Qarabaği (1817-1910), rəssam, dekorativ
abidələrinin əksəriyyəti XIX yüzillikdə yaşayan boyakarlıq və ornament ustası Usta Qənbər
memar Kərbəlayi Səfixan Qarabaği tərəfindən Qarabaği (1830-1905), rəssam, xəttat, eyni za-
tikilib. Dövrün görkəmli nəqqaşı kimi tanınan manda yazıçı, musiqişünas, ədəbiyyatşünas Mir
Kərbəlayi Səfərəli isə həmin abidələri zövqlə Möhsün Nəvvab (1833-1918) və digər tanınmış
işləyib və onları müxtəlif, rəngarəng çalarla şəxsiyyətlərin adlarını qeyd edə bilərik. Qarabağ
zənginləşdirib. memarlığının, təsviri sənətinin inkişafında
Şuşanın tarixi abidələri türk-islam dünyası onların xüsusi xidmətləri olub. Onlar öz əsər-
üçün böyük əhəmiyyət daşıyır. Çünki bu abidələr lərində, tikililərdə, xüsusilə məscidlərdə Şərq
Azərbaycan tarixinin mədəniyyət nümunələri memarlığına xas olan konstruktiv elementləri
olmaqla yanaşı, həm də türk-islam dünyasının yerli ənənələrlə ustalıqla əlaqələndirə bilib,
zəngin xəzinəsidir. Abidələrin strukturu, möhtəşəm sənətkarlıq nümunələri yaradıb.
məzmunu bütövlükdə Azərbaycanın da daxil Bərdədə dördminarəli “İmamzadə” kom-
olduğu türk-islam dünyasının xüsusiyyətlərini pleksinin yenidən qurulması (1868), Ağdam
özündə əks etdirir. Bu baxımdan Şuşanın (1870), Şuşada Yuxarı və Aşağı Gövhər Ağa
abidələri həm də türk-islam mədəniyyətinin məscidləri (XIX yüzillik), Odessa şəhərində
zənginləşdirilməsində mühüm rol oynayıb. “Tatarlar” (1870), Aşqabadda “Qarabağlılar”
Yuxarı Gövhər Ağa məscidi (XIX yüzillik), Aşağı (1880) məscidlərinin memarlığı Kərbəlayi
Gövhər Ağa məscidi (XIX yüzillik), Saatlı məscidi Səfixan Qarabağiyə, Şuşada və Şəkidə bir sıra
(XIX yüzillik) və digər dini-tarixi, memarlıq yaşayış evlərinin daxilini bəzəyən müxtəlif deko-
abidələri milli mədəni irsimizin ən nadir inciləri rativ panno və kompozisiyalar, Şuşada Mehman-
sırasındadır. Bu məscidlər müsəlmanların darovun evindəki ornamentli və süjetli pannolar
müqəddəs ibadət yerləri olmaqla yanaşı, həm Şəki xanlarının sarayında çəkdiyi divar və tavan
də onların təhsil-tərbiyəvi əhəmiyyəti böyük rəsmləri Usta Qənbər Qarabağiyə məxsusdur
idi. Burada, mədrəsələrdə uşaqların təhsil almaq (Şuşinski, 1998). Qeyd edək ki, elmi araşdır-
imkanları vardı. Təhsil prosesində təkcə dini malarda Yuxarı Gövhər Ağa məscidinin
məsələlər deyil, eyni zamanda dünyəvi elmlər minarələrinin naxış dizaynı, eyni zamanda
də öyrədilirdi. Şərq mütəfəkkirlərinin, böyük məscid yanındakı mədrəsənin ikinci mərtə-
övliyaların əsərləri öyrədilir, təbiət, insan və bəsindəki kiçik otağın divar rəsmlərinin Mir
cəmiyyətin harmoniyası barədə dünyəvi baxışlar Möhsün Nəvvab (1833-1918) tərəfindən
sistemi təhlil olunur, şagirdlərin, tələbələrin işləndiyi göstərilib (Mustafayev, 2023).
həyata hazırlığına ciddi diqqət yetirilirdi. Kamil Memar Kərbəlayi Səfixan Qarabaği (1817-
insan konsepsiyasına uyğun mənəvi dəyərlərin 1910) tərəfindən Şuşanın mərkəzi meydanında
təbliğinə, insanların özünüdərkinə xüsusi diqqət inşa edilən Yuxarı Gövhər Ağa məscidi böyük
yetirilirdi. Araşdırmalar göstərir ki, məhz bu tarixi abidədir. Bu məscid 1883-cü ildə İbrahim
yolla insanlar mərifət, ədalət və həqiqət uğrunda xanın (1732-1806) xeyriyyəçi qızı, Mehdiqulqu
mübarizəyə səslənir, insanların naqis cəhət- xanın bacısı Gövhər ağanın (1790-1888) maddi
lərinin aradan qaldırılması, birlik, həmrəylik, vəsaiti əsasında tikilib. Şuşanın ümumi
bərabərlik və sülhün möhkəmləndirilməsi görkəmində ahəngdarlığı ilə diqqəti cəlb edən
mümkünlüyünün daha rahat olduğu bildirilirdi. bu abidə də digər islam məkanları kimi xalqın
Qeyd edək ki, Şuşada doğulmuş və sonralar inam, iman yeri, insanların mənəvi-ruhi dün-
Azərbaycanın və bütövlükdə türk, islam yasının rahatlıq tapdığı yer kimi çox əzəmətlidir.
dünyasının böyük simaları kimi tanınmış bir Cümə məscidi olan Yuxarı Gövhər Ağa
sıra şəxsiyyətlər məhz bu torpağın, buradakı məscidinin hündür olan oxvari minarələri və
abidələrin təsir dairəsinə aid təhsil-tərbiyə mərkəzi gümbəzinin şəhərin memarlıq kom-
mühitinin yetirmələridir. Məsələn, XIX yüzillik pozisiyasında dominantlıq təşkil etməsi Şuşa
12 Azərbaycan məktəbi. 2024. №1

memarlığının özünəməxsus xüsusiyyətlərindən mədəni irsin qorunması sahəsində ciddi

biri kimi qeyd oluna bilər. Belə ki, bu minarələrin çətinliklər yarandı. Yalnız xalqımızın ümummilli
hündürlüyü şəhərə gələn insanlara başlıca lideri Heydər Əliyev Azərbaycana rəhbər təyin
ticarət küçələri və meydanının yerini müəy- olunandan sonra milli mədəni irsin qorunması
yənləşdirmək imkanı yaradır, istiqamətverici ilə bağlı ardıcıl və sistemli tədbirlər görülməyə
rol oynayırdı. başlandı. Sovet dövründə, 1970-ci illərdə Ulu
Şuşa şəhəri işğal altında olduğu müddətdə Öndər Heydər Əliyev Şuşada mədəni irsin
Yuxarı Gövhər Ağa məscidi erməni qəsbkarları qorunması ilə əlaqədar gördüyü tədbirlər
tərəfindən dağıdıldı. Azərbaycan Respublikasının nəticəsində şəhərdə sosial-iqtisadi inkişafın
Prezidenti, Ali Baş Komandan İlham Əliyevin sürətləndirilməsinə, tikinti, bərpa, quruculuq
rəhbərliyi ilə Qarabağ, o cümlədən Şuşa şəhəri işlərinin daha da canlanmasına nail olundu. O
işğaldan azad edildikdən sonra bölgədə bərpa zaman bilavasitə Heydər Əliyevin təşəbbüsü,
işləri başlandı. Bütövlükdə məscidin, o cümlədən tövsiyəsi və qərarı ilə 1977-ci ildə Şuşa şəhəri
onun interyerlərinin, minarələrinin dekorunun tarixi-memarlıq qoruğuna çevrildi.
və çadırvari örtüklərinin bərpası ilə bağlı işlər Tarixi-memarlıq və şəhərsalma abidəsinin
həyata keçirildi. Yuxarı Gövhər Ağa məscidində yüksək bədii əhəmiyyəti nəzərə alınaraq Şuşa
başlanılan konservasiya və bərpa işləri şəhərinin tarixi-memarlıq qoruğuna çevrilməsi
Azərbaycan, İtaliya və Türkiyə şirkətlərinin barədə Azərbaycan hökumətinin qərarı olduqca
konsorsiumu tərəfindən aparıldı. Heydər Əliyev təqdirəlayiq idi.
Fondu məscidin bərpasına xüsusi diqqət və Lakin 1988-ci ildən başlayaraq Ermənistanın
qayğı göstərib. Bərpa işləri aparılarkən ilkin Azərbaycana qarşı apardığı işğalçılıq siyasəti
memarlıq üslubu nəzərə alınıb. Qeyd edək ki, nəticəsində Qarabağda tarixi mədəni irsimizə
2023-cü il mayın 10-da ölkə Prezidenti İlham böyük zərbə vuruldu. 1992-ci ilin mayın 8-də
Əliyev, Birinci vitse-prezident Mehriban Əliyeva Şuşa şəhərinin düşmən tərəfindən işğalı zamanı
Şuşada Yuxarı Gövhər Ağa məscidinin əsaslı burada tarixi-mədəniyyət abidələri yerlə-yeksan
yenidənqurma və bərpa işlərindən sonra edildi. Əslində Şuşa şəhərini ələ keçirməklə
açılışında iştirak edib1. 289 kvadratkilometr ərazisi, 24 min nəfər
Şuşanın tarixi abidələri sırasında Aşağı əhalisi, 1 şəhər və 30 kənddən ibarət olan Şuşa
Gövhər Ağa məscidi də xüsusi yer tutur. Bu rayonu Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən
cümə məscidi şəhərin Qapan meydanında işğal edildi. Şuşa uğrunda döyüşlərdə 195 nəfər
yerləşir. XIX yüzillikdə bu məscidə bəzən Kiçik şəhid oldu, 165 nəfər yaralandı, onlardan 150
məscid də deyilirdi. Lakin ölçü baxımından hər nəfəri əlil oldu, 522 uşaq öz valideynlərini itirdi,
iki cümə məscidi (Yuxarı Gövhər Ağa məscidi 58 nəfər isə itkin düşdü. 20 mindən çox Şuşa
və Aşağı Gövhər Ağa məscidi ) oxşardır. Erməni sakini isə məcburi köçkün həyatı yaşadı.
qəsbkarları tərəfindən böyük dağıntılara məruz Araşdırmalar göstərir ki, işğalın davam etdiyi
qalan Aşağı Gövhər Ağa məscidində Heydər 29 il ərzində Şuşada memarlıq abidəsi sayılan
Əliyev fondu tərəfindən ciddi bərpa-təmir işləri 170-dən çox yaşayış binası, 160-dək mədəniyyət
görülür. Bununla yanaşı, Şuşada Mamayı və Çöl və tarixi abidə, 22 ümumtəhsil məktəbi, 7 uşaq
qala məscidlərinin də bərpası, eyni zamanda bağçası, 8 mədəniyyət evi, 14 klub, 2 kinoteatr,
Yeni Şuşa məscidinin tikintisi Heydər Əliyev 3 muzey dağıdılıb, məbəd və məscidlər təhqir
Fondu tərəfindən aparılır. edilib, 20 kitabxana yandırılıb.
Tarixi araşdırmalardan məlumdur ki, Qeyd edək ki, ölkə Prezidenti, Ali Baş Ko-
Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulandan mandan İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə Silahlı
sonra Şuşada tarixi abidələrin və bütövlükdə Qüvvələrimizin, Ordu və xalq birliyinin əzmi,
mübarizəsi nəticəsində Azərbaycan ərazisi
........................................................................ düşmən tapdağından azad edildikdən, Vətən
1 https://president.az/az/articles /view/59691 müharibəsi – İkinci Qarabağ müharibəsində
(27 sentyabr – 10 noyabr 2020) Böyük Zəfərdən dövrləri əks etdirən mövzuları tədris edərkən
sonra torpaqlarımızın dirçəldilməsi, tarixi şagirdlərə Şuşanın sosial-iqtisadi, siyasi həyatı
abidələrin bərpası, milli mədəni irsin qorunması ilə yanaşı, mədəni həyatı ilə, tarixi abidələrilə
istiqamətində böyük layihələr həyata keçirilir, də bağlı geniş məlumat vermək, milli mədəni
məqsədyönlü işlər görülür. Bu sırada təbiidir irsimizə verilmiş töhfələri, dini dəyərlərimizin
ki, Şuşanın özünəməxsus yeri vardır. Çünki Şuşa qorunması əhəmiyyətini öyrənmək üçün
Azərbaycanın nadir incisidir, mədəniyyət pay- müxtəlif informasiya mənbələri üzərində iş
taxtıdır. Türk dünyasının mədəniyyət paytaxtı aparmaq mümkündür.
kimi tanınıb, 2024-cü ildə isə İslam dünyasının Siniflər üzrə problem baxımından mövcud
mədəniyyət paytaxtı elan edilib. Azərbaycan imkanları mövzular əsasında aşağıdakı şəkildə
Respublikası Prezidentinin 22 iyun 2021-ci il ümumiləşdirdik:
tarixli, 1375 nömrəli Fərmanı ilə Şuşa Şəhəri 8-ci sinif. Azərbaycan tarixi fənni üzrə:
Dövlət Qoruğu İdarəsi yaradılıb. Bu gün Şuşa Qarabağ-bəylərbəylikdən xanlığa (§19.s.103-
şəhərinin yenidən dirçəldilməsi, inkişafı naminə 108); İqtisadi vəziyyət. Sənətkarlıq. Ticarət
atılan qətiyyətli addımlar hər bir azərbaycanlının (§26. s.140-145); Qarabağ, Şəki və Şamaxı
qəlbində iftixar hissi yaradır, Şuşaya, onun tarixi xanlıqlarının Rusiya tərəfindən işğalı (§29.
abidələrinə, ümumiyyətlə, bütövlükdə milli s.155-158); XVIII əsrdə və XIX əsrin əvvəlində
mədəni irsimizə, dini dəyərlərimizə olan sevgini Azərbaycan mədəniyyəti (§35.s.184-193)3.
artırır. Şuşa haqqında Azərbaycan Respubli- 9-cu sinif. Azərbaycan tarixi fənni üzrə:
kasının Prezidenti İlham Əliyevin fikirləri Azərbaycan XIX əsrin 30-40-cı illərində.
ibrətamizdir: “... Şuşa Azərbaycan xalqının Təsərrüfat və əhalinin həyatı (§2. s.12-15); XIX
ürəyidir, canıdır, hər bir azərbaycanlı üçün əsrdə təhsil və elm (§12. s.50-53); Azərbaycan
müqəddəs yerdir. Hər dəfə Şuşada olarkən – XIX əsrin əvvəllərində. Azərbaycanlı əhaliyə
mən son iki il ərzində Şuşada on dəfədən çox qarşı ermənilərin törətdikləri qırğınlar. Milli
olmuşam ( 8 noyabr 2022-ci ildən əvvəlki dövr demokratik hərəkat (§17. s.68-70); Mədəniyyət
nəzərdə tutulur – İ.H.Cəbrayılov), hər dəfə Zəfər (§21. s.84-88); 1918-ci ildə Şimali Azərbaycanda
yolu ilə Şuşaya yaxınlaşarkən mən və əminəm türk-müsəlman əhaliyə qarşı soyqırımlar (§22.
ki, hər bir insan bir daha hərbçilərimizin s.89-91); Erməni işğalçılarına qarşı mübarizə
qəhrəmanlığını, fədakarlığını, peşəkarlığını (§25. s.99-102); 1920-1930-cu illərdə Azər-
görür”2. baycanın ərazi bütövlüyünə yeni qəsdlər ( §32.
s.121-123); 1920-1930-cu illərdə mədəni qu-
ŞUŞANIN TARİXİ ABİDƏLƏRİNİN ruculuq tədbirləri (§36. s.132-133); Azərbaycan
ÜMUMTƏHSİL MƏKTƏBLƏRİNDƏ SSR müharibədən sonrakı onillikdə (§39. s.140-
ÖYRƏDİLMƏSİ MƏSƏLƏLƏRİ 143); Ərazi bütövlüyü və milli hüquqların
qorunması uğrunda mübarizə (§44. s.156-158);
Ümumtəhsil məktəblərində humanitar 1970-1980-ci illərdə mədəniyyətin inkişafı (§46.
fənlərin, xüsusilə Azərbaycan tarixinin və Zəfər s.161-164); Qarabağ müharibəsi (§49. s.171-
tarixinin tədrisində Şuşanın tarixi, o cümlədən 173); Mədəniyyətin inkişafında böyük uğurlar
onun abidələri haqqında məlumat əldə etmək (§54. s.188-191)4.
imkanları genişdir. Təcrübə və araşdırmalar 10-cu sinif. Azərbaycan tarixi fənni üzrə:
göstərir ki, ayrı-ayrı siniflərdə müxtəlif tarixi Qarabağ xanlığı (§39. s.171-174); Xanlıqlar
........................................................................
2 president.az/articles/view/57801
3 Ümumi təhsil müəssisələrinin 8-ci sinifləri üçün Azərbaycan tarixi fənni üzrə dərslik / Y.M. Mahmudlu (və b.). Bakı: Təhsil,
2023. 200 s.
4 Ümumi təhsil müəssisələrinin 9-cu sinifləri üçün Azərbaycan tarixi fənni üzrə dərslik / Y.M. Mahmudlu, Q.Ə.Əliyev,
M.Q.Abdullayev (və b.). Bakı: Şərq-Qərb, 2020. 192 s.

dövründə sosial-iqtisadi həyat (§43. s.186-189); da istifadə edərək şagirdləri Şuşanın mədəni
Xanlıqlar dövründə mədəniyyət (§44. s. 190- irsi, tarixi abidələri haqqında dərindən tanış
192)5. etmək imkanları vardır. Araşdırmalar göstərir
11-ci sinif. Azərbaycan tarixi fənni üzrə: ki, Şuşanın abidələri birmənalı olaraq Azərbaycan
XX əsrin əvvəllərində çarizmin milli qırğın abidələridir. Bu abidələr məhz Azərbaycan
siyasəti (§8. s.51-53); XIX-XX əsrin əvvəllərində torpağında, azərbaycanlılar tərəfindən yaradılıb.
Azərbaycan mədəniyyəti (§12. s.67-73); Azər- Eyni zamanda bu abidələrin səciyyəvi xüsu-
baycan Xalq Cümhuriyyəti (§16. s.88-103); siyyətləri sırasında türkçülük, islamçılıq
Azərbaycan SSR XX əsrin 40-cı illərinin ortaları elementləri aydın görünür. Tarixi mənbələr, o
– 60-cı illərdə (§23. s.136-140); İdarəçiliyin cümlədən epiqrafik abidələr Şuşanın milli-
möhkəmləndirilməsi. 1970-1980-ci illərdə sosial- mədəni irsi barədə zəngin məlumatlar verir.
iqtisadi uğurlar (§24. s.141-143); “Yenidən- Təkcə məscidlər deyil, hətta tarixi yaşayış
qurma” və “aşkarlıq” siyasətinin iflasa uğraması. binalarında Azərbayacan milli sənətkarlığına
Qarabağ münaqişəsinin başlanması (§25. s.144- xas olan cəhətlər, ornamentlər, rəsmlər, bəzəklər,
151); Azərbaycan mədəniyyəti XX əsrin 40-80- naxışlar, tikinti üslubu haqqında geniş infor-
ci illərində (§27. s.156-160); Birinci Qarabağ masiya əldə etmək mümkündür.
müharibəsi (§29. s.165-169); Qarabağda qu-
ruculuq. Böyük Qayıdışın ilk addımları (§41. MƏQALƏNİN ELMİ YENİLİYİ. Məqalədə
s.219-224)6. Şuşanın tarixi abidələri barədə mənbələrə isti-
9-cu sinif. Zəfər tarixi fənni üzrə: nadlar əsasında ümumiləşdirilmiş məlumatlar
Giriş ( s.6 ); Münaqişə başlayır (§1. s.7-10); verilir, abidələrin spesifik xüsusiyyətləri, türk-
Birinci Qarabağ müharibəsi (§2. s.11-26); islam dünyasının mənəvi xəzinəsi kimi
Mədəniyyətimizin incisi-Şuşa (§9. s.90-107); əsaslandırılır və tarixi əhəmiyyəti izah edilir.
Qarabağ bu gün (§10. s.108-111)7. Eyni zamanda ümumtəhsil məktəblərində
Azərbaycan tarixinin tədrisində istifadə
Qeyd etmək lazımdır ki, Şuşa Pənahəli xan imkanları üzə çıxarılır.
Cavanşirin, Xurşidbanu Natəvanın, Əhməd bəy MƏQALƏNİN PRAKTİK ƏHƏMİYYƏTİ VƏ
Ağaoğlunun, Firidun bəy Köçərlinin, Üzeyir bəy TƏTBİQİ. Məqalə Şuşanın tarixi abidələri və
Hacıbəylinin, Ceyhun Hacıbəylinin, Cabbar tədris prosesində ondan istifadə ilə bağlı
Qaryağdıoğlunun, Bülbülün, Xan Şuşinskinin, vəsaitlərin hazırlanması, təlim prosesində və
Fikrət Əmirovun, Hüseyn Baykaranın, Süleyman təlimdənkənar vaxtlarda Azərbaycan tarixinin
Ələsgərovun, Rəşid Behbudovun, Lətif Kəri- bu və ya digər problemlərinin öyrənilməsi üçün
movun anadan olduğu doğma yurd yeridir, bir əhəmiyyətlidir. Məqalədə əksini tapmış ideyalar
sıra böyük mütəfəkkirlərin, ictimai, dövlət həm də şagirdlərin milli mənlik şüurunun
xadimlərinin vətənidir. Şuşa Cənab Prezident formalaşdırılması prosesində tətbiq oluna bilər.
İham Əliyevin dediyi kimi Qarabağdır, Azər- NƏTİCƏ. Ümumiyyətlə, araşdırmalar göstərir
baycandır, türk və müsəlman dünyasının mər- ki, Şuşanın tarixi abidələri Azərbaycanın milli
kəzidir, mədəniyyət paytaxtıdır. Yuxarıda qeyd sərvəti kimi əhəmiyyətli olmaqla yanaşı, həm
etdiyimiz mövzuları tədris edərkən təkcə dərslik də türk-islam dünyasının mənəvi xəzinəsidir.
materialları ilə deyil, əlavə tədris resurslarından Bu abidələr xalqımızın milli tarixi yaddaşıdır.
........................................................................
5 Ümumi təhsil müəssisələrinin 10-cu sinifləri üçün Azərbaycan tarixi fənni üzrə dərslik / T.R.Əliyev, P.H. Ağalarov, N.Ə.Quliyev
(və b.). Bakı: Şərq-Qərb, 2022. 200 s.
6 Ümumi təhsil müəssisələrinin 11-ci sinifləri üçün Azərbaycan tarixi fənni üzrə dərslik / P.H. Ağalarov, N.Ə.Quliyev, R.Hətəmov
7 Ümumi təhsil müəssisələrinin 9-cu sinifləri üçün Zəfər tarixi fənni üzrə dərs vəsaiti / P.H. Ağalarov, N.Ə.Quliyev, H.Ə.Cabbarov
Bu tarixi yaddaşı qorumaq hər bir azərbay- 13

Məmmədov, N.R. (2016). Azərbaycan
canlının vətəndaşlıq borcudur. Ona görə də Respublikasının Şuşa şəhərinin tarixi /
Azərbaycanın digər tarixi abidələri kimi Şuşanın N.Məmmədov. Bakı: Avropa, 960 s.
tarixi abidələrini də daha dərindən tədqiq
14
Muradova, Z.B. (2022). Şuşa, hər daşı-qayası
etməli, böyüməkdə olan nəsillərə onların tarix / Z.B.Muradova. Bakı: Orxan NHM, 416 s.
yaranması, keçdiyi tarixi yol, qorunma zəruriliyi
15
Mustafayev, E.K. (2023). Şuşanın maddi-mədəni
barədə ardıcıl və sistemli şəkildə məlumat irsi (epiqrafik abidələr əsasında)
/E.K.Mustafayev. Bakı: Elm, 204 s.
verməli, milli dəyərlərimizi təbliğ etməli və 16
Nemətova, M.S. (2011). Azərbaycanın epiqrafik
unutmamalıyıq.
abidələri. VI cild. Şirvan, Gəncə, Ağdam, Füzuli,
Şuşa, Zəngilan, Cəbrayıl, Laçın, Kəlbəcər və
İstifadə edilmiş ədəbiyyat

başqa rayonların ərəb-fars-türkdilli kitabələri
(XI-XX əsrlərin əvvəlləri)/ M.S.Nemətova. Bakı.
17
Salamzade, A.V. (1964). Arkhitektura
1
Adıgözəlbəy, M. (2006). Qarabağnamələr. Azerbaydzhana XVI-XIX vv. Baku.
Birinci kitab /M.Adıgözəlbəy, M.C.Cavanşir 18
Şuşa və Laçın rayonları sakinlərinin bir qrupu
Qarabaği, Ə.Cavanşir – Bakı: Şərq-Qərb, 216 s. ilə görüşdən. Prezident Sarayı. 6 may 1996-cı il.
2
Avalov, E.V. (1977). Arkhitektura goroda Shushi pdf Azərbaycan şəhərləri və bölgələri haqqında.
i problemy sokhraneniya yego istoricheskogo s.223. files.preslib.az /projects
oblika. Baku: Elm. /heydaraliyev/iqtibaslar
3
Çingizoğlu, Ə. (2012). Şuşa şəhəri: Təbrizli 19
Şuşa: tarixi-mədəni irsin tədqiqi /F.Xəlilli (və
məhəlləsi: tarixi-geneoloji tədqiqat/ b.). Bakı: Elm və təhsil, 2022. 208 s.
Ə.Çingizoğlu-Bakı: Zərdabi LTD MMS, 324 s. 20
Şuşinski, F.M. (1998). Şuşa / F.M.Şuşinski –
4
Əhmədov, E. ŞUŞA – Azərbaycanın tarixi Bakı:Gənclik, 428 s.
mədəniyyət mərkəzi, Qarabağın baş tacı və 21
Ümumi təhsil müəssisələrinin 10-cu sinifləri
hərbi-strateji əhəmiyyətə malik qədim şəhər üçün Azərbaycan tarixi fənni üzrə dərslik /
https://azerbaijan.az/news/5150 T.R.Əliyev, P.H. Ağalarov, N.Ə.Quliyev (və b.).
5
Fatullayev, SH.S. (1970). Pamyatniki Shushi. Bakı: Şərq-Qərb, 2022. 200 s.
Baku. 22
Ümumi təhsil müəssisələrinin 11-ci sinifləri
6
İlham Əliyev Şuşada Aşağı Gövhər Ağa üçün Azərbaycan tarixi fənni üzrə dərslik / P.H.
məscidində aparılan bərpa işləri ilə tanış olub. Ağalarov, N.Ə.Quliyev, R.Hətəmov (və b.). Bakı:
https://president.az/az/articles/view/62623 Şərq-Qərb, 2023. 224 s.
7
İlham Əliyev Zəfər günü münasibətilə Şuşada 23
Ümumi təhsil müəssisələrinin 8-ci sinifləri
təşkil olunan tədbirdə iştirak edib. 08 noyabr üçün Azərbaycan tarixi fənni üzrə dərslik /Y.M.
2022. president.az/articles/view/57801 Mahmudlu (və b.). Bakı: Təhsil, 2023. 200 s.
8
İlham Əliyev, birinci xanım Mehriban Əliyeva və 24
ailə üzvləri Şuşada Yuxarı Gövhər Ağa üçün Azərbaycan tarixi fənni üzrə dərslik /Y.M.
məscidinin əsaslı yenidənqurma və bərpa Mahmudlu, Q.Ə.Əliyev, M.Q.Abdullayev (və b.).
işlərindən sonra açılışında iştirak ediblər. Bakı: Şərq-Qərb, 2020. 192 s.
https://president.az/az/articles /view/59691 25
9
Qacar, Ç.U. (2023). Köhnə Şuşa / Çingiz Qacar. üçün Zəfər tarixi fənni üzrə dərs vəsaiti / P.H.
Şərq-Qərb, 344 s. Ağalarov, N.Ə.Quliyev, H.Ə.Cabbarov (və b.).
10
Quliyev, V. (2010). 180 yaşlı Şuşa məktəbi/ Bakı: Şərq-Qərb, 2023. 112 s.
V.Quliyev. Bakı: Şuşa, 200 s. 26
Yaqublu, N. (2022). Şuşa ziyalıları: unudulmuş
11
Mahmudov, Y.M. (2005). Qarabağ:Real tarix irs / N.Yaqublu. Bakı: AVE Print, 216 s.
faktlar və sənədlər/ Y.M.Mahmudov, 27
Zeynalov, F. (2022). Şuşa müqəddəs
K.K.Şükürov. Bakı: Təhsil, 380 s. Azərbaycan şəhəri / F.Zeynalov. Bakı: Azərnəşr,
12
Mahmudov, Y.M. (2012). Şuşa – Pənahabad / 172 s.
Y.M.Mahmudov, C.M.Mustafayev. Bakı: Təhsil,
152 s.

TürKİYƏ vƏ qAzAXıSTANDA
uNİverSİTeTlƏrİN rƏqƏmSAl
TrANSfOrmASİYASı: müqAYİSƏlİ TƏHlİl
ƏbülfƏz SüleYmANlı, Professor, Dr., Türk Akademiyası, Astana, Qazaxıstan /

Sosiologiya kafedrası, Üsküdar Universiteti, İstanbul, Türkiyə.
E-mail: ebulfez.suleymanli@uskudar.edu.tr
https://orcid.org/0000-0003-1894-5232
NurlAN bAYqAbİlOv, Dosent, Dr., Sosiologiya kafedrası, L.N.Qumilyov
adına Avrasiya Milli Universiteti, Astana, Qazaxıstan.
E-mail: baigabylov_no@enu.kz
https://orcid.org/0000-0001-8212-9171
OlqA ŞebAlİNA, Doktorant, Sosiologiya kafedrası, L.N.Qumilyov adına
Avrasiya Milli Universiteti, Astana, Qazaxıstan.
E-mail: sch.olga_enu@mail.ru
https://orcid.org/0000-0001-7641-2528

Süleymanlı Ə., Bayqabilov N.,
Şebalina O. (2024). Türkiyə və Məqalədə Türkiyə və Qazaxıstanda universitetlərin rəqəmsal transfor-
Qazaxıstanda universitetlərin masiya prosesləri təhlil olunur. Müəlliflər dövlət səviyyəsində ali
rəqəmsal transformasiyası:
təhsilin rəqəmsallaşdırılmasının müqayisəli təhlilinin nəticələrini
müqayisəli təhlil. Azərbaycan
məktəbi. № 1 (706), səh. 17-30
təqdim edir; ali təhsilin rəqəmsallaşdırılmasının ən mühüm mərhələləri
nəzərə alınır; bu sistemlərin qurulması və fəaliyyət prinsipləri,
DOI: 10.30546/32898065.2024.1.17. həmçinin onların ümumi və fərqli xüsusiyyətləri təqdim olunur; hər iki
ölkədə ali təhsilin rəqəmsallaşdırılması ilə bağlı mövcud problemlər
göstərilir. Müqayisəli təhlil müəllimlərin rəqəmsal savadlılığı, ali təhsilin
rəqəmsallaşdırılmasının təşkilati prosesi, tələbələr arasında rəqəmsal
savadlılıq kimi meyarlar əsasında aparılıb. Eyni zamanda, dövlət sə-
viyyəsində ali təhsil sistemində rəqəmsal texnologiyalardan istifadənin
mövcud vəziyyətinin qrafik şərhi təqdim olunub.
Bu tədqiqat Qazaxıstan Respublikası Elm və Ali Təhsil Nazirliyinin Elmi
Komitəsi tərəfindən maliyyələşdirilib. (Qrant №. BR21882302 Rəqəmsal
transformasiya kontekstində Qazaxıstan cəmiyyəti: perspektivlər və
risklər).
Açar sözlər: Rəqəmsal transformasiya, ali təhsil, rəqəmsal savadlılıq,

Göndərilib: 28.02.2024 Türkiyədə ali təhsil, Qazaxıstanda ali təhsil.
DıgıTAl TrANSfOrmATıON Of
uNıverSıTıeS ıN TürKİYe AND
KAzAKHSTAN: cOmPArATıve ANAlYSıS
ebulfez SuleYmANlı, Professor, Dr., Turkic Academy, Astana, Kazakhstan /

Department of Sociology, Uskudar University, Istanbul, Türkiye.
E-mail: ebulfez.suleymanli@uskudar.edu.tr
https://orcid.org/0000-0003-1894-5232
NurlAN bAıgAbYlOv, Associate Professor Dr., Department of Sociology,
L.N. Gumilyov Eurasian National University, Astana, Kazakhstan.
E-mail: baigabylov_no@enu.kz
https://orcid.org/0000-0001-8212-9171
OlgA SHebAlıNA, PhD student, Department of Sociology, L.N. Gumilyov
Eurasian National University, Astana, Kazakhstan.
E-mail: sch.olga_enu@mail.ru
https://orcid.org/0000-0001-7641-2528
To cite this article: AbSTrAcT

Suleymanlı E., Baigabylov N.,
Shebalina O. (2024). Digital The article focuses on the study of the digital transformation processes
transformation of universities in of universities in Türkiye and Kazakhstan. The authors presented the
Türkiye and Kazakhstan:
results of a comparative analysis of the digitalization of higher
comparative analysis. Azerbaijan
Journal of Educational Studies. education at a country level; the main stages of digitalization of higher
Vol. 706, Issue I, pp. 17-30 education are considered; the principles of construction and operation
of these systems, as well as their common and different features are
DOI: 10.30546/32898065.2024.1.17. outlined; current problems of digitalization of higher education in two
countries are highlighted. A comparative analysis was carried out
based on such criteria as the digital literacy of teachers, the
organizational process of digitalization of higher education, and digital
literacy among students. A graphical interpretation of the current state
of the use of digital technologies in the higher education system at a
country level is presented.
This research is funded by the Committee of Science of the Ministry
of Science and Higher Education of the Republic of Kazakhstan
(Grant №. BR21882302 Kazakhstan’s Society in the Context of digital
transformation: prospects and Risks).
Article history
Keywords: Digital transformation, higher education, digital literacy,
Received: 28.02.2024 higher education in Türkiye, higher education in Kazakhstan.
Digital transformation of universities in Türkiye and Kazakhstan: comparative analysis
ıNTrODucTıON technologies, virtual reality, and educational

tools aimed at developing the professional com-
Modern society is moving from an industrial petencies of young people within the framework
status to an information one, in which infor- of Industry 4.0 (Scholkmann, 2021).
mation and knowledge become the key resource. At the same time, the university not only
A qualitative transformation of society inevitably ensures their implementation and involvement
leads to the same change in education. It is the of students, but also records educational achieve-
educational system that is capable of solving ments and the degree of student satisfaction
the main problems of society in the 21st cen- (Orellana et al., 2019; Balyer & Öz, 2018).
tury. This process is primarily driven by factors
As part of the discussion about the concept such as the need to generate and transfer sci-
implementation of the digitalization in the entific, technological knowledge and professional
Bologna process, F. Rampelt and others argue skills (Gylfason, 2001), the need to develop
that the full potential of digitalization has not new learning models, and affects both organi-
been realized at the system level, which is pri- zational and cultural changes (Díaz-García et
marily due to the fact that “digitalization is al., 2022).
seen as an additional task, and not as a means Changes in organizational procedures for
of solving the existing tasks of higher education” teaching and learning, methods of communi-
Rampelt et al., 2019). In 2018 Paris Communiqué cation with stakeholders inside and outside
calls on universities to support students and the university, determine the inclusion of the
teachers to be creative in the digital environment social factor in the processes of digital trans-
(European Higher Education Area and Bologna formation. In the educational environment,
Process, 2018). This initiative is aimed at im- tools based on digital technologies, as well as
proving the quality and efficiency of the imple- new pedagogical approaches and teaching meth-
mentation of the blended learning throughout ods, are becoming widespread, and the flexibility
life, developing digital skills and competencies, of individual educational paths is increasing in
improving the mechanism for data analysis and accordance with the needs of students. Special
research in education, and eliminating regulatory attention should be paid to issues of data pro-
obstacles to provide open and digital education tection and information security. Thus, affecting
(Digital Education Action Plan, 2021). Students all levels of functioning of a higher education
and staff must be equipped with environmental organization, issues of digital transformation
and digital skills for the future, and the innovation require consideration from technological, or-
and technological capabilities of universities ganizational and social points of view (Alenezi,
must be used to deal with related social chal- 2023).
lenges. At the same time, it is expected that by In world practice, in the process of digitali-
2030, 20 million specialists will be employed zation of higher education can be implemented
in the information and communication tech- in various tools. For example, A. Haleem et al.
nologies industry (Higher Education European in their study identify 34 areas of application
strategy for universities communication, 2022). of digital technologies in education, including
The digital transformation of the higher ed- increasing teaching productivity through au-
ucation system is focused on the comprehensive tomation of planning, assessment, and use of
implementation of the advanced digital tech- learning resources; creation of virtual classes;
nologies in all business processes of universities, development of digital libraries; support for
contributing to their transformation at various inclusive learning; development of team work
levels (Shahi & Sinha, 2021). The digital trans- skills; ensuring flexibility of learning and de-
formation of the university is closely related to veloping self-regulation skills of students; blur-
the provision of multi-channel communication ring boundaries, as well as the transition to a
Ebulfez Suleymanlı, Nurlan Baigabylov, Olga Shebalina
hybrid teaching and learning model (Haleem Türkiye is based on an analysis of regulatory
et al., 2022). documents, expert reports and scientific pub-
The aim of this study is to conduct a com- lications. The analysis covers the period from
parative analysis of the digitalization of higher 1997 till 2023. Based on the analysis, the fol-
education in Türkiye and Kazakhstan; identifying lowing factors of digital transformation in higher
the principles of construction and operation of education were identified.
these systems, as well as their common and
different features. 1. Social profile
Thus, a thorough analysis of systemic changes Today, education, knowledge and skills of a
taking place in the higher education system at person can improve the quality and standard
a country level will contribute to a deeper un- of his life. It has become one of the most im-
derstanding of the situation, making effective portant factors determining a person’s life today
decisions, as well as applying the best global – the opportunity to develop professional and
practices. personal qualities, regardless of time and loca-
tion, in order to provide high-quality and af-
meTHODOlOgY AND reSeArcH fordable remuneration, which is necessary for
meTHODS democratic societies (Duderstadt, 2001). Of
course, the largest share of this responsibility
We used the following research methods falls to higher education. With the spread of
such as analysis (an analysis of the digitalization lifelong learning, a new education system has
of higher education in Türkiye and Kazakhstan begun to emerge to address the masses to meet
was carried out, a certain set of characteristic the changing educational needs of society
features was identified), an analogy method through technology. In this new understanding
(the fundamental features of the digitalization of education, the concepts of time and space
of higher education were identified), a com- characteristic of traditional education no longer
parison method (a direct comparison was made exist. As Duderstadt argues, with the help of
of the digitalization of higher education according synchronous and asynchronous learning tools
to the main indicators: digitalization of the ed- and interfaces, education is now possible “any-
ucational process, requirements for teachers where,” “anytime,” and “with anyone.” (Duder-
and requirements for students), generalization stadt, 1998)
method (general directions of development Modern information technologies have freed
and current trends in the field of digitalization the higher education system from the limitations
of higher education were identified), historical of time and space.
method (the stages of formation of digitalization
systems of higher education in these countries 2. Changing the portrait of students
were considered). One of the most important factors that make
A comparative analysis of the digitalization digital transformation in higher education
of higher education in Türkiye and Kazakhstan almost mandatory is a change in the portrait of
was carried out based on the following criteria: students. The digital educational environment
digital literacy of teachers (preparation of online contributes to the formation of values for self-
lessons, online lectures, online tests), organi- development and self-education among students.
zational process of digitalization of higher ed- Many researchers in the literature note that
ucation (principles of constructing a digital ed- technology is the biggest factor of change in
ucational process), digital literacy among stu- higher education and universities, technology
dents. is the biggest factor of change in higher education
A comparison of the digitalization practices and universities, as a result of the influence of
of the higher education in Kazakhstan and technology on students and their learning paths,

argue that they face the greatest challenges of independence of students, contribute to the in-
the current period (Brown & Adler, 2008) dividualization of the educational process, the
transition from training to self-learning and
3. Transformation of the teacher’s role self-education. In other words, the digital age
In modern conditions, the role of a teacher is shifting from teacher-centered classrooms
in educational institutions has seriously trans- to student-centered classrooms.
formed. It has ceased to be the only source of
information and is no longer a monopolist in 5. Impact of the coronavirus pandemic
the possession of knowledge; it enters into The digitalization of education has become
“competition” with new technologies and the especially noticeable after the outbreak of the
Internet. COVID-19 coronavirus pandemic in 2020. The
The digital environment requires a different pandemic that has swept the entire planet has
mentality and a different perception of the forced significant adjustments to be made in
world from the teacher. The teacher becomes the organization of education for schoolchildren,
not only a knowledge carrier that he shares college students, and students of higher edu-
with students, but also a guide and designer of cational institutions. The impact of the pandemic
student experiences, processes and learning has affected nearly 1.6 billion students in more
environments. (Duderstadt, 2001). Undoubtedly, than 190 countries. Educational closures affected
the teacher must have digital literacy, the ability 94% of the global student population, compared
to create and apply content through digital with 99% in low-income countries. UNESCO
technologies, including computer programming, estimates that in 2021, 23.8 million students
search, information exchange, and communi- (including university students) may drop out
cation skills. of school and lose access to education. At the
A teacher can play a determining role in the same time, students will suffer the most due to
professional development of a student’s per- problems with paying tuition (COVID-19 edu-
sonality. The project approach in managing the cation response..., 2020). Schools and universities
student development process is of particular were forced to move to distance learning online,
importance in teaching activities. (Dodd, 2015). and this affected everyone – schoolchildren
and their parents, teachers, students and uni-
4. Teaching methods versity teachers. First of all, the role of distance
In the digital era, due to the widespread in- education has increased significantly, which in
troduction of ICT in education, there is a tran- a particular situation has become the only
sition to a new educational paradigm. The tran- option that allows not to interrupt the educa-
sition to a new learning paradigm leads to a tional process.
correction of the pedagogical and general
methodological paradigms, and a change in the 6. University 4.0
social paradigm inevitably entails radical reforms One of the frequently encountered concepts
in the field of specialized knowledge, always in the digitalization of higher education is Uni-
accompanied by a change in the content of ed- versity 4.0. University 4.0 is a new university
ucation, principles, methods and organizational structure (Dewar, 2017). Within this framework,
forms of education. With this transition, first there are different types of services such as
of all, the projective principle takes on the main traditional, mixed/multiple or online.
role, the understanding of education as the ac- The University 4.0’s own key technologies
quisition of ready-made knowledge is aban- are cognitive technologies, and both of their
doned, and the role of the teacher changes emerging branches are: 1) enhancing human
(Barr & Tagg, 1995). The possibilities of the intelligence through computer technologies,
network space make it possible to activate the creating hybrid intelligences, 2) technologies
for the formation and support of collective in- cation in Kazakhstan for 2005-2010, total com-
telligence. The “material body” of University puterization, expanded use of ICT in the edu-
4.0 includes, in addition to classrooms, libraries, cational process and the introduction of elec-
laboratories, business incubators and technology tronic textbooks were envisaged (the State Pro-
parks, public centers, also communications and gram for the Development of Education in the
telecommunications infrastructure (Lapteva & Republic of Kazakhstan for 2005-2010). As one
Efimov, 2016). of the main directions of the State Program for
the Development of Education in Kazakhstan
DıgıTAlızATıON Of HıgHer eDucATıON for 2011-2020, it was planned to develop e-
ıN KAzAKHSTAN learning and ensure equal access for all partic-
ipants in the educational process to the best
The Kazakhstani practice of regulatory reg- educational resources and technologies
ulation of the sphere of higher and postgraduate (Sapargaliyev & Shulenbayeva, 2013; State Pro-
education reflects the issues of informatization, gram for the Development of Education of the
digitalization and digital transformation in the Republic of Kazakhstan for 2011-2020).
context of training specialists, as well as the Currently, the Law of the Republic of Kaza-
promotion of scientific research. khstan “On Education” includes registers of ed-
Turkish universities, like most universities ucational programs at all levels, educational
in other countries, have been actively involved monitoring data, and administrative data relating
in the digital transformation process. The speci- to the activities of organizations at all levels of
ficity of the last decade is that universities are education in the objects of informatization in
the most active subjects of digitalization of the the field of education that provide “the possibility
educational system. of effective management.” At the same time,
Informatization of education in Kazakhstan special attention is paid to the security of per-
began with school education; the State Program sonal data contained in informatization objects
for Informatization of the Secondary Education (“On Education” Law of the Republic of Kaza-
System, adopted in 1997, provided for the com- khstan, 2007).
puterization of secondary and primary schools; In the state program “Digital Kazakhstan”,
development of an education management in- digitalization was considered as the key to cre-
formation system, development of information ating a new society where human capital is ac-
culture and teaching the basics of computer tively developing; digitalization of industrial
literacy in schools (State Program of the Presi- sectors is envisaged; development of digital in-
dent of the Republic of Kazakhstan for informa- frastructure, ICT industry and digital skills of
tization of the secondary education system of youth. The program declared the need to update
the Republic of Kazakhstan, 2009). However, the content of “all levels of education through
already in the period from 2002-2004, a decision the development of digital skills of all specialists”
was made to create a unified educational in- (the State Program “Digital Kazakhstan”, 2017).
formation environment in the Republic of Kaza- The objectives of the State Program for the
khstan and integrate the information system Development of Education and Science of the
into the global educational space. Developments Republic of Kazakhstan for 2020-2025 included
in the field of organizing distance education equipping educational organizations with digital
are beginning, and domestic electronic textbooks infrastructure and modern material and technical
are appearing (The Concept of informatization base, as well as modernization and digitization
of the education system of the Republic of Kaza- of scientific infrastructure. In this regard, it
khstan, 2001). was planned to develop the IT infrastructure,
At the next stage, within the framework of develop digital educational resources, Massive
the State Program for the Development of Edu- Open Online Courses (MOOCs), as well as provide

services to educational organizations in a digital 3. Language policy, including the tasks of

format. In addition, it was planned to form a reengineering business processes in the field
digital ecosystem of higher education, based of development, study, assessment of knowledge
on the transition “to digital and intelligent man- and use of languages (Order of the Minister of
agement services” (State Program for the De- Science and Higher Education of the Republic
velopment of Education and Science of the Re- of Kazakhstan).
public of Kazakhstan for 2020-2025). One of the main priorities of the National
The Concept for the Development of Higher Development Plan of Kazakhstan until 2025
Education and Science in the Republic of Kaza- (On amendments to Decree of the President of
khstan for 2023–2029, adopted on March 28, the Republic of Kazakhstan, 2018) is “quality
2023, is also aimed at further developing the education,” which also emphasizes the digitali-
digital infrastructure of universities. In accor- zation of this industry. The essence of the
dance with the best world practices, domestic priority is the development of human capital
universities should make the transition to the to implement a new course of development for
model of “smart universities” with a digital the country. In terms of digitalization of higher
ecosystem. Priority areas are the introduction education, the following main directions, which
of virtual universities, personalization of learning, are indirectly reflected, include:
transition to blended learning, gamification and — from gaps in the quality of education as-
interactive learning process. The university’s sociated with place of residence and social
digital ecosystem provides for the creation of a status to equalization of access to quality edu-
student’s digital profile, reflecting the educational cation;
trajectory and academic achievements. The dig- — from a shortage of high-quality educational
ital architecture of a university, according to infrastructure to a full provision of facilities
the developed concept, includes not only infra- that meet modern sanitary, safety, and equipment
structure, but also digital tools to support edu- standards;
cational and training activities, university ad- — from insufficient connection between sci-
ministration, and interaction between subjects ence and production to the introduction of pro-
of the educational process. The creation of gressive technological solutions of domestic
digital campuses based on online platforms science into the production and industrial sector
providing educational resources, digital trans- with access to the global scientific space;
formation of libraries, and the use of open ed- — from a shortage of high-quality scientific
ucation platforms are planned (the Concept for infrastructure to a full provision of facilities
the development of higher education and science equipped with equipment that meets the best
in the Republic of Kazakhstan for 2023-2029). world standards.
The Roadmap for the Digital Transformation In the context of education and digitalization,
of the Science and Higher Education Industry the “Kazakhstan-2050” strategy and the Strategic
provides for activities in three strategic areas: Development Plan of the Republic of Kazakhstan
1. Higher and postgraduate education, in- until 2025 pay special attention to the key as-
cluding reengineering of business processes in pects necessary to create a modern, competitive
the areas of supporting activities, ensuring ac- educational system and successful digital trans-
cessibility of education, managing curricula formation. This initiative reflects the basis of
and plans, attracting applicants and enrolling the scientific project, which will be mentioned
in a university, organizing and evaluating the in other state-level documents regarding the
educational process. implementation of the developed measures.
2. Science, including reengineering of business Both strategies emphasize the importance
processes in the areas of planning and con- of developing the education system, training
ducting research, applying the results obtained. and retraining of personnel. The focus is on
modern educational methods adapted to the The main goal of the project is stated as in-
needs of the digital economy in the field of creasing the digital competence of teachers
higher education. This includes developing and students. This project, which was brought
digital competencies among students and pro- to life under the slogans “New YÖK” and “Digi-
fessionals. talization -YÖK”, was implemented in the first
The strategies include ensuring access to stage in 8 pilot universities in the regions of
all levels of educational resources and programs Eastern and South-Eastern Anatolia. (Agry
for all categories of the population, using both Ibrahim Chechen (Agry), Bayburt (Bayburt),
desktop and mobile devices. This is aimed at Ygdir (Ygdir), Munzur (Tunjeli), Mush Alparslan
increasing educational accessibility and meeting (Mush), Siirt (Siirt), Shirnak (Mush) Shirnak),
the needs for training in state and Russian lan-
Bingol (Bingol) Regional universities that were
guages.
created after 2006 and developed in relatively
Government strategies, both in the long and
more difficult conditions were selected as pilot
medium term, make digital competencies a
mandatory element of professional standards. universities.
This includes the creation of digital continuing Ardahan, Artvin Coruh universities, which
education institutes and accredited testing cen- were identified as the 2nd stage within the
ters to validate digital literacy. framework of the “Digital Transformation Project
The documents recognize the need to train in Higher Education” at a meeting entitled
specialists in the field of information technology “Türkiye Window of Opportunity: “Turkish
and focus on the development of relevant com- Higher Education””, which was held in Mush
petencies and skills for Industry 4.0. This on July 16, 2019 and whose agenda was “digital
includes scaling innovative programs and in- transformation and literacy.” A protocol on in-
creasing the production of IT professionals. cluding a total of 8 more universities in the
project, including Batman, Bitlis Eren, Gümüşane,
DıgıTAlızATıON Of HıgHer eDucATıON Hakkari, December 7 Kilis and Osmaniye Korkut
ıN TürKİYe Ata University, was signed between YÖK Presi-
dent Saraç, YOK Executive Board Member
The process of digitalization of higher edu- Gündoğan and the rectors of the universities.
cation in Türkiye, which began with the opening Thus, the number of universities under the
of distance learning departments of universities, project was increased to 16 (YÖK, 2019).
soon turned into a large system covering about As part of this project, about 100 thousand
two million students. Since 2008, Türkiye has students and about 12 thousand teachers were
experienced rapid growth in tertiary enrollment
trained in this subject as part of the “Learning
and reached the developed country in 2012.
and Teaching in the Digital Age” programs.
Distance departments of universities played a
Therefore, according to the chairman of the
very important role in this process (Günay,
Council of Higher Education of Türkiye for this
2016; Ozoğlu, 2015).
period, Yekta Sarac, these universities, as part
The first stage of digitalization of of the project, were actually more prepared for
higher education in Türkiye the global epidemic.
In 2018, a year before the start of the global In the student part of the project, in the
epidemic, the Council of Higher Education of spring semester of 2018-2019, the course
Türkiye (hereinafter YÖK) announced an im- “Digital Literacy” was added to the curriculum
portant project related to distance education of pilot universities. About 40 thousand students
called “Digital Transformation in Higher Edu- at pilot universities were trained in courses
cation.” (YÖK 2019). “Internet technology”, “Portable technologies”,

“Social networks”, “Technology, society and restrictions associated with the coronavirus
people”, “Information ethics”, “Technology and pandemic.
lifelong learning”, “Cloud computing” “within One of the largest studies was conducted by
the scope of digital literacy courses”, “future the Council of Higher Education (YÖK) in 2021.
technologies”. The program was organized in In this study, 1 million 255 thousand students
collaboration with Anadolu University on the and 27 thousand 820 teachers from 207 uni-
course “Learning and Teaching in the Digital versities were surveyed in order to identify
Age.” 10 thousand 725 teachers took online opinions on online learning conducted in higher
courses, and 61 thousand 346 students took education institutions in time of global epi-
the Digital Literacy courses for one semester demic.
of credit (YÖK, 2019). As a result of the survey, 83% of students
and 97% of teachers said that they have elec-
The second stage of digitalization of tronic devices that provide access to distance
higher education in Türkiye education, and 89.6% of teachers and 97% of
On March 16, 2020, in the second phase of students reported that their Internet access is
the project, in addition to these 16 universities, sufficient.
training on the topic “Cyber Security and Net- 90% of students said they could benefit
work Management” began for teachers in 5 from course materials and course content
newly established technical universities in Ana- offered through online learning, and 25% said
tolia. In addition, as part of the project, it was the fact that courses were delivered online had
planned to conduct a one-semester credit course a positive impact on their learning. 48% of stu-
“Cyber Security” for university students. dents said that online learning had a positive
After signing the protocol, Türkiye moved impact on their educational life or that the
on to the third stage of the digital transformation effect was minor, and 37% said they spent
project in higher education. At this stage, a more time on themselves and studying while
completely domestic distance education platform studying online.
was developed by Sakarya University (was put While 69% of teachers said they were spend-
into operation in 15 universities under the co- ing more time preparing for classes, 43% said
ordination of YÖK and in cooperation with both student participation in classes and their
TÜBİTAK-ULAKBİM. In the autumn semester performance levels had decreased.
of the 2020-2021 academic year, 15 universities 61% of teachers said that the impact of
participating in the project began to conduct online learning on academic activities other
distance learning courses education through than teaching had not changed or had a positive
this local platform. impact on them, and 64% said that they did
The process of integrating Turkish university not experience any serious difficulties in deliv-
archives into the European Open Access frame- ering instruction effectively.
work has been started and attention will be In the survey, 74% of educators said they
paid to the use of Researcher ID (ORC-ID) num- had gained new technology and teaching skills,
bers. Research on this issue was carried out in while 61% of those surveyed wanted instruction
collaboration with TÜBİTAK. to be online for the spring semester, 26%
In 2020–2022 a number of studies were wanted it to be hybrid, and 13% wanted it to
conducted in Türkiye to study the effectiveness be in-person-face.
of digital technologies and analyze the key After the pandemic period, 44% of teachers
problems and risks that arose in connection preferred that training be face-to-face, and 56%
with the transfer of universities to a distance preferred that courses be delivered online or
learning mode during the introduction of strict with online support (YÖK, 2021).
The third stage of digitalization of the pandemic. Most students said that distance
higher education in Türkiye education was not as effective as face-to-face
After the pandemic, the epidemiological sit- education. In addition, it turned out that within
uation in many cities of Türkiye, with the con- the framework of the distance educational
dition of vaccination of all subjects of the edu- process, problems such as low academic per-
cational process, allowed universities to return formance are observed; loss of students’ ability
to the full-time format of education. According to be creative and take initiative; a formal
to data published by the Turkish Ministry of attitude towards the tasks performed, which
Health on 02.11.2021, 79.21% of university affects the quality of education; harmful effects
students, 90.70% of administrative staff and of computers on mental and physical health; a
93.27% of academic staff have been vaccinated sense of false competence when students equate
(Yüksek Öğretim Kurumu, 2021). As part of access to information with mastering compe-
anti-virus measures, classes were limited to 30 tence; weak level of socialization. (Keskin &
minutes in the first months. Also, the Council Kaya, 2020)
of Higher Education (2020), in its resolution Although some universities provided training
“New rules in the process of combating the through distance education, due to the sud-
global epidemic II”, decided that 40% of courses denness of the process, most universities were
will henceforth be conducted remotely. unprepared for emergency distance education
In the third phase, it was planned to conduct (Yavuz, 2020). Especially during the first period
training from January 2021 to August 2021, of the pandemic, the issue of digital literacy of
prepared in collaboration with Cisco-METU. At teaching staff was acute.
this stage, 90 scientists from 30 universities The teacher is a key figure in the education
selected from Anatolia had the training. process and in the process of digitalization of
Among the digital technologies that support education. The sudden shift to distance learning
organizational and management activities, elec- has caused teachers difficulties in preparing
tronic document management, accounting, per- course materials (Dahmash, 2020). Faculty who
sonnel records and other types of resources, continued emergency distance learning courses
planning the needs of the organization, and during the pandemic had to prepare and use
analyzing the financial condition of the organi- their own course materials for use in their
zation are actively used. A separate direction courses. It can be said that especially teachers
in the development of Digital Transformation who are used to teaching courses in formal ed-
(DT) in education can be considered the digi- ucation have had to change the way they teach
talization of procedures for assessing the quality courses during the pandemic process.
of education (AQE). For preparing online lessons, online lectures,
online tests, online courses, etc. Universities
Current problems of digitalization of organized courses for teachers to become fluent
higher education in Türkiye in information and software.
During the pandemic, a number of studies The transition to distance learning and the
were conducted at Turkish universities to iden- associated limitation of social contacts and di-
tify pressing problems in the distance education rect interaction led to a loss of group student
process. In his study, Can emphasized the im- solidarity and cohesion. The learning process
portance of not only quantity but also quality is also challenging for distance learning stu-
in open and distance education (Can, 2020). dents, on top of the stress caused by the pan-
In a study conducted by Keskin and Ozer demic. Thus, according to the study by Kürtüncü
Kaya involving 652 students, it was found that and Kurt (2020), during the emergency transi-
the time students spent in front of social media tion to distance learning, the main difficulties
and television approximately doubled during faced by students relate to changes in the usual

patterns of organizing educational activities, initiatives to introduce digital technologies, de-

maintaining motivation to learn, and maintain- velop online courses and digital university
ing productive contacts with teachers. At the products. Another problematic issue is the pro-
same time, the impact of the online form of fessional training of IT specialists, the emergence
learning on communication “student – student” of a need to update the regulatory framework
and “student – teacher” was assessed ambigu- for the digital transformation of education and
ously by students. Most students reported feel- an effective system for monitoring the digitali-
ing tired and powerless after participating in zation processes of universities. In addition,
online classes, attributing their condition to a the relevance of training highly qualified spe-
lack of emotional connection and exchange. cialists in Kazakhstan in the field of cybersecurity
and technological innovation is rapidly increas-
Current problems of digitalization of ing.
higher education in Kazakhstan Thus, current activities in the field of digital
In Kazakhstan, one of the main problems of transformation of higher education in Türkiye
digital transformation is also the development and Kazakhstan are aimed at the widespread
of IT skills of teachers, due to changing re- use of information technologies in various uni-
quirements for university teaching staff in the versity management processes. A graphical in-
context of digitalization of education and the terpretation of the current state of the use of
active introduction of information technologies digital technologies in the higher education
into the educational process. system by country is presented in Figure 1.
At the same time, a set of questions arises The analysis showed that in both countries
related to digitalization processes. In particular, there is an intensive digital transformation of
a significant amount of funding is needed for higher education, due to the growing need in
Application of digital technologies in the higher education system at universities in Türkiye and
figure 1
Kazakhstan
both countries for specialists of a new generation countries are striving for the mass introduction
for the knowledge economy. At the same time, of digital learning at all levels of education,
specialists with innovative competencies are thereby forming a digital society. At the same
the product of a flexible educational environment time, the role of the teacher is changing, inno-
focused on the needs of the individual and pro- vative methods and forms of teaching are being
duction. States are striving to regulate the introduced; The role of non-formal education,
processes of digitalization of higher education regardless of place and time, is significantly in-
through the launch of centralized information creasing.
systems related both to the management of fi- The basis for the ongoing changes in both
nancial activities and aimed at regulating the countries is a systematic state policy for the
quality of implemented educational programs. digital transformation of the industry, the cre-
The change in the social profile of students, ation of state information systems that regulate
which occurs due to the increase in IT compe- certain issues of higher education, such as
tencies through the development of distance finance and the quality of educational pro-
education, identifying the need for the skills grams.
being developed, entails the need to shift the In conclusion, in the era of Industry 4.0,
focus from the personality of the teacher to the higher education is undergoing significant trans-
needs of the student. Thus, there is a need to formations by introducing digital technologies
transform methods and forms of teaching, de- into the educational process. These changes
velop the competencies of teachers in a digital are visible in the use of online resources, hybrid
educational environment. At the same time, it teaching methods, assessment systems, and
is necessary to both develop the infrastructure the integration of artificial intelligence and
of universities and integrate various information virtual reality. Key trends such as individualized
systems with each other. programs and student-centered approaches are
At this stage, it can be noted that digital becoming the foundation for modern education.
transformation in both countries is being im- Technological innovations such as MOOCs plat-
plemented at a high pace in accordance with forms and interactive materials are redefining
government strategies. In this case, the central educational standards, and blended learning
factor is student focus, developing the compe- effectively enhances these processes. Despite
tencies of teaching staff and increasing the the democratization and improvement in the
digital capabilities of universities. quality of education, challenges are emerging,
such as uneven application and poor quality of
cONcluSıON teaching in the field of blended learning. The
successful implementation of these trends re-
Digital technologies play a key role in modern quires strategic planning, the development of
higher education, transforming the traditional a focused methodology, an in-depth study of
academic process into a more dynamic, creative the problems of online education, as well as
and individually oriented environment, which the provision of the necessary resources and
allows one not to be tied to classroom lessons, equipment.
a uniform pace and volume of material studied,
and opens up unlimited opportunities for cre-
ativity, individual research and development,
as well as virtual collaboration and access to
the highest quality sources of information.
Having analyzed the trends in the develop-
ment of digital education in universities in
Türkiye and Kazakhstan, we can conclude that

References 10
Díaz-García, V., Montero-Navarro, A., Rodríguez-
Rampelt, F., Orr, D., Knoth, A. (2019). Bologna

Sánchez, J.L., and Gallego-Losada, R. (2022).
Digital 2020: White Paper on Digitalisation in

1
Digitalization and digital transformation in
higher education: A bibliometric analysis. Front.
the European Higher Education Area; Psychol. 13:1081595. doi:
Hochschulforum Digitalisierun: Berlin, 10.3389/fpsyg.2022.1081595
Germany. https://www.researchgate.net/profile Alenezi, M. (2023). Digital Learning and Digital
Institution in Higher Education. Educ. Sci. 2023,
11
/Florian-Rampelt/publication/333520288_
Bologna_Digital_2020_-_White_Paper_on_
13,88.
Digitalisation_in_the_European_Higher_
https://doi.org/10.3390/educsci13010088
Education_Area/links/5cf178bd299bf1fb184e
72fa/Bologna-Digital-2020-White-Paper-on-
12
Haleem, A., Javaid, M., Qadri, M.A. et al. (2022).
Understanding the role of digital technologies in
education: A review. Sustainable Operations and
Digitalisation-in-the-European-Higher-
Computers, 3, 275–285.
Education-Area.pdf
2
European Higher Education Area and Bologna
Process (May 25th 2018). PARIS COMMUNIQUÉ. https://doi.org/10.1016/j.susoc.2022.05.004
Duderstadt, J.J. (2001). The Future of the
University in the Digital Age. Proceedings of the
13
https://www.ehea.info/Upload/document/min
isterial_declarations/EHEAParis2018_Communi
American Philosophical Society. 1/145
Digital Education Action Plan (2021-2027).
que_final_952771.pdf
3
(pp. 54-72).
https://education.ec.europa.eu/focus- Duderstadt, J. J. (1998). Transforming the
university to serve the digital age. Cause/Effect,
14
Higher Education_European strategy for

topics/digital-education/action-plan
universities_communication (2022). Strasbourg.

4
20(4), 21-32
15
Brown, J.S., & Adler, R.P. (2008). Minds on fire:
https://wikis.ec.europa.eu/display/EAC/Higher Open education, the long tail, and learning 2.0.
Educause Review, 43(1), 16-22.
+Education+Documents?preview=/48761849/
Dodd, W.D. (2015). Teaching and Learning in the
80970378/Higher%20Education_European%2
Digital Age.
16
0strategy%20for%20universities_communicati
on.pdf
5
Shahi, C., Sinha, M. (2021). Digital https://webcpm.com/articles/2015/09/01/
teaching-learning-technologies.aspx.
organizations and their potential solutions. Int.
transformation: Challenges faced by
26.12.2016 tarihinde erişilmiştir.
J. Innov. Sci., 13, 17–33 Barr, R.B., & Tagg, J. (1995). From teaching to
17
learning – A new paradigm for undergraduate

education. Change, 27, 18-25.
6
Scholkmann, A.B. (2021). Resistance to (Digital)
Related Perspectives. In Digital Transformation

Change: Individual, Systemic and Learning-
COVID-19 education response: How many
of Learning Organizations; Springer: Cham,
18
students are at risk of not returning to school?

Switzerland (pp. 219–236). ISBN (2020). UNESCO. 30.07; 23 p.
9783030558772. https://www.gcedclearinghouse.org/resources
7
Orellana, V., Cevallos, Y., Tello-Oquendo, L., Inca, /unesco-covid-19-education-response-how-
D., Palacios, C., Rentería, L. (2019). Quality many-students-arerisk-not-returning-school
evaluation processes and its impulse to digital (accessed: 04.01.2023)
Proceedings of the 2019 Sixth International
transformation in ecuadorian universities. In 19
Dewar, J. (2017). Call for tertiary sector to gear
Conference on eDemocracy &eGovernment
toward University 4.0.
(ICEDEG), Quito, Ecuador; 338–343.
http://www.ceda.com.au/2016/10/call-for-
tertiary-sector-to-gear-toward-university40.
Digital Transformation in Education. Int. Online
8
Balyer, A., Öz, Ö. (2018) Academicians’ Views on
Erişim Tarihi: 01.01.2017
J. Educ. Teach., 5, 809–830. Laptevа, A.V, & Efimov, V. S. (2016). New
20
Generation of Universities. University 4.0.

education, and economic development. Eur. Journal of Siberian Federal University.
9
Gylfason, T. (2001). Natural resources,
Econ. Rev. 45, 847–859. doi:10.1016/S0014- Humanities & Social Sciences, 11 (9),
2921(01)00127-1 2681–2696.
On the State Program of the President of the 2018 No. 636 “On approval of the Strategic
Republic of Kazakhstan for informatization of the Development Plan of the Republic of Kazakhstan
21
secondary education system of the Republic of until 2025 and invalidation of some decrees of
Kazakhstan. Order of the President of the the President of the Republic of Kazakhstan”.
Republic of Kazakhstan dated September 22, https://adilet.zan.kz/rus/docs/U2100000521#
1997 No. 3645. Lost force by Decree of the z11
President of the Republic of Kazakhstan dated 32
Günay, D., ve Günay, A. (2016). Dünya’da ve
On the Concept of informatization of the ve Gelişmeler. Yükseköğretim ve Bilim Dergisi,

June 18, 2009 No. 829 Türkiye’de Yükseköğretim Okullaşma Oranları
education system of the Republic of Kazakhstan

22
for 2002-2004. Decree of the Government of the

6(1): 13-30.
33
YÖK. (2019). “Yök’ün “Yükseköğretimde Dijital
Republic of Kazakhstan dated August 6, 2001 N Dönüşüm Projesi”Nde İmzalar Atıldı” YÖK
On the State Program for the Development of

1037 Yükseköğretimde Dijital Dönüşüm Tanıtım
Education in the Republic of Kazakhstan for

23
toplantısı (yok.gov.tr) (accessed: 12.01.2023).
2005-2010. Decree of the President of the

34
YÖK. (2021). Yükseköğretime İlişkin “En Yüksek
Katılımlı” Anketin Sonuçları Açıklandı, YÖK
Republic of Kazakhstan dated October 11, 2004 Yükseköğretime İlişkin “En Yüksek Katılımlı”
On approval of the State Program for the

N 1459 Anketin Sonuçları Açıklandı (yok.gov.tr)
Development of Education of the Republic of

24 35
YÖK. (2021,11 Kasım). YÖK başkanı
Kazakhstan for 2011-2020. Decree of the

üniversitelerde aşı oranını açıkladı.
https://basin.yok.gov.tr/InternetHaberleriBelge
President of the Republic of Kazakhstan dated leri/%C4%B0nternet%20Haber%20Belgeleri/
December 7, 2010 No. 1118 2021/307_y
25
Sapargaliyev, D., Shulenbayeva, K. (2013). ok_baskani_tbmm_komisyonunda_konustu.pdf
Education. Procedia – Social and Behavioral

Informatization of Kazakhstani Higher 36
Can, E. (2020). Coronavirüs (Covid-19)
Sciences, 83, 468 – 472.

Pandemisi ve Pedagojik Yansımaları: Türkiye’de
“On Education” Law of the Republic of Açıköğretim Uygulamaları ve Araştırmaları

Açık Ve Uzaktan Eğitim Uygulamaları,
Dergisi, Cilt: 6 Sayı: 2 s.11-53.

26
Kazakhstan dated July 27, 2007 No. 319-III.
On approval of the State Program “Digital

https://adilet.zan.kz/rus/docs/Z070000319_ 37
Keskin, M., & Özer Kaya, D. (2020). COVID-19
Kazakhstan” (Repealed). Decree of the

27
Sürecinde Öğrencilerin Web Tabanlı Uzaktan
Eğitime Yönelik Geri Bildirimlerinin
Government of the Republic of Kazakhstan Değerlendirilmesi, İzmir Katip Çelebi
“On approval of the State Program for the

dated December 12, 2017 No. 827. Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Dergisi,
Development of Education and Science of the

28
Cilt: 5 Sayı: 2 s.59-67
Republic of Kazakhstan for 2020-2025”

38
Yavuz, M., Kayalı, B., Balat, Ş. ve Karaman, S.
(2020). Salgın sürecinde Türkiye’deki
öğretim uygulamalarının incelenmesi. Milli

(Repealed). Decree of the Government of the yükseköğretim kurumlarının acil uzaktan
Eğitim Dergisi, 49 (1), 129-154.

Republic of Kazakhstan dated December 27,
On approval of the Concept for the development

2019 No. 988
of higher education and science in the Republic of

29 39
Dahmash, B. (2020). I couldn’t join the session’:
Kazakhstan for 2023-2029. Decree of the amid Covid-19 from EFL students. International
Benefits and challenges of blended learning
Government of the Republic of Kazakhstan Journal of English Linguistics, 10 (5), 221-230.

dated March 28, 2023 No. 248. 40
Kürtüncü, M. & Kurt, A. (2020). Covid-19
Appendix to the order of the Minister of Science

https://adilet.zan.kz/rus/docs/P2300000248 Pandemisi Döneminde Hemşirelik
and Higher Education of the Republic of Yaşadıkları Sorunlar, Avrasya Sosyal ve Ekonomi
30
Öğrencilerinin Uzaktan Eğitim Konusunda
Kazakhstan dated May 22, 2023 No. 277. Araştırmaları Dergisi, Cilt: 7, Sayı: 5, s.66-77
https://www.gov.kz/memleket/entities/sci/do 41
Urazbaeva, G. T. (2023). Digitalization of
cuments/details/472230?lang=ru education: basic concepts and problems.
31
On amendments to Decree of the President of https://www.elibrary.ru/download/elibrary_
the Republic of Kazakhstan dated February 15, 49723584_64578378.pdf

PEDAQOJİ KOLLEKTİVDƏ GENDER

BƏRABƏRSİZLİYİNİN ŞAGİRDLƏRİN
MÜƏLLİMLİK PEŞƏSİNƏ MÜNASİBƏTİNƏ
TƏSİRİ
VAQİF FƏTULLAYEV, Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin SABAH
magistratura proqramının Təlim və tədrisin təşkili və metodikası ixtisaslaşması
üzrə II kurs magistrantı. E-mail: vagiffatullayev@gmail.com
https://orcid.org/0009-0005-2718-529X
AYDAN ŞƏKİXANLI, Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin SABAH
magistratura proqramının Təlim və tədrisin təşkili və metodikası ixtisaslaşması
üzrə II kurs magistrantı. E-mail: shakikhanliaydan@gmail.com
https://orcid.org/0009-0004-0878-8231
GÜNEL ƏLƏKBƏROVA, Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin
SABAH magistratura proqramının Təlim və tədrisin təşkili və metodikası
ixtisaslaşması üzrə II kurs magistrantı. E-mail: alakbarovagunel7@gmail.com
https://orcid.org/0009-0005-1470-4919

Fətullayev V., Şəkixanlı A.,
Ələkbərova G. (2024). Pedaqoji İnsanların düşüncə və seçimlərinə təsir edən bir sıra faktorlar vardır.
kollektivdə gender bərabərsizliyinin Bu faktorlardan biri də məktəblərdə pedaqoji kollektiv arasında gender
şagirdlərin müəllimlik peşəsinə
bərabərsizliyinin olmasıdır. Məktəblərdə qadın müəllimlərin sayının
münasibətinə təsiri. Azərbaycan
məktəbi. № 1 (706), səh. 31-40
kişi müəllimlərin sayına nisbətən üstünlük təşkil etməsi və ya kişi
müəllimlərin qadın müəllimlərdən daha çox olması şagirdlərin bu
DOI: 10.30546/32898065.2024.1.31. peşəni yalnız bir gender üzrə görmələrinə səbəb ola bilər. Hələ uşaq
yaşlarından əksər qızların müəllim olmaq istədiyini eşitsək də, bunu
arzulayan oğlanların sayı daha az olur. Tədqiqat işində məktəb
müəllimləri arasındakı gender bərabərsizliyinin şagirdlərin müəllimlik
peşəsinə olan yanaşmalarını necə formalaşdırdığı, onların gələcəkdə
bu peşəyə yönəlmələrinə nə dərəcədə və necə təsir etdiyini
müəyyənləşdirməyə çalışmışıq. Bunun üçün təşkil olunan müzakirə
qrupunda 8 və 9-cu sinif şagirdlərinin bu mövzu ilə bağlı fikirləri
araşdırılıb. Müzakirə zamanı “Gender bərabərsizliyi şagirdlərin peşə
seçimini necə formalaşdırır? Şagirdlər müəllimlik peşəsinə nə qədər
yönəlirlər? Şagirdlərin müəllimlik peşəsini seçməməyinin səbəbləri
nədir?” kimi suallara cavab axtarılıb.
Açar sözlər: Gender bərabərsizliyi, müəllimlik peşəsinə münasibət,

Göndərilib: 11.10.2023 şagirdlərin peşə seçimi, müəllim obrazı, peşələrlə bağlı stereotiplər.
THE EFFEcT OF GENDER INEQUALITY

AMONG THE TEAcHING STAFF ON
THE ATTITUDE OF STUDENTS TOWARDS
THE TEAcHING PROFESSION
VAGIF FATULLAYEV, Azerbaijan State Pedagogical University, graduate

student. E-mail: vagiffatullayev@gmail.com
https://orcid.org/0009-0005-2718-529X
AYDAN SHAKIKHANLI, Azerbaijan State Pedagogical University, graduate
student. E-mail: shakikhanliaydan@gmail.com
https://orcid.org/0009-0004-0878-8231
GUNEL ALAKBAROVA, Azerbaijan State Pedagogical University, graduate
student. E-mail: alakbarovagunel7@gmail.com
https://orcid.org/0009-0005-1470-4919
To cite this article: ABSTRAcT

Fatullayev V., Shakikhanli A.,
Alakbarova G. (2024). The effect of Several factors influence people’s thoughts and choices. One of these
gender inequality among the factors is gender inequality among teaching staff in schools. The
teaching staff on the attitude of
predominance of female teachers over male teachers in schools or
students towards the teaching
profession. Azerbaijan Journal of the fact that there are more male teachers than female teachers may
Educational Studies. Vol. 706, cause students to see this profession as a single gender. Even though
Issue I, pp. 31-40 we hear that most girls want to become teachers from childhood, the
number of boys who wish to do so is less. In the research, we have
DOI: 10.30546/32898065.2024.1.31. attempted to determine how gender inequality among school
teachers shapes students’ attitudes toward the teaching profession,
to what extent, and in what way it affects their orientation towards this
profession in the future. The opinions of 8th and 9th-grade students
on this topic were examined in the discussion groups organized for
this purpose. During the discussion, answers were sought to questions
such as “How does gender inequality impact students’ career
choices? To what extent are students interested in the teaching field?
What are the possible reasons for not choosing teaching as a career
path?”
Keywords: Gender inequality, attitude towards the teaching

Article history
profession, students’ choice of profession, teacher’s image,
Received: 11.10.2023 stereotypes about professions.
Pedaqoji kollektivdə gender bərabərsizliyinin şagirdlərin müəllimlik peşəsinə münasibətinə təsiri
GİRİŞ Bəzi mənbələr isə bu fikri dəstəkləmir.

Məsələn, Türkiyədə hər iki cins üzrə aparılan
Təhsil almaq, öyrənmək və öyrətmək hər tədqiqat zamanı həm qadın, həm də kişi
bir insanın həyatında əhəmiyyətli rola malik müəllimlərə olan münasibət öyrənilib, nəticədə
olan, bir sıra fikir və düşüncələrin forma- peşənin yerli stereotiplərə uyğun dərk edilməsi
laşmasına böyük təsir göstərən prosesdir. Bu məlum olub. Aparılan keyfiyyət tədqiqatında
proses şagirdlərin hər hansı biliyə, bacarığa aydın olur ki, hər iki cinsin nümayəndələri qarşı
yönəlməsi ilə yanaşı, onların həyatının növbəti cinsi və həmcinslərini ənənəvi gender rollarına
mərhələlərinin formalaşmasına da ciddi təsir uyğun qiymətləndirirlər. Məsələn, qadın
edir. müəllimlər daha çox “qayğıkeş ana”, “şəfqətli”,
Təlim-tədris prosesində müəllimlər yalnız “multitask” hesab edildikləri halda; kişi
öyrədən tərəf kimi çıxış etmir, həmçinin müəllimlər daha çox “təhlükəsizlik və nəzarət
şagirdlərin gələcək peşə seçimlərini də isti- modeli” və ya “rəhbərlik edən”, “nizam yaradan”
qamətləndirirlər. Əksər hallarda məktəblərdə kimi dəyərləndirilir (Sarı və Başarır, 2016).
qadın müəllimlərin sayının kişi müəllimlərin Məktəblərdə gender bərabərliyinin pozulması
sayına nisbətən daha çox olması şagirdlərə müəyyən peşələrdə oğlanların və ya qızların
müxtəlif şəkildə təsir edə bilər: bəzi qız şagirdlər daha çox olmasına gətirib çıxarır. Belə ki, aparılan
qadınlar üçün peşə seçiminə gəldikdə, ilk olaraq tədqiqatlardan birində sinifdə qız-oğlan
bu peşəni düşünə; oğlanlar isə, əksinə, kişi balansının pozulmasının onların təhsilinə və
müəllimlərin sayı az olduğu üçün müəllimlik gələcək peşə seçiminə təsir göstərdiyi məlum
peşəsinin onlara uyğun olmadığı qənaətinə gələ olub. Gender balansının pozulduğu siniflərdə
bilərlər. qızların sayı çox olduğu halda onların STEAM
Tədqiqat işi məktəb müəllimləri arasındakı dərslərində iştirakının azaldığı müşahidə olunub
gender bərabərsizliyinin şagirdlərin müəllimlik (Brenoe və Zölitz, 2020). Legivi və DiPreteyə
peşəsinə yönəlib-yönəlməmələrinə olan təsirini, görə də, qızların elm, texnologiya, mühəndislik,
bu peşə ilə bağlı fikirlərini araşdırmaq məqsədi riyaziyyat kimi sahələrdə iştirak səviyyəsi oğlan
ilə aparılıb. yaşıdlarına görə aşağıdır (Legewie və DiPrete,
2014).
ELMİ ƏDƏBİYYAT XÜLASƏSİ Moralesin fizika və riyaziyyat müəllimliyi
ixtisasında təhsil alan təcrübəçi tələbələr
Müəllim təhsilin mühüm elementidir, çünki arasında apardığı tədqiqatda məktəblərdə gen-
müəllimlərin şagirdlərə və təhsil proqramlarına der bərabərsizliyinin şagirdlərin peşə seçiminə
təsiri digər elementlərdən qat-qat yüksəkdir təsirinin olub-olmadığı araşdırılıb. Nəticələr
(Çetin, 2006). Məktəblərdə gender bərabərsizliyi göstərib ki, həmin tələbələrin əksəriyyəti məktəb
və onun şagirdlərə təsiri bir çox tədqiqatçılar illərində gender bərabərsizliyi ilə üzləşib. Yan-
tərəfindən araşdırılıb. Pedaqoji heyətdə gender gerin araşdırmasına görə, müəllimlər şagird-
balansının pozulmasının şagirdlərin peşə seçimi lərinə qarşı hər hansı formada ayrı-seçkilik
və ya karyerasına hansı istiqamətlərdə təsir etmədiklərini düşünürlər. Lakin şagirdlərlə
edəcəyi ilə bağlı bir sıra fərqli fikirlər mövcuddur. fokus qrup müzakirələri və siniflərdə aparılan
Ədəbiyyatlardan görünür ki, ölkələrdən asılı müşahidələrdən əldə olunan nəticələr buna
olaraq tədqiqat nəticələri müxtəlifdir. Efiopiyada nadir hallarda əməl olunduğunu üzə çıxarıb
orta məktəblərdə müəllimlərin öz peşəsinə (Younger, Warrington və Williams, 1999). Bunun-
olan münasibəti araşdırılarkən məlum olub ki, la belə, Moralesin tədqiqatına görə, həmin
cins, yaş, keyfiyyət və təcrübə kimi demoqrafik şagirdlər üzləşdikləri vəziyyətdən asılı olmayaraq
göstəricilərin peşəyə olan münasibətə heç bir elm və ya riyaziyyat müəllimliyi sahəsində təhsil
təsiri yoxdur. Müəllimlər işləri haqqında müsbət və karyeralarını davam etdirirlər. Buna görə
fikirdədirlər (Ayenalem, 2022). də, gender bərabərsizliyi elm və ya riyaziyyat
Vaqif Fətullayev, Aydan Şəkixanlı, Günel Ələkbərova
tədrisində karyera seçiminin böyük göstəricisi də, analar iş və ailə-məişət həyatlarını balans-
deyil (Morales və Avilla, 2016). Bunun əksinə, laşdırmaqda müəyyən çətinliklərlə üzləşirlər
Legivi qeyd edir ki, müasir dövrümüzdə orta (Scott və d., 2010).
təhsilini tamamladıqdan sonra məktəbdən Türkiyədə aparılan bir sıra tədqiqatlar da
ayrılan, təhsilini davam etdirməyənlər kate- sübut edir ki, müəllimlik peşəsinə hər iki cinsin
qoriyasında oğlanlar qızlara nisbətən üstünlük münasibəti fərqlidir. Məlum olur ki, qadınlar
təşkil edir. Tədqiqatçılar və pedaqoqlar əsas bu sahəni seçim olaraq daha pozitiv dəyər-
səbəbi məktəb mühitinin oğlanlar üçün kifayət ləndirirlər (Kubiatko və Arik, 2014). Bərabər
qədər əlverişli olmamasında görürlər (Legewie imkanların yaradılmasına baxmayaraq kişi
və DiPrete, 2012). müəllimlərin sayı o qədər də çox deyil. Qadın
Peşələrin ənənəvi olaraq kişi və qadınlara müəllimlər vəzifələri üzrə karyeralarını davam
müvafiq bölünməsi ali təhsil müəssisələrində etdirdikləri halda, kişi nümayəndələr daha
də cins bərabərsizliyinin dərinləşməsinə səbəb üstün mövqələrə namizədliklərini irəli sürürlər
olur. Yunanıstanda yerləşən bu tip ali təhsil (Güneyli, 2009).
müəssisələrindən biri olan Patras Universitetində Kişi müəllimlərin öz peşələri haqqında
tələbələrin peşə seçimləri araşdırılıb. Heyətin qadınlara nisbətən mənfi rəydə olması o qədər
yalnız 15%-inin kişilərdən təşkil olunduğu də xoşagələn hal deyil. Sağlam fikirlər sağlam
universitetdə aparılmış tədqiqatda bir daha gələcəyin, sağlam mühitin, sağlam təhsilin
sübut edilir ki, müəllimlik qadınların daha çox başlanğıcıdır. Müəllimlərin peşəsinə olan hə-
üstünlük təşkil etdiyi maraq sahələrindəndir vəsini və etibarını itirməsi yeni nəslin forma-
və eyni vəziyyət özünü Patras Universitetinin laşmasında bir sıra problemləri üzə çıxara bilər.
timsalında, digər pedaqoji təhsil müəssisələrində Müəllimliyin cəmiyyətin formalaşmasında ən
də göstərir. Respondentlərin fikrinə görə, əhəmiyyətli rol oynadığını iddia etdiyimiz halda,
müəllimlik peşəsi qadınlara daha uyğun görünür etimad və rəğbətlə qarşılanmaması həm peşə
və bunu uşaqların qayğısına qala bilmək, onlara məmnunluğunun aşağı düşməsinə səbəb olacaq,
daha şəfqətli rəftar etməklə izah edirlər. Əksinə, həm də gələcək mövqeyinin zəifləməsi ilə
kişilər müəllimliyi təhlükəsiz, rahat peşə kimi nəticələnəcək (Pancholi və Bharwad, 2015).
gördükləri üçün seçdiklərini iddia edirlər. Stabil Yuxarıda qeyd olunan fikirlər də əks etdirir
maaş sistemi, tətillər, məktəb təhlükəsizliyi və ki, məktəbdə gender balansının pozulması
s. kimi faktorlar kişi respondentlərin vurğuladığı şagirdlərin həyatının növbəti mərhələlərinə
məqamlardandır (Asimak və Vergidis, 2013). müxtəlif şəkildə təsir edir.
Qadınların bu peşədə daha çox üstünlük
təşkil etməsinin mühüm səbəblərindən biri də TƏDQİQAT METODOLOGİYASI
bəzi ölkələrin cəmiyyətlərinin daha konservativ
olmasından irəli gəlir (Kelleher, Severin və d., Tədqiqat növü və metodu. Tədqiqat metodu
2011). Müəllimlik peşəsinin feminizasiyasına kimi keyfiyyət metodundan istifadə olunub. Bu
təkan verən amillərdən biri də qadınların daha metodun seçilmə səbəbi tədqiq olunan mövzu-
az prestijli və az gəlirli yerlərə yönəlməsidir nun insanların fikir, hiss və xatirələrinə əsas-
(MEN, 2013). Təsadüfi deyil ki, İngiltərədə orta lanaraq araşdırılması ilə daha hərtərəfli nəticənin
təhsil müəssisələrindəki müəllimlərin orta əldə edilməsi imkanına sahib olmasıdır. Peşə
hesabla 61%-i qadın olduğu halda, onlar yuxarı seçimi və insanların hər hansı peşə sahəsi üzrə
idarəetmə mövqelərində daha az təmsil olu- düşüncələri və bu yanaşmaların nə tərzdə, nə
nurlar (DfE, 2013). Kişi müəllimlərin əlavə iş səbəbə baş verdiyini öyrənmək üçün insanların
saatları götürməsi daha çox onların maddi birbaşa öz fikirləri dinlənilməlidir. Bununla da,
maraqları ilə əlaqələndirilir (Moreau, 2020). mövcud vəziyyət təhlil oluna bilər. Tədqiqat işi
Halbuki qadınların özlərini karyeraya tam sərf izahedici mahiyyət daşıyıb, əks olunmuş fikirlər
etməsi o qədər də müşahidə edilmir. Xüsusən və onların səbəbləri araşdırılır.

Tədqiqat mövzusunun araşdırılması ilə bağlı Qrafik 1 Müəllim obrazını necə görürsünüz?
Bakı şəhərinin tam orta məktəblərindən 5-i
seçilib. 8-ci və 9-cu sinif şagirdləri ilə aparılan
tədqiqat zamanı təhsilalanlar yaş və cins
kriteriyalarına görə seçilib. Hər sinifdən 1 qız,
1 oğlan olmaqla, hər sinif pilləsi üzrə 8, hər
məktəb üzrə 16, ümumilikdə isə 80 (onlardan
16-sı pilot qruplarında olmaqla) şagird tədqiqat
işi üçün təşkil olunan müzakirədə iştirak edib.
Bu seçim anonimlik (şagirdlər haqqında hər
hansısa şəxsi məlumat öyrənilmədən) və könül-
lülük (şagirdlərin müzakirədə öz istəkləri ilə
iştirakı) prinsiplərini qorumaqla həyata keçi-
rilib.
Məlumat toplanma metodu. Fokus qrupların
təşkili ilə tədqiqat mövzusu araşdırılıb, bu
üsulun seçilməsi ilə şagirdlərin fikirləri,
yanaşmaları və təcrübələri müzakirə şəklində
öyrənilib. Nəticədə, yeni fikirlər əldə olunub, müəllim rəsmi çəkmələri xahiş edilib. Əldə
daha əvvəl düşünülməyən məqamlara toxunulub. olunan nəticələr Qrafik 1-də faiz şəklində qeyd
Bu üsulun seçilməsi nəticəsində tədqiqat olunub.
mövzusunu daha ətraflı araşdırma imkanı əldə Qrafik 1-də əks olunur ki, şagirdlər 46-sı
olunub. Fokus qruplarla müzakirə 4 fərqli müəllim obrazını qadın, 12-si kişi cinsində
məktəbin 8 və 9-cu sinifləri ilə təşkil edilib, çəkib. 2 şagird fərqli şəkildə yanaşaraq həm
tədqiqat zamanı əvvəlcədən hazırlanan açıq qadın, həm də kişi rəsmi çəkib, 4 şagird isə bu
tipli və müzakirə zamanı ortaya çıxan suallardan sorğuda iştirak etmək istəməyib.
istifadə olunub. Bu üsullarla yanaşı, şagirdlərin Şagirdlərin cavablarına əsasən deyə bilərik
müəllimlik peşəsini daha çox hansı cins üzrə ki, əksəriyyət müəllim obrazını qadın cinsində
təsvir etmələrini təyin etmək məqsədilə rəsm görür.
çəkmək də tapşırılıb. Tədqiqat mövzusunu araşdırmaq üçün bir
Məlumat toplama üsulunun tədqiqatın sıra kateqoriyalara bölünən suallardan istifadə
məqsədinə uyğunluğu, məlumat toplama alətinin edilib. Şagirdlərin gələcəkdəki peşə-ixtisas se-
sınaqdan keçirilməsi məqsədilə tədqiqat üçün çimləri və müxtəlif peşə sahələrinə olan
seçilən məktəblərin birində pilot qrupdan münasibətlərini araşdırmaq üçün aşağıdakı
istifadə olunub. Qeyd edək ki, ümumilikdə 5 suallardan istifadə olunub:
məktəbdən 1-i pilot tədqiqata cəlb olunduğu Sual 1. “Sizcə hansı peşə(lər) sırf kişi və ya
üçün yalnız 4 məktəbdən əldə olunan datalar qadınlara daha uyğundur?”. Şagirdlərin
təhlil olunmuşdur. əksəriyyəti qadın və kişilərin bütün peşələrdə
Müəyyən olunub ki, tədqiqat mövzusunun təmsil oluna biləcəyi fikri ilə razılaşır. Bunun
araşdırıldığı məktəblərin pedaqoji kollektivinin əksinə olaraq, bəzi şagirdlər fiziki güc tələb
əksəriyyətini qadın müəllimlər təşkil edir. edən (polis, hərbçi və s.) peşələrin kişilər,
Bununla yanaşı, fokus qruplarında iştirak edən nisbətən zərif (həkim, müəllim və s.) peşələrin
şagirdlərin müəllimlərinin də böyük nisbəti isə qadınlar üçün daha uyğun olduğunu hesab
qadın müəllimlərdir. edirlər.
Şagirdlərin müəllim obrazını necə gördük- Sual 2. “Gündəlik həyatda və sosial mediada
lərini müəyyənləşdirmək üçün 4 məktəbdə qarşınıza çıxan hansı peşə sahibləri sizə daha
müzakirəyə başlamazdan əvvəl şagirdlərdən çox cəlbedici görünür?”. Oğlanlar bu suala cavab
olaraq, əsasən, “futbolçu, polis, hərbçi, proq- Şagirdlərin peşə seçimi ilə fikirlərini
cədvəl 1
ramçı” kimi peşələr qeyd edib. Qızlar isə daha əsaslandırması
çox “dizayner, bloger” cavablarını veriblər.
Müzakirənin davamında isə əks olunan Peşə sahəsi: Şagirdlərin cavabları:
fikirlərin səbəbləri araşdırılıb və əksəriyyət ——————————————————————————————
Bloger Maraqlı sahədir
“maraqlı”, “prestijli”, “tələbatlı” olduğunu əsas- ——————————————————————————————
landırıb (Cədvəl 1).
Şagirdlərin müəllimlik peşəsinə olan mü-
Psixoloq Bu sahəyə insanların ehtiyacı var
nasibətlərini öyrənmək üçün onlara mövzu ilə

——————————————————————————————
Proqramçı Günümüzdə tələb olunan sahədir
——————————————————————————————
əlaqəli aşağıdakı suallar ünvanlanıb:
Sual 3. “Gələcəkdə müəllim olmağı nə dərəcədə
Hacker Cəmiyyətdə ədaləti bərpa etmək üçün
istəyərdiniz?”. Suala cavab verən şagirdlərin

——————————————————————————————
Polis Prestijli sahədir
——————————————————————————————
əksəriyyəti müəllim olmaq istəmədiklərini qeyd Dövlət qulluğu Prestijli sahədir
edib. Səbəb olaraq isə bu peşənin “səbir tələb ——————————————————————————————
Hərbçi Prestijli sahədir
edən, məsuliyyətli, yorucu olmasını” göstəriblər. ——————————————————————————————
Buna baxmayaraq, oğlanlara nisbətən qızlar bu Şəxsi biznes Kimdənsə asılı olmamaq üçün
peşə barəsində ən azı bir dəfə düşündüklərini
vurğulayıblar.
Tədqiqat zamanı bizi narahat edən və gələ- Şagird: Müəllimin fənnindən asılıdır, əgər bir
cəkdə araşdırmaya ehtiyacı olan yeni bir problem fənn mənim qrupumda yoxdursa, həmin fənni
ortaya çıxdı. Xüsusən də, 9-cu sinif şagirdlərinin tədris edən müəllim mənim həyatımda o qədər
ixtisas seçimlərinə köklənməsi onlarda həm də rola malik deyil.
müəllimlik haqqında mənfi rəylər yaradıb, həm Şagird: Məktəb fənləri bizi gələcək həyata
də bu sahənin karyera seçimi kimi prestijli hazırlamadığı üçün müəllimlər bizim həyatımızda
olmadığı fikrini formalaşdırıb: o qədər də böyük əhəmiyyətə malik deyillər.
Şagird: Müəllimlər bizi təhqir edir, müəllimliyə Şagird: Məncə, həyatımda rolları yoxdur,
qarşı bizdə antipatiya formalaşır, ona görə müəllimlər sadəcə kitabda olan şeyləri daha
müəllim olmaq istəməzdim. sadə izah etmək üçündür.
Şagird: Balım çatmasa, müəllimlik seçərəm. Şagird: Oxumaq istəyən özü də oxuyar, müəllim
Sual 4. “Müəllim peşəsini nə dərəcədə gərəkli deyil.
əhəmiyyətli hesab edirsiniz?”. Suala cavab verən Maraqlıdır ki, müəllimlərin o qədər də əhə-
şagirdlər arasında fikir ayrılığı yaranıb. Belə miyyətli olmadığını düşünən şagirdlər onları
ki, bəzi şagirdlər müəllimlərin hazırda onların sırf akademik perspektivdən qiymətləndiriblər.
həyatında böyük rola malik olduqları fikri ilə Növbəti suallarda bununla bağlı ətraflı izah
razılaşsa da, digər bir qisim əks mövqedə durub. verəcəyik.
Onlar fikirlərini belə əsaslandırıb ki, müasir Sual 5. “Müəllim olsaydınız, şagirdlərlə necə
dövrdə informasiya hər kəsə əlçatandır və rəftar edərdiniz?”. Bu sualın verilməsində məqsəd
müəllimlər o qədər də böyük əhəmiyyət kəsb şagirdlərin müəllimlərin davranışından əsas
etmir. 9-cu sinif şagirdləri bəzi fənlərin (onların gözləntisini müəyyən etməkdir. Bu suala qızlar,
seçəcəyi ixtisas qrupundakı fənlər) və müəl- əsasən, “Anlayış göstərərdim”, “Mehriban
limlərin onlar üçün əhəmiyyət kəsb etdiyini olardım” şəklində, oğlanlar isə “Səmimi olardım”,
düşünür. Müəllimlərin müəyyən sinfə qədər “Daha əyləncəli dərs keçərdim” kimi cavab
böyük rola malik olduğunu, yuxarı siniflərdə veriblər.
isə onların həyatına diqqətəlayiq təsirinin Uşaqların verdiyi maraqlı cavablardan bə-
olmadığını qeyd edənlər də oldu: ziləri: “Oyunla dərsi izah edərəm ki, daha öy-
Şagird: Çox da əhəmiyyətli hesab etmirəm, rədici və maraqlı olsun”, “Uşaqların fikirlərinə
məktəb daha çox sosiallaşmağa xidmət edir. daha çox əhəmiyyət verərdim”, “Ədalətli dav-

ranardım”, “Fənnimi sevdirərək öyrədərdim”. Qadın, yoxsa kişi müəllimlər daha

Qrafik 2
Belə qənaətə gələ bilərik ki, hazırda ənənəvi yaxşı tədris edir?
sinif mühiti əksər şagirdlərin diqqətini çəkmir
və onları dərsə daha çox cəlb etmək üçün daha
interaktiv, ən əsası, şagirdlərin başa düşdüyü
şəkildə ünsiyyət qurmaq tələb edilir. Təsadüfi
deyil ki, bundan öncəki sualda müəllimlərə
daha çox öyrədən prizmasından baxılıb. Halbuki
müəllimlik bununla kifayətlənmir və şagirdlərin
qarşı tərəfdən səmimiyyət və empatiya gözləməsi
normaldır. Şagirdlərin fikirləri, əslində, bu möv-
zuda bir qədər boşluqların olduğunu göstərir.
Növbəti suallarda cins amilinin şagirdlərin
müəllim peşəsi haqqındakı fikirlərini nə
dərəcə formalaşdırdığı araşdırılıb:
Sual 6. “Qadın, yoxsa kişi müəllimlər daha
yaxşı tədris edir?”. Aşağıdakı qrafikə əsasən “səbirli”, “güzəşt edən” olaraq xarakterizə edib,
şagirdlərin böyük qismi tədrisin effektivliyinin bəzi oğlanlar isə kişi müəllimlərlə ünsiyyətin
gender amilindən asılı olmadığını düşünür. daha rahat olduğunu bildirib. Cədvəl 2-də qadın
Onlar müəllimin kişi və ya qadın olmasının müəllimləri səciyyələndirən və ən çox səslən-
akademik nailiyyətlərə təsir etmədiyi qəna- dirilən ifadələri tezliklər üzrə kateqoriyalaşdırılıb.
ətindədirlər. Burada əsas olan müəllimlərin Sual 8. “Kişi müəllimləri necə xarakterizə
fərdi xüsusiyyətləri və şagirdlərə olan yanaş- edirsiniz?”. Cədvəl 3-də kişi müəllimləri xa-
malarıdır (Qrafik 2). rakterizə edən əlamətlər çoxdan aza doğru
Yuxarıda qeyd olunan məlumatlarla yanaşı,
şagirdlərdən bəziləri müəllimin cinsinə görə Qadın müəllimləri səciyyələndirən
cədvəl 2
dərsə yanaşma şəklinin dəyişə biləcəyini də ifadələr
bildiriblər. Məsələn, fənni tədris edən müəllim
kişi olduqda həmin fənnə daha ciddi yanaşılır. 1. “empatiya quran”, “anlayışlı”, “mülayim”, “səbirli”
Bunu onlar kişilərin qadınlara nisbətən daha ——————————————————————————————
2. “səmimi”, “mehriban”, “məlahətli”, “qayğıkeş”, “ana”
tələbkar və ciddi olmaları ilə əlaqələndirirlər. ——————————————————————————————
Amma onların fikrincə, cins və yaş arasında 3. “əsəbi”, “hirsli”, “ədalətsiz”
korrelyasiya (uyğunluq) da vardır. Yaş fərqi az ——————————————————————————————
4. “tələbkar”, “savadlı”, “məsuliyyətli”, “ciddi”
olduqda kişi müəllimlərlə münasibət daha rahat ——————————————————————————————
şəkildə formalaşır. Bunu, xüsusilə, təcrübə 5. “yola verən”, “güzəşt edən”
məqsədilə məktəbə göndərilən yuxarı kurs
tələbələrinin keçdikləri dərslər və öz müəl-
Kişi müəllimləri səciyyələndirən
limlərinin dərslərini müqayisə edərək əsas- cədvəl 3
ifadələr
landırdılar. Şagirdlərə görə, tələbələr onlarla
daha çox empatiya qurur və interaktiv dərslər 1. “ədalətli”, “ciddi”, “tələbkar”
keçirirlər.
Sual 7. “Qadın müəllimləri necə xarakterizə
——————————————————————————————
2. “sərt”, “kobud”
edirsiniz?”. Bu suala cavab verərkən oğlanlar
——————————————————————————————
3. “qayğıkeş”, “nəzakətli”, “anlayışlı”, “sakit”, “səbirli”,
qadın müəllimlərin qızlarla daha yaxşı “zarafatcıl”, “səmimi”
davrandığını, qızlar isə qadın müəllimlərin ——————————————————————————————
4. “savadlı”, “yığcam”
şagirdlər arasında ayrı-seçkilik etmədiyini deyib. ——————————————————————————————
Ümumiyyətlə, şagirdlər qadın müəllimləri daha 5. “idmançı”, “güclü”
sıralanaraq təqdim edilib. Cavablarda əsasən, 2) streotiplər və 3) fərdi xüsusiyyətlər olaraq

“sərt”, “ciddi” sözlərinə rast gəlinir. qruplaşdırılıb.
Sual 9. “Sizcə, müəllimlik peşəsində niyə daha Şagirdlərin cavabları əsasında qruplaşdırılan
çox qadınlar təmsil olunur?” sualı ilə şagirdlərin bu amillər fərqli aspektlərə əsaslanır. İlk amil
bu mövzu haqqında düşüncələri və buna kişilərin müəllimliyə nisbətən daha yüksək
münasibət öyrənilib. Bu suala şagirdlərin ver- maaşlı işlərə yönəlməsi ilə bağlıdır. Xüsusən
diyi cavabların əksəriyyəti müvafiq olaraq də cəmiyyətin kişiləri sırf maddi aspektdən
1) stereotiplər, 2) məişət problemləri və dəyərləndirməsi, onların qarşısında qoyulan
3) fərdi xüsusiyyətlər cavabları olmuşdur. gözləntilər bu peşədən yayınmaları üçün əsas
Belə ki, burada qeyd olunan ilk iki amil səbəbdir:
birbaşa cəmiyyətlə əlaqəlidir. Stereotiplərin Şagird (9-сu sinif): Ailə məsuliyyəti kişiləri
olması nəinki qızları müəllimliyi seçməyə vadar fiziki işə, erkən yaşda işləməyə vadar edir.
edir, hətta oğlanları bu peşəni seçim olaraq Şagird (9-сu sinif): Maaş azdır.
görməməsinə gətirib çıxarır: Şagird (8-ci sinif): Kişini çox vaxt evin dirəyi
Şagird (8-сi sinif): Azərbaycanda böyük ək- hesab edirlər. Ona görə də, ailəni dolandırmaq
səriyyət peşəni cinsə görə seçir, əslində isə qadın, üçün kişilər daha çox maaşlı iş axtarırlar.
istəsə polis də ola bilər, müəllim də. Digər amil, əsasən, kişilərin qadınlara nis-
Şagird (8-сi sinif): Uşaqlıqdan bəri müəllimi bətən daha səbirsiz olması ilə izah edilir.
qadın olaraq görmüşük. Şagirdlər düşünürlər ki, müəllimlik kişilər üçün
Verilən bəzi cavablarda şagirdlərin istəmədən “darıxdırıcı” və ya “stressli” ola bilər:
bu stereotipləri qəbul etməsini də müşahidə Şagird (8-ci sinif): Müəllim deyəndə ağla
etdik. Stereotipdən bəhs edən şagirdlər gələn birinci stressdir.
qadınların cəmiyyət tərəfindən “qadının peşəsi Şagird (9-сu sinif): Məktəbdə onlara uşaqlarla
ya müəllimlikdir, ya da həkimlik” şəklində təzyiq işləmək maraqlı gəlmir.
gördüklərini düşünürlər. Şagird (8-ci sinif): Kişilər uşaqlara qarşı
İkinci ən çox işlənən cavab məişət həyatı, səbirsizdirlər.
qadınların ailədə digər öhdəliklərinin olması, 9 və 10-cu suallara verilən cavablara əsasən
ailə ilə daha çox vaxt keçirmək, iş saatlarının deyə bilərik ki, şagirdlərin müəllimlik peşəsi
uyğunluğu kimi fikirlərlə əlaqələndirilib. haqqında fikirlərinin bir qismini cəmiyyətdə
Şagird (8-сi sinif): Kollektivə, evdəkilərə, mövcud olan stereotiplər formalaşdırır.
ailəyə, iş saatlarına görə qadınlar daha çox Digər bir yanaşmaya əsasən isə müəllimlik
müəllimliyi seçirlər. peşəsi qadınlar üçün daimi iş kimi görünür,
Şagird (8-сi sinif ): Evdə daha çox vaxt bəzən qadınlar öz valideynlərinin arzularını
keçirmək üçün. yerinə yetirmək üçün bu peşəyə yönəlir, kişilərin
Digər bir səbəb isə qadınların kişilərə nis- müxtəlif sahələrdə iş tapması ehtimalları daha
bətən daha səbirli, uşaqlarla məşğulluğun daha yüksək olduğu üçün burada qadınlar üstünlük
asan olması ilə əlaqəlidir. Şagirdlər bunu daha təşkil edir.
çox qadın təbiətinə xas qayğıkeşlik, analıq his- Aşağıdakı sualla oğlan şagirdlərin müəllimlik
sləri ilə əlaqələndirirlər: peşəsini seçməyə nə qədər meyilli olduqları
Şagird (8-сi sinif): Qadınlar qayğı göstərməyi araşdırılıb:
sevir. Sual 11. “Əgər məktəblərdə kişi müəllimlərin
Şagird (9-сu sinif): Çünki qadın müəllimlər sayı çox olsaydı, siz də müəllim olmağa can
ana kimi olur. atardınızmı?” Oğlan şagirdlərə ünvanlanan bu
Sual 10. Yuxarıda qeyd olunan sual əsasında situasiya tipli sualda onların müəllim kollek-
şagirdlərə “Niyə kişilər müəllimlik peşəsində tivində gender bərabərliyi qorunduğu halda
daha az təmsil olunur?” sualı ünvanlanıb, onların müəllimlik peşəsinə olan münasibətlərinin nə
verdiyi cavablar müvafiq olaraq 1) maddiyyat, dərəcədə dəyişəcəyi öyrənilib. 32 şagirddən

11-i bu suala pozitiv cavab verib, 21-i isə bunun bəsləyən müəllimləri örnək kimi görür, həmin
onların seçiminə təsir etməyəcəyi qənaətinə müəllimləri gələcək karyeraları üçün nümunəvi
gəlib. Bununla belə, şagirdlər müəyyən təd- rol modeli olaraq qəbul edirlər.
birlərin görülməsinin vacib olduğunu düşü-
nürlər. Onların verdiyi cavablara əsasən maaş Rəyçi: Aynur Budaqova,
azlığı əsas faktorlardan biri kimi göstərilib. fil.f.d., dosent
Təklif olaraq isə müəllimlərin məvacibinin
artırılmasını, geniş vüsət almış stereotipləri
dağıtmaq məqsədilə cəmiyyət arasında maarif-
ləndirmə tədbirlərinin həyata keçirilməsini İstifadə edilmiş ədəbiyyat
dəstəkləyirlər.
Bu araşdırmadan əldə etdiyimiz nəticələrə 1
Asimaki, A., & Vergidis, D.K. (2013). Detecting
əsasən deyə bilərik ki, müəyyən tədbirlərin the Gender Dimension of the Choice of the
görülməsi ilə oğlanların bu peşəyə münasibəti Teaching Profession Prior to the Economic Crisis
müsbət mənada dəyişə bilər. and IMF (International Monetary Fund)
Memorandum in Greece—A Case Study.
NƏTİcƏ International Education Studies, 6(4), 140-153.
2
Ayenalem, K.A., Abate, S.G., Mengistie, T.A.,
Dörd məktəbin 8 və 9-cu sinifləri ilə aparılan Lakew, K.A., Ayana, A.M., & Yohannes, M.E.
və 64 şagirdin iştirak etdiyi bu tədqiqatda (2022). The attitude of Ethiopian secondary
şagirdlərin müəllimlik peşəsinə olan münasibəti school teachers towards the teaching profession.
araşdırılıb. Tədqiqat nəticəsində aydın olub ki, Teaching and Teacher Education, 117, 103785.
məktəb kollektivi arasındakı gender bəra- 3
Brenøe, A.A., & Zölitz, U. (2020). Exposure to
bərsizliyi 8 və 9-cu sinif şagirdlərinin müəllimlik more female peers widens the gender gap in
peşəsinə olan yanaşmalarına ciddi şəkildə təsir stem participation. Journal of Labor Economics,
etmir. Təhsilalanların bu peşə haqqında düşün- 38(4), 1009-1054.
cələrinə təsir edən əsas amillərə müəllimlərin 4
Çetin, Ş. (2006). Establishment of the profession
şəxsi keyfiyyətləri və şagirdlərə münasibətləri of teaching attitude scale. Gazi University Faculty
aiddir. of Industrial Arts Education Journal, 18, 28-37.
Bundan əlavə, tədqiqat nəticəsi olaraq qeyd 5
Güneyli, A., & Aslan, C. (2009). Evaluation of
edə bilərik ki, 8 və 9-cu siniflərdə oxuyan Turkish prospective teachers’ attitudes towards
şagirdlər müəllimlik peşəsini “qadın” peşəsi teaching profession (Near East University case).
hesab etdiyi üçün qadınlar bu sahədə daha çox Procedia-Social and Behavioral Sciences, 1(1),
təmsil olunur. Şagirdlər kişilərin bu peşədən 313-319.
uzaqlaşmasına əsas səbəb olaraq onların daha 6
Kelleher, F., Severin, F.O., Samson, M., De, A.,
yüksək məvacibli işlərin axtarışında olmasını Afamasaga-Wright, T., & Sedere, U.M. (2011).
göstərirlər. Qız şagirdlərin bəziləri müəllimliyin Women and the teaching profession: Exploring
onların peşə seçimi üçün ikinci planda olduğunu the feminisation debate. Unesco.
qeyd edirlər. Tədqiqat nəticəsində o da məlum 7
Kubiatko, M., & Arik, R.S. (2014). Comparison of
oldu ki, məktəbdə qadın müəllimlərin kişi the effects of gender variable on attitudes
müəllimlərə nisbətən daha çox təmsil olunması towards the teaching profession by random and
şagirdlərin bu peşəyə birmənalı yanaşmamasına fixed effects model: Meta-Analysis. Educational
gətirib çıxarır və bunun aradan qaldırılması Process: International Journal, 3(1), 4.
üçün maarifləndirmə işlərinin aparılması 8
Legewie, J., & DiPrete, T.A. (2012). School
mütləqdir. Əlavə olaraq, tədqiqat nəticəsi olaraq context and the gender gap in educational
bu da məlum oldu ki, şagirdlər onları dəs- achievement. American sociological review,
təkləyən, onlara ədalətli və səmimi münasibət 77(3), 463-485.
9
Legewie, J., & DiPrete, T.A. (2014). The high
school environment and the gender gap in
science and engineering. Sociology of
Education, 87(4), 259-280.
10
Morales, M.P.E., Avilla, R.A., & Espinosa, A.A.
(2016). Does gender inequality influence
interest in pursuing a career in science or
mathematics teaching? Issues in Educational
Research, 26(1), 65-81.
11
Moreau, M.P. (2020). A matter of time? Gender
equality in the teaching profession through a
cross-national comparative lens. Gender and
Education, 32(6), 820-837.
12
Pancholi, A., & Bharwad, A.B.J. (2015). Student-
teachers’ attitude towards teaching profession.
International Journal of Research in Humanities
and Social Sciences, 3(8), 40.
13
Sarı, M., & Başarır, F. (2016). Analyzing teachers’
perceptions of “female teacher” and “male
teacher” within traditional gender roles.
14
Scott, J.L., Crompton, R., & Lyonette, C. (Eds.).
(2010). Gender inequalities in the 21st century:
New barriers and continuing constraints.
Edward Elgar Publishing.
15
Younger, M., Warrington, M., & Williams, J.
(1999). The gender gap and classroom
interactions: reality and rhetoric? British journal
of Sociology of Education, 20(3), 325-341.

AZƏRBAYCANDA MÜƏLLİMLƏRİN
PEŞƏ MƏMNUNİYYƏTİ
RAMİZ NƏSİROV
ADA Universitetinin magistrantı. Azərbaycan, Bakı.
E-mail: ramiz.nasirof@gmail.com
https://orcid.org/0009-0009-5134-0519

Nəsirov R. (2024). Azərbaycanda
müəllimlərin peşə məmnuniyyəti. Keyfiyyətli təhsilin ən fundamental dəyişənlərindən biri, şübhəsiz ki,
Azərbaycan məktəbi. № 1 (706), müəllimlərdir. Müəllimlər istedad və bacarıqların inkişafına təsirli
səh. 41-48
töhfələr verən, nəticədə, şagirdlərin böyüməsi və inkişafı, cəmiyyətin
DOI: 10.30546/32898065.2024.1.48.
rifahı ilə bağlı olan insanlardır. Bir çox ölkələrdə müəllimlərə intellektual
elitanın bir hissəsi və müsbət rol modellər kimi baxılır. Bu baxımdan,
müəllimlərin peşə məmnuniyyətinin yüksək olması əsas prioritetlərdən
biridir. Bu tədqiqat Azərbaycanda müəllimlərin peşə məmnunluğunun
ümumi vəziyyətini müəyyən etmək üçün həyata keçirilib. Tədqiqat
üçün kəmiyyət metodundan, data toplamaq üçün onlayn sorğu an-
ketindən istifadə edilib. “Qartopu” metodu vasitəsi ilə sorğuda ümu-
milikdə 208 müəllim iştirak edib. Nəticələrin təhlili göstərib ki, Azər-
baycanda müəllimlərin peşə məmnuniyyətinin səviyyəsi 2018-ci il
TALIS tədqiqatının nəticəsinə ümumən yaxındır.
Göndərilib: 08.01.2024 Açar sözlər: Müəllim peşəsi, müəllim statusu, peşə məmnuniyyəti.
JOB SATISFACTION OF TEACHERS IN

AZERBAIJAN
RAMIZ NASIROV
Master’s student, ADA University. Azerbaijan, Baku.
E-mail: ramiz.nasirof@gmail.com
https://orcid.org/0009-0009-5134-0519

Nasirov R. (2024). Job satisfaction of
Azerbaijan teachers. Azerbaijan One of the most fundamental variables of quality education is
Journal of Educational Studies. undoubtedly teachers. Teachers are individuals who make effective
Vol. 706, Issue I, pp. 41-48
contributions to the development of talents and skills that are
DOI: 10.30546/32898065.2024.1.48. ultimately linked to the overall growth and development of students
and the well-being of society. In many countries, teachers are
regarded as part of the intellectual elite and as positive role models.
In this context, high job satisfaction among teachers is one of the most
important priorities. This research was conducted to determine the
general state of job satisfaction among teachers in Azerbaijan. The
research utilized a quantitative method and an online questionnaire
was used to collect data. A total of 208 teachers took part in the survey
using the “Snowball” method. An analysis of the results showed that
the level of job satisfaction among teachers in Azerbaijan is generally
close to the results of the 2018 TALIS study.
Article history
Received: 08.01.2024 Keywords: Teacher profession, teacher status, job satisfaction.
Azərbaycanda müəllimlərin peşə məmnuniyyəti
GİRİŞ insan müəllimliyə yüksək statuslu iş kimi baxır

və çox az sayda insan təhsilalanların müəl-
Bütün dünyada ölkələr öz vətəndaşlarına limlərinə hörmət etdiyini düşünür. Bir çox
ixtisaslı, innovativ və akademik təhsil verməyə ölkələrdə, o cümlədən Braziliya, Almaniya,
çalışırlar. Təhsil sistemlərində keyfiyyətin ən Fransa və İtaliyada valideynlərin yarıdan çoxu
fundamental dəyişənlərindən biri, şübhəsiz ki, övladlarını müəllimlik peşəsinə cəlb etməkdən
müəllimlərdir və ixtisaslı müəllimlərə tələbat çəkindirir. Varkey Fondunun tədqiqat nəticələri
günü-gündən artır. Budhathoki (2021) bildirir ilə PİSA-2018-in nəticələrini qarşılaşdıranda
ki, müəllimlər biliklərin, münasibətlərin maraqlı bir mənzərənin şahidi oluruq. Belə ki,
ötürülməsinə, istedad və bacarıqların inkişafına hər iki tədqiqatın nəticələrində eyni ölkələr
təsirli töhfələr verən, nəticədə, şagirdlərin qrupu cədvələ liderlik edir, eyni ölkələr qrupu
böyüməsi və inkişafı, cəmiyyətin rifahı ilə bağlı isə sonluqda qərarlaşıb (Dolton və digərləri,
olan insanlardır. Onlar öz şagirdlərinin potensial 2018).
qabiliyyəti və bacarıqlarını üzə çıxarmaqla
inkişafa və tərəqqiyə diqqət yetirirlər, şagirdlərini TƏDQİQATIN MƏQSƏDİ
öyrənməyə təşviq edir və onlar üçün nümunə
olmağa çalışırlar (Erginer və Saklan, 2020). İnsan həyatının əhəmiyyətli bir hissəsini işə
Müəllimlərin funksiyaları yalnız təhsilalanların həsr edir və işdən məmnunluq məşğulluğun
bilik və bacarıqlarını artırmaqla məhdudlaşmır. ən mühüm göstəricisidir (Bota, 2013). Bu
Onlar həm də şagirdlər üçün bir nümunədir. məqalənin məqsədi Azərbaycanda müəllimlərin
Müəllimin fəaliyyəti, metodikası, idarəetmə işdən məmnunluq səviyyəsini müəyyən
təcrübəsi, mənəvi dəyərləri və insanlara qarşı etməkdir. Müəllimlərin öz vəzifələrini lazımi
münasibəti şagirdlərə öyrənmə prosesində daha səviyyədə yerinə yetirmələri üçün onların
geniş baxış imkanı verir. Yaxşı tədris həm in- işindən razı qalmaları vacibdir (Budhathoki,
tellektual, həm də əxlaqi prosesin nəticəsidir. 2021). Müəllimlərin bu peşədə qalma səbəbləri,
Müəllimlərin intellektual və mənəvi həssaslığı müəllim olaraq üstünlük verdikləri dəyərlər,
şagirdlərə çox təsir edir. Onların statusu ictimai onları ən çox razı və narazı edən hallar, peşə ilə
qavrayış, iş şəraiti və peşəkar muxtariyyət kimi bağlı qayğılar araşdırılacaq. Tədqiqatın nəticələri
müxtəlif amillərdən təsirlənən mürəkkəb və Azərbaycanda müəllimlərin peşə məmnuniyyəti
çoxşaxəli məsələdir (Hargreaves və Flutter, ilə bağlı təsəvvürlərin dəqiqləşdirilməsinə səbəb
2019). Bir çox inkişaf etmiş ölkələrdə müəl- olacaq. Tədqiqatda iki əsas suala cavab tapmağa
limlərə intellektual elitanın bir hissəsi və müsbət çalışılıb:
rol modelləri kimi baxılır (Sadovic və Sehovic, • Azərbaycan müəllimlərinin peşələrindən
2021). Hər gün dünyanın müxtəlif yerlərində məmnuniyyət səviyyəsi nə qədərdir?
müəllimlər heyrətamiz işlər görürlər. İşdən • Peşə fəaliyyəti zamanı müəllimləri ən çox
məmnunluq insanın öz işini və ya təcrübəsini razı və ya narazı edən amillər hansılardır?
qiymətləndirməsi nəticəsində yaranan müsbət
və ya xoş emosional vəziyyətdir (Demirtas, ƏDƏBİYYATA BAXIŞ
2010). Ancaq çox vaxt onların fəaliyyəti qiy-
mətləndirilmir və mükafatsız qalır. Peşə üçün OECD (İƏİT) ölkələrində müəllimlərin və
tələb olunan yüksək səviyyəli təlim və fədakarlığa məktəb rəhbərlərinin orta hesabla 80%-dən
baxmayaraq, müəllimlər tez-tez özlərinin çoxu hazırkı iş şəraitindən, 60%-dən çoxu isə
lazımınca qiymətləndirilmədiklərini və az maaş bütövlükdə peşələrindən razıdır. Bununla belə,
aldıqlarını düşünürlər (Hargreaves və Flutter, TALIS (The Teaching and Learning International
2019). Varkey Fondunun 2013 və 2018-ci illərdə Survey) – Təlim və Tədris üzrə Beynəlxalq
apardığı tədqiqatlar müəyyən edib ki, az sayda Araşdırmada iştirak edən ölkələrin demək olar
Ramiz Nəsirov
ki, yarısında öz peşələrindən razı olduqlarını nəticəsində cəmiyyətdə təhsilə və müəllimlərə

bildirən müəllimlərin nisbəti son beş il ərzində qarşı olan neqativ stereotiplərin gələcək müəl-
bir qədər azalıb (OECD, 2019). TALIS 2018 limlərə, hətta ən pozitiv və yüksək motivasiyası
tədqiqatında iştirak edən dövlətlərdə müəl- olanlara belə mənfi təsir etdiyi Richardson və
limlərin yalnız 26%-i peşələrinin cəmiyyət Watt (2016) tərəfindən müəyyən edilib. XXI
tərəfindən qiymətləndirildiyini düşünür. əsrin ehtiyaclarından dolayı təhsil sahəsində
Maraqlıdır ki, bu rəqəmlər Vyetnam, Sinqapur, aparılan islahatların intensivliyi, tələb və ehti-
BƏƏ, Koreya, Qazaxıstan, CAR, Finlandiya və yacların sürətlə dəyişməsi müəllimlərdən op-
Səudiyyə Ərəbistanı kimi ölkələrdə 50%-dən erativlik və çeviklik tələb edir. Müxtəlif isla-
yüksək olduğu halda, Argentina, Xorvatiya, hatların sürətlə həyata keçirilməsi Şimali İr-
Fransa, Portuqaliya, Belçika, Slovakiya və Slo- landiya və Uelsdə bir çox müəllimlərin peşədən
veniya kimi ölkələrdə 6-9% təşkil edir (OECD, uzaqlaşmasına səbəb olub (Barrance və Elwood,
2019). Təxminən hər beş müəllimdən biri 2018). Eyni vəziyyət Rusiyada da mövcuddur.
işlərində çox stress yaşadıqlarını deyir ki, bu, Həddindən artıq kağız işlərinin mövcudluğu,
OECD və TALIS tədqiqatı keçirilən ölkələr üzrə peşə fəaliyyətinin ilk günündən etibarən mə-
orta göstəricidir. Stressin əsas səbəblərinə suliyyətin və gözləntilərin ölçüsünün böyük
həddindən artıq inzibati iş, tələbələrin fəaliy- olması, yeni Federal Dövlət Təhsil Standartları,
yətinə görə məsuliyyət və dəyişən hökumət İKT-nin tətbiqi və digər yeniliklərlə bağlı sonsuz
tələbləri ilə ayaqlaşmaq ehtiyacı daxildir. Daha təcrübələr gənc mütəxəssislərin müəllimlik
yüksək stress səviyyələri də sinifdə tədrisə sərf peşəsindən uzaqlaşmasına səbəb olub (Oley-
olunan vaxtdan daha çox inzibati saatlarla nikov və Penkova, 2016). Purdy (2009) hesab
əlaqələndirilir. edir ki, bütün bu qeyd edilənlər gənc müəllim-
İspaniyanın Sevilya şəhərində 99 müəllimlə lərin “komfort zonasından” uzaqlaşmasına səbəb
aparılan, müsahibələrə əsaslanan statistik təhlil, olur. PİSA-2015-in nəticələri elan olunduqdan
müəllimlərin işdə daha yüksək səviyyədə emo- sonra Qazaxıstanda müəllim peşəsi seçiminə
sional tükənmə nümayiş etdirdiyini göstərib təsir göstərən faktorların müəyyən edilməsi
(Cano-Garcia və digərləri, 2005). Böyük Bri- üçün 11 şəhər və 16 kənd məktəbində fəaliyyət
taniyada 849 müəllimin sorğu məlumatlarından göstərən, yaşı 34-ə qədər olan 650 müəllim və
istifadə etməklə aparılan bir araşdırma peşə pedaqoji fakültələrdə təhsil alan 648 tələbədən
nüfuzunun müəllimin saxlanılmasında mühüm toplanılan məlumat əsasında müəyyən edilib
rol oynaya biləcəyi qənaətinə gəlib (Fuller və ki, müəllimlik peşəsinin nüfuzunun aşağı olması
digərləri, 2013). Yüksək nailiyyətlərə malik və kifayət qədər rəqabət qabiliyyətli olmayan
təhsil sistemlərində müəllimlərin əhəmiyyətli müəllim maaşları gəncləri bu peşədən uzaq-
hissəsi cəmiyyətdə özünü dəyərli hiss etməyə laşdırır (İrsaliyev və digərləri, 2019).
meyillidir və peşənin cəmiyyətdəki ümumi nü- 2013-cü ildən 2018-ci ilə qədər müəllimlərin
fuzu ilə şagirdlərin təhsil nailiyyətləri arasında peşələrinin cəmiyyətdəki dəyərinə dair təsəv-
müsbət korrelyasiya mövcuddur (Dolton və vürləri dəyişibmi? Nəticələr 32 ölkədə qarışıq
digərləri, 2018; Schleicher, 2018). ABŞ-də apa- mənzərəni göstərir. OECD (2019) hesabatına
rılan tədqiqatların nəticələri göstərir ki, aka- görə ən çox azalma Belçikanın Flamand İcması
demik cəhətdən güclü məktəb məzunları, bir (-20%), Çili (-19%) və Yeni Zelandiyada (-12%)
qayda olaraq, müəllimlik ixtisasına qəbul olmur, olub. Bununla belə, 12 ölkədə peşəsinin cəmiy-
müəllimlik ixtisasına yiyələnmiş ali məktəb yətdə dəyərli olduğuna inanan müəllimlərin
məzunlarının dörddə biri isə bu peşəni seçmir nisbətində artım müşahidə olunub. Ən parlaq
və ya ilk 5 ildə peşədən ayrılırlar (Richardson nümunələr Alberta (Kanada) (+16%), Şanxay
və Watt, 2016). Şotlandiyada 1100, Honkonq- (Çin) (+14%) və Estoniyadır (+13%) (OECD,
da isə 1249 təhsilalan ilə aparılan tədqiqatın 2019).

METODOLOGİYA Yaşa və gender mənsubiyyətinə görə

Cədvəl 1
sorğuda iştirak edənlərin sayı
Tədqiqatın aparılmasında orta göstəriciləri
hesablamaq, əlaqələri qiymətləndirmək və ümu- Gender20-29 30-39 40-49 50-dən Cəmi
mi fikirlər əldə etmək üçün kəmiyyət me- yaş yaş yaş yuxarı
todologiyasından, tədqiqat metodu olaraq isə ———————————————————————————————
Qadın 38 55 49 26 168
sorğudan istifadə olunub. Anket sorğuları çoxlu
Kişi 7 20 13 0 40
sayda insandan məlumat toplamaq üçün dəyərli
Cəmi 45 75 62 26 208
vasitədir (Roopa və digərləri, 2012). Bununla
belə, onların effektivliyi anket tərtibatının
keyfiyyətindən asılıdır (Jenn, 2006). Tədqiqatda Təhsilə və iş təcrübəsinə görə
ortalamalar müəyyən edilib, əlaqələr yoxlanılıb. Cədvəl 2
sorğuda iştirak edənlərin sayı
Suallar tədqiqatın mövzusuna uyğun olaraq
mövzu haqqında məlumat almağa yönəlib. Təhsili 3 ilə 3-8 8-13 13-18 18 ildən Cəmi
Respondentlər, ümumilikdə qapalı olmaqla 16 qədər il il il yuxarı
sualı cavablandırıblar. Sorğu sualları 2 hissədən ———————————————————————————————
ibarətdir: demoqrafik məlumatlar və peşə Orta-ixtisas 2 7 5 8 8 30
məmnuniyyəti münasibətini ölçən suallar. De- Bakalavr 17 24 15 26 57 139
moqrafik məlumatlar iştirakçıların cinsi, yaşı, Magistr 8 10 10 5 6 39
iş təcrübəsi, tədris etdiyi fənni əhatə edir. İkinci Cəmi 27 41 30 39 71 208
hissə isə müəllimlərin ümumi təhsildə peşə
məmnuniyyəti münasibətlərini ölçən suallardan
ibarətdir. Onlayn sorğu zamanı respondentlərin TƏDQİQATIN NƏTİCƏLƏRİ
seçimi üçün “qartopu” metodundan istifadə
edilib. İştirakçılara verilən ilk sual müəllim kimi
Respondentlər haqqında ümumi məlumat

işləməkdən məmnun olub-olmamaqla bağlı
olub. Sorğuda iştirak edən respondentlərin
78%-i “razıyam” və ya “çox razıyam” cavablarını,
Onlayn sorğu “qartopu” metodundan istifadə 9%-i isə “razı deyiləm” və ya “qəti razı deyiləm”
edilməklə Azərbaycanda fəaliyyət göstərən cavablarını veriblər. İƏİT-ə görə, müəllimlərin
ümumtəhsil məktəblərinin müəllimlərinə gön- öz peşələrinin cəmiyyətdə dəyərli olduğuna
dərilib. Sorğuda, ümumilikdə 208 müəllim inanıb-inanmaması cinsdən əhəmiyyətli dərə-
iştirak edib. Yaşa və gender mənsubiyyətinə cədə asılıdır. Həmin mənbəyə görə, kişi müəl-
görə iştirakçılar haqqında məlumat Cədvəl 1- limlərin orta hesabla 74%-i, qadın müəllimlərin
də göstərilir. isə 79%-i peşələrinin cəmiyyətdə dəyərli ol-
Cədvəl 1-dən aydın olur ki, sorğuda iştirak duğuna inanır (OECD, 2019). Bu, TALIS tədqiqatı
edənlərin 80%-i qadın müəllimlər olub. Qadın- keçirilən 32 ölkə üçün xarakterikdir. Sorğu
kişi nisbəti yaş aralıqlarında dəyişir. Belə ki, zamanı əldə edilən məlumatlara əsaslansaq,
qadın müəllimlərin sayı 20-29 yaş aralığında aşağıdakı rəqəmlər ortaya çıxar: “Razıyam” və
84%, 30-39 yaş aralığında 63%, 40-49 yaş ya “çox razıyam” cavabını verən qadın müəllimlər
aralığında 79%, 50 yaşdan yuxarı müəllimlər 80%, kişi müəllimlər isə 70% təşkil edib. Bu
arasında isə 100% olub. rəqəmlər TALIS tədqiqatı keçirilən ölkələrin
Sorğuda iştirak edən respondentlərin təhsil ortalamasına yaxındır.
səviyyəsi və iş təcrübəsi Cədvəl 2-də öz əksini İƏİT (OECD) üzrə, orta hesabla, yaşı 50 və
tapıb. yuxarı olan müəllimlərin 76%-i, 30 yaşa qədər
İştirakçıların tədris etdiyi fənnə görə say müəllimlərin isə 79%-i öz peşələrinin cəmiy-
tərkibi Diaqram 1-də təqdim edilir. yətdə dəyərli olduğuna inanır. Bu nümunə 16
Ramiz Nəsirov
Diaqram 1 Tədris etdiyi fənnə görə müəllim sayı
TALIS ölkəsi üçün keçərlidir. Ən yüksək fərqlər “Müəllim peşəsində sizi ən çox məmnun edən
(10%) Bolqarıstan, Estoniya, Gürcüstan, Qaza- nədir?” sualı üçün iştirakçılara bir neçə cavab
xıstan, Rumıniya, Rusiya Federasiyası və İsveçdə vermək təklif edilib. Respondentlərin cavabları
müşahidə olunur. Bunun əksinə olaraq, TALIS təhlil edilib və Cədvəl 3-də verilib.
tədqiqatı keçirilən 6 ölkədə öz peşəsinin cəmiy- Respondentlərin cavablarından aydın olur
yətdə dəyərli olduğuna inanan gənc müəllimlərin ki, iştirakçıların əksəriyyəti peşənin hörmətli
nisbəti yaşlı müəllimlərin nisbətindən aşağıdır. və ya güvənilən peşə olması qənaətindədir. Bu
Ən çox fərq göstərən ölkələr (10%) Malta, Mek- amillərin cavablar arasında ilk sırada olması
sika, Səudiyyə Ərəbistanı və Sinqapurdur. müəllimlərin öz peşələrini yüksək qiymətlən-
Tədqiqat zamanı əldə edilən məlumatlarda isə dirdiklərini deməyə əsas verir.
bu 12% fərqlə 50 yaş və yuxarı olan müəllimlərin “Müəllim peşəsində sizi ən narahat edən hal
xeyrinədir (30 yaşa qədər müəllimlərdə 80%, nədir?” sualına da iştirakçıların bir neçə cavab
50 yaşdan yuxarı müəllimlərdə isə 92%). vermək imkanı var idi. Respondentlərin verdik-
“Qızınızın və ya oğlunuzun müəllim olmasını ləri cavablar ümumiləşdirilib və Cədvəl 4-də
istərdinizmi?” sualına iştirakçıların verdiyi ca- verilib.
vablar belə olub: Qızının müəllim olmasına razı Son 3 cavab mahiyyət etibarı ilə bir-birinə
olanlar – 58%; Oğlunun müəllim olmasına razı yaxın olsa da, çox sayda iştirakçılar tərəfindən
olanlar – 26%. təkrarlandığı üçün ayrı dəyişən olaraq verilib.
Amma cavablara gender üzrə baxanda çox Göründüyü kimi, müəllimləri peşə fəaliyyətində
maraqlı bir mənzərə yaranır. Belə ki, qızının ən narahat edən hal işlərinin həddindən artıq
müəllim olmasını istəyən qadın müəllimlərin çox olmasıdır. Bütün bu səbəblərin fonunda
sayı 56%, kişi müəllimlərin sayı isə 67% olub. peşə məmnuniyyətinin yüksək olması müəllimlik
Eyni fərq oğlan övladı üçün də keçərlidir: qadın haqqında söylənilən yüksək fikirlərin nə qədər
müəllimlərin 24%, kişi müəllimlərin isə 35%-i uyğun olduğunun göstəricisidir.
oğlunun müəllim olmasını istəyir.

Cədvəl 3 Peşəni maraqlı edən amillər narahatlıq duymurlar. Yalnız 23,6% müəllim
belə hallarda ailə üzvlərinin narazılıq etdiyini
Peşə məmnunluğu Say Faizlə bildirib. Ailə üzvlərinin narazılıq etdiyi müəl-
yaradan amillər limlərdən 82%-i qadın müəllim olub. Yaş dəyi-
——————————————————————————————— şəninə baxdıqda, çoxluğun 30-39 yaş (43%) və
Hörmətli bir peşədir 115 55,3%
40-49 yaş (31%) aralığında olduğu görünür.
“Nə vaxta qədər müəllim işləməyə davam
Güvənilən peşədir 76 36,5%
etməyi düşünürsünüz?” sualına iştirakçıların

Yaxşı kollektivin olması 70 33,7%
Tətil günləri çoxdur 51 24,5%
73%-i “Təqaüd yaşına qədər” cavabını seçdiyi
Asudə vaxt çox olur 28 13,5%
halda, 12,5% -i “Başqa iş tapana qədər”, 9%-i
Əmək haqqı yaxşıdır 17 8,2%
isə “Direktor və ya direktor müavini olana
qədər” cavabını verib. “Daha yüksək əmək haqqı
müqabilində başqa işi seçməyə münasibətiniz
necə olar?” sualına sorğuda iştirak edən müəl-
Cədvəl 4 Müəllimləri narahat edən hallar
Peşədə narahatlıq Say Faizlə limlərin 58,7%-i “qəbul edərəm” cavabını

yaradan amillər seçiblər. Son qeyd edilən 2 sualla bağlı maraqlı
——————————————————————————————— görünən məqam odur ki, müəllim işləməkdən
Əmək haqqının qənaətbəxş olmaması 108 51,9%
məmnun olduğunu bildirən respondentlərin
5%-i “Nə vaxta qədər müəllim işləməyə davam
Evdən çox işdə olmaq məcburiyyəti 69 33,2%
etməyi düşünürsünüz?” sualına “başqa iş tapana

İstirahət üçün vaxtın azlığı 64 30,8%
qədər”, 55%-i isə “Daha yüksək əmək haqqı

Öz övladına vaxt ayıra bilməmək 62 29,8%
müqabilində başqa işi seçməyə münasibətiniz

“Məktəbdəki işləriniz çox olduqda nə edirsiniz?” necə olar?” sualına “qəbul edərəm” cavabı
sualına iştirakçıların 66,8%-i “məktəbdə əlavə veriblər. Bu təhlil müəllimlərin cavablarının
qalıb, işlərimi bitirirəm”, 26,4%-i isə “evdə səmimiyyət səviyyəsini göstərir.
bitirməyə çalışıram” cavabını veriblər. Yalnız
5% müəllim artıq işləri sabaha saxladığını
bildirib. “Məktəbdə hər hansı səbəbdən çox qa-
NƏTİCƏ
landa evdəkilərin münasibəti necə olur?” sualına Cari tədqiqatla Azərbaycanda fəaliyyət gös-
respondentlərin cavabları Diaqram 2-də əks tərən ümumtəhsil məktəblərinin müəllimlərinin
olunub. peşələrinə münasibəti, məmnuniyyət səviyyəsi,
Cavablardan aydın olur ki, ümumilikdə 76% ümumi olaraq onları razı və narazı edən hallara
müəllim və ya ailə üzvləri bu məsələ ilə bağlı dair mövcud vəziyyət tədqiq olundu. Aydın oldu
ki, müəllimlərin böyük əksəriyyəti bir çox
Məktəbdə hər hansı səbəbdən çox mövcud çətinliklərə rəğmən öz peşəsindən
Diaqram 2
qalanda evdəkilərin münasibəti ümumən razıdır. Eyni zamanda müəyyən edildi
ki, kişi müəllimlər qadın müəllimlərə nisbətən
övladlarının gələcəkdə müəllim peşəsi seçmə-
sində daha maraqlıdırlar. Tədqiqat zamanı
müəllimlərin peşə məmnuniyyətinin ümumi
səviyyəsinin İƏİT ölkələri ilə müxtəlif meyarlar
üzrə müqayisəsi göstərdi ki, fərqlər o qədər də
çox deyildir. Ehtimal etmək olar ki, ölkəmizin
2024-cü ildə iştirak edəcəyi TALIS tədqiqatında
bu tapıntılar öz təsdiqini tapacaq.
Aparılan tədqiqat gələcəkdə bu və ya oxşar
mövzuda həyata keçiriləcək tədqiqatlar üçün
Ramiz Nəsirov
mənbə rolunu oynamaqla yanaşı, onlar üçün 8

Fuller, C., Goodwyn, A., & Francis-Brophy, E.
tövsiyə və imkanlar təqdim edir: (2013). Advanced skills teachers: Professional
• Müəllimlərin peşə məmnuniyyətinin gender, identity and status. Teachers and Teaching:
yaş və ya iş təcrübəsi, həmçinin ixtisasdan asılı Theory and Practice. 19(4), 463-474.
olaraq tədqiq edilməsi; 9
Hargreaves, L., & Flutter, J. (2019). The Status of
• Müəllimlərin cəmiyyətdəki mövqeyi, Teachers. Oxford Research Encyclopedia of
müəllim statusunun səviyyəsinin tədqiq edilməsi Education.
(Dolton və digərləri, 2018). 10
Irsaliyev, S.A., Kamzoldayev, M.B., Tashibayeva,
• Müəllimlərin emosional tükənməsinin D.N., Kopeyeva, A.T. (2019). Uchitelya
səviyyəsinin müəyyən edilməsi istiqamətində Kazakhstana: pochemu molodyye lyudi
tədqiqatlar (Cano-Garcia və digərləri, 2005). vybirayut etu professiyu i chto ikh motiviruyet v
Azərbaycanda bu istiqamətdə gələcəkdə ney? Astana. Beles.
aparılacaq tədqiqatların nəticələrini təhlil və 11
Jenn, N.C. (2006). Designing A Questionnaire.
müqayisə etmək, həqiqətən maraqlı olardı. Malaysian family physician: the official journal
of the Academy of Family Physicians of
Malaysia, 1, 32-35.
İstifadə edilmiş ədəbiyyat 12
OECD. (2019). TALIS 2018 Results (Volume I):
Teachers and School Leaders as Lifelong
Barrance, R., & Elwood J. (2018). National Learners. TALIS, OECD Publishing, Paris
OECD. (2019). TALIS 2018 Results (Volume II):
1
13
assessment policy reform and its consequences
for young people: student views and Teachers and School Leaders as Valued
experiences of GCSE reform in Northern Ireland Professionals. TALIS, OECD Publishing, Paris
and Wales. Assessment in Education: Principles, 14
Oleynikov, A.A., i Pen’kova, A.S. (2016). Defitsit
Policy & Practice. 25(3). 1-20. molodykh spetsialistov v sfere obrazovaniya.
2
Bota, O.A. (2013). Job satisfaction of teachers. Science Time, 12 (36). 474-478.
Procedia-Social and Behavioral Sciences. 83. 15
Purdy, N. (2009). The attitudes of male student
634-638. teachers towards a career in special education.
3
Budhathoki, J.K. (2021). Teachers’ Satisfaction: European Journal of Special Needs Education.
Implications for Job Performance. 24(3). 323-330
Interdisciplinary Research in Education. 6(2): 16
Richardson, P.W., & Watt, H.M.G. (2016). Factors
79-88. Influencing Teaching Choice: Why Do Future
Cano-Garcia, F., Padilla-Muñoz, E., & Carrasco- Teachers Choose the Career? International
Handbook of Teacher Education. 2. 275-304
4
Ortiz, M. (2005). “Personality and contextual

variables in teacher burnout”. Personality and 17
Roopa, S., Rani, M.S., Singh., G. (2012).
Individual Differences. 38(4), 929-940. Questionnaire Designing for a Survey. The
5
Demirtas, Z. (2010). Teachers’ job satisfaction Journal of Indian Orthodontic Society, 46(4),
levels. Procedia – Social and Behavioral Sciences. 273–277.
9. 1069-1073. 18
Sadovic, F.P., & Sehovic, S. (2021). Social and
6
Dolton, P., Marcenaro, O., De Vries, R., Po-wen, S. Material Status of Teachers from The
(2018). Global Teacher Status: Index 2018. Perspective of Teacher Education Students.
Varkey Foundation, London. Social and humanistic studies. 1(14). 257-269
Erginer, A., Saklan, E. (2020). Öğretmenlik 19
Schleicher, A. (2018). Valuing our Teachers and
Raising their Status: How Communities Can Help.
7
mesleğinin bir kadın mesleğine dönüşmesinin

yaratabileceği sorunlara yönelik öğretmen International Summit on the Teaching
adaylarının geliştirdikleri çözüm önerileri. Profession, OECD Publishing, Paris.
Uluslararası Sosyal Bilimler Eğitimi Dergisi. 6(2).
363-393

TƏHSİL SİSTEMİNDƏ OXUYUB-ANLAMA

BACARIQLARININ İNKİŞAFINA XARİCİ
AMİLLƏRİN TƏSİRİ
İLAHƏ RƏSULOVA
Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun doktorantı.
E-mail: ilaha.rasulova1@gmail.com
https://orcid.org/0000 0002 7657 5877

Rəsulova İ. (2024). Təhsil sistemində
oxuyub-anlama bacarıqlarının İbtidai təhsil sistemində hər bir uşağa xas olan daxili amillərlə yanaşı,
inkişafına xarici amillərin təsiri. bir neçə xarici faktor da oxuyub-anlama bacarıqlarının inkişafına
Azərbaycan məktəbi. № 1 (706),
əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir. Bu amillər uşağın ətraf mühitinin
səh. 49-54
müxtəlif aspektlərini, o cümlədən ailə, məktəb və ictimai mühiti əhatə
DOI: 10.30546/32898065.2024.1.54. edir. Burada bir sıra kənar təsirlərin müsbət və mənfi tərəfləri, həmçinin
birgə və ayrı-ayrılıqda effektivliyi müəyyən edilməlidir. Qlobal təhsil
sisteminin meydana gətirdiyi yeniliklərlə milli-mənəvi dəyərlərin ortaq
və fərqli xüsusiyyətlərinin də ibtidai sinif şagirdlərinə bu və ya digər
ölçüdə təsir imkanları müxtəlifdir. Məqalədə ibtidai təhsil sistemində
oxuyub-anlama bacarıqlarının inkişafına təsir göstərən xarici amillər,
valideyn, müəllim və sinif yoldaşlarının, ümumilikdə cəmiyyətin təhsil
prosesinə təsiri təhlil edilir. Eyni zamanda, müasir dövrdə bir sıra
texnoloji nailiyyətlərin virtual məkana çıxış imkanlarını genişləndirməsi
nəticəsində şagirdlərin daha çox bilik və məlumat əldə etmək potensialı
tədqiq olunur. Məqalədə, həmçinin şagirdlərin fərdi bacarıqlarının
inkişafına təsir göstərən və kollektiv oxuyub-anlama prosesinə təsir
göstərən xarici amillərin müqayisəli təhlili verilir, ən mühüm resurslar-
dan istifadə imkanları qeyd edilir.
Açar sözlər: İbtidai təhsil, oxuyub-anlama, xarici amillər, təhsildə

Göndərilib: 17.03.2024 ailənin rolu, məktəb mühiti.
THE IMPACT OF EXTERNAL FACTORS ON

THE DEVELOPMENT OF READING
COMPREHENSION SKILLS IN THE
EDUCATIONAL SYSTEM
ILAHA RASULOVA
Doctoral student of the Institute of Education of the Republic of Azerbaijan.
E-mail: ilaha.rasulova1@gmail.com
https://orcid.org/0000 0002 7657 5877 5877

Rasulova I. (2024). The impact of
external factors on the In addition to internal factors specific to each child in the primary
development of reading education system, several external factors also significantly affect the
comprehension skills in the
development of reading comprehension skills. These factors include
educational system. Azerbaijan
Journal of Educational Studies. various aspects of the child’s environment, including the family, school,
Vol. 706, Issue I, pp. 49-54 and community environment. Here, the positive and negative aspects
of several external influences, as well as their collective and individual
DOI: 10.30546/32898065.2024.1.54. effectiveness, should be determined. With the innovations created by
the global education system, the common and different characteristics
of national and moral values have different possibilities of influencing
primary school students in one way or another. The article analyzes
the external factors affecting the development of reading com-
prehension skills in the primary education system, the influence of
parents, teachers, and classmates, as well as the overall impact of
society on the educational process. At the same time, the potential of
students to acquire more knowledge and information is being studied
since several technological achievements in the modern era have
expanded access to the virtual space. The article also provides a
comparative analysis of external factors that affect the development
of individual skills of students and external factors that affect the
collective reading comprehension process. Additionally, it highlights
the utilization possibilities of the most significant resources.
Article history
Keywords: Primary education, reading comprehension, external
Received: 17.03.2024 factors, role of family in education, school environment.
Təhsil sistemində oxuyub-anlama bacarıqlarının inkişafına xarici amillərin təsiri
GİRİŞ şəraitində tədris almanın doğurduğu mənfi

cəhətlərlə bağlıdır. Uşaqlar oxuyarkən vali-
Tədqiq olunan mövzu hər dövr üçün aktual deynlərin onlara diqqət etməməsi uşaqların
olub, qlobal təhsil sisteminin sürətlə dəyişdiyi çətinlik çəkməsinə təsir edən amil ola bilər. Ev
bir şəraitdə xüsusilə əhəmiyyətli bir məzmuna mühiti daha az əlverişlidir və uşaqların evdə
malikdir. İnformasiya-kommunikasiya texnolo- oynamaq ehtimalı daha yüksəkdir və mövcud
giyalarının meydana gətirdiyi fərqliliklər ölkələr texnologiyanın inkişafı ilə uşaqlar evdə kitab
arasında təhsil mühitininin qeyri-bərabərliyini oxumaqdan daha çox müxtəlif elektron cihazların
daha da qabartdığı kimi, bir sıra mövcud fərqli vasitəsilə oynamağa diqqət yetirirlər. Bu amillərlə
cəhətləri də aradan qaldırır. Burada mentalitet, yanaşı, şagirdlərin özlərində maraq və motiva-
təbii iqlim şəraiti, milli-mənəvi dəyərlər, sosial- siyanın olmaması da oxumaqda çətinlik ya-
maddi imkanlar, dövlət siyasəti, mövcud qa- ranmasına təsir edən amildir (Rohimah, 2021).
nunvericilik və bir çox digər amillərin təsiri
böyükdür. İbtidai təhsilə xarici amillərin təsirinin İBTİDAİ TƏHSİLƏ TƏSİR GÖSTƏRƏN
araşdırılmasında yenilənən pedaqoji metodlar, ƏSAS XARİCİ AMİLLƏR
təlimin kəmiyyət-keyfiyyət münasibətləri də Ailə mühiti. Burada valideynlərin, nənə və
önəmli rol oynayır. Mövzunun aktuallığı həm babanın, yaşca böyük bacı və qardaşın iştirakı
də onunla xarakterizə olunur ki, təhsil növləri kimi müxtəlif situasiyalar ola bilər. Oxunanların
və metodlarının, qiymətləndirmə sistemlərinin paylaşılması, zəngin mütaliə mühitinin ya-
artması və təhsilə yeni anlayışların daxil olması radılması və kitablara çıxışın təmin edilməsi
ilə (distant təhsil, inklüziv təhsil, kurikulum və kimi fəaliyyətlər vasitəsilə valideynlərin cəlb
s.) ənənəvi tədris üsulları sürətlə öz baza edilməsi oxumaq qabiliyyətinin inkişafına
formasını itirir. Mövzunun elmi yeniliyi yeni əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir. Valideyn
şagird-valideyn-müəllim münasibətlərində mey- himayəsindən məhrum olan uşaqların tədrisinə
dana gələn kommunikativ uzlaşmanın texnoloji, ailə mühitinin təsir etməsi imkanları azalır və
layihə əsaslı, virtual təmaslarının pedaqoji və bu kontekstdə digər xarici amillər ön plana
psixoloji müstəvidə təhlilindən ibarətdir. Şa- çıxır. Eyni zamanda, ailənin sosial-iqtisadi
girdlərin parta arxasından planşet, kompüter vəziyyəti də bu məsələdə əhəmiyyətli təsirə
arxasına keçidi və virtual ünsiyyət qurması malikdir. Təhsil resurslarına, keyfiyyətli mate-
məktəbin rolunu azaltsa da, ailənin və vali- riallara çıxış və sabit yaşayış şəraitinin olması
deynlərin rolunu artırır. Yaxud əksinə, layihəyə oxuyub-anlamanın tərəqqisinə təsir edə bilər.
cəlb olunan şagirdlərdə müəllimin rolu men- Məktəb mühiti. Ənənəvi tədrisin keçirildiyi
torluqla məhdudlaşır və şagirdlərin yoldaşları əsas məkan olan məktəb şəraitində sinifin
ilə kollektiv tədris almasının əhəmiyyəti artır. ölçüsü və şagird-müəllim nisbəti önəmli rol
Lakin hər iki halda müəllimin xüsusi bir rolu oynayır. Daha kiçik siniflər və tələbə-müəllim
vardır və tədris bu və ya digər şəkildə məhz nisbətlərinin az olması oxuyub-anlama ehti-
onun potensial bacarıqları üzərində qurulub. yacları üçün daha çox fərdiləşdirilmiş diqqət
Müəllimlər sözlərlə zəngin sinif kontekstində və dəstəyə imkan verir. Təlimin keyfiyyəti də
söz nümunələri və söz həlli strategiyalarının bu məsələdə özünü büruzə verir. Effektiv təd-
açıq öyrədilməsi vasitəsilə söz biliklərinin ris strategiyaları, müxtəlif oxu materialları və
artmasına kömək edə bilərlər. Oxuma, orfoqrafiya stimullaşdırıcı öyrənmə mühiti oxuduğunu
və lüğət üzrə müəllimin rolu şagirdlərdə “söz başa düşməyi inkişaf etdirmək üçün çox vacib-
şüurunu” inkişaf etdirməyə və bütün fənlər dir. Burada məktəb resurslarını da qeyd etmək
üzrə müstəqil söz bazasını yaratmağa kömək vacibdir. Kitabxanalara, texnoloji alətlərə və
etməkdən də ibarətdir (Landaverde, 2013). müxtəlif oxu proqramlarına giriş öyrənmə
Burada qeyd edilməsi vacib olan bir neçə təcrübəsini zənginləşdirir və mütaliənin inki-
amil var. Bunlardan biri distant təhsilin və ev şafına müxtəlif yanaşmalar təqdim edir.
İlahə Rəsulova
İctimai mühit. Kitabxanaların və ictimai 1. Birgə baxış bucağı və məqsədlərin

yaradılması.
Liderlik qrupu: Müəllimlər, valideynlər, xüsusi
təhsil proqramlarının mövcudluğu burada önəm
kəsb edir. Pulsuz və ya münasib qiymətə təlim
proqramlarına, müxtəlif kolleksiyalara malik təhsil, psixoloq, kitabxana əməkdaşları ilə
kitabxanalara və mütaliəni təşviq edən ictimai birlikdə əlavə oxunun mütəmadi təmin olunması
tədbirlərə çıxış şagirdlərə əhəmiyyətli dərəcədə məqsədəuyğundur. Semantik oxu bacarıqları
fayda verə bilər. Şagirdlər üçün muzey gəzintisi, yalnız müəllimin xarici təsirləri ilə inkişaf etdirilə
təhsil sərgiləri, STEAM formatlı proqramlar bilməz. Bu proseslərə uşağın özünü və ətra-
onların dünyagörüşünün artırılmasına və fındakıları (valideynləri və yaşıdlarını, digər
oxuyub-anlama bacarıqlarının inkişafına daha müəllimləri) cəlb etmək lazımdır. Eyni dərəcədə
sürətli təsir göstərə bilər. Burada ən önəmli əhəmiyyətli bir amil, semantik oxu bacarıqlarının
faktorlardan biri sosiomədəni amillərdir. Mü- inkişafı üçün əsas meyar oxumağı vaxtında
Məqsədlərin müəyyən edilməsi: Sinif səviy-

taliəyə mədəni münasibət, ana dilində kitablara öyrənməkdir (Strunina, 2023).
çıxış və cəmiyyət daxilində müsbət nümunələr
mütaliə motivasiyasına və məşğuliyyətinə əhə- yələrində oxuduqlarını başa düşmək üçün aydın,
miyyətli təsir göstərə bilər. ölçülə bilən məqsədlər müəyyənləşdirilməlidir.
Əlavə xarici faktorlara sağlamlıq və rifah, Nailiyyətləri və inkişafı izləmək üçün ümumi
həmçinin müxtəlif xarici dillərdə mütaliə qiymətləndirmələrdən istifadə etmək
Kommunikasiya strategiyası: Bütün maraqlı

materiallarının mövcudluğu da daxildir. Görmə, mümkündür.
eşitmə bacarıqları və emosional vəziyyət də
tərəflərlə məqsədləri və irəliləyişləri bölüşmək
daxil olmaqla uşaqların fiziki və psixi sağlamlığı
üçün valideyn iclasları, seminarlar və ya onlayn
onların diqqətini cəmləmək və oxu materialları
platformalar kimi kommunikasiya kanallarını
ilə məşğul olmaq qabiliyyətinə təsir edə bilər.
inkişaf etdirmək mümkündür.
Uşağın erkən yaşlarından bir neçə dilə məruz
Beynəlxalq praktikada ibtidai siniflərdə işin
qalması idrak bacarıqlarını inkişaf etdirə və
təşkili ilə bağlı müxtəlif struktur bölmələri
oxuyub-anlamanın inkişafına potensial fayda mövcuddur ki, onlar arasında əməkdaşlıq
verə bilər. Bu xarici amillərin təsirini başa oxuyub-anlama bacarıqlarının inkişafını xeyli
düşmək bütün uşaqların oxuduqlarını başa dərəcədə sürətləndirir: humanitar və sosial
düşməsinə kömək edən dəstəkləyici mühit elmlərin bazasını təşkil edən müxtəlif fənlər
yaratmaq üçün müəllimlərə, valideynlərə və
inteqrasiyasını təmin etmək üçün kurikulum
üzrə oxuyub-anlamanın tədris sisteminə
dövlət təhsil siyasətinə birgə işləməyə imkan
verir. Məqsədli müdaxilələr və təşəbbüslər bölməsi; oxumağı başa düşməyə təsir edən hər
vasitəsilə bu amilləri həll etməklə, hər bir uşağın
və həll etmək üçün xüsusi təhsil bölməsi; müxtəlif
hansı öyrənmə çətinliklərini müəyyən etmək
məktəbdə və həyat boyu uğur qazanması üçün
mühüm təməl olan güclü oxu bacarıqlarını oxu səviyyələri və maraqlarına cavab verən
inkişaf etdirmək imkanına malik olmasını təmin
kitabxana media xidmətləri bölməsi; oxumağı
elektron və kağız daşıyıcıda kitabxanadan ibarət
etmək mümkündür.
başa düşməyi təkmilləşdirən texnologiya
OXUYUB-ANLAMA BACARIQLARININ
alətlərini (məsələn, audiokitablar, rəqəmsal
İNKİŞAFINDA XARİCİ AMİLLƏRLƏ
texnologiya bölməsi və s.
öyrənmə platformaları) inteqrasiya etmək üçün
PEDAQOJİ İŞİN TƏŞKİLİ
Təhsil-valideyn-müəllim-cəmiyyət amilləri Ölkəmizdə də müəyyən ümumtəhsil mək-
ibtidai təhsildə oxuduqlarını başa düşməyi təbində bu formatda bölmələrin yaradılaraq,
inkişaf etdirmək üçün lazım olan əməkdaşlıq pilot layihə şəklində sınaqdan keçirilməsi
yanaşmasını vurğulayır. Məktəb daxilindəki vasitəsilə ümumilikdə tədrisin effektivliyini,
şöbələr bu amilləri gücləndirmək üçün birlikdə xüsusi olaraq da oxuyub-anlama bacarıqlarına
işləyə bilər. təsir imkanlarını təyin etmək mümkündür.

Təhsil sistemində oxuyub-anlama bacarıqlarının inkişafına xarici amillərin təsiri
2. Valideyn-müəllim əməkdaşlığı. technology), “flipped classrooms” kimi qarışıq

Müəllim hazırlığı: Effektiv oxuyub-anlama ənənəvi sinif mühazirələri və ev tapşırıqlarını
strategiyaları və texnikaları üzrə müəllimlər yerinə yetirən pedaqoji model və s. yer alır.
üçün peşəkar inkişaf seminarları təşkil edilmə- Kinestetik model bir sıra ərəb ölkələrində tətbiq
lidir. Müəllimlərin tədqiqatçılıq potensialı hazır olunan və şagirdlərin fiziki təmasla, yəni
biliklərin təqdim olunmasında deyil, düşünməyə oxuduğunu anlamaq üçün əşyaya toxunuşu ilə
istiqamətləndirmək məqsədilə daha çox müstəqil həyata keçirilən öyrənmə üsuludur. Məsələn,
tədqiqata yönəltməkdədir (Hüseynzadə, Əzizova, ağacların, bitkilərin kitabda təsvirini daha yaxşı
Əliyev, Verdiyeva, 2021). anlamaq üçün həmin bitkilərlə şagirdlərin fiziki
Valideyn-müəllim iclasları: Müəllimlər və təmasını təşkil etmək məqsədəuyğun hesab
valideynlər arasında müntəzəm ünsiyyəti təşviq edilir. Bir sıra Şimali Amerika məktəblərində
etmək, şagirdin fərdi tərəqqisini və valideynlərin “flipped classrooms” adlanan model tətbiq
evdə istifadə edə biləcəyi strategiyaları paylaş- olunur ki, burada ənənəvi mühazirəyə dərsdən
maq önəmlidir. Burada sosial şəbəkələrin və əvvəl evdə baxılır və şagirdlərin səylərinə
elektron resursların da önəmli dəstəyi ola bilər. bələdçilik etmək üçün təlimatçının iştirakı ilə
Valideynlər üçün təlim proqramları: Vali- sinif otağında ev tapşırıqları yerinə yetirilir.
deynlər üçün oxuyub-anlamanın əhəmiyyətinin Fəal öyrənməni təşviq etmək üçün beynəlxalq
müəyyən edilməsi və uşaqlarına evdə kömək təhsil tendensiyalarına əsaslanan bəzi əlavə
etməyin praktiki yolları (məsələn, ucadan oxu- xidmətlər də vardır. Məsələn, Finlandiya və ABŞ
maq, əlverişli oxu mühiti yaratmaq) üzrə semi- kimi bəzi ölkələrdə real dünya ilə əlaqəni təşviq
narlar təşkil edilə bilər. Valideynlər üçün sinifdə edən xüsusi təhsil xidmətləri (Connect the Dots
və ya kitabxanada könüllülük imkanlarını təşviq və s.) mövcuddur.
etmək, müəllimlər və şagirdlərlə əlaqələri
gücləndirmək mümkündür (valideynlərin iştirakı NƏTİCƏ
ilə açıq dərs).
3. Davamlı monitorinq və qiymətləndirmə. Şagirdlər, müəllimlər və valideynlər arasında
Məlumatların təhlili: Tədris olunan fənlərin komanda işi vasitəsilə əməkdaşlıq mühitini
əsas sahələrini və təkmilləşdirməyə ehtiyacı inkişaf etdirməklə, təhsil-valideyn-müəllim vek-
olan sahələri müəyyən etmək üçün qiymətlən- toru uşaqlarda güclü oxuyub-anlama bacarıq-
dirmələrdən, sinif müşahidələrindən və sor- larının inkişaf etdirilməsində effektiv qüvvəyə
ğulardan əldə edilən şagird məlumatlarını çevrilir və onları akademik sahədə uğurlara
müntəzəm olaraq təhlil etmək önəmlidir. aparır. Burada önəmli faktor yeni təcrübələrdən
Uyğunlaşdırma və təkmilləşdirmə: Məlumat- çəkinməmək və çevik təcrübə proqramları
ların təhlilinə əsaslanaraq, şagirdlərin xüsusi tətbiq edərək effektivliyi yoxlamaqdır. Hazırda
tədris ehtiyaclarını ödəmək və oxuyub-anlama oxuduğunu anlamağın müəyyən edilməsi üçün
bacarıqlarının uğurlu inkişafını təmin etmək bir sıra vasitələr tətbiq olunur. Məsələn, qeyri-
üçün tədris strategiyalarını, resursları və formal qiymətləndirmələrdə açıq müzakirələr
əməkdaşlıq yanaşmalarını uyğunlaşdırmaq və aparılır, yəni şagirdlər mətni öz sözləri ilə
sistemli formaya salmaq böyük əhəmiyyət kəsb müzakirə etməyə, personajların motivasiyalarını
edir. təhlil etməyə və ya müəllifin mesajını müzakirə
Şagirdlərin oxuyub anladıqları ilə bağlı etməyə təşviq edilir. Bu onların əzbərdən kə-
ümumiləşdirmələr aparmaq, nəticə çıxarmaq nar anlayışlarını və idrak potensialını ortaya
səriştəsinin artırılması üçün bir sıra müasir qoyur. Şagirdlərdən mətnin əsas məqamlarını,
pedaqoji üsul və metodlar vardır. Bunlar əsas hadisələrini və ya əsas arqumentlərini
içərisində ön planda gələn bir sıra müasir ümumiləşdirmək xahiş edilir. Bu onların əsas
metodlara kinestetik öyrənmə üsulu, interaktiv məlumatları müəyyən etmək qabiliyyətini
öyrənmə platformalarının yaradılması (leverage ölçür. Tədqiqatdan belə bir nəticəyə gəlmək
İlahə Rəsulova
mümkündür ki, təhsilalanların oxuyub-anlama

bacarıqlarının inkişafında təkcə şagirdlərin
özləri deyil, onlara təsir göstərən əsas xarici
amillər – müəllimlər, valideynlər və məktəb
mühiti də təkmilləşdirilməlidir. Bu dəyişikliklər
isə ən təsirli xarici amil olan cəmiyyətin kompleks
dəyişiminə təsir göstərəcəkdir.
1
Landaverde, C. (2013). “Factors that affect in the
development of Reading Comprehension process
of 4th year English major students when reading
authentic texts”, Main Campus, November 28th,
84 p.
2
Rohimah, S. (2021). Reading difficulties and
factors affecting reading difficulties of students
of grade 1 elementary school, LADU: Journal of
Languages and Education. Vol. 1, No. 5, p. 189-
195.
3
Strunina, O. (2023). K voprosu o probleme
razvitiya navykov smyslovogo chteniya u
sovremennykh shkol’nikov. Mir nauki, kul’tury,
obrazovaniya, (4 (101)), s.113-117. doi:
10.24412/1991-5497-2023-4101-113-117.
4
Hüseynzadə, R., Əzizova, M., Əliyev, H.,
Verdiyeva, M. (2021). Pedaqogika. Dərslik. Bakı:
Mütərcim, 488 s.

ÜMUMTƏHSİL MƏKTƏBLƏRİNDƏ
COĞRAFİYANIN FİZİKA İLƏ İNTEQRATİV
TƏDRİSİNƏ MÜASİR YANAŞMALAR
NAMİQ AĞAMƏMMƏDOV
Coğrafiya üzrə fəlsəfə doktoru, ARTİ-nin elmlər doktoru proqramı üzrə
doktorantı, İsmayıllı rayonu E.Həsənov adına Mücühəftəran kənd tam orta
məktəbinin direktoru. E-mail: naqamemmedov@mail.ru
https://orcid.org/0000-0002-7183-9933

Ağaməmmədov N. (2024).
Ümumtəhsil məktəblərində Azərbaycan Respublikasında təhsil islahatlarının davamı kimi fənn
coğrafiyanın fizika ilə inteqrativ kurikulumları hazırlanarkən inteqrasiya amilinin nəzərə alınması
tədrisinə müasir yanaşmalar.
aktuallığını qorumaqdadır. Məqsəd müasir tədrisin təşkilində mühüm
səh. 55-62
əhəmiyyətə malik inteqrativliyin fənlərarası təşkilinin təmin olunma-
sıdır. Müəllimlər gündəlik planlaşdırma apararkən dərsin təşkili üçün
DOI: 10.30546/32898065.2024.1.70. apardığı qeydlərdə inteqrasiyadan necə istifadə edəcəklərini müəyyən
edir. Dərs prosesində şagirdlərin mövzunu dərk etməsində diferensial
və inteqrasiya yanaşmaları müəllimə metodiki bacarıqlarını daha yaxşı
tətbiq etməyə imkan verir. Əgər diferensial yanaşma hissələrə
bölünməni ifadə edirsə, analizi tənzimləyirsə, inteqrasiya prosesi
bütövləşməni, sintezi təzahür edir. İnteqrasiya sözü latın dilində
“integer” –“bütöv”, “bütövləşmə”, “tamamlanan” mənasını verir. Getdikcə
pedaqogika elmində “inteqrasiya”, “inteqrativlik”, “təhsildə inteqrasiya”
anlayışlarının epitet kimi dəyəri artır. Eyni zamanda, “inteqrativ təlim”,
“inteqrativ dərs”, “inteqrativ fənn” ümumiləşdirmələri də işlənir. Bu
məqalədə, əsasən,“inteqrativ dərs”, “inteqrativ fənn” anlayışı çərçi-
vəsində elmi-nəzəri baxışlar təhlil olunub, xüsusi halda coğrafiyanın
fizika ilə inteqrasiyası elmi-metodiki formada araşdırılıb. Coğrafi
proseslərin dərk olunmasında fizika fənninə aid müxtəlif mövzuların
inteqrasiyası aparıla bilər. Burada “litosfer”, “atmosfer”, “hidrosfer”
bölmələri daxilində konkret mövzuların inteqrasiya olunması baradə
mülahizələr əsaslandırılıb. Məqalədə göstərilir ki, artıq ümumtəhsil
məktəblərində V və VI siniflərdə fizika, kimya, coğrafiya və biologiya
fənləri “Təbiət” fənni daxilində uğurla inteqrasiya olunur.
Açar sözlər: Fənlərarası inteqrasiya, fənn standartları, coğrafiyanın

fizika ilə inteqrativ tədrisi, məzmun xətləri, iqlim elementləri, qarşılıqlı
Göndərilib: 12.01.2024 terminoloji mübadilə.
MODERN APPROACHES TO THE INTEGRATIVE

TEACHING OF GEOGRAPHY WITH PHYSICS IN
GENERAL EDUCATION SCHOOLS
NAMIG AGAMAMMADOV
Doctor of Philosophy in Geography, Doctoral student of the Doctor of Sciences
program of the Institute of Education of the Republic of Azerbaijan.
E-mail: nagamemmedov@mail.ru
https://orcid.org/0000-0002-7183-9933

Agamammadov N. (2024).
Modern approaches to the As a continuation of the education reforms in the Republic of Azerbaijan,
integrative teaching of the consideration of the integration factor remains relevant in the
geography with physics in
preparation of subject curricula. The goal is to ensure the interdisciplinary
general education schools.
Azerbaijan Journal of cycle of integration, which is crucial in the organization of modern
Educational Studies. Vol. 706, education. Teachers determine how to use integration in the notes they
Issue I, pp. 55-62 take to organize the lesson during daily planning. Differential and
integrated approaches to students’ understanding of the subject during
DOI: the lesson process allow teachers to better apply their methodical skills.
10.30546/32898065.2024.1.70. If the differential approach expresses the division into parts, regulates the
analysis, the process of integration manifests completeness and
synthesis. The word integration in Latin means “integer” – “whole”,
“integrativity”, “completed”. Gradually, in the field of pedagogy, terms such
as ‘integration,’ ‘integrativity,’ and ‘educational integration’ gain value as
epithets. At the same time, the generalizations of “integrative training”,
“integrative lesson”, and “integrative subject” are also being worked on.
In this article, scientific-theoretical perspectives are analyzed mainly
within the concept of “integrative lesson” and “integrative subject”, in
particular, the integration of geography with physics was investigated in
a scientific-methodical way. In the understanding of geographical
processes, integration of various topics related to physics can be done.
Here, considerations are based on the integration of specific topics within
the sections “lithosphere”, “atmosphere”, and “hydrosphere”. It is mentioned
in the article that physics, chemistry, geography, and biology subjects are
successfully integrated within the “Nature” subject in the 5th and 6th
grades in general education schools.
Keywords: Interdisciplinary integration, subject standards, integrative

Article history
teaching of geography with physics, content lines, climate elements,
Received: 12.01.2024 mutual terminological exchange.
Ümumtəhsil məktəblərində coğrafiyanın fizika ilə inteqrativ tədrisinə müasir yanaşmalar
GİRİŞ mərəliliyini təmin edir (Binnətova, 2014). Fən-

lərarası inteqrasiyadan daha yaxşı fayda əldə
Müasir dövrdə inkişaf etmiş təhsil sisteminə olunması üçün təhsilverənlər fənn ilə inteqrasiya
malik ölkələrdə baş verən sosial, mədəni, in- oluna bilən digər fənlərin müvafiq materiallarını
tellektual və inqilabi yeniliklər qlobal yanaşma təhlil etməli, onlardan necə istifadə edə bilməyin
tərzini aktuallaşdırır. İnnovativ təhsil kuriku- metodikasını bilməlidir. Fənlərarası əlaqə zənciri
lumlarında subyektlərarası münasibətlərdə tədrisin keyfiyyət göstəricilərinə, şagirdlərin
şagirdlər passiv roldan aktiv mövqeyə keçir. həyati, idraki və koqnitiv bacarıqlarına müsbət
Fənlərin tədrisində diferensial yanaşmalar öz təsir edir.
yerini inteqrativ yanaşmalara verməkdədir. İn- Coğrafiya və fizika təbiət elmləri hesab
teqrativ təlimin əsasını təhsil pillələrində öy- olunur. Onların ümumtəhsil məktəblərində
rənilən fənlərin əhatə etdiyi mövzuların ayrılıqda tədrisi zamanı qarşılıqlı əlaqələndirilməsi
deyil, birgə, qarşılıqlı tədrisi təşkil edir. İnteqrativ şagirdlərin mövzuları mənimsəməsini sürət-
kurikulumlarda şagirdlər dərs vəsaitlərində və ləndirir. Qeyd olunanlardan belə qənaətə gəlmək
digər mənbələrdə verilən biliklərə analiz, təhlil olar ki, coğrafiyanın tədrisi metodikasında artıq
və sintez prizmasından yanaşır. Yeni fənn ku- yeni mərhələ başlanıb. Tədqiqatlar da göstərir
rikulumlarının tətbiq olunduğu dövrə nəzər ki, müstəqillik illərində coğrafiya üzrə proqram
saldıqda görmək olur ki, tədris prosesinin təş- və dərsliklərin məzmununda bir sıra dəyişikliklər
kilində fəndaxili və fənlərarası inteqrasiyanın aparılıb (Nağıyeva, 2016). Coğrafiya fənninin
tətbiqi nəticəsində şagirdlər verilən təlim tədrisində üç məzmun xətti müəyyən olunur:
materiallarını daha asan mənimsəyir, dərslər • Coğrafi məkan;
maraq, məntiq və məzmun üzərində qurulur, • Təbiət;
şagirdlərin tədqiqatçılıq qabiliyyəti xeyli inkişaf • Cəmiyyət.
edir. Təhsilin inteqrasiyası fənlərin öyrənilməsi Fizika fənni isə aşağıdakı məzmunu əhatə
zamanı fənlərarası əlaqələrin aşkar olunması edir:
və təfəkkürdə qloballaşmanı nəzərdə tutur • Fiziki hadisələr, qanunauyğunluqlar və
(Eldarov, 2008). Əgər fəndaxili inteqrasiya qanunlar;
ixtiyari fənnə aid olan anlayış, nəzəriyyə, bilik • Maddə və sahə, qarşılıqlı təsir, əlaqəli
və bacarıqların, nizamsız faktların qruplaş- sistemlər;
dırılmasıdırsa, fənlərarası inteqrasiya bir neçə • Eksperimental fizika və müasir həyat.
fənni əhatə edən müştərək bilik və bacarıqların Məzmun xətlərinin analizi göstərir ki, coğ-
əlaqələndirilməsini və metodların mübadiləsini rafiya və fizika fənlərinin məzmun xətləri
nəzərdə tutur. İnteqrativ pedaqoji prosesdə arasında qarşılıqlı inteqrasiya mövcuddur. Bu-
bacarıq və vərdişlər təkmilləşir və dərsin key- rada coğrafi məkan, təbiət məzmun xətləri ilə
fiyyəti artır. Eyni zamanda, fənlərin məzmunu fiziki hadisələr, qanunauyğunluqlar və qanunlar,
yeni məlumatlarla zənginləşir, optimal mahiyyət maddə və sahə, qarşılıqlı təsir, əlaqəli sistemlər
kəsb edir və dərinləşir. Fəndaxili və fənlərarası məzmun xətləri müəyyən elementlər və
inteqrasiyanın müntəzəm və dövri xarakter yanaşmalar konteksində kəsişir. III məzmun
daşıması şagirdlərdə qarşılıqlı münasibətlərə xətləri isə sosial həyat nöqteyi-nəzərindən in-
əsaslanaraq əldə olunmuş bilikləri mənimsəməyi teqrasiya olunur. Hər iki məzmun xəttində
stimullaşdırır. Şəlalə Binnətova “Riyaziyyat əhalinin yerləşməsində təbii amillərin rolu
təlimi prosesində fənlərarası əlaqələrin real- (relyef şəraiti, rütubət, temperatur, geoloji)
laşdırılması (I-IV siniflər)” adlı tədqiqat işində əlaqələndirilə bilər. Bu fənnin tədrisi ilə
qeyd edir ki, fənlərarası əlaqələr təlimin araşdırmada temperatur, rütubət, təzyiq, Koriolis
metodlarını, priyomlarını və təşkilat formalarını qüvvəsi, Ümumdünya Cazibə Qanunu-ağırlıq
zənginləşdirir, fənnə aid bilik və bacarıqların qüvvəsi, qabarma-çəkilmə, külək dalğası, Ay və
şagirdlər tərəfindən mənimsənilməsinin sə- Günəşin cazibə qüvvəsi, tornado, tayfun, exolot
Namiq Ağaməmmədov
anlayışları inteqrativ formada təhlil olunur. Həlli:

Ümumiyyətlə, müxtəlif fənlərin inteqrasiyası 100 m —— 0,60C
haqqında müxtəlif mülahizələr mövcuddur. 2205 m —— X0C
Məsələn, Şahin Tağıyev “Fənlərarası əlaqə və ___________________________
məktəbli-gənclərin çağırışaqədərki hərbi
hazırlığı” adlı monoqrafiyasında yazır: “Gənclərin 100 X = 2205 x 0,6
çağırışaqədərki hazırlığı məşğələlərində fənnin X = 13,20C
məzmununa uyğun fizika, riyazi, coğrafi və s. 16,80C – 13,20C = 3,50C
xarakterli hərbi çalışmalardan daha səmərəli
istifadə məsələsinin müsbət həlli məktəbdə Fizika və təbiət fənn kursundan şagirdlər
tərbiyə və təhsilin ümumi məsələlərinin həllində məlumat alır ki, temperaturun dəyişməsi havanın
böyük rola malikdir” (Tağıyev, 2012). və suyun sıxlığına, metalların xassələrinə, fiziki
aşınmaya təsir edir. Eyni temperatura malik
COĞRAFİYA VƏ FİZİKADA BƏZİ nöqtələri birləşdirən xətlərə izotermlər deyilir.
İNTEQRATİV MÖVZULARIN TƏHLİLİ Temperatur Günəş şüalarının düşmə bucağından,
coğrafi enlikdən, səth örtüyünün xarakterindən,
Coğrafiya fənninin ümumtəhsil məktəblərində relyefdən, albedodan asılıdır. Havanın tempe-
tədrisi təhsilalanların dünyagörüşünün artma- raturu ümumilikdə, Yer kürəsi boyu zonal pay-
sına, onların kainatı daha yaxşı dərk etməsinə lanır (Mehdiyev, Əhmədov 2008).
stimul verir. Pedaqoji proses zamanı mentor Rütubət. Rütubətlilik havada olan su bu-
kimi müəllimin fəaliyyətinin daha səmərəli xarının miqdarıdır. İki cür rütubətlilik olur:
olması üçün çətin qavranılan mövzuların iza- 1) Mütləq; 2) Nisbi. Mütləq rütubətlilik 1 m3
hında fənlərarası inteqrasiya metodiki cəhətdən havada olan su buxarının qramlarla miqdarıdır.
düşünülmüş yoldur. Müasir tədris proqram- Nismi rütubətlilik isə 1 m3 havada olan su
larında təhsil bilik, bacarıq və vərdiş funksiya- buxarının həmin temperaturda mövcud ola
larını səciyyələndirir (Cəfərov, 2023). Coğrafiya bilən su buxarına nisbətidir və faizlə ölçülür.
fənn kurikulumlarında nəzərdə tutulmuş mövzu Havanın temperaturu artdıqca tərkibində saxlaya
və anlayışların fizika fənn kurikulumu ilə qar- bildiyi nəm miqdarı artır. Ekvatorial enliklərdə
şılıqlı inteqrasiya şəraitində necə istifadə oluna alçaq təzyiq sahəsi və qalxan hava axınlarına
biləcəyini nəzərdən keçirək. Coğrafiyada ən görə nisbi və mütləq rütubətlilik yüksəkdir.
çətin mənimsənilən mövzulardan biri də iqlimdir. Lakin tropik enliklərdə (tropik iqlimin səhra
İqlim-müəyyən ərazidə hava elementlərinin tipində) enən hava axınlarına görə nisbi və
(temperatur, təzyiq, rütubət) çoxillik rejimidir. mütləq rütubətlilik aşağıdır. Qütb sahəsində
Qeyd olunan hər üç element fizika fənninin mütləq rütubət az, nisbi rütubət isə çoxdur.
tədqiqat sahəsini ehtiva edir. Fizika fənnində Havanın rütubətliliyi psixrometr adlanan cihazla
elmi savadlılıq şagirdlərin təbiət, məişət, is- ölçülür. Ərazinin rütubətlə təminat dərəcəsi
tehsalat və texnoloji proseslərin elmi əsaslarına rütubətlik əmsalı ilə təyin olunur. Rütubətlik
dair düzgün qərarlar qəbul etməsi ilə müəyyən əmsalı (Ə) il ərzində əraziyə düşən yağıntının
olunur (Abdurazaqov, Məmmədova 2023). buxarlanmaya nisbətidir:
Temperatur. Temperatur havanın istilik və Ə = Y/B
soyuqluq şəraitidir. Temperatur termometr ad- Burada Ə – əmsal, Y – yağıntı, B – buxar-
lanan cihazla ölçülür. Hündürlüyə doğru qalx- lanmadır. Əmsal 1-dən kiçikdirsə, rütubət
dıqca havanın temperaturu və sıxlığı azalır. Hər çatışmazlığı, 1 və 1-ə yaxın olarsa, normal
100 m-də temperatur 0,60C aşağı enir. Müla- rütubətlənmə, 1-dən böyükdürsə, ifrat rütu-
hizəni konkret misalda tətbiq edək: hündürlüyü bətlənmə adlanır. Rütubətlənmə əmsalı coğrafi
2205 m olan Dübrar dağının ətəyində temperatur ərazinin təbii zonasını, torpaq, heyvanat və
16,80C olarsa, zirvədə temperatur nə qədər olar? bitki örtüyünü təyin edir (Diaqram 1).

Ekvatorial qurşaqda yerləşən birləşməsi olan dəmir-oksidi (Fe2O3) əmələ

Diaqram 1
Sinqapur şəhərinin iqlim diaqramı gəlir. Rütubətlənmə əmsalının qiymət indi-
katorlarının dəyişməsi təbii zonalarda müxtəlif
fiziki proseslərin (fiziki və kimyəvi aşınma) baş
Sinqapur (Asiya) verməsinə səbəb olur (Cədvəl 1).
10 m Cədvəldən belə qənaətə gəlmək olur ki,
rütubətlənmə dərəcəsinin dəyişməsi ərazidə
fiziki-kimyəvi proseslərin intensivliyinə səbəb
olur, temperatur və kimyəvi aşınma baş verir.
Göründüyü kimi, mövzuların inteqrasiyasında
müəllimlərin peşəkarlıq səviyyəsi önəmlidir.
Ona görə də onların gələcək üçün psixoloji-
pedaqoji hazırlığının aparılmasına zərurət var
(İlyasov, 2018).
Təzyiq. Coğrafiyada fizika ilə müştərək
anlayışlardan biri də təzyiqdir. Bu mövzunun
başa düşülməsi üçün coğrafiya müəllimi fizika
müəllimi ilə sıx əməkdaşlıq etməlidir. Atmosferin
Yer səthinə və cisimlərə etdiyi təzyiq atmosfer
təzyiqi adlanır. Yəni havanın Yer səthi üzərində
öz kütləsi var. Coğrafiya müəllimi təzyiq möv-
zusunda şagirdlərə istiqamət verərkən fizika
kursu üzrə biliklərdən səmərəli istifadə edə
bilər. Mentor bildirir ki, atmosfer təzyiqini ilk
dəfə italyan fiziki və riyaziyyatçısı Toriçelli kəşf
İqlim diaqramı ekvatorial iqlim qurşağını edib. Onun kəşfi borudakı (civəli barometr)
səciyyələndirir. Burada termik, alçaq təzyiq civə ilə atmosfer təzyiqinin əlaqəsinə əsaslanır.
sahəsi, ilboyu temperaturun 200C-dən yüksək Dərs zamanı atmosfer təzyiqinin müvafiq fizika
olması, illik yağıntı miqdarının ifrat olması laboratoriyasında barometr, barometr-aneroid
xarakterikdir. Şagird fizika və təbiət kursundan vasitəsi ilə təcrübədə ölçülməsi metodiki olaraq
müəyyən biliklərə malik olmalıdır ki, mövzunu tövsiyə oluna bilər. Coğrafiyada təzyiq Yer
yaxşı mənimsəyə bilsin. Çünki ekvatorial səthində və sosial həyatda bir çox sahələrə
qurşaqda alçaq təzyiq 760 mm-dən aşağıdır, təsir edir. Normal atmosfer təzyiqi 760 mm c.s.
onun əmələ gəlməsinin səbəbi isinmiş havanın 450 şimal enliyində dəniz səviyyəsində ölçülüb.
yuxarıya qalxmasıdır. Rütubətin çoxluğu şəra- 760 mm c.s.–dən aşağı olan təzyiq alçaq, yuxarı
itində torpaqda oksigenin mürəkkəb qeyri-üzvi olan təzyiq isə yüksək təzyiq adlanır. Təcrübədə
Müxtəlif təbii zonalarda rütubətlilik əmsalının qiyməti (coğrafiyadan X sinif üçün dərs vəsaiti
Cədvəl 1
əsasında tərtib olunub)
S/№ Rütubətlilik əmsalının qiyməti Rütubətlənmə dərəcəsi Təbii zonalar
1 0……Rə ≥ 1 İfrat rütubətlənmə Ekvatorial meşələr, tayqa, tundra

2 Rə=0,8-dən 1-ə qədər Normal rütubətlənmə Savannalar, codyarpaqlı meşələr
3 Rə=0,3-dən 0,6-ya qədər Rütubət çatışmazlığı Çöllər
4 Rə=0,3-dən 0,1-ə qədər Rütubət çatışmazlığı Yarımsəhralar
5 Rə ≤ 1 Rütubət çatışmazlığı Səhralar
müəyyən olunub ki, hüdürlüyə doğru qalxdıqca xarici qıcıqlanma, emosionallıq kimi təzahürləri
havanın seyrəkləşməsi və Yerin cazibə qüvvə- olur). Məhz buna görə də son vaxtlar leksiko-
sinin azalması nəticəsində təzyiq hər 10 m-də numuza tibbi coğrafiya termini daxil olub.
1 mm c.s. azalır. Məsələn, hüdürlüyü 3904 m Qüvvə (Koriolis qüvvəsi, Ümumdünya Cazibə
olan dağın ətəyində atmosfer təzyiqi 750 mm Qanunu-ağırlıq qüvvələri). Coğrafi proseslərin
c.s. olarsa, zirvədə təzyiqi hesablayaq: düzgün başa düşülməsində fizika fənninin qüvvə
10 m-də —— 1 mm c.s anlayışı əhəmiyyətlidir. Fizikada qüvvə dinamika
3904 m-də —— X mm c.s bölməsinin əsas anlayışlarından olub, cisimlərin
——————————————————- qarşılıqlı təsirini bildirən vektorial fiziki kəmiy-
10 X = 3904 yətdir. Coğrafiyada da əmələ gələn fiziki hadisələr
X = 3904 : 10 = 390,4 məhz qüvvə nəticəsində baş verir. Yerin öz oxu
Cavab: 750-390,4 = 359,6 mm c.s. ətrafında fırlanması zamanı əmələ gələn Koriolis
Yer səthində Günəş şüalarının qeyri-bərabər qüvvəsinin, çayın yan və dib eroziyası zamanı
paylanması və Yerin Günəş ətrafında fırlanması təsir edən qüvvənin izahatı zamanı şagirdlərin
nəticəsində üç termik və dörd dinamik təzyiq fizika kursundan qüvvə anlayışını təkrar etməsi
qurşağı əmələ gəlir. Bu təzyiq qurşaqlarından dərsin məzmun standartı üzrə mənimsənilməsini
üçü (ekvatorial və mülayim qurşaqlar) alçaq, zənginləşdirir. Müəllim izah edir ki, Koriolis
dördü yüksəkdir (tropik və qütblər). Təzyiq qüvvəsi daimi küləklərin istiqamətinə təsir
qurşaqları daimi küləklərin əmələ gəlməsinin edərək, onların şimal yarımkürəsində sağa
əsas səbəbidir. Daimi təzyiq sahələri arasında (şərqə), cənub yarımkürəsində sola (qərbə)
daimi küləklər (Passat, Qərb küləkləri, Şimal- meyil etməsinə səbəb olur, çayların şimal
şərq və Cənub-şərq) əmələ gəlir. Eyni zamanda, yarımkürəsində sağ, cənub yarımkürəsində sol
su ilə qurunun qeyri-bərabər qızması nəticəsində sahili daha çox yuyulur.
əmələ gələn təzyiq fərqindən brizlər (sutka Relyefin əmələ gəlməsi, aşınma, denudasiya,
ərzində istiqamətini iki dəfə dəyişən), mussonlar akkumulyasiya, çay gətirmələri, sürüşmə, qar
(Şəkil 1) (il ərzində istiqamətini iki dəfə dəyişən), uçqunu, atmosfer, Günəş sistemi, kənd təsər-
tornado və tayfun formalaşır. Dağlıq ərazilərdə rüfatında heyvandarlıq anlayışlarının izahatında
isə dağın yuxarı və aşağı hissələrində temperatur ümumdünya cazibə qanunu-ağırlıq qüvvəsinin
fərqindən dağ-dərə küləkləri ortaya çıxır. təsirləri şərh olunarkən yenə də fizika ilə
Atmosfer təzyiqinin insanın sağlamlığına və fənlərarası inteqrasiya istifadə oluna bilər. İn-
iş qabiliyyətinə təsirləri müəyyən olunub. Belə teqrativ tədris zamanı pedaqoji prosesin tam-
vəziyyət, əsasən, meteohəssas insanlara təsir lığının qorunması üçün tərbiyəvi əhəmiyyət
edir (baş gicəllənməsi, baş ağrısı, ürək-damar diqqətdə saxlanılmalıdır (Əhmədov, Zeynalova,
pozğunluqları, yuxu problemi, yorğunluq, apatiya, 2019). Xüsusi ilə ekzogen relyef formaları olan
Şəkil 1 Qış və yay mussonlarının əmələ gəlməsi
Yüksək Alçaq
təzyiq təzyiq Alçaq Yüksək
təzyiq təzyiq
Qış mussonu Yay mussonu

Şəkil 2 Fizikada (1) və coğrafiyada (2) dalğanın elementləri (dərs vəsaitlərindəki məlumatlara görə)
Dalğa
uzunluğu
Dalğanın
yalı
Amplitud
Dalğanın
dabanı
Dalğanın Dalğanın
hündürlüyü hündürlüyü
Dalğa Dalğanın uzunluğu
uzunluğu
morenlər və çay gətirmələri birbaşa ağırlıq yerdəyişmə və sabitlik vəziyyəti kimi başa
qüvvəsinin təsirinə məruz qalır. Cazibə qüvvəsi düşülür. Hərəkət müxtəlif (əyrixətli və düzxətli)
cisimlərin kütlələri ilə düz, aralarındakı məsa- baş verir və cızılan xətt trayektoriya adlanır.
fənin kvadratı ilə tərs mütənasib münasibətdədir. Müəllim və şagirdlər coğrafiyada hərəkətlə bağlı
Nyutonun cazibə qanunu cazibənin ani yayıl- mövzuları müzakirə edirsə, onda əvvəlcədən
masını fərz edir (Pənahov, Əhmədov, 2013). fizikada hərəkətin məzmununu öyrənməli və
Yer öz oxu ətrafında fırlandığı üçün üzərindəki təhlil etməlidir. Çünki coğrafiyada bir çox
cisimlərə cazibə qüvvəsi ilə yanaşı, mərkəz- proseslər məhz hərəkət nəticəsində baş verir.
dənqaçma ətalət qüvvəsi təsir edir ki, bu da Misal olaraq, Yerin Günəş ətrafında hərəkətini,
coğrafi en dairələri üzrə müxtəlifdir. Müəllim, Günəş şüalarının hərəkətini, Okeanda suyun
eyni zamanda ümumdünya cazibə qanununun hərəkətini, külək dalğasını (Şəkil 2), ekzogen
düsturunu da şagirdlərin diqqətinə çatdıra bilər: və endogen proseslər zamanı hərəkəti və s.
m1m2
qeyd etmək olar. Hətta iqtisadi coğrafiyada nəq-
F = G ————
liyyat vasitələrinin səmərəli hərəkətinin təşkili,
r2 istehsal müəssisələrinin yerləşdirilməsi zamanı
Düsturda F – cazibə (qravitasiya) qüvvəsinin

hərəkət trayektoriyalarının düzgün seçilməsi
modulu, m1 və m2 – maddi nöqtələrin kütlələri,

inteqrativ prosesin tərkib hissəsi sayıla bilər.
r – maddi nöqtələr arasında məsafə, G – mütə-

Yerin daxili quruluşu mövzusunda müəllimin
fizika fənninə aid bilikləri yetərlidirsə, müştərək
nasiblik əmsalı və ya qravitasiya sabitidir. yanaşma tətbiq edə bilər. Burada maddələrin
Ümumtəhsil məktəblərinin X sinif fizika kur- diferensiasiyası, ağır elementlərin nüvəyə, yüngül
sunda Ümumdünya cazibə qanunu mövzusunda elementlərin isə Yer qabığında toplanması, də-
kurikulum fənn standartları nəzərə alınaraq rinliyə doğru getdikcə mərkəzəqaçma qüvvə-
Kainatda kütləsi olan bütün cisim və zərrə- sinin dəyişməsi, temperatur və təzyiqin art-
ciklərin-qalaktika ulduzları, Günəş və planetlər, masına maddələrin reaksiyası fizika ilə inteq-
Yer sistemi cisimləri, molekullar və atomların rasiyanı aktuallaşdırır. Bu sahədə inteqrasiya
bir-birini cazibə (və ya qravitasiya) qüvvəsi ilə olunmuş elm sahəsi kimi geofizikanı qeyd etmək
cəzb etdiyi qeyd olunur. Planetlər və Günəş sis- olar. Geofizika elmi Yerin qatlarında və nüvəsində
temi mövzusu coğrafiyada VII sinifdən tədris
Qabarma və çəkilmə mövzusu coğrafiyada
gedən fiziki proseslər və hadisələri öyrənir.
olunur. Ona görə də gələcək inteqrasiya üçün
əvvəlcədən zəmin hazırlanmalıdır.
Hərəkət və maddələrin diferensiasiyası.
VI, XI siniflərin kurikulumunda tədris olunur.
XI sinif dərsliyində coğrafiya və fizikanın
Fizikada hərəkət və sükunət anlayışları cismin inteqrasiyası kontekstində Günəş və Ayın Yerdəki
su hövzələrini cəzbetməsi nəticəsində əmələ göstərir ki, fizika fənnindən bilik və bacarığı
gələn qabarma və çəkilmə zamanı suyun sahilə yüksək olan coğrafiya müəllimi şagirdlərdə
doğru irəli-geri hərəkətindən yaranan enerjinin dərsə motivasiyanı daha yaxşı təşkil edir və
xüsusi qurğular vasitəsi ilə elektrik enerjisinə təhsildə tamlığa nail ola bilir. Ona görə də
çevrilməsinin iş prinsipinin izahı fəaliyyət kimi müəllimlərin növbəti dərsləri planlaşdırarkən
şagirdlərə təklif olunur. Şagirdlər müəllim inteqrasiya olunan fənlər üzrə metodbirləşmə
izahatı, kitab və digər elektron resurslarda müzakirələri aparması səmərəli olar. Coğrafiya
verilmiş məlumatlar əsasında öyrənir ki, Günəş, və fizikanın məzmun xətlərində olan yaxınlıq
Ay və Yerin bir-birini cəzb etməsi nəticəsində onları bir-birinə sıx əməkdaşlığa sövq etdiyindən
Dünya Okeanında suyun səviyyəsinin qalxması tədris mühitində təhsilalanların fənlərə spesifik
(qabarma) enməsi (çəkilmə) baş verir. İnkişaf yanaşmaları nəzərə alınaraq zəncirvari inteq-
səviyyəsinə görə fərqlənən ölkələr (Kanada, rasiya həlqəsi qurması məqsədəuyğundur.
Rusiya, ABŞ, Çin, Böyük Britaniya, Fransa və s.) Məqalədə qeyd etdiyimiz mövzuların birgə izah
QES (Qabarma Elektrik Stansiyası) inşa edərək metodikası perspektivdə daha sanballı inteqrativ
Exolot (sonar) vasitəsi ilə dərinliyin

enerji əldə edir. modellər qurmaq üçün stimul sayıla bilər.
ölçülməsi. Bildiyimiz kimi, səsin müxtəlif Rəyçi: İ. Mərdanov, coğrafiya üzrə

mühitlərdə yayılma sürəti müxtəlifdir. Səsin elmlər doktoru, professor
yayılma sürəti mühitin elastikliyindən asılıdır.
Səsin suda yayılması sürəti 1500 m/saniyədir.
VII sinfin “Fizika” dərsliyində səsin havada İstifadə edilmiş ədəbiyyat
yayılma sürətinin 340 m/saniyə olduğu qeyd 1
Abdurazaqov, R., Məmmədova, S. (2023). Fizika
olunur. Müəllim mövzunu izah edərkən fizikanın
dərsində interaktiv Keys metodunun tətbiqi
məlumatlarından istifadə edərsə, dərsin elmilik metodikası. Azərbaycan məktəbi. №1. Səh.73-84.
keyfiyyəti arta bilər. Şagirdlər fizika mövzuları 2
Binnətova, Ş.B. (2014). “Riyaziyyat təlimi
ilə əlaqəli təhlil aparsa, səs vasitəsi ilə (səs prosesində fənlərarası əlaqələrin
lokasiyası) cisimlərin yerini müəyyən etməyi reallaşdırılması (I-IV siniflər)”: /pedaqogika
öyrənə bilər. Dərs zamanı sürət və zaman üzrə fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün
təqdim edilmiş dis. avtoreferatı./Bakı, 28 s.
anlayışlarının inteqrasiyası və təcrübi fəaliy- 3
Coğrafiya üçün dərs vəsaitləri. VI-VII-VIII-IX-X-XI
yətlərin icra edilməsi də tövsiyə olunur. siniflər.
4
Eldarov, N. (2008). Coğrafiyanın tədrisi
NƏTİCƏ metodikası. Bakı, “Qanun”, 192 səh.
Aparılan təhlillər göstərir ki, tədris prosesində
5
Əhmədov, H., Zeynalova, N. (2019). Pedaqogika.
Bakı, “Elm və təhsil”, 352 səh.
inteqrasiya şagirdlərdə XXI əsrin tələb etdiyi 6
Fizika üçün dərs vəsaitləri: VII-VIII-IX-X-XI
həyati bacarıqların formalaşmasına, onlara təklif siniflər.
olunan biliklərin yığcamlığına, tədris zamanı 7
İlyasov, M. (2018). Müəllim peşəkarlığı və
vaxta qənaət olunmasına, üzvi əlaqəli biliklər pedaqoji səriştəliliyin müasir problemləri. Bakı,
əldə etmələrinə səbəb olur. Coğrafiyanın fizika Elm və təhsil, 208 s.
fənni ilə inteqrativ formada tədrisi qarşılıqlı
8
Mehdiyev, A., Əhmədov, Ş. (2008). Meteorologiya
və iqlimşünaslığın əsasları. Bakı, 342 səh.
terminoloji mübadilə anlayışlarının dərk 9
Nağıyeva, İ.İ. (2016). “Ümumtəhsil
olunması, onun düzgün mənimsənilməsi məktəblərində coğrafiyanın tədrisində
cəhətdən mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Məqalədə şagirdlərin müstəqil işinin təşkili”: / pedaqogika
coğrafiya və fizika fənlərinin temperatur, rütubət, üzrə fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün
təzyiq, qüvvə, hərəkət və maddələrin diferen- təqdim edilmiş dis. avtoreferatı./Bakı, 22 s.
10
Pənahov, T., Əhmədov, V. (2013). Ümumi fizika
siasiyası, qabarma və çəkilmə anlayışları üzrə
kursu. Bakı, “Mars-Print”, 304 səh.
apardığımız inteqrativ təhlillər fənlərarası 11
Tağıyev, Ş.T. (2012). Fənlərarası əlaqə və
əməkdaşlığın daha da sistemləşdirilməsi zəru- məktəbli-gənclərin çağırışaqədərki hərbi
rətini dərk etməyə kömək edir. Aparılan təhlillər hazırlığı. Monoqrafiya. Bakı: Mütərcim. 280 s.

TƏHSİLALANLARIN QRUP HALINDA

İDRAKİ HƏRƏKƏT FORMASININ
PLANLAŞDIRILMASI
FİRƏDUN İBRAHİMOV
Pedaqoji elmlər doktoru, professor, ADPU-nun Şəki filialı.
E-mail: firedun52@mail.ru
https: //orcid org/0000-0002-0775-1048

İbrahimov F. (2024). Təhsilalanların
qrup halında idraki hərəkət Məqalədə təhsilalanların qrup halında idraki hərəkət formasının
formasının planlaşdırılması. (qrupun hər bir üzvünün potensial idrakı imkanları səfərbər edilməklə)
planlaşdırılmasının didaktik anlayış olaraq necə dərk olunmasından,
səh. 63-70
başlıca əlamətlərinin fərqləndirilməsindən, metodik sistemin digər
DOI: 10.30546/32898065.2024.1.71. komponentləri ilə dialektik əlaqələrinin müəyyənləşdirilməsindən,
komponenti olduğu təlim sisteminin emercent təbiətindən (tamın
hissəsini və ya alt sistemini özünə tabe etməsi), təhsil məkanının
formalaşmasına sənaye inqilabının çağırışlarından, idarəetmənin
paradiqmasından, paylaşılan təcrübənin (bəşər mədəniyyətinin-
təcrübəsinin zəruri hissəsinin) ehtiva etdiyi elementlərdən, gözlənilən
nəticələrdən, standartlardan, layihələşdirilən prosesdə qarşılıqlı
əlaqəyə daxil olanların (öyrədən və öyrənənin) məkan halından (bəlli
koordinatlara malik və ya laməkan mövcudluğundan), təbii və süni in-
tellektin imkan daşıyıcılıq yükündən asılılığına diqqət yönəldilir. Bildirilir
ki, söylənilən arqumentlərin mövcudluğu sözügedən gerçək hadisənin
(nəzərə alınır ki, mənimsənilməsi planlaşdırılan təlim materialı və hər
bir öyrənənin potensialına uyğun idraki hərəkət forması (təlim metodu)
vahid halda məzmun qismində çıxış edir) mənimsəmə subyektlərinin
qrup halında idraki hərəkət forması olması ilə bağlıdır. Hərəkət forması
kimi qəbul edilən bu mövcudluq üsulunun (bu, elmi mənbələrdə təlimin
təşkilat forması kimi interpretasiya olunur, onların sırasından əsas
forma – “dərs” termini ilə məxsusi olaraq fərqləndirilir) keyfiyyətliliyi
onun standartların, normaların, ictimai-iqtisadi inkişafın tələblərinə,
dövlətin, cəmiyyətin və əsas komponent funksiyalı şəxsin maraqlarına
uyğunluğu ilə müəyyən olunur.
Açar sözlər: Təlim prosesi, metodik sistem, məzmun və forma, dialektik

vəhdət, dərsin (kollektiv idraki hərəkət formasının) mövcudluq
Göndərilib: 31.07.2023 mərhələləri, gözlənilən nəticə, idarəetmənin paradiqması.
Qəbul edilib: 13.11. 2023
PLANNING OF THE LEARNERS’ cOGNITIVE

AcTIVITIES IN GROUPS
FIRADUN IBRAHIMOV
Doctor of pedagogical sciences, Professor, Sheki branch of ASPU.
E-mail: firedun52@mail.ru
https: //orcid org/0000-0002-0775-1048

Ibrahimov F. (2024). Planning of the
learners’ cognitive activities in The article describes a method for planning the cognitive aspect of
groups. Azerbaijan Journal of movement in a group of students (with the mobilization of each
Educational Studies. Vol. 706,
member of the group’s potential cognitive capabilities) is understood
Issue I, pp. 63-70
as a didactic concept, the differentiation of its main signs, the
DOI: 10.30546/32898065.2024.1.71. identification of dialectical connections with various components of
the methodological system, the emergent nature of the training
system, the challenges, and it was focused on the expected results,
standards, and criteria. It is claimed that the existence of the stated
arguments is because the actual phenomenon in question (it is
assumed that the training material planned to be mastered and the
form of cognitive movement corresponding to the potential of each
learner (training method) act as a single content) is a form of cognitive
movement of the subjects. The quality of the method of existence,
which is regarded as a form of movement (in scientific sources it is
interpreted as a form of organizational education, distinguished in
particular by the term “lecture”, which is the main form), is determined
by its compliance with the requirements of standards, norms, socio-
economic development, and the interests of the state, society, and the
individual as the main component function.
Keywords: Learning process, methodological system, content and

Article history form, dialectical unity, stages of lesson existence (a form of collective
Received: 31.07.2023 cognitive action), expected result, paradigm of management.
Accepted: 13.11. 2023
Təhsilalanların qrup halında idraki hərəkət formasının planlaşdırılması
Məlum olduğu kimi, təlim pedaqogikanın nentlərinin (o cümlədən təşkilat formasının-

başlıca anlayışlarından biridir. Təlim-tədris hərəkətin mövcudluq halının) dialektik mü-
fəaliyyətinin mühüm xarakteristikası olsa da, nasibətlərinin, hər bir komponentin “imkan-
onun bütün tərəflərini əhatə etmir, yeni bilik, daşıyıcılıq funksiyaları”nın təkmilləşdirilməsi,
bacarıq və vərdişlərin mənimsənilməsini funksiyalarının müasir sənaye inqilabının ça-
nəzərdə tutur. Halbuki mənimsəmə və tədris ğırışlarına adekvat formalaşan təhsil məkanında
fəaliyyəti mahiyyətcə müxtəlif hadisələrdir. reallaşdırılması kimi aktual problemlərin həl-
Mənimsəmə təkcə təlim prosesinin deyil, hər lində “sistem-struktur” yanaşmadan faydalan-
bir fəaliyyət sahəsinin ayrılmaz tərəflərindəndir. maq etibarlı çıxış yollarındandır.
Tədris fəaliyyəti isə fəaliyyətin bir növüdür, Onu da qeyd etməyi lazım bilirik ki, “təlim
şəxsiyyətin sosial aktivliyinin özünəməxsus sistemi” dedikdə, müəyyən meyarlara görə
formasıdır (Əlizadə, 2001). seçilən bütöv, tam bir gerçəklik başa düşülür.
Professor Akif Abasovun fikrincə, təlim Təlim sistemləri təlimin, təhsil-tərbiyənin
mürəkkəb tərbiyəvi-təhsilləndirici-inkişafetdirici məqsədlərinin, qanunauyğunluqlarının, təşkili
funksiyalara malikdir. Təlimdə müəllim və prinsiplərinin, məzmununun, forma və
məktəblilərin qarşılıqlı fəaliyyəti kimi iki tərəf metodlarının birliyi ilə yaranan strukturlarının
çıxış edir: tədris və öyrənmə. Təlimin səmərəliliyi daxili bütövlüyü, tamlığı ilə xarakterizə olunur
tədris prosesində müəllim və məktəblilərin (İbrahimov, Hüseynzadə, 2013).
düzgün qarşılıqlı fəaliyyətindən, təhsil alanların XXI əsr qloballaşma əsr olduğundan təhsil-
idraki fəallığının və müstəqilliyinin, öyrənmə tərbiyə prosesinin məzmununda XXI əsr
maraqlarının səviyyəsindən xeyli dərəcədə bacarıqları da nəzərə alınmalıdır. Biliklə yanaşı,
asılıdır. Öyrənmə şəxsiyyətin xüsusiyyətlərindən, kompleks problem həlletmə, tənqidi düşünmə,
o cümlədən onu gələcəyə yönəldən hərə- yaradıcılıq, liderlik, rəqəmsal savadlılıq, emo-
kətlərdən irəli gələn məqsədəuyğun prosesdir sional zəka, qlobal vətəndaşlıq, əməkdaşlıq,
(Abbasov, Məmmədzadə, Məmmədli, 2021). müzakirə, mühakimə və qərarvermə kimi
Elmi mənbələrin təhlilindən aydın görünür qabiliyyət və bacarıqların inkişafı da əsas
ki, XX əsrin əvvəllərində “təlim” anlayışına bu öyrənmə nəticəsi olaraq qəbul ediləcək və
prosesi təşkil edən iki komponenti-tədris və edilməlidir1 (Airi, Rafidah, Mohd, 2019).
öyrənmə anlayışlarını da daxil ediblər. “Tədris” Məlumdur ki, sənayedə və texnologiyada
dedikdə, dərs materialının (paylaşılması layi- baş verən dəyişikliklər həm cəmiyyətin
hələndirilmiş, elmi-pedaqoji əsaslarla işlənilmiş ehtiyaclarını, həm də müxtəlif sektorların ehtiyac
materialın) mənimsənilməsini təşkil etmək duyduğu işçi qüvvəsini lazımi bacarıqlarla təchiz
üçün müəllimlərin fəaliyyəti başa düşülür. etmək üçün hər dövrdə təhsil müəssisələrinin
Öyrənmə dedikdə, keçilən (layihələndirilmiş, yenidən qurulmasını zəruri edib. Sənaye
zəruriliyi qəbul olunan məzmun) materialı inqilabına uyğun olaraq, təhsil də “Təhsil 1.0”-
mənimsəmək üçün şagirdlərin fəaliyyəti başa dan → “Təhsil 4.0”-a qədər inkişaf prosesi keçib.
düşülür. Şagirdlərin idrak fəaliyyətini forma- “Təhsil 4.0” IV sənaye inqilabı dövründə qlobal
laşdırmaq üzrə müəllimin idarəedici fəaliyyəti, və rəqəmsal iş mühitində fəaliyyət göstərəcək
müəllim və şagirdlərin birgə fəaliyyəti də təlim şəxslərin hazırlanmasına xidmət edir. Təhsil
anlayışında öz əksini tapır (Paşayev, Rüstəmov, 4.0 uşaqlıqdan → məktəb dövrünə → oradan iş
2017). həyatına” qədər daim (davamlı, fasiləsiz, per-
Topladığımız məlumatlar əsasında hasil et- manent) öyrənməni təmin edən, dünyada önəmli
diyimiz informasiyalara ümumiləşmələr edərək yer tutmağa və dəyişiklik etməyə imkan verən
vurğulayırıq ki, təlim prosesinin, onun kompo- bir təhsil sistemidir (Ercan, 2018; Priya, 2019).
........................................................................
1 http://reports.weforum.org/futre-of-jobs-2016/chapter-1-the-future-of-jobs-and-skills
Firədun İbrahimov
Təhsil 4.0 cəmiyyətdəki dəyişikliklərə mü- sisteminin, bu sistemin digər təlim kompo-
vafiq olaraq təhsilalanların inkişafına kömək nentləri ilə didaktik əlaqə və asılılıqlarının
edən yeni texnologiyalardan istifadə baca- nəzəri və praktik əsaslarının şərhindən xeyli
rıqlarının formalaşmasına xidmət etməli, dərəcədə asılıdır.
təhsilalanlarda sadəcə oxumaq və yazmaq deyil, Təlimin təşkili forması anlayışının inter-
bütün həyatı boyunca istifadə edə biləcəyi bilik pretasiyası ilə bağlı vahid fikir hələ də tam və
və bacarıqlar formalaşdırılmalıdır (Priya, 2019). qəti formalaşmayıb. Lakin “təlimin təşkili
Sözügedən sistem insan kapitalının ehtiyacını formasına onun komponenti kimi baxılmasına
ödəmək üçün sosial və iqtisadi mühitdəki qarşı çıxan yoxdur. Bizcə, onu “təlimin (dəyişmə
dəyişikliklərə cavab verməlidir. Təhsil 4.0 fərdləri və inkişaf prosesinin, əsasına “imkan-hərəkət-
yaradıcı və yenilikçi olmağa hazırlamaq məqsədi yeni keyfiyyət” paradiqması qoyulan sistemin)
daşıyır. məzmununun mövcudluq üsulu, məzmunun
Təhsil 4.0 yanaşmasında, konstruktivist təhsil mövcud olmasını mümkün edən öz daxili
sistemləri və Blum texnologiyasından kənara təşəkkülüdür, quruluşudur” kimi dərk etmək
çıxmaqla, xüsusilə aşağıdakı sahələrə əsaslanan lazımdır. Başqa sözlə, metodik sistemin ele-
bir tədris prosesinin tətbiq ediləcəyi müəyyən mentləri sırasında yer alan “təşkilat forması”
edilib: 1) Anlamanı tənzimləyən 3R (Recalling anlayışını təlim sistemində əhatə olunan qrupun
– Yada salma, Relating – Əlaqələndirmə, Refining (öyrənənlərin) idraki hərəkət forması kimi dərk
– Yeniləmə); 2) Araşdırmağa təşviq edən 3İ etmək olar. Bu forma yuxarıda vurğuladığımız
(İnquiring – Sorğulama, İnteracting – Qarşılıqlı kimi, idraki hərəkət halına gəlmiş təlim ma-
əlaqə, İnterpreting – İzahetmə); 3) Nəticə terialını və ona adekvat tətbiq olunan metodları
çıxarmağa əsaslanan 3P (Participating – iştirak vahidin tərəfləri kimi özündə saxlayan məzmun
qismində ehtiva edir. Onu da qeyd etmək yerinə
etmə, Processing – tətbiq etmə, Presenting –
düşər ki, belə yanaşmada təlim metodu təlim
təqdim etmə).
materialının hərəkət forması kimi interpretasiya
IV sənaye inqilabı dövründə “ağıllı” təhsil
oluna bilər.
vasitələri və resursları fərdlərin daha mükəmməl
Tam sistem olan təlim prosesinin idarə
təcrübə, bilik və bacarıqlara yiyələnməsinə, ye-
olunmasının səmərəliliyi onun məzmun və
nilikçi perspektivlərini üzə çıxarmasına imkan
forması arasında düzgün nisbətin tapılmasından
verməlidir (Vichian, 2016).
asılıdır. Təlim praktikası təsdiq edib ki, ümum-
Müasir didaktikaya uyğun mövcud təlim sis- təhsil məktəblərində təlim-tərbiyə işinin əsas
teminin müxtəlif altsistem təbiətli tip və alttipləri mövcudluq üsulu “dərs” termini ilə interpretasiya
özünə transformasiya etdiyini iddia etmək olar. olunan hərəkət formasıdır. Elmi mənbələrdə
Bunların sırasına problemli təlimi, alqoritmik göstərilir ki, “dərs (biz bunu yuxarıda inter-
təlimi, proqramlaşdırılmış təlimi, fəal təlimi, pretasiyasını verdiyimiz məzmunun hərəkət
inteqrativ təlimi, inkişafetdirici təlimi, koor- forması kimi qəbul edirik) təlimin elə təşkilat
perativ təlimi, inklüziv təlimi və s. aid etmək formasıdır ki, təlimin məzmunu, prinsip və
olar. Qeyd edək ki, “təlim tipləri”, “təlim ya- metodları təmin olunur, müəllim tərəfindən
naşmaları”, “təlimin alt sistemləri” ilə bağlı müəyyən vaxt çərçivəsində planlaşdırılır və
verilən şərhlərdə pedaqoqlar arasında fikir tənzim edilir, müəllim-şagird münasibətlərinin
ayrılıqları da yox deyildir. məcmusu kimi meydana çıxır” (İbrahimov,
Müasir didaktikada özünə yer alan mühüm 2017).
anlayışlar sırasında “metodik sistem” anlayışının Psixoloqlar haqlı olaraq vurğulayırlar ki,
məxsusi yeri vardır. Metodik sistemi məqsəd, təlimin əsas təşkilat forması təkcə özünün elmi-
məzmun, vasitə, təşkilat forması və nəticə nəzəri səviyyəsinə görə deyil, həm də pedaqoji
arasındakı dialektika şərtləndirir (Adıgözəlov, konsepsiyasına-yeni pedaqoji təfəkkür ölçüləri
2012). Təlim-tərbiyə prosesinin idarə olunma- ilə qurulmasına görə müasir olmalıdır (İbrahi-
sının təkmilləşdirilməsi onun təşkili formalarının mov, 2018).

Danılmazdır ki, hazırda ümumtəhsil mək- əlamətləri);

təblərində çalışan müəllimlərin bir qrupu uzun 3.2. Şagirdlərin nəzərdə tutulan bilik, bacarıq
müddət ənənəvi təlim modelindən faydalanıb və vərdişlərinin təşkilat formasında (və ya bir
və xeyli uğurlar da əldə olunub. Odur ki, bu neçə hərəkət forması üzrə) və ev məşğələsində
modeldən tamamilə imtina olunmasını məqbul artımı;
dəyərləndirmək olmaz. Yaxşı olar ki, ənənəvi 3.3. Hərəkət formasının (təşkilat formasının
adlandırılan həmin təlim modelinin üstün və ya bunların bir neçə silsiləsinin) əsas prob-
cəhətləri müasir təlim yanaşmalarında nəzərə lemi.
alınsın. 4. Tətbiqetmə.
Burada sözügedən təlim modelinə aid tematik Tematik planın bu bölməsinin məzmununda
və dərs (hərəkət forması anlayışı ilə şərh et- göstərilir:
diyimiz “təlimin təşkilat forması”) planlaşmasına 4.1. Əvvəlki zaman kəsikləri üzrə tətbiq
tələbələrin diqqətinin yönəldilməsini lazım olunmuş hərəkət formalarında öyrənilmiş ma-
bilirik. Əldə olunmuş tədqiqat materiallarına terialla yeni öyrənilən materialın müxtəlif
dayanan ümumiləşmələrimiz söyləməyə əsas səviyyə və variantlarda sintezini hədəfləyən
verir ki, bu təqdimat tələbələrin ümumi müstəqil iş tipləri;
hazırlığına müsbət təsir göstərir. 4.2. Biliklərin və dünyagörüşü sisteminin
formalaşdırılması üçün zəruri fənlərarası əlaqə.
Ənənəvi təlim modelinə uyğun tematik 5. Ev tapşırığı.
planın bölmələri Tapşırığa daxildir:
1. Təhsilalanların qrup halında idraki hərəkət 5.1. Dərslikdən və digər informasiya
formasının (və ya silsilə yaradan hərəkət mənbələrindən təkrar üçün material;
formalarının) mövzusu proqramdan götürülür. 5.2. Növbəti təşkilat formasına hazırlıq üçün
1.1. Hərəkət formasının məqsədi və yaxud müstəqil iş tipləri.
mövzunun didaktik məqsədi (Planlaşdırılan
mövzunun məzmunundan irəli gəlir. Bu, tematik Ənənəvi təlim yanaşması üzrə əsas
planda ümumi şəkildə ifadə oluna bilər). təşkilat formasının planlaşdırılması
1.2. Hərəkət formasının tipləri (Təlim Planın bölmələrinin məzmununa daxildir:
materialının məzmununa və hərəkət 1. Hərəkət formasının (təşkilat formasının
formalarının məqsədinə uyğun şəkildə bir və mövzusu (adətən, dəyişiklik edilmədən tematik
ya bir neçə növ göstərilir). plandan götürülür).
1.3. Təlimin metodları (Tematik planda yalnız 1.1. Hərəkət formasının məqsədi (proqram
ümumi metodlar göstərilir). materialının məzmunu əsasında müəyyən edilir);
2. Aktuallaşdırma. 1.2. Hərəkət formasının tipi (tematik planda
Planın bu bölməsini iş prosesinin özü göstərilən kimi olur, müəllim tərəfindən alttip
müəyyən edir: kimi dəqiqləşdirilir);
2.1. Əvvəlcədən öyrənilmiş hansı anlayışlar 1.3. Təlim metodları (dəqiqləşdirilir, öyrənmə
aktuallaşdırılmalıdır; və öyrətmə metodları göstərilir);
2.2. Hansı tip müstəqil işlər yerinə yeti- 1.4. Təlimin vasitələri (təlimin metodları və
rilməlidir (əvvəlki bilikləri aktuallaşdıran və təşkilat formasının növlərinə uyğun vasitələr
əvvəl mənimsənilmişləri dərinləşdirən müstəqil planlaşdırılır).
işlər müəyyənləşdirilir). 2. Təşkilat formasının (hərəkət formasının)
3. Yeni anlayış və fəaliyyət üsullarının qarşısında qoyulmuş (müəllim tərəfindən
formalaşdırılması. formalaşdırılan) məqsəd və vəzifələrin şagirdin
Bu bölmədə göstərilir: idrak məqsədinə (idrak tələbatının təmin olunma
3.1. Bu mövzuya daxil olan yeni anlayışlar obyektinə) çevrilməsi.
(və ya əvvəl daxil edilmiş anlayışların məchul 2.1. Əldə olunması nəzərdə tutulan bilik və
Firədun İbrahimov
fəaliyyət üsulları onların tədris və ya digər 5. Tətbiq.

fəaliyyət üçün praktik və nəzəri əhəmiyyətinin, 4-cü bölmədə göstərilmiş bacarıq və vərdişlər
faydalılığının dərk olunması yolu ilə aidiyyəti təşkilat formasında möhkəmləndirilir
müəyyənləşdirilir; (burada mənimsənilmiş biliklərin müstəqil
2.2. Əyləncəli olması, təəccüb doğurması və tətbiqi başlıca yol hesab edilir).
başqa cəhətləri ilə şagirdlərdə idrak marağı 5.1. Müəllim işlənmə üçün konkret bacarıq
yaradan üsul və vasitələr seçilir; və vərdişləri göstərir;
2.3. Şagirdləri problemli vəziyyətə salmaq 5.2. Planda müstəqil işin tipi ilə yanaşı növləri
və dərsin məqsədini problem şəklində də göstərilir.
formalaşdırmaq vasitələrinin seçilməsi və tətbiq 6. Təşkilat forması üzrə işin yekunlaşdırılması.
edilməsi yolları müəyyənləşdirilir; 6.1. Qarşıya qoyulmuş məqsəd əsasında
3. Aktuallaşdırma. (təlim prosesinin gedişi ərzində) şagirdlərin
3.1. Təşkilat formasının tipi və məqsədindən, fəaliyyətinə və nəticələrinə qiymət verməyə,
anlayış və fəaliyyət üsullarının mürəkkəbliyindən ümumiləşdirməni və psixoloji tamlığı təmin
asılı olaraq aktuallaşdırmaya sərf olunacaq vaxt etməyə yönələn işin aparılması nəzərdə tutu-
müəyyənləşdirilir; lur.
3.2. İstinad bilikləri. Müəllim şagirdin 6.2. Şagirdlərin biliyinin qiymətləndirilməsi
şüurunda aktivləşməli olan bilikləri (əvvəl və əsaslandırılması planlaşdırılır.
öyrənilmiş) zəruri əlaqə və münasibətlərlə 7. Evdə işləmək üçün şagirdlərə tapşırıqların
müəyyənləşdirir; verilməsi.
3.2.1. Şagirdlərin yazılı və ya şifahi müstəqil Hər bir şagirdin işləməsi üçün tövsiyələrin
işini (frontal) planlaşdırır; planlaşdırılması qaydaları müəyyənləşdirilir
3.2.2. Mövzuya şagirdlərdə maraq oyadılması, (İbrahimov, 2016).
motivlərin formalaşdırılması üsulları seçilir; Uğurları ilə ictimaiyyətin rəğbətini qazanmış
3.2.3. İşin gedişi zamanı nəzarət forması müəllimlər dərsə hazırlaşarkən, plan qurarkən
müəyyənləşdirilir, şagirdlərin özünə nəzarət aşağıdakı əsas məsələləri diqqət mərkəzində
priyomları, onların qarşılıqlı nəzarəti, müstəqil saxlayıblar. Bu qənaətə apardığımız pedaqoji
işləri yerinə yetirmək, bilik, bacarıq və araşdırmalarımız nəticəsində gəlmişik:
vərdişlərini qiymətləndirmək üçün yollar 1. Məşğələdən əvvəlki iş;
nəzərdə tutulur. 2. Müştərək məqsədin müəyyən edilməsi;
4. Yeni anlayış və fəaliyyət üsullarının 3. Təhsilalanların anlama ehtiyaclarının fəal
formalaşması. şəkildə müəyyən olunması;
4.1. Müəyyənləşdirilmiş təşkilat formasında 4. Uyğunlaşdırılmış köməyin müəyyən
öyrənilməsi zəruri olan yeni anlayışlar, bacarıqlar, olunması;
vərdişlər və onların mənimsənilməsi üsulları 5. Məqsədin həyata keçirilməsini dəstəkləmə;
seçilir və planda göstərilir; 6. Əks əlaqənin yaradılması;
4.2. Mənimsəmə mərhələlərinin idraki 7. Məyusluğa və riskə nəzarət;
vəzifələri formalaşdırılır; 8. Müstəqilliyə kömək və digər kontekstlərə
4.3. Müəllim şagirdlər qarşısında qoyacağı uyğun ümumiləşdirmə.
problemli və informasiyalı sualları formalaşdırır
və bunların sırasından problemli vəziyyətin Fənn kurikulumları əsasında gündəlik
yaranması üçün şagirdlərə təklif olunacaq suallar planlaşdırma
müəyyənləşdirilir; 1. Seçilmiş təşkilat forması üzrə gözlənilən
4.4. Seçilmiş təkilat forması üzrə əsas və nəticələri müəyyən etmək (alt-standart əsasında
əlavə problemlər göstərilir, onların həlli dərsin təlim nəticələrini müəyyənləşdirmək);
üsullarının variantları formalaşdırılır (analitik 2. Seçilmiş təşkilat forması üzrə prosesin
və evristik həll yolları). (idraki hərəkət sisteminin) sonunda şagirdlərin

hansı nəticələrə (ümumiləşdirmələrə) gələ- Resurslar: (məsələn, müxtəlif şəkillər, dərslik,

cəklərini müəyyənləşdirmək; hesablama, ölçmə alətləri və s.).
3. Forması müəyyən olunmuş prosesin
motivasiyasını hazırlamaq (problem situa- Təlim prosesinin seçilmiş təşkilat
siyasının yaradılması, motivasiya növünün forması üzrə gedişi
seçilməsi, tədqiqat sualının düzgün qoyulması); I mərhələ (Motivasiya, problemin qoyuluşu)
4. Tədqiqat zamanı yeni biliyi toplamaq üçün Yardımçı suallar: ———————————
istifadə olunan bilik mənbələrini müəy- Tədqiqat sualları: ———————————
yənləşdirmək; II mərhələ: (Tədqiqatın aparılması)
5. Müəyyən edilmiş gözlənilən nəticələrə İş vərəqi 1. ———————————– İş
gətirə biləcək tədqiqat tapşırıqlarını hazırlamaq; vərəqi 2. ——————————– İş vərəqi 3.
6. Tədqiqat metodlarını müəyyənləşdirmək; III mərhələ: (informasiya mübadiləsi).
7. Lazımi materialları və iş vərəqlərini IV mərhələ: (informasiyanın müzakirəsi):
hazırlamaq, tədqiqatın təqdimat formasını Müzakirə sualları: ——————————-
müəyyənləşdirmək; V mərhələ: (nəticə və ümumiləşdirmə).
8. Müzakirə zamanı istifadə olunan yönəldici VI mərhələ: (yaradıcı tətbiqetmə).
sualları ifadə etmək; VII mərhələ: (qiymətləndirmə və ya reflek-
9. Məlumatın sistemləşdirilməsi (sxem, düs- siya).
tur, qrafik, cədvəl, layihə və s.); Qeyd:
10. Güman edilən yeni nəticələri nəzərə • Təhsilalanların qrup halında idraki hərəkət
alaraq əlavə məlumat, tapşırıqlar hazırlamaq; formasının planlaşdırılması üçün onun bütün
11. Prosesin hər mərhələsi üçün vaxtı komponentlərinin bir-biri ilə uzlaşdırılması
müəyyən etmək; vacibdir;
12. Təhsilalanların idraki hərəkət formasının • Tələbələrin qrup halında idraki hərəkət
yaradıcı tətbiqetmə mərhələsi üçün tapşırıqlar forması və təlim nəticələri tapşırıqlarla bilavasitə
hazırlamaq; əlaqəli olmalıdır. Ümumiləşdirmələrə əsasən
13. Qiymətləndirmə formasını (üsulunu) təşkilat forması üzrə tədqiqat sualı tərtib olunur.
seçmək, meyarları müəyyənləşdirmək; Bütün bunlar qrup üzvlərinin idraki hərəkətinin
14. Müəllim və şagirdlərin tələbatlarına tamlığını və sistemliliyini (idraki hərəkətlərin
əsaslanan refleksiyanın gedişatını müəyyən- əvvəlinin və sonunun sıx əlaqəsi) təmin edir,
ləşdirmək; təlim nəticələrinə nail olunmasına xidmət edir.
15. Seçilmiş hərəkət formasında istifadə Məxsusi olaraq onu da vurğulayaq ki, mövzu
olunacaq texniki vasitələri müəyyənləşdirmək; bəzən bir yox, bir neçə təşkilat forması üzrə
16. Müəyyənləşdirilmiş forma üzrə prosesdə tədris oluna bilir. Bu halda mövzu üzrə təşkilat
istifadə olunacaq dəftərxana ləvazimatlarını formaları müxtəlif (və ya eyni) struktura malik
hazırlamaq (İbrahimov, 2018). ola bilər. Hər hansı mərhələdə tətbiq olunan
tapşırıqlar bir-birini məntiqi izləməlidir ki,
Fəal təşkilat formasının planı (sxematik) şagirdin fikri fəaliyyəti (buna dayanan əməli
Mövzu: (mövzunun adı yazılır). fəaliyyəti) məqsədə yönəlsin. Məsələn, ola bilər
Standart: (alt standart və ya alt standartlar ki, ümumiləşmədən sonrakı proses mövzuya
qeyd olunur). həsr olunan ikinci təşkilat formasında həyata
Məqsəd: (məqsədlər aydın və qısa şəkildə keçirilsin.
sıralanaraq yazılır).
İş forması: (məsələn, cütlərlə, kiçik və ya NƏTİcƏ
böyük qruplarla, frontal və s. yazılır).
İş üsulu: (məsələn, müzakirə, anlayışın 1) Təşkilat formasının (gözlənilən nəticələri
çıxarılması). hədəf götürən, məqsədin nəticəyə çevrilməsini
Firədun İbrahimov
şərtləndirən) planının (layihəsinin) hazırlanması 6

İbrahimov, F.N. (2016). Ümumtəhsil
didaktik anlayış olaraq necə dərk olunmasından məktəblərində riyaziyyatın kurikulum modelinə
(hansı kateqorial anlayışa və ya aparata aidliyi) əsaslanan tədrisi metodikası (dərs vəsaiti).
asılıdır: qəbul olunur ki, təşkilat forması qrupun Bakı, “Mütərcim”.
hər bir üzvünün potensial imkanlarını səfərbər 7
İbrahimov, F.N. (2017). Ümumtəhsil
edən idraki hərəkət formasıdır; 2) Təşkilat məktəblərində riyaziyyatın didaktikası (dərs
formasının layihəsinin səmərəlilik səviyyəsi o vəsaiti). Bakı, “Mütərcim”.
zaman yüksək olur ki, onun başlıca əlamətləri 8
İbrahimov, F.N. (2018). Orta ümumtəhsil
düzgün fərqləndirilir; metodik sistemin digər məktəblərində riyaziyyatın fəlsəfəsi,
komponentləri ilə dialektik əlaqələri müəy- didaktikası, həyatakeçirilmə texnologiyası (dərs
yənləşdirilir; komponenti olduğu təlim siste- vəsaiti). Bakı, “Mütərcim”.
minin emercent təbiətindən, təhsil məkanının 9
İbrahimov, F.N., Hüseynzadə, R.L. (2013).
formalaşmasına sənaye inqilabının çağırış- Pedaqogika (dərslik). 2-cilddə. I cild. Bakı,
larından, idarəetmənin paradiqmasından, “Mütərcim”.
paylaşılan təcrübənin (zəruri hissənin) ehtiva 10
İsmayılova, S.C., Hüseynova, A.T. (2013).
etdiyi elementlərdən, gözlənilən nəticələrdən, “Riyaziyyat-6” (müəllim üçün vəsait) Bakı:
standartlardan, layihələşdirilən prosesdə “Şərq-Qərb”.
qarşılıqlı əlaqəyə daxil olanların (öyrənən və 11
İsmayılova, S.C., Hüseynova, A.T. (2013).
öyrədən) məkan halından, təbii və süni intelektin “Riyaziyyat-6”. Dərslik (Ümumtəhsil
“imkandaşıyıcılıq yükü”ndən asılılığına diqqət məktəblərinin 6-cı sinfi üçün). Bakı: “Şərq-
yönəldilir; 3) Hərəkət forması kimi qəbul edilən Qərb”.
təşkilat formasının keyfiyyətliliyi onun 12
Qəhrəmanova, N.M., Hüseynov, F.H. (2016).
standartların, normaların, ictimai-iqtisadi inki- “Riyaziyyat” (Ümumtəhsil məktəblərinin 5-ci
şafın tələblərinə, dövlətin, cəmiyyətin və əsas sinfi üçün dərslik). Bakı: “Radius”.
komponent funksiyalı şəxsin maraqlarına 13
Qəhrəmanova, N.M., Hüseynov, F.H. (2016).
uyğunluğu ilə müəyyən olunur. “Riyaziyyat-5” (Müəllim üçün metodik vəsait).
Bakı: “Radius”.
14
Paşayev, Ə.X., Rüstəmov, F.A. (2017).
Pedaqogika. Yeni kurs. Pedaqoji universitetlərin
İstifadə edilmiş ədəbiyyat və ali pedaqoji məktəblərin tələbələri üçün dərs
vəsaiti. Bakı: “Elm və təhsil”.
1
Abbasov, A.N., Məmmədzadə, R.R., Məmmədli, 15
Priya, S. (2019). Digital Revolution of Education
L.A. (2021). Pedaqogika: Müntəxəbat (Ali təhsil 4.0//İnternational Journal of Engineering and
müəssisələri üçün dərs vəsaiti). Bakı: Mütərcim. Advanced Technology (İJEAT), Vol 9, №2,
2
Adıgözəlov, A.S. (2012). Orta məktəbdə pp.558-3564.
riyaziyyatın tədrisi metodikası. Bakı, ADPU. 16
Vichian, P. (2016). Education 4.0: New
3
Airi, H.M.A., Rafidah, A., Mohd, H.M.T. (2019). Challenge of Learning // St. Theresa Journal of
14.Nurul Nadian M.K., Ahmad M.Y. Education Humanities and Sosial Sciences, Vol 2, №2,
4.0 Technologies, Industry 4.0 Skillis and the pp.92-97.
Teaching of English in Malaysian Tertiary 17
World Economic Forum (2016a). Chapter 1: The
Education//Arab World English Journal(AWEJ), suture of jobs and skills.
Vol 10, №4 pp.330-343. http://reports.weforum.org/futre-of-jobs-
4
Ercan, Ö. (2018). Egitimde Yeni Yönelimlerin 2016/chapter-1-the-future-of-jobs-and-skills
Degerlendirilmesi ve Egitim 4.0//Üniversite
Araştırmaları Dergisi, Vol1, №1, pp.25-30.
5
Əlizadə, Ə.Ə. (2001). Yeni pedaqoji təfəkkür
(dərs vəsaiti). Bakı.

TƏLİM PROSESİNDƏ MÜASİR

METODLARDAN SƏMƏRƏLİ İSTİFADƏNİN
ƏHƏMİYYƏTİ
AYNUR AXUNDOVA
İngilis dili müəllimi, Qobustan rayonu Cəyirli kənd R.Hüseynov adına tam
orta məktəbi. E-mail: axundovaaynur00@gmail.com
https://orcid.org/0000-0001-8430-0307

Axundova A. (2024). Təlim
prosesində müasir metodlardan Məqalə təlim prosesində təlim metodlarından səmərəli istifadə
səmərəli istifadənin əhəmiyyəti. edilməsi, şagirdlərin bilik, bacarıq və vərdişlərin artırılmasına şərait
yaradan bir neçə müasir metodların izahı və dərslərdə necə tətbiq
səh. 71-78
olunması yollarının araşdırılması ilə bağlıdır. Burada SCAMPER,
DOI: 10.30546/32898065.2024.1.78. Montessori, Reggio Emilio, Art Terapiya (Mandala) və Dalcroze kimi
müasir metodların dərslərə tətbiqi, onların vasitəsilə əldə olunan
müsbət irəliləyişlər və hansı fənlərdə tətbiq oluna bilməsi ilə bağlı
tövsiyələr də verilib.
Açar sözlər: Təlim metodları, SCAMPER, Montessori, Reggio Emilio,

Göndərilib: 20.08.2023 Art Terapiya, Mandala, Dalcroze, öyrənmə mühiti.
THE SIGNIFIcANcE OF EFFEcTIVE USE OF

MODERN METHODS IN THE TRAINING
PROcESS
AYNUR AKHUNDOVA
English teacher, Secondary school named after R. Huseynov, Jeirly village,
Gobustan region. E-mail: axundovaaynur00@gmail.com
https://orcid.org/0000-0001-8430-0307
To cite this article: AbSTRAcT

Akhundova A. (2024). The
significance of effective use of The article chiefly focuses on issues like the effective usage of modern
modern methods in the training teaching methods in the educational process and the explanation of
process. Azerbaijan Journal of
several modern methods. The focal points given before facilitating the
Issue I, pp. 71-78 easiest and student-oriented organization of students’ knowledge
make it possible to investigate the number of methods that teachers
DOI: 10.30546/32898065.2024.1.78. can apply in classes. Among the modern methods, SCAMPER,
Montessori, Reggio Emilio, Art Therapy (Mandala), and Dalcroze’s
methods mentioned in the lessons are examined through the study.
Moreover, the matters related to the potential of positive progress
achievement and the subjects odds to refer are analyzed.
Keywords: Science, education, student, SCAMPER, Montessori,

Article history
Reggio Emilio, Art Therapy, Mandala, Dalcroze, method, approach,
Received: 20.08.2023 future, learning environment, teacher, parent.
Təlim prosesində müasir metodlardan səmərəli istifadənin əhəmiyyəti
GİRİŞ etdirilir, bölünür və ya digər obyektlərlə bir-

ləşdirilir. Bənzərsiz fikirlərin inkişafı üçün
Məktəblərdə müasir metodların tətbiqi bəzən şagirdlərə suallar verilir. Bu suallarla şagirdlərin
istənilən effekti vermir, bu da müəllim və vali- standart zehni nümunələrdən kənara çıxması
deyn narazılığına səbəb olur. Bu narazılığın həll və orijinal fikirlərini inkişaf etdirməsi hədəf
olunması üçün, xüsusilə gənc müəllimlərin götürülür. İlk dəfə 1953-cü ildə Alex Faickney
müasir təlim metodlarını araşdırması, şagirdlərin Osborn tərəfindən təklif edilən və 1971-ci ildə
yaş səviyyəsinə uyğun olub-olmaması barədə Bob Eberele tərəfindən inkişaf etdirilən bu
öncədən proqnoz hazırlaması önəmlidir. Təh- metod, şagirdlərin biliklərini artırmaq və onları
silalanların hamısının bütün fənlərə marağının çərçivədən kənar düşünməyə vadar etmək üçün
eyni olmadığını nəzərə alaraq müxtəlif fənləri bir vasitə kimi yaradılıb.
fərqli metodlarla izah etmək daha məqsədə İstehsalda, SCAMPER metodu yeni bir məhsul
uyğundur. Bunun üçün müəllim dərs ilinin üçün dizayn hazırlamaq, yeni bir prosesi inkişaf
əvvəlində şagirdlərin ilkin bilik və bacarıqlarını etdirmək və ya hər hansı tapşırığı optimal-
təyin etmək məqsədilə apardığı diaqnostik laşdırmaq lazım olanda böyük bir beyin fırtınası
qiymətləndirmənin nəticəsini nəzərə almalıdır. fəaliyyətidir. SCAMPER-in necə işlədiyinə diqqət
Diaqnostik qiymətləndirmə bir neçə formada yetirək:
aparıla bilər: şifahi, yazılı və ya test üsulu ilə.
Şagirdlərin biliyinin bu formalarda qiymət- S: Substitude – (Əvəz etmək)
ləndirilməsi çox əlverişlidir və bu yolla onun C: Combine – (Birləşdirmək)
hansı metodla öyrənməyə meyilli olduğunu A: Adapt – (Uyğunlaşdırmaq)
aşkar etmək də daha asandır. Buna görə də M: Modify, Minify, Magnify – (Dəyişdirmək,
müasir təlim metodlarının gənc müəllimlərin azaltmaq, böyütmək)
tədris prosesində istifadəsinin əhəmiyyətini P: Put to other uses – (Müxtəlif məqsədlər
nəzərə alaraq onlardan bir neçəsi barədə mə- üçün istifadə etmək)
lumat verməyi zəruri hesab edirik. E: Eliminate – (yox etmək, çıxarmaq)
R: Reverse, Rearrange – (Tərsinə çevirmək
ScAMPER, ONUN SUALLARI VƏ TƏTbİQİ ya da yenidən düzəltmək).
SCAMPER dünya təhsil sistemində müasir • Bir obyekt fərqli materialdan və ya materi-
dövrdə tez-tez rast gəlinən və tətbiq olunan allardan hazırlana bilərmi? (Əvəz etmək);
metoddur. Şagirdlərin daha dərindən düşün- • Bir obyekti başqası ilə birləşdirsək,
mələri üçün bu metodun tətbiqi onların yara- funksiyasındakı fərq nə olar? (Birləşdirmək);
dıcılıq qabiliyyətlərini üzə çıxara bilər. Belə ki, • Bir obyekt üzərində işləyərək necə fərqli
bu metodun tətbiqi zamanı şagirdlərdən məzəli, məhsullar hazırlaya bilərik? (Uyğunlaş-
əyləncəli, eyni zamanda düşündürücü cavablar dırmaq);
almaq mümkündür. Ona görə də şagirdlərə öz • Çox yüngül və daha sürətli olsaydı, bu ob-
fikir və düşüncələrini səsləndirməyə imkan yekt necə işləyərdi? (Dəyişdirmək, azaltmaq,
yaratmalıyıq. Belə olduğu təqdirdə, onların hər böyütmək);
bir cavabı problemin daha tez həll olunmasına • Problemi həll etmək üçün bu obyekt başqa
imkan yaradacaq. hansı yollarla istifadə edilə bilər? (Müxtəlif
Yeddi addımdan ibarət olan SCAMPER əvvəl- məqsədlər üçün istifadə);
cədən təyin olunmuş metodoloji üsullardan • Bu obyektin çıxara biləcəyimiz hissələri
istifadə edən əyləncəli “beyin fırtınası” formasıdır. varmı? (yox etmək, çıxarış);
Adı bu addımların baş hərflərindən götürülüb • Bu obyektin dizaynını etsəydiniz, hansı
(Addımların adları aşağıda qeyd olunub). dəyişiklikləri edərdiniz? (Yenidən düzəltmək);
SCAMPER ilə seçilmiş obyekt dəyişdirilir, inkişaf • Bu metodu necə tətbiq etmək olar?
Aynur Axundova
SCAMPER metodu bir sıra mərhələlərdən problemi həll etməyə, yaradıcı düşünməyə
ibarətdir: kömək göstərər.
1. Problemi müəyyənləşdirin.
Atmalı olduğumuz ilk addım olduqca ART TERAPİYA VƏ MANDALA
məntiqlidir. Hər şeydən əvvəl, həll etmək
istədiyimiz problemi müəyyənləşdirməliyik. Psixoterapiyada art terapiya yeni metodlardan
Bəzi nümunələr belə ola bilər: “Niyə müəyyən biridir. İlk dəfə bu terapiyanı 1938-ci ildə Adrian
bir qrup irəli gedə bilmir?” və ya “Niyə Hill vərəm dispanserində xəstələr üzərində
irəliləmirik?”. tətbiq edib. Onun 1945-ci ildə nəşr etdirdiyi
2. SCAMPER-lə sual verin. “Təsviri sənət xəstəliklərə qarşı” kitabı uzun
Sözügedən suallar qrup şəklində cavab- müddət psixiatr və psixoloqların masaüstü
landırılmalı və hər bir cavab nəzərə alınmalıdır. kitablarından olub. Kitabda xəstəliklərdən
Məsələn: “Niyə irəliləmək bu qədər çətindir?”, müalicə və orqanizmin bərpası prosesində rəsm
“Problemə nə səbəb olur?” Və ya “Uğursuz- çəkməyin müsbət təsirini göstərən empirik
luqlarımızın arxasında nə dayanır?”. təcrübələr verilib.
3. Cavabları idarə edin. Art terapiya emosiyalar üzərində bir ekspe-
Yuxarıda dediyimiz kimi, hər cavabı nəzərə rimentdir. Ona görə də ilk olaraq gizlənmiş
almaq vacibdir. Cavablar nə qədər əhəmiyyətsiz emosional problemlər art terapiyada asanlıqla
görünsə də, əslində məsələyə həll tapmaqda üzə çıxır. Emosional duyğular kağız üzərində
kömək edə bilər. simvollar şəklində ifadə olunur. Art terapiyanın
Problemləri həll etmə vasitəsi olan bu metod bir növü də “Mandala”dır. Mandala dairə və ya
çox sadə və sürətli həyata keçirildiyi üçün olduq- mərkəz deməkdir. Qədim Hindistanda bəzi
ca təsirlidir. Ən yaxşı tərəfi budur ki, ilk dəfə dinlərdə simvolik baxımdan meta və ya mikro
uğur qazanılmasa, yenidən tətbiq etmək kosmosu göstərən şəkillərə mandator adı verilib.
mümkündür. Araşdırmalara görə, SCAMPER Mandala insan zehnini rahatlaşdıran, sakit-
metodu 80% hallarda müsbət nəticə verə ləşdirən bir məşğuliyyət hesab olunur. Ümu-
bilər1. Çünki tətbiqi daha asan olduğu üçün miyyətlə, dairə və kvadrat formasında olan və
daha faydalıdır. hər şeyin mistik mərkəzini təmsil edən man-
“Fikir yaradıcılığı baxımından yaradıcı dalalardan meditasiya üçün də istifadə edilir.
düşüncə mistik bir istedad deyil. Bu tətbiq Bəs mandalanın üstün cəhətləri nədir?
oluna və inkişaf etdirilə bilən bir bacarıqdır” 1. Mandala ruh üçün dərman sayılır;
(Edward de Bono2). 2. Stresslə mübarizədə kömək edir;
SCAMPER tətbiq etmək şagirdlərdə dərsə 3. Diqqəti toplamağa kömək edir;
fərqli baxış bucağından baxmağa kömək edir. 4. Öz yaradıcılığınızı kəşf etməyə kömək
Bu metod bütün fənlərə tətbiq edilə bilər. Burada edir.
ənənəvi suallar yox, fərqli nəticə əldə edilməsi Bu metoddan daha çox şagirdlərin psixoloji
üçün düşündürücü suallar verilməlidir. Məsələn, və emosional vəziyyətini tarazlaşdırmaq üçün
tarix fənnində “Azərbaycan dövləti 1918-ci ildə istifadə etmək tövsiyə olunur. Daha çox psixo-
yaranıb və heç vaxt Rusiya tərəfindən işğal logiya, incəsənət, həyat bilgisi və. s fənlərin
olunmasaydı?”, yaxud riyaziyyatdan “2x2=5 tədrisi zamanı istifadə etmək məqsədəuyğundur.
etsəydi nə olardı?” kimi sullar verərək şagirdlərin Dil fənlərini tədris edən müəllimlər və ibtidai
düşünmə qabiliyyətini dərinləşdirib onları sinif müəllimləri də bu metoddan rahatlıqla
araşdırmağa, beyin fırtınası etməyə, yaradıcı istifadə edə bilərlər. Məsələn, dil müəllimi
düşünməyə sövq edə bilərik. Bu isə şagirdlərdə şagirdlərə rənglərin adlarını öyrədərkən dərsin
........................................................................
1 https://www.teacheracademy.eu/blog/scamper-technique-for-creative-thinkers/ SCAMBER
2 https://www.teacheracademy.eu/blog/scamper-technique-for-creative-thinkers/ SCAMBER

daha maraqlı, düşündürücü təşkil olunması Loris Malaguzzi bu yanaşmanın yaradıcısı və

məqsədilə bu metoddan istifadə edə, şagirdin lideridir. “Təhsil almaq hər bir uşağın hüqu-
dərsə daha emosional yanaşmasına dəstək ola qudur” prinsipinə əsaslanır və burada uşaqların
bilər. Riyaziyyat dərslərində inteqrasiya məq- keyfiyyətli təhsil alması üçün məktəb, ailə və
sədilə təhsilalanlara mandala fiqurlarının hər cəmiyyət birgə fəaliyyət göstərməlidir.
birinin içərisinə müxtəlif hesablama əməllərinə Reggio Emilio yanaşmasına əsasən uşaqlar
aid misallar əlavə edərək rəngləmək və hesabla- ətrafdan bir “qapalı divarla” əhatələnib, bu divar
ma əməllərini yerinə yetirmək tapşıra bilər. Bu onun sərbəst inkişafına mənfi təsir göstərir,
yolla şagirdlərin diqqətini daha çox cəlb edə, onu sıxır. Buna görə də böyüklərin qoyduğu
dərs prosesində yaranan stressin qarşısını ala qayda-qanundan kənar, sərbəst araşdırmaya
bilərik. Bu metodun tətbiqi üçün Web 2.0 sövq edən, oyun və uşaq mərkəzli bir sistem
alətlərindən də istifadə etmək olar və bu olan Reggio Emilio metodu şagirdlərin böyüklərlə
məqsədlə bir neçə onlayn proqramın adını qeyd birlikdə daha çox vaxt keçirərək suallara cavab
edə bilərik: tapmasına şərait yaradır. Reggio Emilio meto-
1. www.mandalamaker.online dunun 9 əsas prinsipi var:
2. www.mandalagaba.com 1. Uşaq lider kimi qəbul edilir. Uşaqların təbii
3. www.scrapColorring.com olaraq istedadlı, özünü idarə edə bilən, dinləməyi,
istehsal etməyi bacaran, güclü, dəyərli olduğu
DALcROZE METODU və hər bir uşağın ətrafındakı insanları tədqiq
edərək öyrəndiyi güman edilir. Uşaqların
Dalcroze musiqi fənninin tədrisi metodi- dinlənməyə ehtiyacı olan və biliyə malik fərdlər
kasıdır. Ənənəvi təhsil materiallarından fərqli olması fikri ümumidir. Reggio Emilia yanaş-
olaraq bu metodla şagirdlər əzbərçilik yerinə masında uşaq “şəxsiyyət”dir. Uşaqların edə
səsləri və hərəkətləri birlikdə öyrənirlər. Bu bilməyəcəyinə deyil, edə biləcəklərinə istiqa-
üsulda ritm önəmlidir, təhsilalanlar əl-ayaq mətlənmə var. Uşaqlara kəşflər etməyə icazə
hərəkətləri ilə ritmi daha canlı şəkildə hiss verilir.
edirlər. 2. Uşaq əməkdaş (tərəfdaş) kimi qəbul edilir.
Dalcroze metodunu musiqi fənni ilə yanaşı Uşaqların bir-biri ilə, ailələri, müəllimləri və
digər fənlərin tədrisində də istifadə etmək olar. cəmiyyətin digər fərdləri ilə qarşılıqlı əlaqədə
Məsələn, ingilis dili fənnində ibtidai siniflərdə olması və əməkdaşlıq etməsi vacibdir. Uşaq
yeni sözlərin öyrədilməsi zamanı şagirdlər ünsiyyət yaradan kimi qəbul edilir.
hərəkətləri və səsləri eyni anda təkrarlayaraq 3. Uşaqların əqli inkişafı onların fəaliyyətləri
öyrənə bilərlər. Belə ki, Gring Jay-in yaratdığı ilə (boyama, rəsm, dramatik oyun, heykəltəraşlıq,
Initiation Response Feedback (Təşəbbüs, Cavab, kölgə oyunu, musiqi və s.) dəstəklənir. Uşağın
Əksəlaqə) texnikası şagirdlə müəllim arasında araşdırması, sorğu-sual etməsi, təxəyyülü və
çevik əlaqənin yaranmasına kömək edir. Müəllim müxtəlif materiallardan istifadəsi onun özünü
əl çalır, şagird isə bunun sözlə ifadəsini dərhal “müxtəlif təbii dillərdə” ifadə etməsinə şərait
ingilis dilində söyləyir. Bu hərəkətlərə Dalcroze yaradır.
metodunu da əlavə edib ritmik etdikdə şa- 4. Ətraf mühit üçüncü müəllimdir (1-ci ev,
girdlərin diqqətini daha çox cəlb etmiş oluruq. ikinci təhsil ocağı, 3-cü isə ətraf mühit). Ətraf
mühit uşaqların inkişafına kömək edən zəngin
REGGİO EMİLİO METODU materiallarla məqsədə uyğun təşkil edilməli və
qarşılıqlı əlaqəni dəstəkləməlidir.
İkinci Dünya müharibəsindən sonra İtaliyanın 5. Müəllim yoldaşdır, bələdçidir. Müəllimlər
şimalında, 150 000 əhalisi olan Reggio Emilia problemli vəziyyətlər yaratmaq və müxtəlif
adlı qəsəbədə valideynlərin uşaqları üçün layihələr hazırlamaqla uşaqlarla birlikdə öy-
məktəb yaratmaq cəhdi ilə başlayan sistemdir. rənmə təcrübələri yaradırlar. Onlar həmçinin
Aynur Axundova
uşaqları yaxından müşahidə etməklə, suallar Bu metodun tətbiq oluna biləcəyi əsas fənlər
verməklə, onların ideya və nəzəriyyələrini öy- rəsm, texnologiya və təbiət fənləridir.
rənməyə çalışaraq təcrübə məkanları yaradır
və onların fikir və ideyalarını öyrənməyə çalı- MONTESSORİ METODU
şırlar.
6. Müəllim həm də tədqiqatçıdır. O, uşaqlar Montessori metodu italyan həkim Maria
haqqında sənədlər hazırlayarkən, məktəbdə Montessori tərəfindən hazırlanıb. Uşaqların
digər müəllimlər, işçilər və ailələrlə qarşılıqlı müstəqilliyinə böyük əhəmiyyət verən bu üsul
əlaqədə olarkən özünü tədqiqatçı kimi hiss kifayət qədər dəstəkləyici və yaxşı dizayn edilmiş
edir. öyrənmə mühiti ilə təmin olunduqda şagirdlərin
7. Sənədləşmə sadəcə bir ünsiyyət vasitəsidir. öz-özünə öyrənməyə başlaya biləcəyini proq-
Sənədləşmə valideynlərin övladlarının inkişafı nozlaşdırır. Montessori daha çox şagirdlərin
ilə bağlı məlumatlılığının artırılması, müəl- müstəqil öyrənməsinə təşəbbüs göstərir. Bu da
limlərin uşaqları daha yaxından tanımasına L.S.Vıqotiski və onun əməkdaşlarının irəli sür-
şərait yaratmaq, uşaqlara öz əməyinin dəyərini düyü təlimlə əlaqədar baş verən əqli inkişafın
göstərmək kimi bir çox məqsədlə həyata keçirilir. iki səviyyəsindən biri olan inkişafın fəal, aktual
Eyni zamanda, uşaqların öyrənmə təcrübələrinin zonasına uyğundur. Bu zonaya malik olan
böyük bir arxivi yaradılır. şagirdlər gündəlik dərsləri, verilmiş təlim
8. Ailə ən yaxın tərəfdaş kimi qəbul edilir. tapşırıqlarını müstəqil surətdə yerinə yetirir,
Ailənin uşağın öyrənmə təcrübəsinə və məktəb başqasının köməyi olmadan dərsdə müvafiq
həyatına cəlb edilməsi çox vacibdir. materiallardan istifadə edir, hətta bəzən
9. Təşkilatçılıq əsasdır. Reggio Emilio yanaş- müəllimin şərh etdiyi jestləri izah etməyə çalışır.
masının tətbiq olunduğu məktəblərdə uşaqların Məhz bu xüsusiyyətlər Montessori metodunun
gündəlik fəaliyyəti, sənədləşdirilmə və qiy- ən çox dəstəklədiyi təlim proseslərinə uyğundur.
mətləndirilmə mükəmməl təşkilatçılıq tələb Buradan da aydın görürük ki, Montessori
edir. inkişafın fəal aktual zonasını, Reggio Emilio
Qeyd olunan prinsiplərdən də göründüyü metodu isə yaxın inkişaf zonasını dəstəkləyir.
kimi, bu metodla şagirdlər daha sərbəst, araş- Montessori metodunun yaradıcısı Maria
dırmaçı ruhunda tərbiyə olunur. Reggio Emilio Montessorinin də dediyi kimi, “Uşağın əlinə
məktəbləri digər məktəblərdən görünüşə görə qoymadığınız şeyi ağlına qoya bilməzsiniz”3.
də fərqlənir. Bəzən bu məktəb modeli qarma- Bu fikirdən də görünür ki, Montessori metodu
qarışıq və səliqəsiz təsir bağışlasa da, uşaqların şagirdlərin hər şeyə toxunaraq, araşdıraraq və
xəyal dünyasına uyğun yaradılıb. Məktəbin hiss edərək öyrənməsinə şərait yaradır və təməl
tavanında üçkünc güzgülər yerləşdirilib, yaxud prinsipləri içərisində şagird önəmli yer tutur.
tavan şüşədən hazırlanıb. Uşaqlar məktəbə Müəllim isə sadəcə nəzarətçi və köməkçidir.
daxil olarkən burada onları yeni aləm, maraqlı Montessori metodu, əsasən, 0-6 yaş aralığında
bir dünya gözlədiyini ilk addımdan hiss edirlər, tətbiq olunsa da, yuxarı yaş qrupunda olan
onlarda həyəcan və maraq artır. Bütün dərs şagirdlərin təhsil almasına aid də öz yanaşmaları
otaqlarının qapısının açıldığı bir sahə var ki, var. Montessori metodu müxtəlif yaşlarda olan
bura Piazza adlanır. Piazza adlanan yerdə şagirdlərin birlikdə öyrənə biləcəyini dəstəkləyir.
şagirdlər və müəllimlər birlikdə vaxt keçirir və Belə ki, 9-12 yaş aralığında olan şagirdlər eyni
bu da onlara sərbəstlik verir. Bu məktəblərin dərsi birlikdə öyrənə bilər. Montessori meto-
dərs otaqları ilə yanaşı, laboratoriya, yeməkxana dunun bir çox əsas prinsipləri vardır:
və rəsm otaqları da var. Bu otaqlarda müəllimlə • Montessori fəlsəfəsinə görə, uşaq fərddir və
yanaşı, Ateliersta adlanan köməkçilər vardır ki, azad seçim etmək hüququna və azadlığın
onlar da şagirdlərə layihələrinin reallaşması ........................................................................
üçün kömək edir. 3 https://montessori-nw.org/about-montessori-education

məsuliyyətini üzərinə götürmək qabiliyyəti- yanaşı, yuxarı siniflərdə də tətbiqi müsbət nə-
nə malikdir; ticələr verə bilər.
• Uşağın sərbəst olacağı mühit hazırlanır, Montessori metodu ilə təlimin təşkili uşaq-
inkişaf kateqoriyalarına uyğun materiallar ların zehni inkişafını sürətləndirir və onların
yerləşdirilir. Bundan əlavə, burada onun unikal bacarıqlarını inkişaf etdirməyə imkan
özünə lazım olan hər şeyə əli çatmalıdır; verir. Təkmilləşdirilmiş qabiliyyətlərə malik
• Seçim etmək, vaxt təyin etmək, istifadə et- olan uşaqlar özlərini daha yaxşı ifadə edir, öz
dikdən sonra materialı yığışdırmaq və yer- potensiallarını kəşf edir və özlərinə inamları
ləşdirmək uşağın məsuliyyətidir; yüksək olur. Eyni zamanda, uşaqlar öz-özünə
• Valideyn/Müəllim burada passiv bələdçi kimi təhsil almaq və özünü inkişaf etdirmək baca-
çıxış edir. Uşağı istiqamətləndirmək yox, rıqları əldə edirlər. Bu anlayış, Montessori
onun inkişafını izləyərək anlamaq və onu fəaliyyətinin əsasını təşkil edir. Bir çox başqa
uyğun materiallar təqdim etməklə dəstək- üstünlükləri olan bu üsul əvvəlcədən hazırlanmış
ləmək lazımdır; mühit və uşağa verilən azadlıqlarla mümkündür.
• Uşağa hörmət vacibdir. Öz seçimlərini etmək
imkanı verildikdə, onlar içindəki potensialı NƏTİcƏ
kəşf edib üzə çıxarırlar.
Bəhs etdiyimiz bütün metodları araşdırarkən
Montessori metodunu öz şagirdlərimlə birgə aydın olur ki, bu metodların, əslində, hamısının
iştirak etdiyim eTwinning layihələrimin birində bir məqsədi var: şagirdin öyrənməsi və öy-
tətbiq etmişəm. Qeyd edim ki, eTwinning Avropa- rəndiklərini yadda saxlaması. Şagirdyönlü olan
da məktəblər üçün yaradılan bir cəmiyyətdir. bu metodlar təhsilalanların sərbəst şəkildə
eTwinning ünsiyyət qurmaq, əməkdaşlıq araşdırmasına, ideyalarını paylaşmasına, öz
etmək, layihələr hazırlamaq, paylaşmaq, bir bilik və bacarıqlarına inanmasına və başqasının
sözlə, iştirakçı məktəblərdə işləyən işçilər üçün yox, öz şəxsi iradələrindən asılı olmasına yönəlib.
(müəllimlər, direktorlar, kitabxanaçılar və s.) Bu metod və yanaşmaların hər birinin fərqli
Avropanın ən həyəcanverici öyrənmə birliyini xüsusiyyətləri və ya əsasları olsa da, məqsəd
hiss etmək və iştirak etmək üçün bir platforma fərqli düşüncəyə sahib müxtəlif ailələrdə və
təmin edir. mühitlərdə böyüyən uşaqların birlikdə öyrən-
Bir eTwinning layihəsi iki və ya daha çox mələri üçün müxtəlif seçim və fürsətlərin
Avropa Birliyi məktəbi arasında əvvəlcədən olduğunu vurğulamaqdır. Hər bir müəllim dərs
müəyyən edilmiş bir mövzuda layihə ortaqlığıdır. prosesini təhsilalanların maraq dairəsinə uyğun
eTwinning layihələrimdən biri olan “Montes- qurmaq üçün mükəmməl pedaqoji ustalığa
sori in my school” layihəsində bir neçə oyun və malik olmalıdır.
layihələr hazırlamışıq. Layihələrdən birində
şagirdlərə öz oyuncaqlarını hazırlamağı tapşırdıq.
Şagirdlərə bu oyuncağı nədən hazırlayacaqları İstifadə edilmiş ədəbiyyat
haqqında heç bir məlumat verilmir, tam sərbəst
şəkildə hər kəs problemə köklənir və araşdırma 1
Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun
apararaq verilən problemin həllini axtarır. Elmi Əsərləri. cild 85, №1, 2018.
Nəticədə şagirdlər müxtəlif materiallardan və 2
Disterverq, A. (1956). Seçilmiş Pedaqoji əsərləri.
evdə istifadə olunmayan əşyalardan maraqlı Bakı, səh.182.
oyuncaqlar hazırlayır və öz yaratdıqları 3
http://en.wikipedia.org/wiki/Emile_Jaques-
oyuncaqları ilə qürur duyur, bir-birinə göstərərək Dalcroze. E.S.Dalcroze.
öz ideyalarını paylaşırlar. Şagirdlər öz ideya və 4
https://community.thriveglobal.com/how-to-
fikirlərini özləri reallaşdırır və hər bir işi toxu- use-mandala-art-therapy-as-a-meditation-techni
naraq öyrənirlər. Bu metodun ibtidai siniflərlə que/ Mandala Art Therapy
Aynur Axundova
5
https://happynumbers.com/blog/list-of-
teaching-methodologies-primary-school/
6
https://montessori.az/montessori-metodu/
Montessori nədir.
7
https://montessori-nw.org/about-montessori-
education Montessori methods.
8
https://ogrenmetasarimlari.com/reggio-emilia-
yaklasimi/ Reggio Emilia Yaklaşımı
9
https://twinspace.etwinning.net/192451/
pages/page/1977059 eTwinning layhleri
10
https://www.teacheracademy.eu/blog/
scamper-technique-for-creative-thinkers/
SCAMPER
11
Makarenko, A.S. (1950). Seçilmiş əsərləri. Bakı,
Azərnəşr.
12
Məktəb Pedaqogikası. Bakı, Maarif Nəşriyyatı,
1982.
13
Pedaqogika. Bakı, Azərnəşr, 1964.

OXUYUB-ANLAMA BACARIQLARININ
İNKİŞAF PROSESİNİN TƏŞKİLİ YOLLARI
HUMAY ALIKİŞİYEVA
Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun aparıcı mütəxəssisi.
E-mail: h.alikishiyeva@arti.edu.az
https://orcid.org/0000-0001-5702-5645

Alıkişiyeva H. (2024). Oxuyub-
anlama bacarıqlarının inkişaf Şagirdlərin oxuyub-anlama bacarıqlarının formalaşdırılması və inkişaf
prosesinin təşkili yolları. etdirilməsi bu gün təhsilin qarşısında duran mühüm vəzifələrindən
sayılır. Oxu dedikdə, təkcə mətnin sürətli oxusu nəzərdə tutulmur.
səh. 79-85
Mətnlə bağlı suallara cavab verilməsi, mətndəki hadisələrin həyatla
DOI: 10.30546/32898065.2024.1.85. əlaqələndirilməsi, mətnin proqnozlaşdırılması, əsas ideyasının tapılması
və s. məhz oxuyub-anlama prosesinin düzgün qurulması sayəsində
mümkün olur. Şagirdlərin oxuduqlarını dərk etməsi üçün onların lüğət
bazası, mətni hissələrə ayırmaq və hadisələri analiz edərək düşünmək
bacarığı və s. olmalıdır. Məqalədə şagirdlərin oxuyub-anlama bacarığı,
onun formalaşma, inkişaf yolları və həyati bacarıq kimi rolundan söz
açılır.
Açar sözlər: Oxuyub-anlama bacarıqları, oxuyub-anlama ilə bağlı

Göndərilib: 04.11.2023 çətinliklər, mövcud biliklər üzərində iş.
WAYS OF ORGANIZING THE DEVELOPMENT

PROCESS OF READING AND
COMPREHENSION SKILLS
HUMAY ALIKISHIYEVA
Leading Specialist of the Institute of Education of the Republic of
Azerbaijan. E-mail: h.alikishiyeva@arti.edu.az
https://orcid.org/0000-0001-5702-5645

Alikishiyeva H. (2024). Ways of
organizing the development The formation and development of students’ reading and comprehen-
process of reading and sion skills are considered one of the crucial tasks facing education
comprehension skills. Azerbaijan
today. When we say “read”, we don’t just mean the rapid reading of the
Journal of Educational Studies.
Vol. 706, Issue I, pp. 79-85 text. Answering questions about the text, connecting the events in the
text to life, predicting the text, finding the main idea, etc. are possible
DOI: 10.30546/32898065.2024.1.85. through the correct construction of the reading and understanding
process. For the students to understand what they read, they should
have a vocabulary base, the ability to break down the text into parts,
and the skill of thinking by analyzing events, etc. The article discusses
students’ ability to read and understand, its role in the formation, ways
of development, and life skills.
Article history
Keywords: Reading comprehension skills, reading comprehension
Received: 04.11.2023 difficulties, working on existing knowledge.
Oxuyub-anlama bacarıqlarının inkişaf prosesinin təşkili yolları
GİRİŞ və təfəkkür, emosiya və iradə, maraq və s. psixi

proseslər fəallaşır (İbadova, 2016).
Oxuyub-anlama şagirdlərin mətni anlamaq, Tədqiqatçı T.G.Eqorov oxu bacarıqlarının
təhlil etmək, şərh etmək və öz fikirləri ilə ifadə inkişafında bir neçə mərhələni müəyyən edir:
etmək bacarığıdır1. Əsası Azərbaycan dili və (Yeqorov, 2016)
ədəbiyyat dərslərində qoyulan bu bacarıqlar • Səslərin (hərflərin) mənimsənməsi.
digər fənlərin də məzmununun mənimsə- • Hecanın oxunması.
nilməsində mühüm rol oynayır. Çünki oxuyub- • Sintetik oxu texnikasının formalaşması.
anlama bacarıqları şagirdlərin yeni məlumatları • Sintetik oxu.
əldə etmək və anlamaq qabiliyyətini inkişaf et- Səs-hərf birləşmələrinin mənimsənilməsi
dirir. Oxu vasitəsilə müxtəlif mövzular öyrənilir, əlifbanın tədrisi zamanı baş verir. Şagird seçilmiş
bu biliklərdən gələcək işdə və həyatın müxtəlif səsi müəyyən bir qrafik təsvir ilə əlaqələndirir,
sahələrində istifadə edilir. Oxuyub-anlama hərfi mənimsədikdən sonra heca və sözləri
bacarıqları şagirdlərə dərsdə öyrənilənləri daha oxuyur. Hecanın oxunması mərhələsində hərf-
yaxşı başa düşməyə, diqqətini toplamağa və lərin tanınması və səslərin hecalara birləşmə-
təlim prosesində daha fəal iştirak etməyə imkan sində çətinlik yaranmır.
verir.
1.1. Oxuyub-anlama nədir?
Sintetik oxu texnikasının inkişaf mərhələsi
sadə və tanış sözlərin bütöv oxunması, mürəkkəb
Oxu vizual, nitq-eşitmə və nitq-motor ana- və tanış olmayan sözlərin isə heca-heca oxunması
lizatorlarının iştirak etdiyi mürəkkəb psixofizi- ilə xarakterizə olunur.
oloji prosesdir. Oxumağı öyrənməyən və ya zəif Sintetik oxu mərhələsi oxunun texniki
oxuyan uşaq lazımi biliyi dərk edə və praktikada tərəfinin artıq oxucu üçün çətin olmaması ilə
istifadə edə bilməz. Əgər uşaq oxuya bilirsə, xarakterizə olunur. Oxuduqlarını anlamaq ön
amma oxuduğunu başa düşmürsə, bu, həm də plana çıxır. Cümlədə təkcə sözlərin deyil, həm
sonrakı öyrənmə prosesində böyük çətinliklərə də ümumi kontekstdə ifadələrin əlaqəsi yaranır.
və nəticədə məktəbdə uğursuzluğa səbəb Yalnız mətndəki hər bir sözün mənasını bildikdə
olacaqdır. oxuduğunun mənasını anlamaq mümkündür.
Anlama dedikdə nə başa düşülür? Bu məsələ Oxuyub-anlama bacarığı özündə şüurlu oxunu
barədə pedaqoqların, psixoloqların müxtəlif cəmləşdirərək şagirdlərin tənqidi təfəkkürünü
fikirləri mövcuddur. “Anlaşılan odur ki, onu də inkişaf etdirir. Buraya mətnləri təhlil etmək,
başqa cür ifadə etmək mümkün olsun” (Yusifov, müxtəlif yanaşmaları qiymətləndirmək, dəlillərə
2019). “Anlama cisim və hadisələrin idrakın əsaslanaraq nəticə çıxarmaq və məntiqi nə-
tələblərinə cavab verən, onu ödəyən əlaqələrini ticələrə gəlmək kimi bacarıqlar daxildir. Mətn
dərk etməkdir” (Özen, 2014). üzərində düşünmək və anlamaq bacarıqları
Anlayaraq oxumanın (buna şüurlu oxu da inkişaf etdikcə, şagirdlərin yazılı və şifahi ün-
demək olar) məqsədi əsərin məzmununu mak- siyyət bacarıqları da artır. Bu onların digər in-
simum tam, dəqiq mənimsəmək və onu başa sanlarla ünsiyyət qurmalarını, fikirlərini ifadə
düşüldüyü şəkildə ifadə etməkdir. Bu isə diqqətli etmələrini və başqalarının fikirlərini başa
oxu və təhlil vasitəsilə mümkündür. Əgər insan düşmələrini asanlaşdırır. Fikrini başqalarına
düşünərək oxuyursa, onun təxəyyülü mütləq izah və şərh etmək, daha lakonik şəkildə fikir
fəaliyyətdədir və fəal şəkildə daxili obrazla bildirmək və s. kimi vacib davranışlar da
qarşılıqlı əlaqədədir. Bu zaman oxucu özü, əsər məhz oxuyub-anlama bacarığı güclü olan
və ətraf mühitlə əlaqə yaradır. Psixoloqların şagirdlərdə daha uğurlu alınır. Bu bacarıqlar
nöqteyi-nəzərincə, anlama prosesində təsəvvür şagirdlərin mətndə daha dərin mənaya çatması
........................................................................
1 https://azedu.az/az/news/68667-sagirdlere-oxuyub-anlamabacariqlarine-ucun-vacibdir-serh
Humay Alıkişiyeva
üçün vacibdir. Şagirdlərin diqqət yetirməli diqqəti daha yaxşı olur, dərsi daha yaxşı izləyir
olduğu dörd əsas anlama növü var: ilkin, şərhli, və təlim prosesində daha fəal iştirak edir3.
tənqidi və yaradıcı anlama. Şagirdlərin oxuyub-anlama bacarıqlarını
İlkin anlama oxunan məlumatın oxudan qiymətləndirərkən qarşıya çıxan boşluqlar
sonra ilk qavranılmasıdır. Mətndə olan əsas müəllimlərin də fəaliyyətində dəyişiklik etmək
məqamları müəyyən edə bilmək, hadisələrlə zərurətini meydana çıxarıb. Şagirdin bilik və
bağlı suallara cavab vermək, strategiyalar plan- bacarıqlarının qiymətləndirilməsi, eyni zamanda
lamaq, açar sözlər axtarmaq və s. mətnin ilk müəllim fəaliyyətinin də dəyərləndirilməsi
oxusu zamanı şagirdin qarşısına qoyduğu əsas hesab olunur. Fəal təlimdə mətn üzrə işin
məqsədlərdəndir. təşkilində ənənəvi təlimlə müqayisədə kifayət
Şərhli anlama mətndəki məlumatı digər qədər fərqli yanaşma həyata keçirilir. Ənənəvi
mənbələrdən, ya da mətnin digər hissələrindəki təlimdə mətn üzrə iş dedikdə, dil qaydaları və
məlumatlardan sistemli, əlaqəli şəkildə istifadə mətnə aid faktoloji sualara cavab nəzərdə tu-
etməkdir. tulurdusa, bu gün artıq mətn üzrə işin prinsipləri
Tənqidi anlama suallara cavab vermək üçün də dünya təhsil sisteminə inteqrasiya olunaraq
oxucunun rəyindən və mühakiməsindən istifadə həyata keçirilir. Mətn üzrə iş şagirdlərin təfəkkür
etməkdir. və oxuyub-anlama bacarıqlarının inkişafına
Yaradıcı anlama yeni ideyalar yaratmaq və uyğun şəkildə aparılır. Mətnin ideyasının
ya emosiyaları məzmunla əlaqələndirməkdir. tapılması, mətnə uyğun atalar sözünün seçilməsi,
Oxucudan məzmundan kənara çıxmağı və mətnin yenidən adlandırılması, mətndəki
həyatla əlaqə yaratmağı tələb edir. Bu anlama hadisələrə münasibət bildirmə, mətnin sonunun
mətndəki problemi həll etmək üçün şagirdə öz proqnozlaşdırılması, müxtəlif iş üsullarından
yaradıcı təfəkküründən istifadə etməyə imkan (4N1KH, ziqzaq, insert və s.) istifadə müasir
verir. mətn üzrə işin təşkilinə qoyulan əsas tələb-
Azərbaycan dili fənninin əsas məzmun lərdəndir. Beynəlxalq qiymətləndirmə zamanı
xətlərindən biri oxu məzmun xəttidir. Şagirdlərə şagirdlərimizin mətn üzrə işin təşkilində
nitq bacarıqlarına yiyələnməyin texnologiyasını göstərdikləri nəticələr hələ də ürəkaçan deyil.
öyrədən bu fənn bütün fənlər arasında körpü- Bu problemin həlli üçün, ilk növbədə müəl-
metafənn rolunu oynayır. Çünki dinləmə, limlərin mətn üzrə işin təşkili ilə bağlı yeni-
danışma, oxu və yazı bacarıqları yüksək sə- liklərdən xəbərdar olmasını, dünya və qabaqcıl
viyyədə inkişaf etmiş şagird üçün digər fənləri yerli təcrübələrdən bəhrələnməsini təmin etmək
mənimsəmək də asanlaşır2. lazımdır.
Biliklərin əldə edilməsi: oxuyub-anlama 1.2. Oxuyub-anlama bacarıqlarının
bacarıqları şagirdlərin yeni məlumatları əldə inkişaf etdirilməsi yolları
etmək və anlamaq qabiliyyətini inkişaf etdirir. Oxuyub-anlama üzrə işin təşkilində məqsəd
Onlar oxumaqla müxtəlif mövzuları öyrənə və şagirdlərin oxuduqları məlumatdakı əsas faktları
bu biliklərdən gələcək işlərində və həyatlarında seçərək müstəqil şəkildə əsas ideyanı müəyyən
istifadə edə bilərlər. etmək, ümumiləşdirmək, məntiqi cəhətdən
Öyrənmənin asanlaşması: oxuyub-anlama hadisələri dərk etmək və s. bacarıqlarını for-
bacarıqları şagirdlərə dərsdə öyrənilənləri daha malaşdırmaqdır. Tədris ili ərzində mütəmadi
yaxşı başa düşməyə imkan verir. Onların oxuma olaraq bu bacarıqların formalaşması üçün kom-
və anlama bacarıqları yaxşılaşdıqda, şagirdlərin pleks və məqsədli şəkildə aparılan işlər
........................................................................
2 http://www.anl.az/down/meqale/az_muellimi/2015/noyabr/463557.html
3 http://www.tipii.edu.az/az/article/288-oxuyub-anlama-strategiyalari

şagirdlərə həyati bacarıq olan oxuyub-anlama və ya BBİÖ (Bilirəm, Bilmək İstəyirəm,

səriştəsi qazandıracaqdır. Oxuyub-anlama Öyrəndim) cədvəlindən istifadəni təmin edin.
düşüncə və təhlil qabiliyyətlərini təkmilləş- 2. Əsas fikirləri müəyyən edin və ümumiləşdirin.
dirərək stimullaşdırır. Şagird oxuduğunu Ümumiləşdirmə üsullarını modelləşdirmək
anladıqdan sonra onun şəxsi mövqeyi, tənqidi üçün “Mən edirəm, biz edirik, siz edirsiniz”
yanaşması, yaradıcı təfəkkürü və s. aktivləşməyə (‘I Do You Do We Do’) formatından istifadə
başlayır. Şagirdlər oxuyub-anlama bacarıqlarını edin.
formalaşdırmaq və inkişaf etdirmək üçün Bu üsul şagirdlərə tapşırığı necə yerinə
metakoqnitiv biliklərini işə salmalıdırlar. Lüğət yetirəcəklərini göstərmək və işə başlamazdan
bazası zəngin olan şagirdlərə verilmiş mətni əvvəl onlara dəstək olmaq üçün nəzərdə tutu-
anlamaq daha rahatdır. Buraya həm də onlara lub.
tanış olmayan sözlərin mənasını müəyyən etmək Mən edirəm
üçün kontekst açar sözlərdən istifadə stra- Dərsin “Mən edirəm” mərhələsində müəl-
tegiyaları daxildir. Bu, şagirdlərə deyilənləri və limlər şagirdlərə nəyi bilməli olduqlarını söyləyir
ondan nə öyrənməli olduqlarını anlamaq üçün və onlara nə etməli olduqlarını göstərirlər. Buna
mətnlə qarşılıqlı əlaqədə olmağa kömək edir. görə də müəllimlər bu mərhələdə məlumat
Şagirdlər mətni anlamaq bacarıqlarına malik vermək, izah etmək, modelləşdirmək və nü-
olduqda, onlar müəllifin dedikləri ilə bağlı su- munələr verməklə məşğul olurlar. Şagirdlər bu
allara cavab verə, məna və məzmunu ümu- başlanğıc mərhələdə qələmlərini yerə qoy-
miləşdirə, əvvəlki biliklər arasında məlumatı malıdırlar ki, diqqətlərini cəmləyə bilsinlər.
birləşdirə bilərlər. Bir sözlə, bu onlara hərfi 1. Bu mərhələnin daha təsirli olması üçün
qavrayışdan kənara çıxmağa və daha yüksək diaqram, təsvir, plakat kimi əyani vəsaitlərdən
düşüncə səviyyələrinə keçməyə kömək edir. istifadə etmək faydalıdır.
Şagirdlərin oxuyub-anlama ilə bağlı çətin- 2. Hazır nümunələrdən istifadə də öyrən-
liklərinin müxtəlif səbəbləri var: mənin bu mərhələsini dəstəkləmək üçün effektiv
• mətni anlamaq üçün lazımi ilkin biliklərə üsuldur.
malik deyillər; Biz edirik
• açar sözləri tapmaqda çətinlik çəkirlər və Öyrənmənin bu mərhələsi tapşırıqlar üzə-
vacib fikirləri müəyyən edə bilmirlər. rində birgə işləməyi nəzərdə tutur.
Bunun üçün şagirdlərlə mətnin anlaşılması 1. Bu mərhələdə müəllimlər şagirdlərə işləri
üçün strateji iş aparmaq lazımdır. Biz oxuyub- ilə bağlı rəy bildirir. Şagirdləri özünüqiymət-
anlama bacarıqlarının inkişafı üçün təklif və ləndirməyə istiqamətləndirir.
tövsiyələrimizi üç istiqamət üzrə (şagirdin özü, 2. Şagirdlərə nümumə olaraq yarımçıq işlər
müəllim və valideyn üçün) təqdim edirik. verilir ki, növbəti addımı onlar özü davam et-
Şagirdlərin oxuyub-anlama bacarıqlarını dirsin.
inkişaf etdirmək üçün müəllimin görəcəyi Bu, öyrənmənin daha dərin səviyyəsini inkişaf
işlər: etdirməyə imkan verir. Bu mərhələdə müəllimlər
1. Mövcud biliklər üzərində iş qurun. şagirdləri yeni materialı təkbaşına anlamağa
Oxuyub-anlama üçün ən böyük maneələrdən istiqamətləndirir və həvəsləndirirlər.
biri ilkin, “köhnə” biliklərin olmamasıdır. Mətni Siz edirsiniz
oxumazdan əvvəl bütün şagirdlərin əsas Dərsin bu mərhələsi şagirdlərin öyrən-
terminləri və fikirləri başa düşdüyünə əmin diklərindən istifadə etməsini nəzərdə tutur. Bu
olun. Məsələn, astronomiya haqqında mətn artıq onların praktik bacarıqlarını əhatə edir.
oxuyursunuzsa, şagirdlərdən günəş sistemi Şagirdlər işi fərdi şəkildə yerinə yetirməlidirlər.
haqqında bildiklərini qeyd etmələrini və ya Bununla belə, müəllimlər həmin müddət ərzində
izah etmələrini xahiş edin. Əsas anlayışlar üçün şagirdlərin gördükləri işləri izləməli, onlara
şagirdlərdən qısa suallara cavab vermələrini fasilitatorluq etməlidirlər.
Humay Alıkişiyeva
Oxuyub-anlama bacarıqlarını inkişaf Şagirdlərin oxuyub-anlama bacarıqlarının

etdirmək üçün şagirdin görəcəyi işlər: inkişaf etdirilməsində valideynlərin görəcəyi
1. Hazırda necə oxuduğunuzu analiz edərək işlər:
yenidən qiymətləndirin. 1. Evdə istənilən oxu materialını övladlarınızla
Oxuyub-anlamanızı təkmilləşdirməzdən birlikdə ucadan oxuyun.
əvvəl, ilk növbədə, hazırda necə oxuduğunuzu Oxuyarkən hadisələri müzakirə edin və
və sizə nələrin mane olduğunu başa düşməlisiniz. övladınıza baş verənlər haqqında suallar verin.
Tanış olmadığınız müxtəlif mətnlərdən müəyyən Səncə, bundan sonra nə olacaq? Hansı xarakterlə
hissələri seçərək oxuyun. Oxuduğunuz zaman dost olmaq istərdin? Baş qəhrəmanın yerində
diqqətinizin davamlılığına, materialı qavramanıza olsan nə edərdin? Bu və başqa bu kimi kimi su-
nə qədər vaxt sərf etdiyinizə, qeydlər aparma- allardan istifadə edin. Bu suallar təkcə oxumağı
ğınıza xüsusi önəm verin. Oxuyarkən diqqətiniz əyləncəli etmir, həm də onların oxuduğunu an-
dağılarsa və ya çaşqınlıq hiss etdiyiniz zaman lama bacarıqlarını gücləndirməyə kömək edir.
oxunu dayandırın. Yenidən oxumazdan əvvəl 2. Övladınızın yaş və idrak səviyyəsinə uyğun
anladıqlarınızı ümumiləşdirin. Əsəri nə qədər kitablar alın.
öz sözlərinizlə yenidən kontekstləşdirə bilsəniz, Övladınız məzmun etibarilə yaş səviyyəsinə
oxumağa davam etdikcə onu daha yaxşı başa uyğun olmayan kitablar oxuyursa, bu ona
düşə və məlumatı beyninizdə “canlandıra” darıxdırıcı gələcək, kitabın çox çətin olması isə
biləcəksiniz. onları ruhdan salacaq. Odur ki, kitab seçərkən
2. Əgər oxuyub-anlamada çətinlik çəkirsinizsə, onların maraq dairəsini, öyrənmə-anlama
ucadan oxumağa cəhd edin. tərzlərini – şəkilli və ya rəngli kitab sevmələrini
Mətnin bəzi hissələrinin ucadan oxunması nəzərə alın.
anlaşılmayan hissələrin asan qavranmasına və 3. Övladınızın nə oxuduğunu müzakirə edin.
mətnin nəyi çatdırmağa çalışdığını vizual şəkildə Övladınızdan ən çox sevdiyi kitabı, evdə və
formalaşdırmağa kömək edə bilər. ya məktəbdə nə oxumağı xoşladığını soruşun.
3. Mətnin əvvəlki bölmələrini yenidən oxuyun. Oxumağı bitirdikdən sonra onlara kitabda baş
Unutduğunuz hər hansı bir məlumatı xatır- verənlər və ya bundan sonra nə olacağını
lamaq üçün mətnə geri dönüş edərək nəzər düşündükləri ilə bağlı suallar verərək onun
salmaq (və ya böyük hissələri yenidən oxumaq) oxu-qiraət həvəsini inkişaf etdirin.
çox faydalıdır. Bu parçaları təkrar oxumaq 5. Oyun əsaslı öyrənməyə cəhd edin.
yaddaşınızı təzələməyə kömək edəcək ki, mətnin Övladınız kitab oxumağı sevmirsə, oyun
sonrakı hissələrini daha yaxşı başa düşə və əsaslı öyrənmə onlara vacib anlayışları
şərh edə biləcəksiniz. mənimsəməyə kömək edə bilər. Mətni abzas-
4. Mətni proqnozlaşdırın. abzas oxuyaraq, onu rollar üzrə səsləndirərək
Oxuduğunuz mətnin hissələri arasında oxunan materiala həm maraq yarada, həm də
məntiqi əlaqəni quraraq mətnin davamını anlamanı daha da asanlaşdıra bilərsiniz.
proqnozlaşdırın. Oxuyub-anlama bacarıqlarının inkişafı öz
5. Mətni sinif yoldaşlarınızla müzakirə edin. növbəsində şagirdlərin mütaliə mədəniyyətinin
Mətn haqqında indiyə qədər bildiklərini də yaranmasına təkan verəcəkdir. Bunun üçün
müzakirə etmək hər hansı çaşqınlığı aradan kompleks şəkildə iş aparılmalıdır. Yəni şagirdləri
qaldırmağa kömək edə bilər. Mətni oxumayan bu bacarığa səsləyən təkcə məktəb yox, eyni
sinif yoldaşınıza onu öz sözlərinizlə izah edin. zamanda ev mühiti də olmalıdır. Məktəbdə
Təhlillər göstərir ki, (E.Deyl, 1965) insan bildiyini bununla bağlı xüsusi həvəsləndirici təşviqat və
başqasına izah edərkən qavrama bucağı təbliğat işləri aparılmalı, şagirdlər bu bacarığa
genişlənir, həmin məlumatı daha dərindən sevə-sevə alışdırılmalıdırlar.
anlamış olur.

NƏTİCƏ Beləliklə, mətnlə işləməyin bu texnikasından

istifadə müəllim və şagirdlərin hərəkətlərinin
Oxuduğunu anlamaq, mənasını dərk etmək ardıcıllığını tədricən planlaşdıraraq semantik
müasir dövrün oxu ilə bağlı aktual prob- oxu strategiyasını mənimsəməyə imkan verir.
lemlərindəndir. Oxuyub-anlama yazılı mətni Belə nəticəyə gəlmək olar ki, semantik oxu
başa düşmək və onun üzərində düşünmək, on- vərdişlərinin formalaşması, mürəkkəb proses
dan konkret məqsədə çatmaq üçün istifadə olub, çoxlu müxtəlif bacarıqlardan və baca-
etmək, yeni məlumat öyrənmək, inkişaf etmək rıqların sintezindən ibarətdir və onlardan ən
və cəmiyyətdə iştirak etmək bacarığıdır. Psixo- azı biri olmadıqda semantik oxu bacarığı
loqların nöqteyi-nəzərindən mətni dərk etməyə formalaşmamış hesab olunur.
yönəlmiş prosesdə oxucunun diqqət və yaddaşı,
təxəyyülü və təfəkkürü, emosiya və iradəsi, Rəyçi: Bibixanım İbadova,
maraq və münasibətləri birləşir. Buna görə də, pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
semantik oxunuşun öyrədilməsinin əsas psixoloji

vəzifələrindən biri mətnlə işləyərkən şagirdin
psixi proseslərinin aktivləşdirilməsidir.
Oxuyub-anlama bacarıqlarının inkişafı üçün 1
Azərbaycan Respublikasında təhsil üzrə Dövlət
fənn müəllimləri: Strategiyası. (2013).
• oxuyub-anlama çətinliyi olan bütün şagirdlər https://president.az/az/articles/view/9779
üçün dəstəkləyici mühit yaratmalı, onlara ehtiyac 2
İbadova, B. (2016). Oxu nitq fəaliyyətinin növü
olduqca diferensial yanaşma tətbiq etməli; kimi. Məktəbəqədər və ibtidai təhsil, №1,
• oxuyub-anlama zamanı mövcud problemləri səh.32-35.
şagirdlərlə birlikdə müzakirə etməli, onları
3
İbrahimov, N., Hüseynzadə, L. (2012).
təfəkkürlərini işə salacaq fəaliyyətlərə cəlb Pedaqogika. Dərslik, I cild, 548 səh.
4
Leont’yev, A.A. (1997). Osnovy psikholingvistiki,
etməli; M.: Smysl. 287 str.
• oxuyub-anlamanın həyatımızdakı vacib 5
Özen, M. (2014). Metinleri ekrandan okumanın
rolu şagirdlərə aşılamalı, oxuduqlarını inteqrasiya anlam kurma üzerine etkisi. “The Journal of
olunmuş şəkildə mənimsəməkdə onlara yol Academic Social Science Studies”, №24.
göstərməli; 6
Rüstəmov, F. (2006). Pedaqogika tarixi. Bakı,
• oxuyub-anlamanı inkişaf etdirmək üçün Nurlan, 752 səh.
müxtəlif praktik işlər aparmalı, rollu oyun və
7
Yegorov T.G. (1953). Psikhologiya ovladeniya
navykom chteniya. Moskva, 264 str.
simulyasiyadan istifadə olunmalıdır. 8
Yusifov, M. (2019). Nitq mədəniyyəti. Bakı, Elm
Bu gün şagirdyönlü təhsil sistemi aktual və təhsil, 432 səh.
olduğundan bu sahədə müəllimlər üçün müxtəlif 9
https://azedu.az/az/news/68667-sagirdlere-
təlimlərin təşkili vacibdir. Müəllimlər şagirdlərin oxuyub-anlamabacariqlarine-ucun-vacibdir-
ehtiyac və maraqlarını öyrənməklə, əslində, serh
onlara diferensial (fərdi) yanaşma tətbiq edə
10
http://www.anl.az/down/meqale/az_
bilərlər. Bu, müəllim-şagird münasibətlərinin muellimi/2015/noyabr/463557.htm
11
http://www.tipii.edu.az/az/article/288-
formalaşmasına, şagirdlərin fəaliyyətinin oxuyub-anlama-strategiyalari
stimullaşdırılmasına, təhsildə bərabər imkanların 12
https://tehsilforumu.az/umumi/7631-
yaradılmasına müsbət təsir göstərəcəkdir. shagirdlere-oxuyub-anlama-bacariqlari-ne-
İKT-dan istifadə bacarığı bu gün istənilən uchun-vacibdir-sherh.html
fənnin tədrisində vacib səriştələrdən biri hesab 13
https://www.muallim.edu.az/news.php?id=
olunur. Oxu təlimi zamanı İKT-dan istifadə və 11997
onların tətbiqi müəllimlərin işini asanlaşdırmaqla
14
https://www.twinkl.com/teaching-
wiki/reading-skills
yanaşı, şagirdlərin də motivasiyasını artıra, eyni 15
https://www.understood.org/en/articles/
zamanda müxtəlif öyrənmə tərzinə malik 6-essential-skills-needed-for-reading-
şagirdlər üçün də dərsi əlçatan edə bilər. comprehension
ALİ TƏHSİL MÜƏSSİSƏLƏRİNDƏ

QİYMƏTLƏNDİRMƏNİN TƏŞKİLİ:
BEYNƏLXALQ TƏCRÜBƏ
GÜNEL BABAYEVA
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin magistrantı.
E-mail: gnlbbyva@gmail.com
https://orcid.org/0009-0008-0433-5058

Babayeva G. (2024). Ali təhsil
müəssisələrində qiymətləndirmənin Ali təhsil müəssisələrində qiymətləndirmənin düzgün təşkil olunması
təşkili: beynəlxalq təcrübə. təlim və tədris prosesinin, tələbələrin akademik göstəricilərinin və ali
təhsil müəssisəsinin ümumi göstəricilərinin təkmilləşdirilməsində əsas
səh. 86-92
rol oynayır. Qiymətləndirmənin təşkili bir sıra mərhələlərdən ibarətdir.
DOI: 10.30546/32898065.2024.1.92. Bunlardan biri də beynəlxalq miqyasda qiymətləndirmə üsul və
prinsiplərinin araşdırılmasıdır. Müxtəlif ölkələrin qiymətləndirmə
təcrübələrini öyrənmək hər bir ölkənin təhsil siyasətinin əsas
məqsədlərindən biridir. Beynəlxalq qiymətləndirmə nümunələri ilə
tanış olmaqla təhsil proqramlarının (kurikulumun) tərtibi zamanı
yarana biləcək problemlərin qarşısı alınır, ən səmərəli üsul seçimi üçün
həm maliyyə resurslarından, həm də zamandan düzgün şəkildə
istifadə olunur. Məqalədə Niderland, Danimarka, Kanada və Şot-
landiya ali təhsil müəssisələrində qiymətləndirməni formalaşdıran
müxtəlif metodologiyalar, problemlər və yeniliklər müqayisəli şəkildə
araşdırılır.
Açar sözlər: Beynəlxalq qiymətləndirmə, qiymətləndirmə metodları,

Göndərilib: 09.02.2024 qiymətləndirmə təcrübəsi, imtahan növləri.
ORGANIZATION OF ASSESSMENT IN
HIGHER EDUCATION INSTITUTIONS:
INTERNATIONAL EXPERIENCE
GUNEL BABAYEVA
Graduate student, Azerbaijan State Pedagogical University.
E-mail: gnlbbyva@gmail.com
https://orcid.org/0009-0008-0433-5058

Babayeva G. (2024). Organization of
assessment in higher education The proper organization of assessment in higher education institutions
institutions: international plays a key role in improving the learning and teaching process, the
experience. Azerbaijan Journal of
academic performance of students, and the overall indicators of the
Issue I, pp. 86-92 higher education institution. The organization of the assessment con-
sists of several stages. One of them is the exploration of assessment
DOI: 10.30546/32898065.2024.1.92. methods and principles on an international scale. Studying the as-
sessment practices of different countries is one of the fundamental
objectives in the education policy of any country. Familiarizing with
international assessment examples, problems that may arise during
the development of educational programs (curriculum) are avoided,
and both financial resources and time are correctly used for choosing
the most efficient method. In the article, various methodologies, prob-
lems, and innovations shaping assessment in Dutch, Danish, Cana-
dian, and Scottish higher education institutions are comparatively
examined.
Article history
Keywords: International assessment, assessment methods, assess-
Received: 09.02.2024 ment experience, examination.
Günel Babayeva
GİRİŞ ümumi bir plan təmin edir. Standartlaşdırılmış

qiymətləndirmə tədbirləri və metodologiya-
Təlim və tədris prosesinin səmərəliliyi, təyin larından istifadə etməklə, müəllimlər və təhsil
olunmuş məqsəd və hədəflərə çatıb-çatmadığı üzrə araşdırmaçılar təhsilin inkişafını müqayisə
qiymətləndirmə prosesi vasitəsilə araşdırılır. edə, təkmilləşdirilməli sahələri müəyyən edə
Qiymətləndirmə vasitəsilə əldə olunan nəticələr və başqa yerlərdə tətbiq olunan ən yaxşı təcrü-
tələbələrin cari vəziyyətini, istifadə olunan bələrdən öyrənə bilərlər.
resursların və metodların keyfiyyətini əks etdirir, 4. Ömürboyu öyrənmənin təşviqi. Beynəlxalq
ali təhsil müəssisələri üçün özünüdəyərləndirmə səviyyədə təhsil üzrə qəbul olunmuş yanaşmalar
vasitəsi kimi çıxış edir. tənqidi düşünmə, problem həll etmə, əməkdaşlıq
Hər bir ölkə müxtəlif qiymətləndirmə və ünsiyyət kimi ömürboyu öyrənmə baca-
üsullarından istifadə edir. Bu üsullara yazılı, rıqlarının inkişaf etdirilməsinin vacibliyini
şifahi və test imtahanları aiddir. Üsul seçimində bildirir. Bu yüksək səviyyəli bacarıqları ölçən
ölkənin təhsil səviyyəsi, mədəniyyəti də xüsusi qiymətləndirmələri tərtib etməklə, pedaqoqlar
rol oynayır. Müxtəlif ölkələrin qiymətləndirmə tələbələri mürəkkəb problemləri həll etməyə,
siyasətini, vasitələrini öyrənmək xüsusi dəyişən kontekstlərə uyğunlaşmağa və sürətlə
əhəmiyyət daşıyır. Beynəlxalq qiymətləndirmə inkişaf edən qlobal cəmiyyətdə inkişaf etməyə
prinsiplərini bilmək bir neçə səbəbdən vacib- hazırlaya bilərlər.
dir:
1. Təhsildə bərabərliyin təmin edilməsi.
Bütün bu sadalananlara əsasən deyə bilərik
ki, beynəlxalq qiymətləndirmə nümunələrini
Beynəlxalq qiymətləndirmə prinsiplərini başa bilmək vacibdir, bununla bütün dünyada təhsil
düşmək müəllimlərə ədalətli, qərəzsiz və sistemlərinin davamlı təkmilləşdirilməsi üçün
mənşəyindən, mədəniyyətindən, dilindən və addımlar atıla bilər.
bacarığından asılı olmayaraq bütün tələbələr Effektiv qiymətləndirmənin layihələndirilməsi
üçün əlçatan olan qiymətləndirmə sistemləri problemi universitetlər üçün çoxillik və ali
hazırlamağa kömək edir. Pedaqoqlar müəyyən təhsilin keyfiyyətini təmin edən orqanlar tərə-
edilmiş qiymətləndirmə prinsiplərinə riayət findən müəyyən edilən əsas problemlərdən
etməklə, sosial və mədəni qərəzlərin qiymət- biridir. Məsələn, Böyük Britaniyada Ali Təhsil
ləndirmə nəticələrinə təsirini minimuma endirə üzrə Keyfiyyətin Təminatı Agentliyi tərəfindən
və təhsildə ədaləti təşviq edə bilərlər.
2. Qərar qəbul edilməsinin dəstəklənməsi.
aparılan təhlillərdə qiymətləndirmə təcrübələri
ilə bağlı çatışmazlıqlar davamlı olaraq universitet
Beynəlxalq qiymətləndirmə təcrübələrinin proqramlarının əsas tənqidi kimi ortaya çıxıb,
araşdırılması ilə qərar qəbulu, kurikulumun xüsusən də “qiymətləndirmə metodlarının çox
hazırlanması və müxtəlif ölkələrin təhsil siyasəti dar əhatə dairəsi və ənənəvi imtahanlar” əsas
haqqında məlumatların əldə olunmasına şərait problem kimi əks olunur (French, Dickerson,
yaranır. Qiymətləndirmə məlumatlarını toplamaq Mulder, 2023). İmtahanlara həddən artıq etibar
və təhlil etməklə müəllimlər tələbələrin öyrənmə etmək iki əsas səbəbdən problemlidir. Birincisi,
ehtiyaclarını müəyyən edə, təlim hədəflərinin qiymətləndirmə metodlarında müxtəlifliyi
nə dərəcədə əldə olunmasını araşdıra və təlim- məhdudlaşdırır. Qiymətləndirmə metodlarının
tədris nəticələrini yaxşılaşdırmaq üçün sübuta müxtəlifliyi təlim nəticələrini qiymətləndirmək,
əsaslanan qərarlar qəbul edə bilərlər.
3. Müqayisənin asanlaşdırılması. Beynəlxalq
tələbələrin bacarıq və biliklərinin çoxölçülü
başa düşülməsini təmin etmək, tələbə fəallığını
qiymətləndirmə prinsipləri müxtəlif ölkələr, re- qorumaq üçün zəruridir (French, Dickerson,
gionlar və təhsil kontekstləri üzrə şagird Mulder, 2023).
fəaliyyətini, təhsil təcrübələrini və müxtəlif İkincisi, yüksək səviyyəli imtahanlar sırf
ölkələr üzrə təhsil səviyyəsi haqqında məlu- summativ funksiyaya xidmət etməyə meyillidir
matları sistemli şəkildə müqayisə etmək üçün ki, bu da formativ qiymətləndirmə və əks-əlaqə

Ali təhsil müəssisələrində qiymətləndirmənin təşkili: beynəlxalq təcrübə
üçün problemə çevrilir (French, Dickerson, Mul- materiallarına əsaslandığı sintez, təhlil kimi
der, 2023). bacarıqları ölçən keys tədqiqatları;
Qiymətləndirmə təcrübələrini təkmilləş- • Tələbələrdən bacarıqları nümayiş etdirə
dirmək üçün Böyük Britaniyada Ali Təhsil üzrə bilmələri üçün kompüterlərdə yaradılan
Keyfiyyətin Təminatı Agentliyinin ali təhsil simulyasiyalar;
müəssisələrində mövzuların nəzərdən keçi- • Çox seçimli suallar və ya qısa cavablar
rilməsinə dair təlimatları ilə təmin edilir. Onlar tələb edən imtahanlar, tələbələr bu üsulla geniş
aşağıdakı aspektlərlə maraqlanırlar: mövzuları başa düşdüklərini nümayiş etdirə
• tələbələrlə əks-əlaqənin keyfiyyəti; bilirlər (Brown, Glasner, 1999).
• qiymətləndirmə metodlarının nəzərdə tutulan 2) İmtahan dövrləri
təlim nəticələrinə uyğunluğu; Universitetlərdə imtahan dövrləri hər semestr
• tələbə profilinə, səviyyəsinə və təhsil rejiminə və ya tədris ilinin sonunda keçirilir. Tələbələrin
uyğunluq; qısa müddət ərzində bir neçə imtahanı ola bilər
• tələbələrin qiymətləndirmə metodları və ki, bu da vaxtın effektiv idarə edilməsini və
meyarları haqqında anlayışı (Brown, Glasner, hazırlıq tələb edir.
1999). 3) Qiymətləndirmə sistemi
Bu aspektlərin araşdırılması qiymətlən- Niderlandda 1-dən 10-a qədər dəyişən, 5.5
dirmədə şəffaflığı təmin edir. keçid qiyməti hesab edilən ədədi qiymətləndirmə
Bir sıra xarici dövlətlərdə qiymətləndirmə sistemindən istifadə edilir.
ilə bağlı vahid yanaşmalar mövcuddur. Niderland, Danimarkada bakalavr səviyyəsində qiy-
Danimarka, Kanada və Şotlandiya ali təhsil mətsiz sistem mövcuddur. Ənənəvi ədədi və ya
müəssisələrində semestr sonu qiymətləndirmə hərf qiymətləri əvəzinə, uğurlu/uğursuz olaraq
aşağıdakı şəkildə hazırlanır: qiymətləndirmələrə və ya rəyə əsaslana bilər.
1) Qiymətləndirmə metodları Bu növ qiymətləndirmə tələbələrin standart-
Semestr sonu imtahanları müxtəlif qiymət- laşdırılmasının qarşısını alır, tələbələr arasında
ləndirmə üsullarını, yazılı imtahanlar, şifahi im- daxili motivasiya, öz-özünə öyrənmə təfək-
tahanlar, təqdimatlar, qrup layihələri, praktiki kürünün təşviqinə diqqət yetirilir.
tapşırıqlar və laboratoriya işlərini əhatə edir. Kanada və Şotlandiyada müvafiq hərf qiy-
Qiymətləndirmə metodunun seçimi kursun mətləri (məsələn, A, B, C, D, F) ilə, adətən
xarakterindən, proqram tələblərindən və təlim 0-dan 100-ə qədər dəyişən ədədi qiymətlən-
məqsədlərindən asılıdır. dirmə sistemindən istifadə edilir.
Şotlandiyada öyrənənlərin mövzunu mə- 4) Texnologiyanın inteqrasiyası
nimsəmələrini ölçmək üçün bir sıra fərqli Texnologiyalar inkişaf etdikcə onların təhsildə
üsullardan istifadə olunur. Bunlara yazı işləri, istifadə olunması səviyyəsi daha da artıb.
təqdimatlar, müzakirələr və praktiki tapşırıqlar Universitetlər imtahanların idarə edilməsində,
aiddir (French, Dickerson, Mulder, 2023). qiymətləndirilməsində onlayn qiymətlən-
Qiymətləndirmə prosesinin nəticələri təlim və dirmələrdən, e-tədris platformalarından və
tədris fəaliyyəti ilə bağlı əks-əlaqənin təmin rəqəmsal alətlərdən getdikcə daha çox istifadə
edilməsində vacib rol oynayır (Baran, 2020). edirlər. Məsələn, Kanada universitetləri getdikcə
İstifadə edilən müxtəlif metodlara aşağıdakılar daha çox onlayn qiymətləndirmələri, kompüter
daxildir: əsaslı imtahanları və öyrənmə idarəetmə
• Tələbələrin bilikləri əzbərləmə dərəcəsini sistemlərini imtahan proseslərinə daxil edirlər.
yoxlamaq əvəzinə, onların verilmiş məlumatla Bu texnologiyalar tələbələr üçün çeviklik,
nə edə biləcəyini yoxlayan açıq kitab imta- əlçatanlıq və dərhal rəy bildirmək, həmçinin
hanları; müəllimlər üçün səmərəli qiymətləndirmə və
• İmtahan suallarının imtahandan əvvəl və məlumatların idarə edilməsi kimi üstünlüklər
ya imtahan zamanı təqdim olunan nümunə təklif edir. Hazırda əksər imtahanlar hələ də
Günel Babayeva
kağız üzərində aparılır, lakin (qismən) kompüter • müəllim peşəkarlığını inkişaf etdirmək;
əsaslı imtahanların sayı artmaqdadır. Bəzən • öyrənənlərin qiymətləndirilməsi, müəllimin
tələbələr suallarını kağız üzərində alırlar və qiymətləndirilməsi və təhsil müəssisələrinin
kompüter bəzi suallara cavab vermək üçün özünüqiymətləndirmə sahələrində effektiv və
vasitə kimi istifadə olunur. Cavablar isə kağız perspektivli qiymətləndirmək (European Agency,
üzərində yazılır (Béguin, Kremers, Alberts, 2017).
2008). Niderland ali təhsil müəssisələrində semestr
Bundan əlavə, tam kompüter əsaslı testlər sonu imtahanları biliklərin tətbiqinə yönəlib.
var ki, burada bütün suallar kompüterdən İmtahanlar tələbələrdən nümunələri təhlil
istifadə edilərək verilir və cavablandırılır (Béguin, etməyi, problemləri həll etməyi və ya nəzəri
Kremers, Alberts, 2008). anlayışları real dünya ssenarilərinə tətbiq etməyi
5) Dəstək və əks-əlaqə tələb edə bilər. Bu yanaşma tənqidi düşünmə
İmtahanlardan sonra tələbələr öz perfor- bacarıqlarını inkişaf etdirmək və tələbələri
mansları, o cümlədən güclü, zəif tərəfləri və peşəkar həyata hazırlamaq məqsədi daşıyır.
təkmilləşdirilməsi lazım olan sahələr barədə Bəzi Niderland universitetlərində açıq kitab
müəllimlər və ya avtomatlaşdırılmış sistemlər imtahanlarından istifadə olunur, burada
vasitəsilə rəy alırlar. Şotlandiya universitetləri tələbələrə dərslikləri, qeydləri və digər resursları
tez-tez tələbələrə imtahanlara hazırlaşmağa imtahan otağına gətirməyə icazə verilir. Bu im-
kömək etmək üçün dəstək xidmətləri göstərir, tahanlar tələbələri əzbərləməyə deyil, anlayışları
bu dəstəyə təhsil bacarıqları üzrə seminarlar, başa düşməyə və tətbiq etməyə diqqət yetirməyə
akademik repetitorluq və onlayn resurslar təşviq edir. Bununla belə, açıq kitab imtahanları
aiddir. Bu xidmətlər tələbələrə imtahanda uğur tələbələrdən daha yüksək səviyyəli düşünmə
qazanmaq üçün effektiv təhsil vərdişləri və bacarıqlarını nümayiş etdirmələrini və müvafiq
strategiyaları inkişaf etdirməyə kömək etmək məlumatları effektiv şəkildə ayırd etmələrini
məqsədi daşıyır. tələb edə bilər.
Bu dəstək növlərindən biri formativ rəydir.
Formativ rəy ənənəvi kurs sonu qiymətlən- Danimarka
dirmələrindən istifadə etməklə və ya alternativ Danimarka universitetlərində tələbələrin
qiymətləndirmə formaları vasitəsilə həyata real dünya problemləri, tədqiqat layihələri və
keçirilə bilər. Aultman və Levis dərhal formativ ya nümunə araşdırmaları üzərində birgə işlədiyi
rəy toplamaq üçün erkən və orta semestr qiy- layihə əsaslı öyrənməyə xüsusi diqqət yetirilir.
mətləndirmələrindən istifadə etməyi müdafiə İmtahanlar layihənin nəticələrinin təqdim
edirlər (Gravestock, Gregor-Greenleaf, 2008). edilməsini, dissertasiyanın müdafiəsini və ya
Bir sıra oxşar cəhətləri olmaqla yanaşı, bu layihə işi vasitəsilə əldə edilən praktiki baca-
ölkələrdə ali təhsil müəssisələrində qiymət- rıqların nümayişini əhatə edə bilər. Qiymət-
ləndirmə ilə bağlı fərqli yanaşmalar da mövcud- ləndirmə vasitələrinin əksəriyyəti tədrisin yekun
dur. Bunlara aşağıdakılar aiddir: qiymətləndirilməsində istifadə edilmək üçün
nəzərdə tutulub (Gravestock, Gregor-Greenleaf,
Niderland 2008).
Beynəlxalq miqyasda Niderland özünün Tələbələrin məzuniyyəti zamanı Uşaq və
inkişaf etmiş qiymətləndirmə yanaşmaları ilə Təhsil Nazirliyi sertifikat verir. Sertifikat aşa-
seçilir. Qiymətləndirmə yanaşması aşağıdakı ğıdakıları ehtiva edir:
prinsiplərə əsaslanır: 1. Bütün illər ərzində tələbələrin aldığı
• müxtəlif təhsil məqsədlərinin ölçülməsini qiymətlər;
təmin etmək (məsələn, oxu və riyazi bacarıqları 2. İmtahan qiymətləri;
ilə yanaşı, həmçinin sosial bacarıqlara, moti- 3. Xüsusi təhsil layihəsi və ya yazılı tapşırıq
vasiyaya diqqət yetirmək); üçün alınan qiymətlər;

Ali təhsil müəssisələrində qiymətləndirmənin təşkili: beynəlxalq təcrübə
4. Qiymətlərin müxtəlif kreditlərini əks bilik və bacarıqlarını daha üst kurs səviyyəsinə
etdirən imtahan nəticəsi; qədər inkişaf etdirir1.
5. Ümumi orta qiymət (Europian Commission,
2023). Şotlandiya
Şotlandiya təhsil sistemi dərəcə anlayışı ilə
Kanada formalaşır. Bu dərəcələr “birinci, ikinci, uğur-
Kanada universitetləri tələbələrin orijinal suzluq və s.” şəklində təsnif edilir. Dərəcə
tədqiqat aparması, tezislər və ya dissertasiyalar təsnifatları tələbələrin akademik proqramı bo-
yazması və öz sahələrində elmi biliklərə töhfə yunca imtahanlar, kurs işləri və dissertasiyalar
verməsi gözlənilən magistratura səviyyəsində daxil olmaqla bütün qiymətləndirmələr üzrə
tədqiqatyönlü qiymətləndirmələri vurğulayır. ümumi performansına əsaslanır.
İmtahanlar çox vaxt tələbələrdən tənqidi Özünüqiymətləndirmə zamanı dörd əsas
düşünmə bacarıqlarını nümayiş etdirməyi, keyfiyyət göstəricisi diqqət mərkəzindədir:
məlumatları təhlil etməyi və nəzəri anlayışları • Müəllim fəaliyyəti – təlim məqsədlərinin
praktiki vəziyyətlərdə tətbiq etməyi tələb edir. yaxşı planlaşdırılmasını, aydın izahatları, effektiv
Kanada universitetləri tələbələrin müxtəlif tədrisi və şagirdlərlə qarşılıqlı əlaqəni təmin
mənşəyini, öyrənmə üslublarını və bacarıqlarını etməsi;
tanıyaraq qiymətləndirmə təcrübələrində • Öyrənənlərin fəaliyyəti – onların tədrisə
müxtəlifliyi və inklüzivliyi təmin etməyə çalışır. nə dərəcədə həvəsləndirilməsi, müstəqil dü-
Kanadada öyrənənlər qiymətləndirmə şüncədə fəal iştirak etməsi, başqaları ilə birgə
nəticələrinə əsasən 4 səviyyə üzrə kateqo- öyrənmə ilə məşğul olması;
riyalaşdırılır: • Öyrənənlərin ehtiyaclarının qarşılanması
• Səviyyə 1. Təyin olunmuş standartlardan – müxtəlif irəliləyiş mərhələlərində öyrənənlərə
çox aşağı olan nəticəni bildirir. Öyrənənlər təqdim olunan tapşırıqların uyğunluğu, tələ-
müəyyən edilmiş bilik və bacarıqları məhdud bələrə göstərilən dəstəyin uyğunluğu;
effektivliklə nümayiş etdirir. Şagirdlər növbəti • Tədrisin bir hissəsi kimi qiymətləndirmə
fənn və ya kursda uğur qazanmaq üçün öz bilik – gələcək öyrənmə və tədrisi istiqamətləndirmək
və bacarıqlarını əhəmiyyətli dərəcədə təkmil- üçün qeyri-rəsmi və rəsmi qiymətləndirmələrin
ləşdirməyə çalışmalıdırlar; istifadəsi (Sliwka, Spencer, 2015).
• Səviyyə 2. Standartı qarşılamayan, amma Bu göstəricilər ümumi tədris prosesinin
tələb olunan standarta yaxın nəticəni bildirir. qiymətləndirilməsi, tələbələri öz akademik
Tələbə müəyyən edilmiş bilik və bacarıqları irəliləyişləri haqqında düşünməyə təşviq edir.
müəyyən dərəcədə effektivliklə nümayiş etdirir. Şotlandiya müəllimlərin iştirakı ilə tələbələrin
Bu səviyyədə nəticə göstərən tələbələr gələcək praktiki işlərdə və yanaşı elmi düşünmə baca-
müvəffəqiyyəti təmin etmək üçün müəyyən rıqlarını qiymətləndirməyi əsas prinsip kimi
edilmiş öyrənmə boşluqları üzərində işləmə- qəbul edib. Ümumiyyətlə, bu praktiki qiymət-
lidirlər; ləndirmələr şagirdlərdən elmi problemi təhlil
• Səviyyə 3. Standartı tam şəkildə qarşılayan etməyi, problemin həlli üçün eksperiment tərtib
nəticəni bildirir. Tələbə müəyyən edilmiş bilik etməyi, eksperimenti həyata keçirməyi, müvafiq
və bacarıqları əhəmiyyətli dərəcədə effektiv məlumatları toplamaq və qeyd etməyi, diaqram
şəkildə nümayiş etdirir; və ya qrafiklərdən istifadə etməklə məlumatları
• Səviyyə 4. Tələb olunmuş standartdan da nümayiş etdirməyi, nəticə çıxarmağı və tapıntıları
yüksək nəticəni bildirir. Bilik və bacarıqları yazılı laboratoriya işləri vasitəsilə çatdırmağı
yüksək səviyyədə nümayiş etdirməklə yanaşı, tələb edir. Tədqiqatların xarakteri hər səviyyədə
........................................................................
1 https://www.dcp.edu.gov.on.ca/en/assessment-evaluation/levels-of-achievement
Günel Babayeva
geniş və uyğun şəkildə dəyişsə də, hər səviyyədə İstifadə edilmiş ədəbiyyat
bir çox mürəkkəb elmi problem həll etmə
bacarıqları sınaqdan keçirilir (Wallace, McKie, 1
Baran, H. (2020). Açık ve uzaktan eğitimde
Houston, Osborne, 2007). ölçme ve değerlendirme. Açıköğretim
Uygulamaları ve Araştırmaları Dergisi, 6(1), 28-
NƏTİCƏ 40.
2
Béguin, A., Kremers, E., & Alberts, R. (2008).
Ali təhsil müəssisələrində tələbə nailiy- National examinations in the Netherlands:
yətlərini inkişaf etdirmək və təlim nəticələrini Standard-setting procedures and the effects of
araşdırmaq məqsədilə qiymətləndirmədən innovations. In IAEA Conference, Cambridge,
istifadə olunur. Tələbələrin qiymətləndirilməsi September 2008.
əsasən semestr və ya tədris ilinin sonunda 3
Brown, S., & Glasner, A. (1999). EBOOK:
həyata keçirilir, müxtəlif imtahan üsullarından Assessment Matters In Higher Education.
istifadə olunur. Danimarka, Niderland, Kanada McGraw-Hill Education (UK).
və Şotlandiya ali təhsil müəssisələrində tələbə 4
EUROPEAN AGENCY for Special Needs and
nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi ilə bağlı Inclusive Education. (2017). Raising the
müxtəlif yanaşmalardan istifadə olunur. Bey- achievement of all learners in inclusive
nəlxalq miqyasda qiymətləndirmələr tələbələrin education. https://www.european-
əldə etdikləri bilikləri necə tətbiq etdiklərini agency.org/sites/default/files/agency-projects/
araşdırır. Kanadanın tədqiqatyönlü yanaşması RaisingAchievement/CountryReports/Raising%
tələbələrin bilikləri mənimsəmə dərəcəsi ilə 20Achievement%20Netherlands%20Country%
bağlı əsaslı nəticələrin əldə edilməsinə imkan 20Report.pdf
yaradır. Danimarka və Şotlandiya imtahanları 5
Europian Commission. (2023). Assessment in
tez-tez tənqidi düşüncəyə, müstəqil araşdırmaya general upper secondary education
üstünlük verir. Danimarkada tətbiq olan 6
French, S., Dickerson, A., & Mulder, R.A. (2023).
qiymətsiz sistem tələbələrin inkişafını təmin A review of the benefits and drawbacks of high-
edilməsində xüsusi əhəmiyyət daşıyır, onları stakes final examinations in higher education.
nəticələrinə görə kateqoriyalaşdırmır. Müxtəlif Higher Education, 1-26.
yanaşmalar olsa da, Danimarka, Niderland, 7
Gravestock, P., & Gregor-Greenleaf, E. (2008).
Kanada və Şotlandiya qiymətləndirmə sistemləri Student course evaluations: Research, models
tələbəyönlü yanaşmaya əsaslanaraq, tələbələrin and trends. Toronto: Higher Education Quality
əldə etdikləri bilikləri praktiki istifadə edə Council of Ontario.
bilmələrini qiymətləndirir. a. https://eurydice.eacea.ec.europa.eu/
Rəyçi: Ülviyyə Hacıyeva, ADPU-nun Xarici

national-education-systems/denmark/
Dillər Mərkəzinin müdiri, dosent

assessment-general-upper-secondary-
education).
8
https://www.dcp.edu.gov.on.ca/en/
assessment-evaluation/levels-of-achievement
9
Sliwka, A., & Spencer, E. (2015). Scotland:
Developing a coherent system of assessment.
Part II The Case Studies, 205.
10
Wallace, C., McKie, J., Houston, M., & Osborne,
M. (2007). Assessment: A review of practice.
Retrieved, 29 (08), 2013.

TƏLİM PROSESİNDƏ TƏNQİDİ VƏ YARADICI

DÜŞÜNMƏ BACARIQLARININ ROLU
YEGANƏ HÜSEYNZADƏ
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin magistrantı. Təlim və tədrisin
təşkili və metodikası (Sabah qrupları).
E-mail: yegana.huseynzada@gmail.com
https://orcid.org/ 0009-0003-5709-233X

Hüseynzadə Y. (2024). Təlim
prosesində tənqidi və yaradıcı Düşüncə insanın dünyaya gəlməsi ilə başlayan və sonrakı dövrdə
düşünmə bacarıqlarının rolu. birbaşa və ya dolayısı ilə inkişaf edə bilən unikal insan keyfiyyətidir.
Bu təfəkkür imtiyazına görə insanlar digər canlılardan fərqli olaraq
səh. 93-98
özü haqqında düşünməyə başlayaraq varlığının mənasını və səbəbini
DOI: 10.30546/32898065.2024.1.98. dərk edib və bu yolla əldə etdikləri biliklər onlara öz gələcəklərini
müəyyən etmək hüququ və fürsəti verib. Məhsuldar, məqsədyönlü və
şüurlu düşüncə səmərəli öyrənmənin mərkəzindədir. Düşüncə
bacarıqlarının ardıcıllığını tətbiq etməklə öyrənənlər problemlər, yeni
məlumatlar və ideyalarla qarşılaşdıqda istifadə edə biləcəkləri
prosesləri getdikcə daha dərindən dərk edirlər. Bundan əlavə, biliklərin
mütərəqqi inkişafı və düşüncə strategiyalarından istifadə şagirdlərin
öz öyrənmə və idarəetmə motivasiyasını artıra bilər. Bunun sayəsində
şagirdlər problemlərin həllində və çətin situasiyalarda daha inamlı və
müstəqil olurlar. XXI əsrdə sürətlə dəyişən dünyanı və prosesləri nəzərə
alaraq deyə bilərik ki, bu dövrdə şagirdlərdən xüsusilə tələb olunan
bacarıqlardan biri də onların yaradıcı və tənqidi düşünmə bacarıq-
larının inkişafı yönündədir. Hadisəyə yaradıcı tərəfdən yanaşıb düzgün
təhlil edən və nəticə çıxara bilən şagirdlər həyatlarının sonrakı
dövründə də bundan müvəffəqiyyətlə istifadə edir və istedadlı şəxsiyyət
kimi yetişirlər. Məqalədə tənqidi və yaradıcı düşünmə bacarıqları ayrı-
ayrılıqda təhlil olunub və onların təlim prosesindəki roluna diqqət ye-
tirilib.
Açar sözlər: Tənqidi düşüncə, yaradıcı düşüncə, bacarıqların inkişaf

Göndərilib: 05.12.2023 etdirilməsi, metakoqnitiv strategiyalar.
THE ROLE OF CRITICAL AND CREATIVE

THINKING SKILLS IN THE LEARNING
PROCESS
YEGANA HUSEYNZADE
Master’s student, Azerbaijan State Pedagogical University, Organization
and methodology of training and teaching (SABAH groups).
E-mail: yegana.huseynzada@gmail.com
https://orcid.org/ 0009-0003-5709-233X

Huseynzade Y. (2024). The role of
critical and creative thinking skills Thinking is a unique human quality that begins with the arrival of the
in the learning process. Azerbaijan individual and can develop directly or indirectly in the subsequent
Journal of Educational Studies.
period. Due to this privilege of thinking, people, unlike other living
Vol. 706, Issue I, pp. 93-98
beings, were able to understand the meaning and reason of their
DOI: 10.30546/32898065.2024.1.98. existence by starting to think about themselves, and the knowledge
gained in this way gave them the right and opportunity to determine
their future. Productive, purposeful, and conscious thinking is at the
heart of efficient learning. By applying the sequence of thinking skills,
learners gradually gain a deeper understanding of the processes that
they can utilize when faced with problems, new information, and
ideas. In addition, the progressive development of thinking knowledge
and the practice of using thinking strategies can increase students’
self-learning and self-management motivation. As a result, students
become more confident and independent in solving problems and
navigating challenging situations. Considering the rapidly changing
world and processes in the 21st century, we can say that one of the
skills particularly required from students in this era is the development
of their creative and critical thinking skills. Students who can approach
the event from a creative perspective, analyze it correctly, and draw
conclusions will successfully leverage these skills in their future lives
and grow up as talented personalities. In the article, critical and
creative thinking skills are examined separately and their roles in the
learning process are emphasized.
Article history
Keywords: Critical thinking, creative thinking, skill development,
Received: 05.12.2023 metacognitive strategies.
Təlim prosesində tənqidi və yaradıcı düşünmə bacarıqlarının rolu
GİRİŞ kənara çıxdığını qəbul etməklə ciddi dəyişik-

liklərə məruz qalır. Bu transformasiyanın
Hazırkı mürəkkəb və dinamik dünyada mərkəzində tənqidi və yaradıcı düşünmə baca-
yaradıcı və tənqidi düşünmək qabiliyyəti daha rıqlarının qarşılıqlı əlaqəsi dayanır. Bu təkcə
mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu iki idrak bacarığı təhsil mənzərəsini yenidən təsəvvür etməyib,
tez-tez insan zəkasının və yeniliyinin təməli həm də intellektual imkanların yeni dövrünü
kimi qəbul edilir. Yaradıcı düşüncə bizə yeni ifadə edən iki sütunu formalaşdırır.
ideyalar yaratmağa, imkanları təqdim etməyə
və problemlərə unikal perspektivlərdən TƏNQİDİ DÜŞÜNCƏ
yanaşmağa, tənqidi düşüncə isə məlumatları
qiymətləndirməyə və əsaslandırılmış qərarlar İnsanların sahib olduğu ən əsas qabiliyyət-
qəbul etməyə imkan verir. Bu bacarıqların mək- lərdən biri də tənqidi düşünmək qabiliyyətidir.
təblərdə uşaqlara kiçik yaşlarından başlayaraq Onlar tənqidi təfəkkür vasitəsilə təbiəti analiz
aşılanması, test materiallarının və öyrənmə edir, araşdırır, özü və təbiət arasında mənalar
prosesinin bunun üzərində qurulması böyük yaratmağa çalışır. Tənqid etimoloji cəhətdən
əhəmiyyətə malikdir. Şagirdlərin hələ kiçik yunanca “critic” və ya “kritike” sözlərindən
yaşlarından etibarən düşünmələrinə, analiz yaranan və “ciriticus” kimi latın dilinə keçdikdən
etmələrinə və öz fikirlərini müstəqil şəkildə sonra tədricən müxtəlif dillərdə “mühakimə
ifadə etmələrinə şərait yaratmaq özünə inam sənəti” mənasında istifadə olunmağa başlayan
hissinin artırılmasına gətirib çıxaracaqdır. Bu anlayışdır. Bu mühakimə sənəti çərçivəsində
sahədə aparılan tədqiqatlar da sübut edir ki, düşüncəni təkmilləşdirmək cəhdlərinin e.ə.
düşüncə prosesi, həqiqətən də zamanla inkişaf 600-cü ildə Sokrat tərəfindən edildiyi məlumdur
etdirilə bilən bacarıqdır. Tənqidi və yaradıcı (Erkan Şenşekerci, Asude Bilgin, 2008).
düşünmənin hazırkı dövrümüzdə daha aktual Təhsil müəssisələrinin əsas funksiyalarından
bir mövzu olduğunu nəzərə alsaq, bu bacarıqların biri insanın düşüncə qabiliyyətini inkişaf et-
şagidlərdə inkişaf etdirilməsi işinin təkmil- dirməkdən ibarətdir. Bu gün inkişaf etməkdə
ləşdirilməsi və onların təlimdə hansı müsbət olan ölkələrin təhsil sistemləri ilə bağlı ən çox
nəticələrə gətirib çıxara biləcəyi də daim təd- tənqid edilən məsələ odur ki, dərs materialları
qiqatçıların diqqət mərkəzində olmalıdır. tənqidi düşünmə bacarıqlarının inkişafına imkan
Təhsil anlayışı haqqında deyilən fikirlər, verəcək şəkildə hazırlanmır.
tədqiqatlar və irəli sürülən fərziyyələr bir- Son zamanlarda təhsil proqramlarında tənqidi
birindən fərqlənir. Albert Eynşteyn təhsil təfəkkür bacarıqlarının və tənqidi şüurun inkişaf
anlayışını bu cür ifadə edib: “Təhsil faktları etdirilməsi, həmçinin müasir insanların real-
öyrənmək deyil, ağlı düşünməyə təşviq edən lıqlarını dərk etmək və dəyişdirmək üçün tənqidi
təlimdir” (Tiong and Bakar, 2022). O iddia edirdi təfəkkürün inkişafının öyrənilməsi zəruri olub.
ki, bir insanın öyrənmək üçün məktəb və ya Bunun nəticəsidir ki, son illərdə tənqidi düşüncə
kollec təhsili almasına ehtiyac yoxdur. Məktəb ilə bağlı eksperimental və təsviredici tədqiqat-
və ya kollec təhsilinin məqsədi: dərsliklərin ların sayı sürətlə artıb.
edə bilməyəcəyi şəkildə düşünməyi öyrətmək, Şagirdləri tənqidi düşünməyə həvəslən-
eləcə də inteqrasiya olunmuş dərketmə dirmək başqa biliklərlə yanaşı, onlara fikirləri
qabiliyyətini və bilikləri ağılla tətbiq etmək faktlardan ayırmağa, sübutları qiymətləndir-
bacarığını inkişaf etdirməkdir. Bunlar bizim bu məyə, səthi və irrasional düşüncədən qaçmağa
gün də arzuladığımız təhsil mədəniyyətinin kömək edir. Bu yanaşma manipulyasiyanın
əsas aspektləridir. qarşısını almaq üçün çox vacibdir. Bu həmçinin
Dinamik inkişaf edən təhsil sahəsində intellektual müstəqilliyin və yaradıcılığın
öyrənmə paradiqmaları bilik əldə etməyin inkişafına imkan verir (Forrester, Julie, 2009).
əzbərləmə və standart qiymətləndirmələrdən Tənqidi düşüncə ömür boyu öyrənmənin
Yeganə Hüseynzadə
bir hissəsidir. O, şagirdlərə yaradıcı düşünməyə Bundan əlavə, problemlərin effektiv şəkildə
kömək edir. Bu, onların mühakimələrinin, həll olunmasında tənqidi düşüncənin rolunu
qiymətləndirmələrinin və problem həll etmə vurğulamaq mütləqdir. Bu gün şagirdlərdən
qabiliyyətlərinin inkişafına səbəb olur. Paul və tələb olunan sadəcə olaraq onların müəyyən
Elderə (2002) görə, tənqidi düşüncə şagird standart testləri həll etməsi deyil. Məsələ və ya
nailiyyətlərini artırır. Fikirləri necə təhlil etməyi problemlərin nəzərdən keçirilməsi və xüsusi
və tənqid etməyi bilən təhsilalanlar fənlər bir struktur əsasında sistematik həlli, təhlil və
arasında əlaqə qurmağı, bilikləri gündəlik analiz edilməsi onların inkişafı üçün vacib bir
həyatda tətbiq etməyi, habelə məzmunu daha amildir. Yalnız bu cür metodik və adaptiv
dərin və uzunmüddətli səviyyədə başa düşməyi yanaşma şəkli peşəkar karyera uğuruna, eyni
bacarırlar. zamanda cəmiyyətin tələbatlarını ödəyən
Tənqidi düşüncə şagirdlərin intellektual gənclərin yetişdirilməsinə səbəb ola bilər.
inkişafına, problem həll etmə qabiliyyətinə və Qeyd etmək lazımdır ki, tənqidi düşüncə
ümumi akademik göstəricilərə təsiri sayəsində təhsildə böyük əhəmiyyətə malikdir, çünki o
təhsilin təməli kimi qəbul edilir. Tənqidi düşüncə, şagirdlərə məlumatları tənqidi qəbul etməyə,
əsasən, mühakimələr yaratmaq və qərarlar müstəqil düşünməyə və mürəkkəb problemləri
qəbul etmək üçün məlumatların, arqumentlərin effektiv şəkildə həll etməyə imkan verir.
və sübutların sistematik təhlilini əhatə edir. Müəllimlər tənqidi düşünmə bacarıqlarını inkişaf
Bildiyimiz kimi, hazırda dünya çox sürətlə etdirərək şagirdləri akademik müvəffəqiyyətə
inkişaf edir və dəyişir. Bütün bunları nəzərə hazırlamaqla yanaşı, onları uğur qazanmaq
alaraq insanların problem və məsələlərə yanaş- üçün lazım olan intellektual vasitələrlə təchiz
ması da əvvəlki dövrlərdən fərqli olmalıdır. edirlər.
Tənqidi düşüncənin inkişafı bu sahədə şagirdləri
müasir dünyanın ehtiyac və çətinliklərini YARADICI DÜŞÜNCƏ
araşdırmaq, təhlil etmək və nəticə çıxarmaq
üçün vacib olan bacarıqlarla təchiz edir. İnfor- Yaradıcılıq elmlərin inkişafına baxmayaraq
masiya bolluğu ilə xarakterizə olunan bir əsrdə müəyyən edilməsi və ortaq bir izahla ifadə
təhsilalanlar etibarlı mənbələri seçmək, qərəzli edilməsi çətin olan anlayışlardan biridir. Çox-
fikirləri dəyərləndirə bilmək bacarığına ölçülü bir məfhum olan yaradıcılıq anlayışı
yiyələnməlidirlər. Elə bu zaman tənqidi düşüncə tədqiqatçılar tərəfindən fənlərə, məktəblərə,
şagirdlərə şəxsi, peşəkar və akademik kon- yanaşmalara və müvafiq fənnin xüsusiyyətlərinə
tekstlərdə düzgün seçimlər etməyə kömək görə müxtəlif baxış bucaqlarından çıxış edir və
edərək onlara ziddiyyətli fikirləri müəyyən ədəbiyyatda müxtəlif formalarda müəyyən edilir
etməyə, fakt və düşüncələr arasında fərq qoy- (Yeşilyurt, 2020). Latınca “creare” sözündən
mağa imkan verir. əmələ gələn yaradıcılıq məfhumunun qərb
Tənqidi düşüncə, həmçinin şagirdlərdə müs- dillərindəki qarşılığı “kreativitaet, creativity”
təqil qərarlar almaq və azad ruhun formalaşması olaraq adlandırılır və “yaratmaq, doğurmaq,
üçün stimul rolunu oynayır. Müəllimlər şagirdləri meydana gətirmək” mənasında işlənir (San,
qəlibləşmiş fikirlərə meydan oxumağa, 2004). Yaradıcılıq qəlibləri qırmaq, adi olandan
fərziyyələri sorğulayıb daim alternativ həll kənara çıxmaq, başqalarının təcrübələrinə açıq
yolları axtarmağa təşviq etdiyi zaman onlarda olmaq, təlqin edilmiş düşüncə xəttini qırmaq,
həyata və ətrafda baş verən hadisələrə qarşı bilinməyənə doğru addım atmaq, problemə al-
maraq yaratmış olur. Bu cür düşüncənin ternativ həllər düşünmək və yeni bir şey
formalaşdırılması təkcə keçilən mövzuların yaratmaqdır (Rıza, 2000). Bununla əlaqəli olaraq
yaxşı mənimsənilməsinə deyil, həmçinin Craft (2003) yaradıcılığı ömür boyu davam
dərsdənkənar fəaliyyətlərin icrasında və ömür- edən bir bacarıq kimi izah edib və özünü
boyu öyrənmədə şagirdlərə dəstək olur. ifadəetmə, zəka və xəyal gücünü istifadə edə

Təlim prosesində tənqidi və yaradıcı düşünmə bacarıqlarının rolu
bilmə olaraq adlandırıb. Yaradıcılıq sadəcə ori- yaradıcı düşüncə şagirdlərə qeyri-ənənəvi həllər
jinal və yeni bir məhsul ortaya qoymaq deyil, tapmağa və ənənəvi çərçivələrdən kənarda
mövcud bilgilərdən yeni sintez yaratmaq, düşünməyə imkan verir. Bu yalnız problem həll
problemlərə yeni alternativ həll yolları tapmaq, etmə bacarıqlarını deyil, həmçinin intellektual
yeni situasiyalara uyğunlaşmaqdır (Karataş ve çevikliyi və sürətli düşünməni inkişaf etdirir.
Özcan, 2010). Yaradıcı düşüncə fənlərarası inteqrasiya
Tədqiqatlar göstərir ki, yaradıcı insanlar vasitəsilə şagirdlərə nəzəri biliklərini praktikada
başqaları ilə ünsiyyət qurmaqda digərlərinə tətbiq etməyə, müxtəlif fənlər arasındakı
nisbətən daha uğurludurlar (Gafour, Ola & əlaqələri araşdırmağa kömək edir. Bu inteqrasiya
Gafour, Walid, 2020). Onlar həmçinin daha yaxşı sayəsində müəllimlər şagirdləri əlavə materi-
dinləyicidirlər. Yaradıcı insanlar, eyni zamanda allarla təmin edib onların sinifdənxaric oxu
açıq fikirlidirlər və yeni həllər təqdim etməkdən, nümunələri və fəaliyyətlərlə məşğuliyyətinə
ideyaları analiz etməkdən çəkinmirlər. Risk şərait yaradırlar. Nəticədə, müxtəlif media
etmək, problemlərlə üzləşmək yaradıcı düşünə vasitələri və resurslarla təchiz olunmuş şagirdlər
bilənlər üçün bir şans kimi görünür. Onlar yeni bilik və bacarıqlarını yaradıcı şəkildə dünyəvi
yolların, ideyaların, texnikaların kəşf edilməsinin hadisələrə tətbiq edə və öyrənə bilirlər.
riskə getmədən imkansız olduğu qənaətin- Yaradıcı düşüncə, həmçinin özünü ifadə
dədirlər, buna görə də bu vəziyyətlərdə cəsarətli etməyi təşviq edir, şagirdlərə özünəməxsus
addım atmaqdan qorxmurlar. istedadlarından istifadə etməyə, maraq dairə-
Yaradıcı düşüncə şagirdlərə fərqli qavra- lərini və gələcək perspektivlərini müəyyən-
yışlardan və anlayışlardan istifadə etmək imkanı ləşdirməyə imkan verir. İncəsənət, yazı, dizayn
verir. Yaradıcı düşünə bilən şagirdlər problemləri və digər vasitələrlə yaradıcı ifadə üçün imkanlar
həll etmək üçün, vasitələr də daxil olmaqla, təmin etməklə təhsil şagirdlərdə özünə inam,
müxtəlif üsullardan istifadə edirlər. Onlar konkret özünüdərk və müstəqillik hissini inkişaf etdirir.
şəraitdə yeni fikirlər yaratmağı və tətbiq etməyi, Bu təkcə onların akademik iştirakını artırmaqla
mövcud vəziyyətləri yeni yollarla başa düşməyi, qalmır, həm də onları müasir cəmiyyətin
alternativ izahatlar tapmağı və yaradıcı düşüncə problemlərini yaradıcı və empatik şəxsiyyət
ilə faydalı nəticələrə səbəb olan yeni əlaqələr kimi idarə etmək üçün lazım olan bacarıq və
qurmağı öyrənirlər (Tiong və Bakar, 2022). düşüncə tərzi ilə yetişdirir.
Təhsil kontekstində yaradıcı düşüncə böyük
əhəmiyyətə malikdir. Belə ki, o, şagirdlərdə ye- NƏTİCƏ
niliyi, problem həll etmə bacarıqlarını və
uyğunlaşmanı təşviq edir, onları cəmiyyətə Nəticə etibarı ilə, yaradıcı və tənqidi düşünmə
adaptasiya olmağa hazırlayır. Təhsildə yaradıcılıq bacarıqları müasir dünyanın problemlərini həll
bədii ifadədən kənara çıxır; orijinal fikirlər etmək üçün əvəzsiz vasitədir. Bu bacarıqların
yaratmaq, problemlərə müxtəlif perspektivlərdən arxasında duran psixologiyanı başa düşmək
yanaşmaq və mürəkkəb problemlərə qeyri- bizim yenilik etmək, problem həll etmək və
ənənəvi həll yolları tapmaq qabiliyyəti ilə əsaslandırılmış qərarlar qəbul etmək qabiliy-
xarakterizə edilir. Getdikcə dinamikləşən və yətimizin əsasında duran mürəkkəb prosesləri
yumşaq bacarıqların ön planda tutulduğu bir ortaya qoyur. Bu bacarıqların inkişaf etdirilməsi
dünyada yaradıcı düşünmə qabiliyyəti şagirdlərin təkcə şəxsi prioritet deyil, həm də ictimai bir
həm akademik, həm də gələcək karyeralarında zərurətdir.
uğur qazanması üçün vacibdir. Təhsil sistemlərinin bu bacarıqları erkən
Problemlərə fərqli prizmalardan yanaşa yaşlarından inkişaf etdirməyə üstünlük verməsi
bilmək qabiliyyəti yaradıcı düşüncənin əsas vacibdir. Marağın təşviqi, tədqiqat imkanlarının
cəhətlərindən biri hesab olunur. Əzbərləməkdən təmin edilməsi və metakoqnitiv strategiyaların
və ya standartlaşdırılmış testlərdən fərqli olaraq, öyrədilməsi yaradıcı və tənqidi düşünən bir
Yeganə Hüseynzadə
nəsil üçün zəmin yarada bilər. Bundan əlavə,

davamlı peşəkar inkişaf və yenidən hazırlıq
proqramları insanlar üçün hər yaşda əlçatan
olmalı və ömürboyu öyrənmə mədəniyyətinin
formalaşmasına kömək etməlidir.
Rəyçi: Müseyib İlyasov, professor
1
Craft, A. (2003). Creative thinking in the early
years of education, Early Years: An International
Journal of Research and Development, 23(2),
143-154.
2
Şenşekerci, E., Bilgin, A. (2008). Eleştirel
Düşünme ve Öğretimi.Uludağ Üniversitesi Fen-
Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi. 9
(14), 15-43
3
Forrester, J. (2009). Thinking Creatively;
Thinking Critically. Asian Social Science. 4. 10.
4
Gafour, O., & Walid, G. (2020). Creative Thinking
skills-A Review article.
5
Karataş, S., ve Özcan, S. (2010). Yaratıcı
düşünme etkinliklerinin öğrencilerin yaratıcı
düşünmelerine ve proje geliştirmelerine etkisi,
Ahi Evran Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi,
11(1), 225-243.
6
Meyers, C. (1986). Teaching Students to Think
Critically. San Francisco. Jossey-Bass
7
Paul, R.W., Elder, L. (2002). Critical thinking:
Tools for takings charge of your professional
and personal life. Financial Times Prentice Hall,
June 13, 2002, 0-13-064760-8, 384.
8
Rıza, E.T. (2000). Kalıplaşma ve yaratıcılık,
Yaşadıkça Eğitim, 65, 4-7.
9
San, İ. (2004). Sanat ve eğitimi: Yaratıcılık, temel
sanat kuramları, sanat eleştirisi yaklaşımları,
Ankara:Ütopya Yayınları. 160.
10
Tiong and Bakar. (2022). The Engagement of
Critical and Creative Thinking. ASEAN Journal of
Educational Research and Technology 1(2)
(2022) 139-146.

RUS DİLİNİN XARİCİ DİL KİMİ TƏDRİSİNDƏ

LEKSİKANIN ÖYRƏNİLMƏSİNİN BƏZİ
ASPEKTLƏRİ
AFAQ SADIQOVA
Pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və
İncəsənət Universiteti. E-mail: afaq.sadiqova@mail.ru
https://orcid.org/0009-0007-6770-2460

Sadıqova A. (2024). Rus dilinin
xarici dil kimi tədrisində leksikanin Lüğətin öyrənilməsi nitqimizin əsasını təşkil edir, buna görə də rus
öyrənilməsinin bəzi aspektləri. dilinin mənimsənilməsində lüğətin rolu çox vacibdir. Rus dilinin xarici
dil kimi tədrisində əsas məqsəd şagirdlərin leksik vahidlərin məna və
səh. 99-106
formalarını mənimsəməsi, onlardan şifahi və yazılı ünsiyyətin müxtəlif
DOI: 10.30546/32898065.2024.1.101. situasiyalarında istifadə etmək bacarığının formalaşdırılması, yəni
onların danışıq və yazıda zəruri olan kompetensiyaları mənimsəməsidir.
Dinləmə və oxuma zamanı leksik vahidləri başa düşməyi, onları öz
nitqində aktivləşdirməyi, müəyyən kommunikativ situasiyalarda və
bütün növ nitq fəaliyyətlərində rus dilində sərbəst ünsiyyət qurmağı
bacarmaq da bu fənnin məqsədinə daxildir. Məqalədə rus dilinin xarici
dil kimi tədrisində lüğətin mənimsənilməsi və onun kommunikativ
nitqdə istifadəsi üçün vacib olan məsələlər araşdırılır. Məqalədə,
həmçinin rus dilinin xarici dil kimi tədrisində real ünsiyyət vəziyyətlərinə
yaxın olan lüğətin möhkəmləndirilməsi və aktivləşdirilməsi üçün dil
oyunlarından istifadənin effektivliyindən bəhs edilir. Tədris prosesində
ən son informasiya texnologiyalarından istifadə, müxtəlif tipli illüs-
trasiyalardan, o cümlədən diafilm və cizgi filmlərindən istifadə leksik
materialın daha yaxşı mənimsənilməsinə, fərdi dil bacarıqlarının
inkişafına və onların ünsiyyətdə istifadəsinə kömək edir.
Açar sözlər: Tədris, leksika, kommunikasiya, nitq, səriştələr (kompe-

Göndərilib: 26.01.2024 tensiyalar), nitq fəaliyyəti, kommunikativ situasiyalar.
нЕКотоРЫЕ АСПЕКтЫ оБУЧЕния

ЛЕКСиКЕ нА УРоКАХ РУССКоГо
яЗЫКА КАК иноСтРАнноГо
АФАГ САДЫГоВА
Доктор философии по педагогике, доцент, Азербайджанский
государственный университет культуры и искусства.
E-mail: afaq.sadiqova@mail.ru
https://orcid.org/0009-0007-6770-2460
цитировать статью:
АннотАция
Садыгова А. (2024).
Некоторые аспекты Изучение лексики составляет базу нашей речи, поэтому роль
обучения лексике на уроках
лексики в овладении русским языком очень важна, с помощью
Русского языка как
которой мы выражаем свои мысли. Основной целью при обуче-
иностранного.
Азербайджанская школа. нии русскому языку как иностранному является усвоение уча-
№ 1 (706), стр. 99-106 щимися значения и формы лексических единиц и умение их ис-
пользовать в различных ситуациях устного и письменного
общения, то есть овладеть компетенциями лексического оформ-
ления своей речи при говорении и письме и научиться понимать
DOI: 10.30546/32898065.2024.1.101.
лексические единицы на слух и при чтении, активизации их язы-

ковых умений и речевых навыков, обеспечения такого уровня
владения русским языком, при котором беспрепятственно осу-
ществляется общение во всех видах речевой деятельности в
определенных коммуникативных ситуациях. В статье рассматри-
ваются некоторые вопросы обучения лексике на уроках русского
языка как иностранного, имеющие важное значение для усвоения
лексики и употребления ее в коммуникативной речи. В статье
также говорится об эффективности использования языковых игр
на уроках русского языка как иностранного для закрепления и
активизации лексики, приближенных к реальным ситуациям об-
щения. Применение в процессе обучения новейших информа-
ционных технологий, использование иллюстраций различных ти-
пов, в том числе диафильмов, мультфильмов способствует
лучшему усвоению лексического материала, отработке отдельных
языковых навыков и их перенос в коммуникацию.
Ключевые слова: Обучение, лексика, коммуникация, речь, ком-

петенции, речевая деятельность, коммуникативные ситуации.
Статья поступила в
редакцию: 26.01.2024
SOME ASPECTS OF LEARNING

VOCABULARY IN THE TEACHING OF
RUSSIAN AS A FOREIGN LANGUAGE
AFAG SADIGOVA
Ph.D. in Pedagogy, Associate Professor, Azerbaijan State University of
Culture and Arts. E-mail: afaq.sadiqova@mail.ru
https://orcid.org/0009-0007-6770-2460

Sadigova A. (2024). Some aspects
of learning vocabulary in the The learning of vocabulary forms the basis of our speech; therefore,
teaching of Russian as a foreign the role of vocabulary is crucial in mastering the Russian language.
language. Azerbaijan Journal of
The main goal in teaching Russian as a foreign language is for
Issue I, pp. 99-106 students to acquire the meanings and forms of lexical units and to
form the ability to use them in various oral and written communication
DOI: 10.30546/32898065.2024.1.101. situations, that is, to master the necessary competencies in speaking
and writing. During listening and reading, the ability to comprehend
lexical units, activate them in one’s speech, and establish free
communication in Russian in specific communicative situations and
all types of speech activities are also included in the objectives of this
subject. The article explores some issues that are important for the
acquisition of vocabulary and its use in communicative speech in the
teaching of the Russian language as a foreign language. The article
also mentions the effectiveness of using language games in teaching
Russian as a foreign language to reinforce and activate vocabulary
that is close to real communication situations. The use of the latest
information technologies in the learning process, along with various
types of illustrations, including filmstrips and cartoons, contributes to
better assimilation of lexical material, the development of individual
language skills, and facilitating their application in communication.
Article history
Keywords: Teaching, lexicon, communication, speech, competencies,
Received: 26.01.2024 speech activity, communicative situations.
Афаг Садыгова
Содержание обучения любому понимать, говорить, читать и писать –

иностранному языку изменяется в составляет цель обучения русскому языку.
соответствии с целями обучения Создание искусственной языковой среды
иностранным языкам на конкретном в процессе обучения русскому языку – это
этапе исторического развития системы один из самых важных вопросов
образования (Ожегов, Шведова, 2017). современной методики. В этом процессе
Комплексно-концентрический принцип первое место занимает обучение лексике,
подачи лингвистического и учебного которая является основой коммуникации,
материала является наиболее удачным на входит в состав таких речевых умений как
сегодняшний день подходом для аудирование, говорение, чтение и
разработки учебного комплекса при письмо. Так как лексика является основой
обучении русскому языку как коммуникации, то ее изучение – это не
иностранному. Суть данного принципа просто заучивание новых слов, а
заключается в последовательном осознание и усвоение имеющихся между
изучении языкового материала в виде ними в языке грамматических,
отдельных блоков в условиях семантических и др. связей.
естественного речевого общения, то есть От правильного решения проблемы
на основе текстов, моделирующих ту или значения слова, проблемы смысловой
иную ситуацию речи. стороны слов и выражений во многом
В целях обеспечения успешного зависит от понимания объема, предмета и
овладения русским языком необходима задач семантики или семасиологии в
методически оправданная система работ, общей системе науки о языке. Изучение
отвечающая требованиям закономерностей развития словарного
лингводидактики – коммуникативной состава языка также невозможно без
направленности обучения и поэтапного глубокого проникновения в существо
формирования навыков. исторических изменений значений слов.
В процессе изучения русского языка Исследование целых групп, систем, рядов,
как иностранного, обучающиеся должны категорий слов и законов их
усвоить учебный минимум языковых семантических изменений все больше и
знаний, приобрести коммуникативные больше начинает входить в практику
компетенции, необходимые для общения; исторической и сравнительно-
развить все виды памяти, логическое и исторической лексикологии.
креативное мышление, способность Следовательно, выяснение сущности
воспринимать культуру русского народа. значения слова, анализ качественных
Важным принципом в методике изменений в структуре слов является
преподавания русского языка как одной из основных задач лексикологии.
иностранного является системность Определение или толкование значений
организации учебного материала. При слов – главная цель составления
этом особенно важно учитывать способ словарей, прямой объект лексикографии.
подачи языкового материала, то есть Одним из путей подхода к решению
необходимость предоставлять языковой сложных вопросов, связанных с
материал, соблюдая принцип изучением слова и его значения, с
системности, научности, исследованием законов изменений
последовательности, предполагающий значений слов, является выяснение
овладение коммуникативной разных типов или видов лексических
деятельностью. значений слова и способов или форм их
Способность общаться – слушать и связи в смысловой структуре слова.

Некоторые аспекты обучения лексике на уроках Русского языка как иностранного
Известно, что слово является не только недостаточно; здесь требуется соединить

названием предмета или предметов, но и отдельные слова в словосочетание или
выражением значения, а иногда и целой предложение. Нужно знать не только
системы значений. В одном и том же слова, но и их формы, употребление и
значении обобщается и объединяется значение в разных сочетаниях. Поэтому
общественное понимание разных следует уделять большое внимание
предметов или явлений, действий, качеств работе над лексикой и употребление
(например, пища, питание; продукт – усвоенной лексики в повседневной речи.
продукты (в разных значениях); Главная цель здесь – практическое
драгоценность – драгоценности; образец, усвоение предложенных конструкций в
образ и т.п.). С другой стороны, разные разных речевых ситуациях.
слова, отличающиеся одно от другого Большой объем словарного состава
своими значениями или их оттенками, русского языка, количество слов, которые
могут быть применены по отношению к следует усвоить учащимися на каждом
одному и тому же предмету как его уровне обучения, критерии отбора и
названия (например: пища, питание, еда, организации лексического материала для
стол) (Алиева, 2013). овладения русским языком на разных
Изучение лексики составляет базу уровнях делает работу над лексикой
нашей речи, поэтому роль лексики в специфичной, потому что без запаса слов
овладении русским языком очень важна. владеть языком невозможно. Обучая
Именно с помощью лексики выражаем лексике формируются лексические
свои мысли. В речи лексическое и навыки у учащихся, и использование этих
грамматическое знание составляют навыков в речи на русском языке в
единство, потому что без них невозможна различных ситуациях.
речевая деятельность. Поэтому уделяется Обучение лексике на уроках русского
значительное внимание работе над языка – составная часть процесса
лексической стороной речи в процессе обучения русскому языку,
обучения. осуществляемая на уроках русского
Основная цель работы над лексикой в языка, складывается из обогащения
учебном процессе состоит в словаря учащихся, его уточнения,
формировании лексических навыков, активизации, а также усвоения
чтобы выполнить требования к владению учащимися основных лексикологических
лексическим минимумом. За время понятий и формирования умений
обучения в средней школе усвоение пользоваться словарями (Львов, 2017). А
учащимися значения и форм лексических само понятие лексика – это обогащение
единиц и умение их использовать в словаря учащегося, условие успешного
различных ситуациях устного и речевого развития и усвоения знаний и
письменного общения, то есть овладеть умений по русскому языку... На уроках
компетенциями лексического русского языка изучается прямое и
оформления своей речи при говорении и переносное значение слов, омонимы,
письме и научиться понимать синонимы, антонимы, диалектные,
лексические единицы на слух и при профессиональные слова и пр.
чтении является основной целью при Целенаправленными материалами и
обучении русскому языку. заданиями по лексике насыщены
Знание лексики – важная предпосылка буквально все упражнения по русскому
говорения, но в других видах речевой языку… лексическая работа проводится
деятельности знание лексики преимущественно практически, с
привлечением словарей (Львов, 2017). трудность для обучающихся и вместе с

Недостаточная отработка новой тем имеющие важное значение при
лексики приводит к быстрому забыванию практическом овладении речью. К таким
слов, поэтому для закрепления новой вопросам относятся лексическое
лексики следует выполнять языковые и значение слова, объединение ряда
коммуникативные задания, направленные лексических значений в одном, слово,
на осуществление речевой деятельности сочетаемость лексем.
на русском языке с использованием Лексическое значение слова в русском
новой лексики. Например, языковые языке и в родном языке обучающихся
задания с условием «найдите в тексте часто не совпадают по своему объёму.
слова…», «вычеркните лишнее слово из Неполное совпадение объёма
списка…», «составьте пару синонимов / лексического значения слов в русском
антонимов / словосочетание», языке и в родном языке обучающихся
«расположите слова по двум или трем приводит к большому количеству
группам…», «задайте вопросы друг другу, лексических ошибок в речи
используя новые слова…», «вставьте обучающихся. Поэтому при работе над
вместо точек подходящее слово» и т.д.; лексикой необходимо выделить тот
коммуникативные (речевые) задания лексический материал, который
направлены на использование в заданной представляет наибольшую трудность для
коммуникативной ситуации изученных обучающихся. Значение того или иного
лексических единиц: рассказ или слова следует рассматривать в связи с
сочинение на заданную тему с закономерностями лексической системы
использованием ключевых слов, в целом. Такой подход к раскрытию
восстановление диалога и общение в значения слова важен и для практики
заданной коммуникативной ситуации. преподавания.
Эффективным средством для Для лексики любого языка характерно
закрепления и активизации лексики наличие семантически близких группы
является использование языковых игр на слов. Лексическое значение слов,
уроках русского языка как иностранного, входящих в семантические группы,
направленные на достижение речевого определяется не только соотнесённостью
общения в различных ситуациях, то есть слова с явлением реальной
употребление лексики в ситуациях, действительности, но и положением
приближенных к реальным ситуациям слова в данной семантической группе, его
общения, а также для активизации соотнесённостью с другими словами
речевой деятельности. Языковые игры данной группы. Применение
направлены на усвоение материала, иллюстраций эффективно как способ
отработку отдельных языковых навыков и беспереводной семантизации лексики. В
их перенос в коммуникацию в рамках этом отношении очень характерной
игры. иллюстрацией для русского языка может
Вопросы, связанные с изучением служить анализ лексического значения
лексики русского языка, очень широки и глаголов движения, которые
включают в себя весьма разнообразные и представляют трудность при изучении
разноплановые проблемы. Для русского языка нерусскими учащимися.
обоснования методики работы над Например, глаголы идти и ехать, нести и
лексикой при обучении русскому языку везти, вести и везти, обозначающие
необходимо из общего числа выделить движение, определённый признак:
вопросы, представляющие наибольшую совершается движение при помощи

Некоторые аспекты обучения лексике на уроках Русского языка как иностранного
транспорта или нет. А в азербайджанском языка и отбор таких групп слов, которые
языке отсутствует дифференциация понимаются и усваиваются
глаголов движения по указанному обучающимися легче всего через
признаку, поэтому усвоение указанных сопоставление их лексического значения,
глаголов представляет трудность для так как в самой лексической системе
учащихся-азербайджанцев. Эту трудность языка они связаны.
можно преодолеть с использованием на На завершающем этапе работы с
уроках русского языка таких лексикой следует провести контроль
дидактических игр, как «Путешествие», усвоения изученного лексического
«Транспорт», при изучении этикетных материала, организовать которого можно
формул можно проводить дидактические разными способами, применяя в
игры «Волшебные слова», «На уроке», процессе обучения новейшие
при изучении слов есть (кушать) и есть информационные технологии,
(имеется) для усвоения этих слов поможет позволяющие значительно расширить и
игра «Что мы едим?». разнообразить виды деятельности
Для успешного усвоения разной обучающихся и являющиеся
грамматической темы будет эффективным значительным для коммуникативной
использование иллюстрации различных речи. Для реализации принципов
типов, в том числе диафильмы, коммуникативной направленности,
мультфильмы. Считаем, что интерактивности, концентрированности и
использование в процессе работы над минимизации, взаимосвязанного
мультфильмом различных приемов, развития всех видов речевой
обеспечивающих реальное общение в деятельности и формирования различных
учебной обстановке: беседа, дискуссия, коммуникативных компетенций в целом
составление диалогов и рассказов, значительную работу следует проводить в
ролевые игры. Видеокадры пейзажных изучении лексики с использованием
зарисовок помогают закрепить словесные интерактивных методов.
образы о природе в сознании В процессе обучения русскому языку у
обучающихся. Мультфильмы помогают учащихся формируются умения и навыки
создать проблемную ситуацию на речевой деятельности. Однако даже если
учебных занятиях, что способствует ученик будет обладать блестящими
активизации навыков говорения, а также знаниями о системе языка, если у него
формированию у учащихся будет богатый лексический запас, это
лингвистической и экстралингвистической автоматически не приведет к успеху в
компетенций, а также адаптации коммуникативной деятельности. Это
учащихся в русскую языковую среду. означает, что ученик не сможет
При изучении таких применить все свои накопленные знания
трудноусваиваемых слов эффективным в общении, поэтому необходимо уделять
является сопоставление, которое особое внимание применению
помогает выявлению общности и полученных навыков и знаний на
различия лексического значения слов, практике, формировать коммуникативно-
составляющих семантическую группу, и речевые умения, добиться активизации их
тем самым достаточно точно определить языковых умений и речевых навыков,
лексическое значение каждого из этих обеспечения такого уровня владения
слов. Поэтому в практике преподавания русским языком, при котором
русского языка для преподавателя важен беспрепятственно осуществляется
учёт семантических связей слов в системе общение во всех видах речевой
деятельности в определенных 5 Львов, М.Р. (2017). Словарь-справочник по

коммуникативных ситуациях. методике русского языка. Учеб.пособие для
Актуальность проблемы заключается в пед. ин-тов. Москва: Просвещение. 240 с.
том, что обучение лексике с 6 Ожегов, С.И., Шведова, Н.Ю. (2017).
применением интерактивных методов Толковый словарь русского языка. 4-ое изд.,
способствует более эффективному дополненное. – М.: ООО «А ТЕМП», 896 с.
усвоению и активизации изученной 7 Учебный словарь русского языка /под ред.
лексики в реальных коммуникативных Ф.Г. Гусейнова. – Баку: Мутарджим, 2007.
ситуациях. 1000 с.
Научная новизна данного 8 Русский язык. Весь школьный курс в
исследования заключается в анализе таблицах / сост. Л.А. Петкевич. – Минск:
проблемы обучения лексике с Букмастер, 2013. 304 с.
использованием интерактивных методов 9 Ahmadov, H.H. (2014). The Strategy of
на уроках русского языка как Education Development in Azerbaijan.
иностранного. Saarbrücken, Deutschland / Germany. LAP
Практическая значимость работы LAMBERT Academic Publishing. 245 p.
заключается в том, что полученные
результаты будут полезным материалом
для обучения русскому языку как
иностранному.
Рецензент: Эсмеральда Багирли,

Доцент кафедры литературы и
языков АГУКИ, доктор философии
по педагогике
Литература:
1 Алиева, И.М. (2013). Роль письма в системе

обучения иностранному языку вне языковой
среды // − Баку: Русский язык и литература в
Азербайджане. № 4, с. 29-30
2 Алиева, И.М. (2008). отсутствие языковой
среды как фактор, обусловливающий
методические принципы обучения
иностранному языку // − Баку: Китаб алеми.
210 с.
3 Алиева, И.М. (2009). Системные упражнения,
используемые при обучении русскому языку
вне языковой среды на основе
конфигуративной методики. Язык и
литература (Dil və ədəbiyyat. Beynəlxalq elmi-
nəzəri jurnal) // − Баку, № 1 (67), − с. 215-218
4 Виноградов, В.В. (1977). Основные типы
лексических значений слова. – в кн.: В.В.
Виноградов, Лексикология и лексикография.
Избранные труды. – М. Наука. с. 162

ALİ TƏHSİL MÜƏSSİSƏLƏRİNİN İDARƏETMƏ

MODELLƏRİNİN MÜQAYİSƏLİ-TARİXİ TƏHLİLİ
FİDAN SARIBƏYLİ
Bakı Fransız Liseyi Təhsil Kompleksinin Azərbaycan dili və ədəbiyyatı
müəllimi, Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun doktorantı,
İstanbul Universiteti-Cerrahpaşanın “Ali təhsil müəssisələrinin
idarəolunması” ixtisası üzrə magistrantı. E-mail: saribaylifidan@gmail.com
https://orcid.org/0000-0001-9347-5475

Sarıbəyli F. (2024). Ali təhsil
müəssisələrinin idarəetmə Ali təhsil müəssisələrinin gələcəyini istiqamətləndirən idarəetmə mo-
modellərinin müqayisəli-tarixi delinin təkmilləşdirilməsinə bir çox amillər təsir göstərir. Azərbaycandakı
təhlili. Azərbaycan məktəbi. pedaqoji mənbələri nəzərdən keçirərkən ali təhsil müəssisələrinin
№ 1 (706), səh. 107-113 idarəetmə modelləri ilə bağlı hər hansı bir araşdırmaya rast gəlmədik.
Lakin dünyanın innovativ pedaqoji mənbələrində idarəetmə modelinin
DOI: 10.30546/32898065.2024.1.113.
universitet üçün olduqca aktual bir məsələ olduğu nəzərə alınır. Bu
araşdırmanın əsas məqsədi ali təhsil müəssisələrinin idarəetmə
modellərini nəzərdən keçirmək və Azərbaycan modelini bu çərçivədə
qiymətləndirməkdir. Universitetlərin tarix səhnəsinə çıxmasından bu
günə qədər, əsasən, iki tip idarəetmə modeli inkişaf edib. Avropa
idarəetmə modelində dövlət universitetlər üzərində geniş səlahiyyətlərə
sahibdir, yəni universitetlərin dövlət qurumları kimi qəbul edildiyi bir
idarəetmə modelidir. Bu idarəetmə modelində universitetlərin məqsədi
və fəaliyyəti dövlət tərəfindən milli səviyyədə qəbul edilən qərarlarla
müəyyən edilir, yoxlanılır və qiymətləndirilir. İkinci idarəetmə modeli
olan Anqlosakson modeldə əsas prinsip universitetlərin akademik və
maliyyə siyasətlərini bazarın şərtlərinə uyğun qurmasıdır. Avropa
modelindən fərqli olaraq Anqlosakson model daha muxtar struktura
malikdir. Bu modeldəki universitetlər digər modellə müqayisədə əmək
haqqı və işə qəbul proseslərində daha çox müstəqildir. Azərbaycanda
ilk ali təhsil müəssisəsi Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti dövründə qu-
rulsa da, bu səylərin sürətlənməsi müstəqilliyin yenidən qazanılmasından
sonrakı dövrdə baş verib. Müstəqilliyin bərpasından sonra təhsilin
keyfiyyətinin artırılması və onun Avropa standartlarına uyğunlaşdırılması
Azərbaycanın prioritet istiqamətlərindən birinə çevrilib. Bu sahədə
islahatların aparılması hələ də davam etməkdədir. Avropa idarəetmə
modelində olduğu kimi Azərbaycanda təhsilin bütün səviyyələri, o
cümlədən ali təhsil vahid mərkəz tərəfindən idarə olunur. Təhsilin
əsas maliyyə mənbəyi isə dövlət büdcəsidir.
Göndərilib: 08.12.2023 Açar sözlər: Ali təhsil müsəssisələrində idarəetmə modeli, Anqlosakson
Qəbul edilib: 18.01.2024 model, Avropa modeli.
cOMPARATIVE-HISTORIcAL ANALYSIS OF
MANAGEMENT MODELS IN HIGHER
EDUcATION
FIDAN SARIBAYLI, Teacher of Azerbaijani language and literature at Baku

French Lyceum Educational Complex, Doctoral Student of the Institute of
Education of the Republic of Azerbaijan, master's degree student of
Istanbul University-Cerrahpasa majoring in Management of Higher
Education Institutions. E-mail: saribaylifidan@gmail.com
https://orcid.org/0000-0001-9347-5475

Saribayli F. (2024). Comparative-
historical analysis of management Many factors influence the development of the management model
models in higher education. that guides the future of the university. While reviewing pedagogical
Azerbaijan Journal of Educational sources in Azerbaijan, we did not find any research on the manage-
Studies. Vol. 706, Issue I, pp. 107-113 ment models of universities. However, in the world’s innovative peda-
gogical resources, it is considered that the management model is an
DOI: 10.30546/32898065.2024.1.113.
actual issue for the university. The main purpose of this article is to
review the management models of higher education and to evaluate
the Azerbaijani model within this framework. Two types of university
management models have been developed since the university ap-
peared in the stage of history. In the European management model,
the state has extensive powers over universities; that is, it is a man-
agement model in which universities are considered state institutions.
In this management model, the purposes and activities of universities
are determined, supervised, and evaluated by the decisions made by
the state at the national level. In the second management model, the
Anglo-Saxon model, the main principle is that universities adjust their
academic and financial policies to market conditions. The Anglo-
Saxon model is more autonomous than the European model. Univer-
sities in this model are more independent in salary and recruitment
processes than in the other model. Although the first higher education
institution in Azerbaijan was established during the period of the Azer-
baijan Democratic Republic, the acceleration of Westernization efforts
took place in the period after regaining independence. After the
restoration of independence, increasing the quality of education and
adapting it to European standards has become one of the priority di-
rections of Azerbaijan. Reforms in this area are still ongoing. As in the
European management model, all levels of education in Azerbaijan,
including higher education, are managed by a centralized system. The
main financial source of education is the state budget.
Article history
Keywords: Management model of higher education institutions,
Received: 08.12.2023
Anglo-Saxon model, European model.
Ali təhsil müəssisələrinin idarəetmə modellərinin müqayisəli-tarixi təhlili
GİRİŞ da dəyişməyə başlayıb. Məsələn, XIV əsrə qədər

Bolonya Universitetinin tələbələr arasından
XII əsrdə Avropada universitetlər dövrün seçilmiş rektor tərəfindən idarə olunması şəhər
iki fərqli modeli olan Paris və Bolonya modelləri rəhbərliyinin müəllimlərin maaşını ödəməyə
əsasında inkişaf etməyə başlayıb. O dövrdə başlamasından sonra simvolik xarakter almağa
istifadə edilən universitet anlayışı latınca bütöv, başladı. Beləliklə, siyasi güclər universitetlərin
monolit mənasını verən “universitas” sözündən himayədarlarına çevrildi. Hətta o dövrdə uni-
yaranıb. Universitas şəhərdəki cəmiyyətlər və versitetlərdə dərs demək səlahiyyəti verən
gildiyalar (Loncalar) mənasında işlənib. dosentlik sənədi papa və ya kral tərəfindən
Gildiyalar insanlar tərəfindən yaradılan və ümu- təsdiq edilirdi (Gürüz, 2001).
mi məqsədə xidmət edən icmalardır. Bəzi XIV-XV əsrlərdə dini və siyasi hakimiyyətin
gildiyalarda tələbələr müəllimlərdən ödənişli universitetlərə təsirinin artması nəticəsində
dərs almaq üçün bir araya gələrək təhsilin digər universitetlər dünyəvi xarakterini itirməyə
pilləsinə hazırlaşırdılar (Bingöl, 2022) . başladı. Bu dövrdə iki universitet statusu mövcud
Tələbələr və ya müəllimlər tərəfindən ya- idi. Papa tərəfindən verilən “Studium generate”
radılmasından asılı olaraq bu tip gildiyaların statusu daşıyan universitetlər yalnız yerləşdiyi
iki forması mövcud idi. İtaliyanın Bolonya Uni- ərazidən deyil, hər bölgədən tələbə qəbul etmək
versiteti kimi gildiyalar tələbələr tərəfindən hüququna malik idi. “Studium generate” sta-
yaradılan gildiyalara nümunə ola bilər. Burada tusuna malik olmayan universitetlər “studium
müəllimlərin əmək haqqı tələbələr tərəfindən particulare” statusu ilə fəaliyyət göstərirdi və
ödənilir və idarəetmə məsələlərini tələbələr yalnız yerləşdikləri bölgədən tələbə qəbul etmək
arasından seçilən rektor həyata keçirirdi. Təhsil hüququna sahib idilər.
və təlim isə yalnız müəllimlərə xas bir sahə İntibah dövründə yaranan humanist cərə-
kimi müəyyən edilirdi. yanların təsiri ilə XVIII əsrdə universitetlərdə
Müəllimlər gildiyası kimi yaradılan Paris düşüncə tərzi dəyişib və bu cərəyanların ya-
Universitetində bütün ödənişlər tələbələr tə- ratdığı elm anlayışı elmdə inqilablara yol açıb.
rəfindən qarşılansa da, universitetə rəhbərlik İntibah dövründə universitetlərlə bağlı bəzi
etmək müəllimlərin vəzifələrinə daxil idi. Bu mühüm dəyişikliklər baş verib. Kilsənin uni-
kontekstdə universitetə rəhbərliyi müəllimlərin versitetlər üzərində nəzarətinin azaldılması,
öz arasından seçdiyi rektor və fakültə dekanları dünyəvi dövlətin çəkisinin artmağa başlaması
həyata keçirirdi. nəticəsində universitetlər dövlətin tərkib hissəsi
Orta əsrlər Avropasında yaranan Bolonya, kimi institutlaşmaya başlayıb (Bingöl, 2012).
Paris, Montpellier, Kembric və Oksford kimi Xüsusilə 1789-cu il Fransız inqilabının bütün
universitetlərin quruluş və idarəetmə üslulları köhnə qurumları ləğv etməsi, elmi bir növ öz
ilkin olaraq tələbə gildiyası (Bolonya modeli) əlinə alması nəticəsində təhsilin keyfiyyəti
və ya müəllim gildiyası (Paris modeli) şəklində dəyişib və ali təhsilin inkişafı sürətlənib.
olub. Zamanla tələbə gildiyaları yox olub, müəllim İntibah dövründə dini və yerli hakimiyyət
gildiyaları isə bəzi dəyişikliklərlə dövrümüzə orqanları, aristokratlar və burjuaziyalar uni-
qədər gəlib çıxıb. Belə ki, universitetlərin versitetlərin elmi fəaliyyətlə məşğul olmasına,
yerləşdikləri bölgələrdəki siyasi, sosial, iqtisadi bilikləri yaymasına dəstək verirdi. Cəmiyyətin
və dini strukturlar üzərində təsir gücünə malik müxtəlif təbəqələrinin universitetlərdən göz-
olması siyasi güclərin (papa, imperiyalar və ya ləntiləri fərqli idi. Belə ki, tələbələr və müəllimlər
şəhər idarələrinin) diqqətini cəlb edib və bu, məlumat əldə etmək və sosial imtiyazlar qazan-
siyasi güclərin müxtəlif yerlərdə universitetlər maq üçün universitetlərə üz tutduqları halda,
açmasına və onların idarə edilməsində söz yerli əhalinin öz rifahını artırmaq üçün uni-
sahibi olmasına səbəb olub. Nəticədə sayları versitetlərdən böyük gözləntiləri var idi. Bütün
sürətlə artan universitetlərin idarəetmə üsulları bu inkişaf proseslərində, xüsusən də intibahdan
Fidan Sarıbəyli
sonra dünyəvi dövlətlərin yaranması, kilsə AVROPA MODELİ

nəzarətinin azalması və mərkəzləşdirilmiş dövlət
hakimiyyətinin artması ilə universitetlər yer- Avropa idarəetmə modeli dövlət mərkəzli
ləşdikləri ölkələrin mədəni və siyasi quruluşuna model (state-centered), dövlət tərəfindən idarə
uyğun olaraq formalaşmağa başladı. XIX əsrə olunan model (state-control), Qitə Avropası
qədər olan dövrdə əsas funksiyası informasiyanı modeli, Fransız modeli və ya Napoleon modeli
qorumaq və ötürmək olan universitetlər daha kimi tanınır. Bu, vahid mərkəzə əsaslanan və
çox cəmiyyətin hüquq, ilahiyyat kimi ehtiyaclarını hakimiyyətin nəzarəti altında olan, siyasi haki-
ödəmək məqsədi ilə qurulsa da, əsrin sonlarına miyyətin ictimai asayişi qoruduğu bir modeldir.
doğru yaşanan sosial dəyişikliklər nəticəsində Başqa sözlə, universitetlərin dövlət qurumları
yaradılan Humboldt (Almaniyada) kimi uni- kimi qəbul edildiyi bir idarəetmə modelidir.
versitetlərdə mövcud imformasiyanı öyrətmək Universitetlər dövlət və ya dövlətin səlahiyyətli
və yaymaqla yanaşı, “tədqiqat” da universitetin bir qurumu (Təhsil Nazirliyi kimi) tərəfindən
funksiyaları arasında öz yerini tutmağa başladı standartlaşdırılan və nəzarət edilən bir quruluşa
(İliman-Püsküllüoğlu və Ekinci, 2018). malikdir. Universitetlər Anqlosakson modeldəki
XX əsrdə universitetlərin bütün dünyada kimi çox geniş muxtariyyətə malik deyil və
yayılması sürətləndi. Müxtəlif ölkələrdə müxtəlif dövlət tərəfindən maliyyələşdirilir (Erdem,
universitet anlayışları ortaya çıxsa da, uni- 2006) .
versitetlərin əsas funksiyası kimi tədris və Bu idarəetmə modeli Fransa, İtaliya, Dani-
tədqiqat hamı tərəfindən birmənalı şəkildə marka və Belçika kimi Avropa ölkələrində
qəbul edilib. Beləliklə, universitetlərin elmi- mövcuddur. Həmin modeldə universitetin pe-
tədqiqat mərkəzi kimi tanınması onları fərq- daqoji heyəti arasından təyin edilən rektor uni-
ləndirən əsas keyfiyyət olaraq müəyyənləşdirildi. versitetin akademik rəhbəridir və o, universitet
Bu gün qloballaşma və onu müşayiət edən şuralarının (Elmi Şura kimi) qərarlarının icrasına
neoliberal siyasətin təsiri ilə universitetlər üçün cavabdehdir. Rektor nazir və ya dövlət başçısı
yeni funksiyalar müəyyən edilir. Xüsusilə in- tərəfindən vəzifəyə təyin edildiyindən geniş
formasiya cəmiyyəti kimi səciyyələndirilən, səlahiyyətlərə malikdir. Universitetin əsas məq-
biliklərin istehsal üsullarında dəyişikliklər sədi dövlətə xidmət etməkdir. Pedaqoji heyət
yaratdığı və iqtisadiyyatın əsas mənbə kimi bir növ dövlət qulluqçusu kimi qəbul edilir.
müəyyən edildiyi XXI əsrdə təhsil fərdlər üçün Dövlət universitetin strateji planlaşdırmasında
vacib bacarıqlara yiyələnmək yolunda vasitəyə mühüm rol oynayır (Agasisti və Catalano, 2006).
çevrilib. Bu kontekstdə universitetlərə mühüm Universitetlərin məqsədi və fəaliyyəti dövlət
rollar verilib. Bundan əlavə, bazar dünyada tərəfindən milli səviyyədə qəbul edilən qərarlarla
sürətlə söz sahibi olmağa başladığı üçün təşəb- müəyyən edilir, yoxlanır və qiymətləndirilir. Bu
büskar universitetlər kimi yeni anlayış ortaya idarəetmə modelinin məqsədi peşəkar təhsil
çıxıb. Başqa sözlə, universitetlər iqtisadi cəhətdən vermək, tələbələrin ixtisasını mükəmməl bil-
yüksək əlavə dəyər yaradan bazaryönlü rollar mələrini təmin etməkdir. Təhsil və təlimlə bağlı
almağa başlayıb. Beləliklə, universitet idarəetmə plan və təcrübələr rəsmi və bürokratik pro-
sistemlərinin iki əsas xətti inkişaf edib. Onlardan seslərə əsaslanır. Universitetlər bürokratiyanın
biri ən qədim model olan Avropa, digəri isə bir hissəsi kimi fəaliyyət göstərir. Dövlətin gücü
nisbətən yeni olan Anqlosakson idarəetmə mo- pedaqoji heyətin səlahiyyəti ilə birləşir, uni-
delidir. versitetlərə hər cür muxtariyyət imkanı verilmir.
Universitetlərin hansı idarəetmə tərzini mə- Bu yolla cəmiyyətdə ictimai nizamı pozacaq
nimsəməsinə hansı funksiyanı daşımasından məkrli və dağıdıcı davranışların qarşısı alınmağa
tutmuş cəmiyyətdəki nüfuz dərəcəsinə qədər çalışılır, ictimai nizam və rifah təmin edilir
bir çox amillər təsir göstərir. Universitetin (Schwartzman, 2002). Universitetlərin struk-
idarəetmə modeli isə onun gələcəyini istiqa- turunda və fəaliyyətində fəal iştirak edən dövlət
mətləndirir. onun maliyyələşdirilməsinə də cavabdehdir.

ANQLOSAKSON MODELİ bir hissəsini bilavasitə tələbələrin təhsil haqqı

və təhsil fondlarından əldə edir. Bu universitetləri
Anqlosakson modeli və ya sahibkarlıq modeli bitirən tələbələrin bazarın işçi qüvvəsinə olan
kimi tanınan və Kembric, Oksford kimi mühüm tələbatını nə dərəcədə ödəyə bilməsi və işçi
universitetlərdə qəbul edilən bu idarəetmə qüvvəsində iştirak nisbəti universitetlərin
modeli XXI əsrdə dəyişən bazar şərtlərinin keyfiyyətini müəyyən edir. Bu səbəbdən bazarın
təsiri ilə formalaşıb. Belə ki, universitetlərdə tələb-təklif tarazlığına uyğun olaraq proqramda
yeni şirkətlər üçün tədqiqat laboratoriyaları daima yeniliklər edilir və universitetlərin
yaradılması nəticəsində onların tədqiqatlarının istiqamətləri, tədris və tədqiqat məqsədləri
nəticələri birbaşa bazaryönlü innovasiyalara bazar şərtləri ilə formalaşır (Fındıklı, 2017).
tətbiq olunub. Bu modeldə universitet insanların Bununla da, universitetlər həm tədqiqat üçün
qabiliyyət və bacarıqlarını inkişaf etdirən, eyni lazımi vəsait əldə edir, həm də bazarın tələb
zamanda cəmiyyətin problemlərinə həll yolları etdiyi istiqamətdə araşdırma aparır.
tapan təhsil müəssisəsidir. Xüsusən də kapita-
lizmin doğulduğu İngiltərə kimi ölkələrdə bu AZƏRBAYcAN ALİ TƏHSİL
idarəetmə modelinin mənimsənilməsinin MÜƏSSİSƏLƏRİNİN İDARƏETMƏ MODELİ
səbəbini fərdi inkişaf və bu istiqamətdə verilən
liberal təhsillə əlaqələndirmək olar. Bu modeldə Ali təhsil müəssisələrinin idarəetmə mo-
çevik bazar şəraitində yaşamaq üçün fərdin dellərinin mənşəyinin qədim dövrlərə gedib
peşəkar təhsil alması hədəflənir. Fərdin bu çıxdığı bilinsə də, Azərbaycanda bu tarixin
peşəkar təhsili ilə dəyişən bazar şərtlərinə və nisbətən qısa olduğu görünür. Azərbaycanda
iş həyatına asanlıqla uyğunlaşa biləcəyi ilk ali təhsil müəssisəsi Azərbaycan Xalq
düşünülür. Bu kontekstdə demək olar ki, Cumhuriyyəti dövründə qurulsa da, ölkədə
universitetlər təhsil və araşdırma ilə yanaşı, qərbləşmə səylərinin sürətlənməsi müstəqilliyin
yeni və üçüncü bir missiyanı da üzərlərinə bərpasından sonrakı dövrdə baş verib.
götürür (Erdem, 2006). Bazar universitetin Azərbaycanda ilk universitet ölkənin sovet-
strukturunda, fəaliyyətində və maliyyələşmə- ləşməsindən əvvəl yaransa da, iqtisadi plan-
sində fəal rol oynayır. Bazaryönlü modeldə laşdırma, sənayenin yaranan ehtiyacları və sis-
universitetlər akademik və maliyyə siyasətlərini temin ideoloji prioritetləri ilə formalaşan ali
bazarın şərtlərinə uyğun olaraq müəyyənləşdirir. təhsil sistemi sovet dövründə inkişaf edərək
Buna görə də, xüsusilə Amerika universitet- genişlənirdi. Yeni ali təhsil ocaqları sovet ideo-
lərində tədris və tədqiqatla universitetin idarə- logiyasına uyğun yaradılırdı.
çiləri deyil, fərqli əməkdaşlar məşğul olmalıdır. Azərbaycan ali təhsil sistemində yeni mərhələ
Odur ki, universitet rəhbərliyi pedaqoji heyətdən Azərbaycanın müstəqilliyini bərpa etməsi ilə
olmayan şəxslər arasından təyin edilir (Aypay, bağlıdır. 1991-ci ildə müstəqilliyini bərpa edən
2003). Azərbaycan Respublikası təhsildə islahatlara
Avropa modelindən fərqli olaraq Anqlosakson xüsusi diqqət yetirməyə başladı. Qəbul edilən
model daha muxtar struktura malikdir. Bu “Təhsil haqqında” qanun Azərbaycanda dövlət
modeldəki universitetlər əmək haqqı və işə universitetləri ilə yanaşı, özəl ali təhsil müəs-
qəbul proseslərində daha çox müstəqilliyə ma- sisələrinin də yaradılmasına imkan verdi.
likdir. Azərbaycan ilk islahatlardan başlayaraq Qərb
Anqlosakson modeldə universitetlərin təhsil modelinə üstünlük verməklə sovet
maliyyələşdirilməsində ən effektiv rolu bazar təhsilindən uzaqlaşmağı qarşısına məqsəd qoy-
oynayır. Bazarın tələb etdiyi işçi qüvvəsi üçün du. 2005-ci ildə Bolonya prosesinə qoşulmaq
kadr hazırlığı həyata keçirən bu universitetlər bu istiqamətdə atılan mühüm addım idi. Təh-
şirkətlər kimi mənfəət və reklamyönlü fəaliyyət silin keyfiyyətinin artırılması və onun Avropa
göstərir. Universitetlər gəlirlərinin əhəmiyyətli standartlarına uyğunlaşdırılması Azərbaycanın
Fidan Sarıbəyli
prioritet istiqamətlərindən birinə çevrildi. statusunda dəyişiklik edilməyib. Bütün uni-

Nəticədə, təhsil Avropa ölkələrində bakalavriat versitetlər hələ də sovet dövrünün ənənələrinə
və magistratura səviyyələrində tətbiq olunan əsaslanaraq yalnız təhsil xidmətləri göstərilməyə
Kredit Transfer Sistemi (AKTS) ilə həyata davam edir. Təsadüfi deyil ki, 35 yaşa qədər
keçirilməyə başlandı. Lakin doktorantura iqtisadi fəal əhali arasında ali təhsilli işsizlərin
mühüm təhsil səviyyəsi olmasına baxmayaraq sayında artım müşahidə olunur (İlyasov, 2022).
hələ də bu islahatlardan kənarda qalır. Belə ki, Ali təhsil müəssisələrini bitirənlər iş tapmaqda
doktorantura səviyyəsində AKTS tətbiq edilmir çətinliklərlə üzləşirlər. Səbəb olaraq təhsil
və bu təhsil səviyyəsi hələ də sovet dövrünün müəssisələrinin əmək bazarının tələblərini
ənənələrini daşımağa davam edir (Sarıbayli, nəzərə alaraq planlaşdırma həyata keçirməməsi,
2023). əmək bazarının tələblərinə uyğun kadr hazır-
Avropa idarəetmə modelində olduğu kimi lamaması kimi amillərin təsir etdiyi düşünülür
Azərbaycanda təhsilin bütün pillələri, o cümlədən (Saribayli,2023) .
ali təhsil vahid mərkəzdən – Elm və Təhsil Bütün bu qeyd olunanlara əsasən deyə bilərik
Nazirliyi tərəfindən idarə olunur. Dövlət və özəl ki, Azərbaycanda ali təhsil müəssisələrinin
təhsil müəssisələrinin yaradılması və fəaliyyətinə idarəetmə modeli Anqlosakson model xüsu-
Elm və Təhsil Nazirliyi və səlahiyyətli orqanlar siyyətlərindən uzaq olmaqla yanaşı, Avropa
tərəfindən nəzarət edilir. Təhsilin əsas maliyyə idarəetmə modeli ilə də tam səsləşmir.
mənbəyi isə dövlət büdcəsidir. Anqlosakson
modelin ən mühüm xüsusiyyətlərindən biri NƏTİcƏ
olan universitet muxtariyyətinin Azərbaycan
universitetlərində mövcud olmadığını deyə Ali təhsili idarəetmə modelləri müxtəlif
bilərik. Xüsusilə, Azərbaycan ali təhsil mü- dövrlərdə və yerlərdə şaxələnsə də, əsasən, iki
əssisələrini Avropa Universitetlər Assosiasiyası tip universitet idarəetmə modeli inkişaf edib.
və İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatının Avropa idarəetmə modelində universitetlər
(OECD) verdiyi muxtariyyət tərifini nəzərə birbaşa Təhsil Nazirliyinə tabedir. Bu ölkələrdə
alaraq qiymətləndirəndə universitetlərin dövlət universitetlər üzərində geniş səlahiy-
məhdud muxtariyyətə malik olduğunu görürük. yətlərə malikdir. Anqlosakson idarəetmə
Belə ki, universitetlərin öz tələbələrini seçmək modelində universitetlərin idarəetmə səlahiy-
və ya öz tələbələrinə doktorluq dərəcəsi vermək yətləri cəmiyyətdə söz sahibi olan, tanınmış
səlahiyyəti yoxdur. Ölkədə Azərbaycan Respub- üzvlərindən ibarət idarəetmə komitəsinə verilir.
likasının Prezidenti yanında Ali Attestasiya Anqlosakson modeldə əsas prinsip univer-
Komissiyası bütün sahələr üzrə fəlsəfə doktoru sitetlərin akademik və maliyyə siyasətini bazarın
və elmlər doktoru elmi dərəcələrinin, dosent şərtlərinə uyğun qurmasıdır.
və professor elmi adlarının verilməsini həyata Anqlosakson modeldə universitetlərin ma-
keçirən tək orqandır. liyyələşdirilməsində ən effektiv rolu bazar
Qloballaşma nəticəsində ali təhsildən göz- oynadığı halda, Avropa modelində təhsil mü-
ləntilərin artması universitetlər üçün böyük əssisələri dövlət büdcəsindən maliyyələşir.
dəyişiklikləri qaçılmaz edir. Bu istiqamətdə Azərbaycan ali təhsil sistemini hər iki idarəetmə
Azərbaycanda ali təhsil sisteminin araşdırma modeli ilə müqayisə edəndə onun ən qədim
universitetləri adı altında yenidən təyin olun- model olan Avropa modeli ilə oxşarlıq təşkil
mağa çalışıldığı görünür. Bunun nəticəsi kimi etdiyini görə bilərik. Bununla bərabər Azər-
Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin baycan təhsil sistemində hələ də sovet təhsilinin
2017-ci il 610 nömrəli qərarı ilə “Ali təhsil qalıqları müşahidə edilməkdədir.
müəssisələrinə “Tədqiqat universiteti” statusu-
nun verilməsinə dair Tələblər” adlı Əsasnamə
təsdiq olunsa da, heç bir ali təhsil müəssisəsinin

1
Agasisti, T., & Catalano, G. (2006). Governance
models of university systems towards quasi-
markets? Tendencies and perspectives: A
European comparison. Journal of Higher
Education Policy and Management, 28(3), 245-
262, DOI:10.1080/13600800600980056
2
Aypay, A. (2003). Yükseköğretimin yeniden
yapılandırılması: Sosyo ekonomik ve politik
çevrelerin üniversitelerde kurumsal
adaptasyona etkileri. Kuram ve Uygulamada
Eğitim Yönetimi, 34(34), 194-213.
3
Bingöl, B. (2012). Üniversite özerkliği.
Yayınlanmamış doktora tezi. Ankara Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
4
Erdem, A.R. (2006). Dünyadaki yükseköğretimin
değişimi. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü Dergisi, (15), 299-314.
5
Gürüz, K. (2001). Dünyada ve Türkiye’de
Yükseköğretim (Tarihçe ve Bugünkü Sevk ve
İdare Sistemleri) Ankara: ÖSYM Yayınları 4.
6
İliman-Püsküllüoğlu, E., & Ekinci, C.E. (2018).
Örgütlerde entelektüel sermaye ve yönetimi.
İçinde K. Demir & K. Yılmaz (Ed.). Yönetim ve
Eğitim Yönetimi Kuramları. (ss. 357-386).
Ankara: Pegem Akademi.
7
İlyasov, A. (2023).Current situation of external
quality assurance of student preparation in high
education institution in line with the labor
market demand. International Scientific and
Practical Conference “Economic Sciences and
Management in the modern world”.
8
Sarıbayli, F. (2023). Azerbaycan yükseköğretim
sistemi üzerine bir araştırma yüksek lisans tezi.
İstanbul Üniversitesi-Cerrahpaşa, İstanbul.
9
Schwartzman, S. (2002). Higher education and
the demands of the new economy in Latin
America. Background paper for the LAC Flagship
Report. Washington, D.C.:The World Bank.
FÜZULİ SƏNƏTİNİN ECAZKARLIĞI
ELMAN QULİYEV
ADPU-nun professoru, filologiya elmləri doktoru, Türkoloji mərkəzin Türk
ədəbiyyatı bölməsinin müdiri. E-mail: elman.guliyev1958@gmail.com
https://orcid.org/0000-0001-5413-9479

Quliyev E. (2024). Füzuli sənətinin
ecazkarlığı. Azərbaycan məktəbi. Məqalədə anadilli Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafında misilsiz xid-
№ 1 (706), səh. 114-122 mətləri olan, özündən sonrakı bədii fikirdə davamlı bir ədəbi ənənə
yaradan, orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatının ustad sənətkarlarından
DOI: 10.30546/32898065.2024.1.114.
biri olan Məhəmməd Füzuli yaradıcılığının bədii məziyyətlərindən və
janr xüsusiyyətlərindən bəhs olunur. Füzuli sənətində qəzəlin özünə-
məxsus yer tutduğu, onun Azərbaycan, fars və ərəb dillərində yüzdən
çox qəsidə yazdığı bildirilir. “Leyli və Məcnun”, “Bəngü Badə”, “Söhbətül-
əsmar”, “Həft cam” adlı poemalarının dil və üslubi xüsusiyyətləri, mövzu
dairəsi və süjet xətti barədə məlumat verilir. Şairin nəzm ustadı olmaqla
bərabər, “Rindü Zahid”, “Səhhət və Mərəz”, “Beş nəsr məktubu”
(“Şikayətnamə” də daxil olmaqla), “Hədiqətüs-süəda” kimi əsərlərinin
timsalında müqtədir nasir kimi də klassik Azərbaycan nəsrinin
inkişafında mühüm rol oynadığı vurğulanır.
Açar sözlər: Məhəmməd Füzuli, Füzulinin lirikası, Məhəmməd

Füzulinin qəzəlləri, Məhəmməd Füzulinin qəsidələri, Məhəmməd
Göndərilib: 12.02.2024 Füzulinin poemaları.
THE ELOQUENCE OF FUZULI’S ART
ELMAN GULIYEV
Professor of ASPU, doctor of philological sciences, head of the Turkish
Literature Department of the Turkological Center.
Email: elman.guliyev1958@gmail.com
https://orcid.org/0000-0001-5413-9479
To cite this article: AbSTRACT

Guliyev E. (2024). The eloquence of
Fuzuli’s art. Azerbaijan Journal of The article discusses the literary achievements of Muhammad Fuzuli,
Educational Studies. Vol. 706, who has made unparalleled contributions to the development of native
Issue I, pp. 114-122
Azerbaijani literature. He is recognized as one of the masterful artists
DOI: 10.30546/32898065.2024.1.114. of medieval Azerbaijani literature, having created a continuous literary
tradition and unique characteristics in his creative works and genre.
It is reported that in the art of Fuzuli, the ghazal holds a distinctive
place, and he wrote more than a hundred odes in Azerbaijani, Persian,
and Arabic languages. Information about the language and stylistic
features, thematic scope, and plot of the poems titled “Leyli and
Majnun”, “Bangu-Bade”, “Sohbet-ul Asmar”, and “Haft-jam” is provided.
Alongside being a master of poetic form, it is emphasized that the poet
played a significant role in the development of classical Azerbaijani
prose as an exemplar of his works such as “Rindu-Zahid”, “Sahhat and
Maraz”, “Five Prose Letters” (including “Shikayetname”), and
“Hadigatus-Suada”.
Article history
Keywords: Muhammad Fuzuli, Fuzuli’s lyrics, Ghazals of Muhammad
Received: 12.02.2024 Fuzuli, odes of Muhammad Fuzuli, poems of Muhammad Fuzuli.
Elman Quliyev
Məhəmməd Füzuli anadilli Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafında misilsiz xidmətləri olan,

ədəbi şöhrəti yalnız Azərbaycanda deyil, bütün islam coğrafiyasında yayılan, Şərq ədəbi mühitinə
əvəzsiz töhfələr verən, özündən sonrakı bədii fikirdə davamlı bir ədəbi ənənə yaradan orta əsrlər
Azərbaycan ədəbiyyatının ustad sənətkarlardan biridir. O, mütəfəkkir şair olaraq bənzərsiz şeir
və nəsr nümunələri ilə Azərbaycan ədəbiyyatını xeyli zənginləşdirmişdir. Füzuli lirikası fərqli
üslub və fərqli poetik keyfiyyətlərinə görə diqqəti daha çox cəlb edir. Rəngarəng janr xüsusiyyətlərinə
malik olan Füzuli sənətində qəzəlin özünəməxsus yeri vardır. Şair qəzələ müraciət etməsinin
səbəbini belə açıqlamışdır:
Qəzəldir səfabəxşi-əhli-nəzər,
Qəzəldir güli-bustani-hünər.
Qəzali-qəzəl seydi asan degil,
Qəzəl münkiri əhli-irfan degil.
Qəzəl bildirir şairin qüdrətin,
Qəzəl artırır nazimin şöhrətin.
(Füzuli, Seçilmiş əsərləri, I c., 2005)
Göründüyü kimi, sənətkar məhəbbət üstündə köklənmiş hisslərini, öz amal və məfkurəsini

qəzəl janrı çərçivəsində ifadə etməyə daha çox üstünlük vermişdir.
Füzuli qəzəllərinin mövzu dairəsi kifayət qədər genişdir. Eşq, məhəbbət, gözəllik tərənnümlü,
dini və ictimai mövzulu qəzəllər Füzuli lirikasında əhəmiyyətli yerlərdən birini tutur. Füzuli, hər
şeydən əvvəl, bir eşq şairi kimi tanınır. Bunun səbəbini dahi şair belə izah edir:
Məndən, Füzuli, istəmə əşari-mədhü zəmm,
Mən aşiqəm, həmişə sözüm aşiqanədir.
(Füzuli, Seçilmiş əsərləri, I c., 2005).
Füzulinin lirik qəhrəmanı üçün eşq əsas qayədir, burada hər şey mahiyyət müstəvisində
açıqlanır. Füzulidə eşq anlayışı olduqca genişdir. O, sadəcə “sevgi macərası” deyil, düşüncə
sistemidir. Bu sistemdə hər şey anlamaq fəlsəfəsindən keçir. İnsanın sevgisi, kədəri, mübarizəsi,
hətta əxlaq və həyati baxışları da anlamaq fəlsəfəsinin predmetinə çevrilir. Füzuli sənətində aşiq
eşqi bir dərd kimi yaşayır. Bu dərd onun üçün möhnət deyil, əksinə, yaşamaqdır, həyatı dərk
etməkdir, mübarizə meydanına atılmaqdır və s. Ona görə də Füzuli aşiqi üçün eşq və kədər
paralelliyi daha aparıcıdır.
Eşq dərdilə olur aşiq mizacı müstəqim,
Düşmənimdir, dustlar, bu dərdə dərman eyləyən.
«Məni candan usandırdı…» qəzəli Füzulinin məhəbbət mövzulu lirik əsərlərindən biridir. Qəzəl
özünəməxsus məzmun, ideya və dil xüsusiyyətləri baxımından diqqəti cəlb edir.
Məni candan usandırdı, cəfadən yar usanmazmı?
Fələklər yandı ahimdən, muradım şəmi yanmazmı?
Qamu bimarinə canan dəvayi-dərd edər ehsan,
Neçün qılmaz mənə dərman, məni bimar sanmazmı?
Şeirdə sevginin ülviliyi, ilahi mənası açıqlanır. Lirik qəhrəmanın sevgi duyğularının ifadə
olunduğu bu şeirdə real təsvirlər fonunda aşiqin şikayət və iztirabları daha çox cəlbedicidir.
Şeirdə Tanrıya doğru yolun, bir növ, könüllərdən keçdiyi vurğulanır. Burada vəsf predmeti həm də

Füzuli sənətinin ecazkarlığı
ilahi eşqdir. Bu eşqin aparıb çıxara biləcəyi yüksək məqam Tanrı məqamıdır. Bu cür təsvir və
tərənnüm Füzuli poeziyasında təsəvvüfdən gələn bir xəttin davamı səciyyəsindədir. Füzulinin
aşiqi davamlı eşq əzabı çəksə də, məşuqunun əzabından usanmır.
Füzuli rindü şeydadır, həmişə xəlqə rüsvadır,
Sorun kim, bu nə sövdadır, bu sövdadən usanmazmı?
Füzuli yaradıcılığında eşqin fəlsəfi mahiyyəti daha çox aşiqanə ifadə tərzində açıqlanır. Bu cür
ifadə özünəməxsusluğu oxucunu Füzulinin eşq qəhrəmanının xarakteri, onun daxili “mən”i ilə
yaxından tanış edir (Füzuli, Seçilmiş əsərləri, II c., 2005).
İnsanın zahiri gözəlliyinin tərənnümü Füzuli qəzəllərində önəmli yer tutur:
Heyrət, ey büt, surətin gördükdə lal eylər məni,
Surəti-halım görən surət xəyal eylər məni.
Bu sırada «Nihali sərvidir qəddin…» qəzəli diqqətdən kənarda qalmır:

Nihali-sərvdir qəddin, qaşın nun ol nihal üzrə,
Misali-nöqteyi-nun xalın ol mişgin hilal üzrə.
Olub heyran götürmən xəttü xalından nəzər guya,
Gözüm mərdümləridir nöqtələr ol xəttü xal üzrə.
Məhəbbət və gözəlliyin tərənnümü ilə yanaşı Füzulinin ictimai motivli qəzəlləri də mövcuddur.
Bu cür qəzəllərdə ictimai məna üstünlük təşkil edir:
Tökdükcə qanımı oxun, ol asitan içər,
Bir yerdəyəm əsir ki, torpağı qan içər.
Əhli-zəmanə qanına çox təşnədir zəmin,
Qanın kimin tökərsə fələk, ol zəman içər.
Füzuli qəzəl şairi adlandırılsa da, yaradıcılığında qəsidə nümunələrinin də xüsusi yeri vardır.
Şair Azərbaycan, fars və ərəb dillərində yüzdən çox qəsidə yazmışdır. O, qəsidə şəkilindən istifadə
etməsinin səbəbini belə açıqlayır:
Məsnəvi üsuli, qəzəl sənəti
Qazanmış olsa da, aləmdə şöhrət
Lakin bir eybi var: ifratla, təfrit
Nə onda dad qoymuş, nə bunda ləzzət
Təkcə qəsidədir hər xeyir işdə,
Cilvələr saçaraq sayılır sənət.
(Füzuli, Seçilmiş əsərləri, IV c., 2005).
Füzulinin dünya, insan, cəmiyyət və s. problemlər barədə düşüncələri onun qəsidələrinin əsas
mövzusunu təşkil edir. O, yazmış olduğu qəsidələrdə bütün məsələlərə aşiq və filosof-şair gözü ilə
baxır.
Ana dilində yazdığı «Su» qəsidəsində Məhəmməd Peyğəmbərin tərifi yer alır. Şair Peyğəmbərin
tərifindən ötrü sudan bir poetik obraz kimi istifadə edir. Bu da təsadüfü səciyyə daşımır. Füzuli
suyu paklıq, saflıq, təmizlik rəmzi kimi götürür və Peyğəmbərin tərənnümü üçün bu əlamətlərdən
lazımi formada istifadə edir:
Elman Quliyev
Rövzeyi-kuyinə hərdəm durmayıb eylər güzar,

Aşiq olmuş, qaliba, ol sərvi-xoşrəftara su.
Su yolun ol kuydən torpaq olub tutsam gərək,
Çün rəqibimdir, dəxi ol kuyə qoyman varə su.
Dəstbusi arizusundan gər ölsəm, dustlar,
Kuzə eylin torpağım, sunun onunla yarə su.
(Füzuli, Seçilmiş əsərləri, IV c., 2005)
«Ənisül-qəlb» («Ürək dostu») Füzulinin məşhur qəsidələrindən biridir. İctimai-fəlsəfi, əxlaqi-

didaktik ruhlu qəsidədə qoyulan əsas problem insanın cəmiyyətdə və həyatda rolu ilə bağlı
düşüncələrdən ibarətdir:
Gözü doymaz hərisin dəhrdə, çünki həris insan
Olarsa şahi-İran tutmaq istər mülki-Turani.
Tamahla odlanan bir qəlbin heç vaxt atəşi sönməz
Qızıldan ötrü şiddət kəsb edər hər ləhzə böhrani.
Müəllif hökmdarları əsas hədəf kimi seçərək onları ədalətə dəvət edir. O, göstərir ki, xalqın
taleyi hökmdarlardan asılıdır. Hökmdar nə qədər ədalətli olsa, xalqın rifahı da bir o qədər xoş olar.
Ona görə də, Füzuli hökmdarlara üz tutaraq onlara taxt-taclarını zülm əməlləri ilə yox, ədalət
fərmanları ilə bəzəmələrini məsləhət görür:
Çalış xəlqə xeyir ver, xoş sifətlərlə qazan hörmət,
Arı bal vermək ilə əldə etmiş şöhrəti, şani.
Bəzərsən cismini bica yerə əlvan libas ilə,
Gəlibsən lüt cəhanə, lüt edərsən tərk dünyani.
Füzulinin lirikası janr baxımından yalnız qəzəl və qəsidələrlə məhdudlaşmır. Onun lirikası qitə,
rübai, mürəbbe, müxəmməs, müsəddəs, tərcibənd, tərkibbənd, təxmis və s. kimi janrlar daxilində
daha da zənginləşir. Bu sırada şairin mövzu, məzmun və ideya baxımından fərqlənən qitələri
önəmli yer tutur.
«Padişahi-mülk…» qitəsində ictimai-siyasi motiv olduqca güclüdür. Burada iki fateh üz-üzə
dayanır. Maddi aləmin sultanı ilə söz mülkünün sultanının qarşılaşdığı səhnədə ikincinin qalib
obrazı canlandırılır. Füzuli haqlı olaraq maddiyyatı keçici, mənəviyyatı əbədi hesab edir. Ona görə
də, söz mülkünün sultanı kimi özünün əzəmət və qüdrətini nümayiş etdirməkdən çəkinmir. Şair
maddi aləm fatehinin miskin və məğlub durumunu haqqın, mənəviyyatın qalibiyyət təntənəsi
kimi nəzərə çatdırır. Çünki tamah, zülm hesabına qurulan səltənətlərin heç biri “dövranı-fələyin”
təlatümləri qarşısında dözə bilmir. Füzuli qitədə bu məqamı xüsusi qabardır və onu ictimai-siyasi
kontekstdə mənalandırır:
Padişahi-mülk dinarü dirəm rişvət verib,
Fəthi-kişvər qılmağa eylər mühəyya ləşkəri.
Yüz fəsadü fitnə təhrikilə bir kişvər alır,
Ol dəxi asari-əmnü istiqamətdən bəri.
Şair şeirdə fikirlərini tamahkar və qaniçən hökmdarla müqayisədə təqdim edir. Bu hissədə söz
mülkünün sultanının əməl və aqibəti fərqli şəkildə diqqətə çatdırılır. O, qəhrəmanın əməllərindən

qürur duymasına haqq qazandırır. Çünki Füzuliyə görə, könüllər mülkünün sultanını dünyanın
heç bir “asibi-dövri-ruzigar”ı yıxa bilməz:
Payimal etməz onu asibi-dövri-ruzigar,
Eyləməz təsir ona dövrani-çərxi-çənbəri.
Qılmasın dünyadə sultanlar mənə təklifi-cud,
Bəsdürür başımda tovfiqi-qənaət əfsəri.
Füzuli rübailərini həm Azərbaycan, həm də fars dilində yazmışdır. Rübailərinin mövzu dairəsi
müxtəlif olsa da, məhəbbət tərənnümlü rübailəri çoxluq təşkil edir. Sevgi və çağırış Füzuli rübailəri
üçün başlıca göstəricidir. Füzulidə sevgi Allaha olan sevgidir, çağırış isə Allaha qovuşmaq, ona
doğru hərəkət etmək çağırışıdır. Bu rübailərdə mənəvi kamilləşmə və mənəvi təkamül xətti
inkişaf edərək bütün sərhədləri aşır və bəşəri dəyər qazana bilir :
Məcnun oda yandı şöleyi-ah ilə pak,
Vamiq suya batdı, eşqdən oldu həlak.
Fərhad həvəs ilə yelə verdi ömrün,
Xak oldular onlar, mənəm imdi ol xak.
M.Füzuli «Leyli və Məcnun», «Bəngü Badə», «Söhbətül-əsmar», «Həft cam» adlı dörd poema
müəllifidir. «Həft cam» istisna olmaqla digər üç poema Azərbaycan dilində yazılmışdır. 1537-ci
ildə yazdığı «Leyli və Məcnun» poeması Füzuli yaradıcılığının şah əsərlərindən biridir. Şair Rum
zəriflərinin xahişi ilə yazdığı bu əsərini Sultan Süleyman Qanuniyə ithaf etmişdir.
Bildiyimiz kimi, “Leyli və Məcnun” mövzusu Şərq ədəbiyyatı üçün ənənəvi mövzu olmuşdur.
Füzulidən əvvəl Nizami, Dəhləvi, Nəvai, Cami, Zəmiri, Həqiri və b. bu mövzuda əsərlər yazmışdır.
Füzuli bu əsərlərdən xəbərdar olsa da, yalnız Nizaminin “Leyli və Məcnun” poemasının süjet və
epizodlarına yaradıcı yanaşaraq onlardan bəhrələnmişdir. Füzulinin bu mövzuya ərəb əfsanəsi
tipində yaradıcı yanaşması faktını da inkar etmək mümkün deyil. Ancaq bütün hallarda Füzuli
özünün “Leyli və Məcnun”unu orijinal sənət nümunəsi səviyyəsinə qaldırmış, Ə.Nəvainin 1484-cü
ildə yazmış olduğu “Leyli Məcnun”undan sonra eyni adlı poemanın möhtəşəm anadilli nümunəsini
yarada bilmişdir. Əsərin süjeti məhəbbət mövzusu üzərində qurulmuşdur. Əsas mövzu və hadisələr
Leyli və Məcnun obrazları ətrafında cərəyan etdirilir. Əsərdə problemə şəxsiyyət azadlığı
kontekstində münasibət bildirilir. Füzuli Məcnunun baxışları ilə cəmiyyət qanunları arasındakı
ziddiyyəti göstərmək istəyir. Bu təqdimatda yeni baxışlar ilə mühafizəkar köhnəliyin toqquşması
yer alır. Məcnunun azad düşüncəsi yaşadığı cəmiyyətə sığmır. Qeysin “Məcnuna” keçidi bu
qarşıdurmada reallaşır. Füzuli Məcnunun dəliliyində intibah dövrü insanının fikirlərini əks etdirir.
Buna görə də Məcnunun “bəlayi-eşq” fəlsəfəsi təəccüblü görünmür:
Ya rəb, bəlayi-eşq ilə qıl aşina məni!
Bir dəm bəlayi-eşqdən etmə cüda məni!
Az eyləmə inayətini əhli-dərddən,
Yəni ki, çox bəlalərə qıl mübtəla məni!
(Füzuli, Seçilmiş əsərləri, II c., 2005)
Əsərdə qadın hüquqsuzluğu məsələsi ciddi yer tutur. Leyli obrazının xarakteri daha çox bu
problem daxilində açılır. Poemada Leyli ilə Məcnunun sevgi yolu məktəbdən başlayır. Bu yol
onların hər ikisi üçün uzun və əzablı olur. Qeysin sevgisi “məcnunluq”, Leylinin sevgisi isə “cinayət”
dərəcəsində qiymətini alır. Füzuli bu sevgini zamanın qaydaları ilə üz-üzə saxlayır. Şair bu mühiti
Elman Quliyev
sevgiyə və azad düşüncəyə münasibətdə xarakterizə edir. Yəni sevmək, azad düşüncə sahibi
olmaq həm “cinayət etməkdir”, həm “məcnunluqdur”, həm də rüsvay olmaqdır:
Faş oldu bu macəra cəhanə,
Kim Qeys oluban əsiri-Leyli,
Leyli dəxi salmış ona meyli.
(Füzuli, Seçilmiş əsərləri, II c., 2005).
Füzuli Leylinin anasının bu sevgiyə olan münasibətində qadın hüquqsuzluğunun, geriliyin

yüksək həddə çatdığını göstərə bilmişdir. Onun qızının eşqi ilə bağlı gəzən söz-söhbətlərə reaksiyası
zamanı üçün təəccüblü deyil :
Key şux! Nədir bu göftügulər,
Qılmaq sənə tə’nə eybculər?
Nəyçün özünə ziyan edirsən?
Yaxşı adını yaman edirsən?
Nəyçün sənə tə’nə edə bədgu?
Namusuna layiq işmidir bu?
Azad sevginin “namusa layiq iş olmadığı” bir cəmiyyətdə ananın həyəcanları başa düşüləndir.
Şair iki gəncin sevgi faciələrini məkan olaraq qəbilədə və səhrada canlandırmaqla yeri gəldikcə
ilahi eşqin fəzilət və fəlsəfəsindən də söhbət açır. Əsərin sonunda Leylinin ölümü Məcnunu irfan
yolçusu olaraq fəzilət mərtəbəsinin ən uca məqamına qaldırır.
Poemada diqqəti cəlb edən obrazlardan biri də Nofəldir. Füzuli onu türk sərkərdəsi kimi
təqdim edir. Təbii ki, bu təqdimatın özü də məqsədli xarakter daşıyır. Füzulinin məqsədi Nofəlin
simasında türk xarakterində olan mərdlik və şücaəti qabartmaq olmuşdur. Nofəlin Məcnunun
halına acıması və qızı ona almaqda xeyirxahlıq etmək, mərhəmət göstərmək niyyəti deyilənlərə
misal ola bilər. M.Füzulinin «Leyli və Məcnun»undan başqa digər üç poeması alleqorik səciyyə
daşıyır. «Bəngü-Badə» alleqorik poemadır. Poemada əsas mətn Azərbaycan türkcəsində, sərlövhələr
isə farsca yazılmışdır. Poema Şah İsmayıl Xətaiyə həsr edilmişdir. «Bəngü-Badə» minacat, nət,
İmam Əlinin və Ş.İ.Xətainin mədhi ilə başlayır. Əsərdə təhkiyəni müəllif özü aparır. O, baharın
gözəl çağında çəmənzara seyrə çıxdığını, Badənin düzəltdiyi məclisə rast gəldiyini söyləyir. Badə
içib məst olandan sonra özünü öyür və hamıdan üstün olduğunu söyləyir. Lakin məclisdə saqilik
edən Səba isə ona yaltaqlanaraq deyir ki, mən dünən seyrə çıxmışdım. Dikbaş yaşıl paltar, sufi
xasiyyət birini gördüm. Özünü tərifləyib hamıdan üstün olduğunu söyləyirdi. Bu xəbər Badəni
qəzəbləndirir, özündən çıxarır. Badə Səbaya əmr edir ki, gedib Bəngin başını gətirsin, dost-
yoldaşını isə dustaq eləsin. Saqi tutduğu işə peşman olur. Bəhanə ilə bu işdən boyun qaçırır.
Bəhanədən pərt olan Badə onu dustaq edir:
Badə tünd oldu təəllüldən,
Bir qərəz anladı təğafüldən,
Saqiyi tutdu Mey, yaman tutdu,
Belə tutar kimi ki, qan tutdu.
Oldu saqi Meyin giriftarı,
Faş edən böylə olur əsrarı.
M.Füzulinin ana dilində yazılmış ikinci alleqorik poeması «Söhbətül-əsmar»dır. Poemanın

süjetində, ruhunda və poetik təhkiyəsində “Bəngü-Badə” ilə oxşarlıq var.

Dialoqlar üzərində qurulan bu əsərdə hadisələr nağılçının dili ilə nəql olunur. Mükalimələr
kifayət qədər çevik və dinamikdir. Hər bir obrazın eqoizmi və xudbəsəndliyi açıq-aydın görünür.
Poema şərti olaraq iki hissədən ibarətdir. Birinci hissədə hadisələr bağda, ikinci hissədə isə
bostanda cərəyan edir. Bağdakı və bostandakı hadisələrin mahiyyəti oxşar olsa da, nəticə fərqlidir.
Professor Yaqub Babayevin dediyi kimi: “müəllif sanki bağdakı mənzərə ilə rəiyyəti, kütləni,
bostandakı mənzərə ilə sarayı nəzərdə tutmuşdur. Bağda imtiyaz sahibi, inzibati rəhbər yoxdur.
Hamı hüquqca bərabərdir. Ona görə də buradakı söz-söhbət, mübahisə sakit, qansız-qırğınsız
ötüşür. Ancaq sarayın analoqu olan bostanda hökm-fərmalıq, amiranəlik atmosferi hökm sürür.
Burada buyuran və buyruqçu, ixtiyarlı və ixtiyarsız vardır. Qovun şahdır. Adı çəkilən bostan
meyvələrini də vəzifələrə o təyin etmişdir. Vəzifəcə hamıdan üstündür, başqalarının mənsəbi də
onun sərəncamındadır. Elə buna görə də bostançıya əmr verir ki, onların hamısını cəzalandırsın.
Hökmü zabitəli şəkildə icra etdirir. Qeyzindən, hiddətindən öz başını da partladıb həlak olur.
Beləliklə, bostandakı hadisələr hüquqlu-hüquqsuz münasibətlərinə, qəzəb və hiddətə əsaslandığından
qan-qırğınla, faciə ilə nəticələnir. Əsərdə sənətkar ilk növbədə «Bəngü-Badə»də olduğu kimi
xudpəsəndliyi, lovğalığı, təkəbbürü, yersiz eqoizmi, səmimiyyətsizliyi tənqid edir” (Babayev, 2018).
Füzulinin «Yeddi cam» poeması fars dilində yazılmışdır. Əsər «Saqinamə» adı ilə də tanınır.
Poema məsnəvi formasında qələmə alınmışdır. Füzuli bu əsəri yazarkən N.Gəncəvinin «Yeddi
gözəl» poemasından da faydalanmışdır. Ona görə də hər iki əsərin forma-struktur xüsusiyyətlərində
müəyyən oxşarlıqlar mövcuddur.
«Yeddi cam»da Füzulinin «vəhdəti-vücud» fəlsəfəsi ilə əlaqəli görüşləri yer almışdır. Əsərdə
hadisələr şairin dilindən verilir və göstərilir ki, elm və hikmət sahibi olan şair səbəbini an-
lamadığı iztirab və dərdə məhkumdur. O bunun səbəbini öyrənmək məqsədilə ağıllı piri-muğana
üz tutur. Ondan düçar olduğu zülmün səbəbini soruşur. Piri-muğan bunun səbəbinin əqldə
olduğunu söyləyir :
Əql ilə ələm, bil ki, əkizdir bu cahanda,
Əqlin yoxalırsa, gedəcək ahü fəğan da.
Meydən tələb eylə, məzədən istə dəva sən,
Gəz, badədə axtar həmişə, dərdə şəfa sən.
(Füzuli, Seçilmiş əsərləri, V c., 2005)
Piri-muğan ağılı tərk etməyin yeganə yolu kimi mey içməyi tövsiyə edir. Şairə həftənin hər
günü şərab içib səma cismi ilə ünsiyyət qurmağı məsləhət bilir. Beləliklə, şair hər gün bir cam mey
içərək bir musiqi aləti ilə həmdəm olur və Günəş, Ay, Mərrix (Mars), Ütarid, Bürcis, Zöhrə və
Zühəldən kömək istəyir.
Füzuli nəzm ustadı olmaqla bərabər, müqtədir nasir kimi klassik Azərbaycan nəsrinin inkişafında
da mühüm rol oynamışdır. «Rindü Zahid», «Səhhət və Mərəz», «Beş nəsr məktubu» («Şikayətnamə»
də daxil olmaqla), «Hədiqətüs-süəda» əsərləri Füzulinin dəyərli nəsr nümunələridir. Füzulinin
nəsr əsərləri Azərbaycan və fars dillərində yazılmışdır.
Füzulinin nəsr nümunələri içərisində Nişançı Paşaya ünvanlanmış və əsasən, «Şikayətnamə»
adı ilə tanınan məktub daha çox məşhurdur. Tarixi həqiqətləri əks etdirmək baxımından əhəmiyyətli
olan bu avtobioqrafik əsər qafiyəli nəsrlə yazılmış, bədii ifadə imkanlarını artırmaq üçün bəzi
hallarda şeir parçalarından da istifadə olunmuşdur. Əsərdə hadisələr Osmanlı hökmdarı Sultan
Süleyman Qanuninin Füzuliyə Bağdadın ovqaf idarəsindən ayda doqquz ağça təqaüd təyin edilməsi
barədə verdiyi baratla bağlanır. Füzuli həmin təqaüdü almaq üçün ovqaf idarəsinə getsə də,
təqaüdü ala bilmir. Buna görə şair məktubla Nişançı Paşaya müraciət edir. Şikayət məktubunun
məzmun və ideyası real tarixi həqiqəti tam şəkildə əks etdirir. Qeyd edək ki, Füzuli sultanın
qərarından məmnun qaldığı üçün sultanı yüksək dərəcədə tərif edir. Bu azmış kimi şair baratın
Elman Quliyev
özünə də tərif yağdırır, şəninə ibarəli sözlər deyir. Bu zaman o, Quran ayələrindən də geniş şəkildə
istifadə edir. Deyilən təriflər, hökm sürən ədalət, nikbin əhvali-ruhiyyə əsərin birinci hissəsinə
aiddir. “Şikayətnamə” əsərində birinci hissədəki nikbinlik ikinci hissədə kədər motivi ilə əvəzlənir.
Hər şey ovqaf idarəsinə gedəndən sonra başlayır. Təyin olunan pul ovqaf idarəsinin işçiləri
tərəfindən verilmir. Füzuli bu səhnələrdə məmur özbaşınalıqlarını tənqid edir.
Füzuli ovqaf idarəsinə gələn vətəndaşlara münasibətdə təmənna və etinasızlığı kəskin tənqid
edir: «Salam verdim – rüşvət deyildir deyü almadılar. Hökm göstərdim – faidəsizdir deyü mültəfit
olmadılar» – sözləri bu cür tənqidi münasibətin bariz nümunəsidir. Ovqaf idarəsinin işçiləri ilə
şair arasındakı mükaliməni anarxiyanın tipik nümunəsi hesab etmək olar:
Dedim: — Bəratımın məzmunu nə üçün surət bulmaz?
Dedilər: — Zəvaiddir, hüsuli mümkün olmaz.
Dedim: — Böylə övqaf zəvaidsiz olurmu?
Dedilər:— Zəruriyyati-asitanədən ziyadə qalırsa, bizdən qalırmı?
Mükalimədəki sual-cavablar ölkədəki rüşvətxorluğun, özbaşınalığın yüksək həddə çatdığını

göstərir. Əsərin üçüncü hissəsində yenidən baratın təsviri verilir. Göstərilir ki, mən baratdan
təhqir və əziyyət gördüyüm üçün ondan utanır, ona nifrət edirdim. O isə mənə bəla və əziyyət
verdiyi üçün məndən xəcalət çəkirdi:
Mən ona fitnə, ol mənə afət,
Mütənəffir mən ondan, ol məndən.
Mən ona qüssə, ol mənə möhnət,
Mütənəkkir mən ondan, ol məndən.
«Şikayətnamə» satirik nəsrimizin mükəmməl nümunəsi hesab olunur. Əsərdə qanunsuzluğa,

özbaşınalığa, bürokratiyaya, rüşvətxorluğa qarşı kəskin etiraz nümayiş etdirilir.
1
Araslı, H. (1958). Böyük Azərbaycan şairi Füzuli. Bakı.
2
Babayev, Y. (2018). Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi (XIII-XVIII əsrlər). Bakı.
3
Əliyev, S. (1986). Füzulinin poetikası. Bakı.
4
Əliyeva, G. (2007). Azərbaycan Füzulişünaslığı. Bakı.
5
Füzuli, M. (2005). Seçilmiş əsərləri. 6 cilddə, I cild. “Şərq-qərb” Bakı. s.8-9.
6
Füzuli, M. (2005). Seçilmiş əsərləri. 6 cilddə, II cild. “Şərq-qərb” Bakı. s.87-88.
7
Füzuli, M. (2005). Seçilmiş əsərləri. 6 cilddə, IV cild. “Şərq-qərb” Bakı. s.6.
8
Füzuli, M. (2005). Seçilmiş əsərləri. 6 cilddə, V cild. “Şərq-qərb” Bakı. s.137.
9
Quluzadə, M. (1965). Füzulinin lirikası. Bakı.
10
Mir Cəlal. (1994). Füzuli sənətkarlığı. Bakı.
11
Səfərli, Ə., Yusifli, X. (2008). Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi (qədim və orta əsrlər). Bakı.

“Azərbaycan məktəbi” jurnalının nəşrə başlamasının 100 ili tamam olur. Uzun
illər respublikamızda yeganə elmi-nəzəri, pedaqoji jurnal kimi fəaliyyət göstərən
“Azərbaycan məktəbi” böyük inkişaf yolu keçib, xalq maarifinin inkişafında
müstəsna rol oynayıb, pedaqogika, psixologiya elmlərinin formalaşmasında
özünəməxsus yer tutub, pedaqoji fikrimizin qiymətli xəzinəsi kimi təhsil tariximizə
daxil olub. Fəaliyyətinin qısa xarakteristikasını verməli olsaq, deyə bilərik ki,
jurnal:
— respublikada savadsızlığın ləğv edilməsində;
— ümumi icbari ibtidai, yediillik, səkkizillik və orta təhsilin tədricən tətbiqində;
— məktəb təhsilinin elmi-pedaqoji cəhətdən təkmilləşdirilməsində;
— yeni təlim üsulları, təlim-tərbiyənin forma və metodlarının təşkili və tətbiqində;
— gənc nəslin tərbiyəsi işinin təşkili və yerinə yetirilməsində;
— təhsili idarə edən orqanlar tərəfindən irəli sürülmüş vəzifələrin həyata
keçirilməsində;
— müəllim hazırlığında səmərəli fəaliyyət göstərib.
Redaksiya təhsil sahəsindəki tarixi missiyasını nəzərə alaraq “Azərbaycan
məktəbi”nin 100 illik yubileyi ərəfəsində müxtəllif illərdə jurnalda çap olunmuş,
indi də aktuallığını itirməyən seçmə məqalələri təqdim edir.
AzərbAycAn məktəbİ. 1972. №6
şAGİrdLərİn təLİm mArAĞInIn

İnkİşAF EtdİrİLməSİ
bəşİr əhmədov
Professor
“Təlim marağı” anlayışı pedaqoji və psixoloji Təlim marağı nədir?

ədəbiyyatda ətraflı şəkildə şərh olunmuş, hətta
bu problemlə bağlı olaraq bir neçə namizədlik Mövcud pedaqoji-psixoloji ədəbiyyatın xü-
və doktorluq dissertasiyası müdafiə edilmişdir. lasəsi göstərir ki, ümumiyyətlə, maraq xarici
Amma təlim marağına aid Azərbaycan dilində aləmin cisim və hadisələrindən bu və ya digərinə
xüsusi tədqiqat əsəri yazılmamış, müəllim- şəxsiyyətin fərdi münasibətidir. Maddi ger-
lərimizin əlində isə heç bir sanballı elmi-metodik çəkliyin cisim və hadisələrinin sonsuzluğu nəticə
vəsait yoxdur. Ona görə də bu məqalədə onlara etibarı ilə marağın da sonsuzluğuna gətirib
bəzi məsləhətlər verməyi faydalı hesab edirik. çıxarır. Məsələn, biz bir nəfərin incəsənətə,
başqasının texnikaya, üçüncüsünün idmana və
To cite this article: s. marağından danışa bilərik: incəsənət, texnika,
Ahmadov B. (1972). Developing students’ interest in learning. idman... çoxsahəli olduqlarından maraq da
Azerbaijan Journal of Educational Studies. Issue VI. pp. 47-54 onlara uyğun şəkildə çoxsahəli ola bilər. Belə
DOI: 10.30546/32898065.2024.1.135. ki, əgər məndə incəsənətin növləri arasında
Bəşir Əhmədov
kinoya daha çox maraq varsa, yoldaşın bədii yeni bilik əldə edir, həm də tədqiqat metodları
ədəbiyyata, tanışlarımdan biri teatra, başqası ilə az-çox tanış olur, öyrəndiyi elm sahələri ilə
memarlığa... xüsusi maraq göstərə bilər. əlaqədar fəaliyyət növlərindən birini öz gələcəyi
İncəsənətin növləri də çoxsahəlidir. Ona görə üçün seçir. Belə bir vəziyyətdə maraq artıq
də bir adam bədii ədəbiyyatın növlərindən tədricən meylə gətirib çıxarır. Yeri gəlmişkən
birinə (deyək ki, lirik əsərlərə), başqası digər qeyd edək ki, “idrak marağı” anlayışı ilə “idrak
bədii ədəbiyyat növünə (deyək ki, dra- fəaliyyəti” məfhumunun fərqi də məhz bununla
maturgiyaya) daha çox maraq göstərə bilər... bağlıdır. Belə ki, idrak marağı şagirdin elmə
İdrak marağı da ümumiyyətlə, marağın növ- həvəs göstərməsidirsə, idrak fəaliyyəti artıq
lərindən biridir. Onun spesifik xüsusiyyəti bun- onun elmə meyli deməkdir. Birinci hələ həvəsdir,
dan ibarətdir ki, xüsusi bir obyektə, yəni obyektiv ikinci isə artıq iş görməkdir, zehni fəaliyyətdir.
qanunların dərk edilməsinə yönəlmiş olur. Başqa Təcrübə və müşahidələr göstərir ki, “maraq”
sözlə desək, idrak marağı şəxsiyyətin həyatı, anlayışı bəzən “tələbat” məfhumu ilə də
onun sirlərini dərk etməyə, başa düşməyə, eyniləşdirilir. Əlbəttə, bu, doğru deyildir. Hələ
öyrənməyə göstərdiyi cəhddir, münasibətdir. vaxtilə S.L.Rubinşteyn tələb edirdi ki, bu
Təlim marağı, ümumiyyətlə, marağın digər anlayışları eyniləşdirməkdən birdəfəlik əl
növlərinə nisbətən idrak marağına daha çox çəkmək lazımdır. Onun fikrincə, maraq-fikrin
yaxınlaşır, lakin onunla eyniyyət təşkil etmir. müəyyən cismə doğru yönəlməsi, istiqamət
Şagirdlərin təlim marağının spesifik cəhətləri almasıdır, amma tələbat həmin cismi əldə etmək
aşağıdakılardan ibarətdir: a) bu marağın arzusudur.
yaranmasında və inkişafında müəllimin mühüm Bəs təlim marağının inkişaf etdirilməsinə
rolu vardır; b) təlim marağı – şagirdlərin diq- necə nail ola bilərik? Nə vaxt hökm vermək
qətinin, əsasən, tədris materiallarındakı anla- olar ki, uşağın biliyə marağı inkişaf edir və
yışlar sistemini dərk etməyə yönəldilməsidir; möhkəmlənir? Təlim marağının inkişafına təsir
c) bu maraq uşaqları bilik əldə etməyə həvəs- göstərən amillər üzərində ayrıca dayanmaq
ləndirən daxili tələbatdır, motivlərdir və s. lazım gəlir, onun formalaşması haqqında isə
“Maraq” anlayışı ilə “meyil” məfhumu ara- belə deyə bilərik: əgər şagird öyrəndiyi hadi-
sında xeyli yaxınlıq olduğundan müəllimlər çox sələrin yalnız zahiri əlamətləri ilə kifayətlənmir,
vaxt bunların fərqinə varmır, nəticədə isə həmin təkcə qiymət almaq naminə dərsi əzbərləyib
iki sözün ifadə etdiyi mənaları eyniləşdirirlər. sinfə gəlmir, əksinə, hər şeyi dərk etməyə,
Əslində isə maraq adamın konkret cismə mahiyyəti başa düşməyə can atırsa, onda maraq
(obyektə), meyil isə fəaliyyətə göstərdiyi mü- formalaşmışdır hökmünü verə bilirik.
nasibətdir. Məsələn, teatrın bir nəfəri özünə
cəlb etməsi həmin şəxsin incəsənətin bu növünə Təlim marağının müxtəlif aspektləri
marağı ilə bağlıdır, amma bu şəxsin teatrda ak-
tyor kimi çıxış etmək istəməsi, gələcəkdə həmin Pedaqoji-psixoloji ədəbiyyatda təlim marağı
fəaliyyət növünü seçmək arzusu artıq onun üç baxımdan şərh olunur: a) təlimin vasitəsi
aktyorluğa meylindən irəli gəlir. Məlum məsə- kimi, b) təlimin motivi kimi, c) şəxsiyyətin sabit
lədir ki, müntəzəm olaraq teatr tamaşalarına xüsusiyyətlərindən biri kimi. Bunların hər üçü
gedən şəxs, necə deyərlər, oradan “əli boş” doğrudur. Axı eyni məsələnin müxtəlif as-
qayıtmır, nə isə öyrənir, özü üçün müəyyən pektlərdə, müxtəlif əlaqə və münasibətlər
nəticələr çıxarır. Bu mənada maraq həm də çərçivəsində tədqiq olunmasının mümkünlüyü
insanı fəaliyyətə sövq edir, onun daxili aləminin elmdə qəbul edilmiş həqiqətlərdən biridir. Təlim
zənginləşməsinə, düşüncə qabiliyyətinin inki- marağı da belədir.
şafına müsbət təsir göstərir. Belə bir xüsusiyyət Ətraf aləmdəki bütün cisim və hadisələr
təlimdə də müşahidə olunur. Şagird tədris adamın diqqətini birdən-birə cəlb edə bilmir.
fənninin məzmununa maraq göstərdikdə həm Biz onlardan konkret şərait üçün daha faydalı,

Şagirdlərin təlim marağının inkişaf etdirilməsi
lazımlı hesab etdiyimizi marağımızın obyektinə Materialın məzmununun təlim

çeviririk. Bu mənada müəllim dərsdə ən cəlb- marağına təsiri
edici, maraqlı elementləri seçə bilər ki, bu da
şagirdlərin daha çox diqqətli olmasına müsbət Təhsilin qarşısında duran başlıca məqsəd –
təsir göstərər. Lakin unutmamalıyıq ki, uşağa həyatı, maddi gerçəkliyi şagirdlərə dərk
göstərilən belə bir təsir, hər şeydən əvvəl, zahiri etdirmək, tərbiyənin məqsədi isə – həyata, dərk
təsirdir. Burada təlim marağı vasitə yerində olunana münasibət aşılamaqdır. Psixoloqların,
çıxış edir, vasitə isə həmişə zahiri olur: ona xüsusən V.N.Myasişevin tədqiqatı sübut etmişdir
görə də təlim marağının vasitə rolunu oynaması ki, həmin iki anlayış, yəni idrak və münasibət
onun mühüm əlaməti hesab edilə bilməz. Təlim əslində vahid prosesdir. Maraq da münasibətlə
marağının motiv kimi şərh olunması elmi və bağlıdır. Ona görə də şagirdin dərsi yaxşı
əməli cəhətdən daha doğru olar. Axı təlimə öyrənməsi, öz növbəsində, münasibətin də
maraq oyatmaqda başlıca məqsədimiz ondan inkişafına müsbət təsir göstərir.
ibarətdir ki, zahiri təsirlər şagirdlər üçün daxili Məlumdur ki, şagirdlər öz gündəlik həyat
qüvvəyə çevrilsin. Bu funksiyanı isə motivlər təcrübəsi prosesində çoxlu faktla üz-üzə gəlir,
yerinə yetirir, deməli, təlim marağı göstərilən müəyyən empirik biliklər əldə edirlər. Lakin
zahiri təsirlərin şagirddə daxili (mənəvi) ehtiyac həmin biliklər bəzən səhv və ya dayaz olur.
əmələ gətirməsinə xidmət göstərir və bu nöqteyi- Ona görə də müəllim uşağın mövcud məlu-
nəzərdən təlimdə özünü ən aparıcı motiv kimi matlarının dürüstləşdirilməsinə və bu məlu-
büruzə verir. Nəhayət, maraq aşağıdakı ardıcıllığı matların həyatı düzgün əks etdirən biliklərlə
keçərək şagirdin və ümumiyyətlə şəxsiyyətin əvəz olunmasına xüsusi diqqət yetirməlidir. Elə
sabit, ayrılmaz cəhətlərindən birinə çevrilir: rayonlarımız vardır ki, orada yerli əhali nar,
tanıma (“bu nədir?” sualına cavab axtarmaq), fındıq kimi bitkiləri ağac adlandırır. Bunun
→ refleksi çox maraqlılıq (“niyə belədir?” sualına təsiri altında şagirdlər də, deyək ki, “nar kolu”
cavab axtarmaq) → həvəs (hər şeyi öyrənməyə, əvəzinə “nar ağacı” işlədirlər. Əslində isə
bilməyə cəhd göstərmək) → təlim marağı, → botanikada nar, fındıq və s. kimi bitkilər ağac
idrak marağı (bu, təlim marağına nisbətən geniş yox, kol kimi izah olunur. Biologiya müəllimi
məzmuna malikdir). bunu nəzərə almalı, şagirdlərin səhv təsəv-
Təcrübə göstərir ki, şagirdlərin əksəriyyəti vürlərinin dürüstləşdirilməsi qayğısına qal-
bütün fənlərə eyni cür maraq bəsləmir, bəzi malıdır.
fənləri daha çox sevir, başqaları ilə az ma- Dərsdə şagirdlərə elmin, öyrədilən hadisənin
raqlanırlar. Bu, müxtəlif səbəblərdən irəli gəlir: tarixinə dair məlumat vermək, görkəmli
şagirdin fikrinə görə, bu və ya digər fənnin alimlərin kəşflərindən və həyatından qısaca
həyatda daha çox əhəmiyyətə malik olması; söhbət açmaq da marağı inkişaf etdirmək
ailənin təsiri; müəllimin şəxsiyyəti və bacarığı; baxımından faydalıdır. Məsələn, biologiya
dərsliyin keyfiyyəti və s. Əlbəttə, bunlardan dərslərində qan dövranının ilk tədqiqatçısı olan
belə bir nəticə çıxarmaq olmaz ki, guya uşağın və F.Engels tərəfindən yüksək qiymətləndirilən
digər fənlərə marağını inkişaf etdirmək mümkün Migel Servetin (1509-1553) dindarlar tərəfindən
deyildir. Əksinə, müəyyən şərtlərə əməl etməklə diri-diri şişə çəkilərək od üzərində yandırılması,
(məsələn, dərsi maraqlı qurmaq, tədrisin başqa müvafiq dərslərdə isə C.Bruno, Q.Qaliley
keyfiyyətini yüksəltmək, hər bir fənnin lazımlı və digər görkəmli şəxslərin həyatı haqqında
olduğunu başa salmaq və s.) uşağın keçilən məlumat vermək mümkündür. Nitq mədəniyyəti
bütün fənlərə maraqlarını inkişaf etdirmək məşğələlərində qədim Yunanıstanın məşhur
mümkün və lazımdır. natiqlərinən biri olub, indi dünyanın hər yerində
tanınmış Demosfenin həyatından belə bir faktı
xatırlatmaq yerinə düşər: o, müəllimdən
ayrılaraq ilk dəfə kütlə qarşısında çıxış edərkən
Bəşir Əhmədov
çox böyük müvəffəqiyyətsizliyə uğrayır. Məlum Birinci şagird: — Mən verilmiş sözləri tapa
olur ki, gənc natiqin nəfəs çatışmazlığı var, bilmədim, onları tapmaq üçün gərək bütün
tələffüzü qüsurludur və s. Demosfen ruhdan kitabı oxuya idim, bu isə çox vaxt tələb edirdi...
düşmür, var qüvvəsi ilə nöqsanlarını islah İkinci şagird: — Mən yalnız “bünövrə” sözünü
etməyə çalışır; əzbərdən şeir deyə-deyə dağ tapmışam. “B” hərfi ilə başlanan sözlərin hamısını
yuxarı qaçır ki, təngnəfəsliyini aradan qaldırsın. oxudum və həmin sözü tapdım, digər sözləri
Aylarla zirzəmidə gizlənərək məşq edir və axtarmağa hövsələm çatmadı...
tələffüz nöqsanlarını düzəltməyə çalışır. Nəticədə Üçüncü şagird: — Mən sözlərin hamısını
gərgin əmək öz bəhrəsini verir və Demosfen tapmışam, amma buna lap çox vaxt sərf etməli
məşhur natiqlərdən biri olur. oldum...
Bu cür faktlar əsasında şagirdlərin elmə Müəllim: — Yaxşı, uşaqlar, indi siz “Lüğət”ə
marağını inkişaf etdirmək, onların mütaliəyə baxaraq müəyyən sözlər deyin, mən onları
həvəsini artırmaq mümkündür. Biz burada ta- tapım.
rixilik üzərində geniş dayanmır və müəllim- Şagirdlər hansı sözü deyirdilərsə, müəllim
lərimizə məsləhət görürük ki, “Azərbaycan həmin anda onu “Lüğət”dən tapır və uşaqlara
məktəbi” jurnalının keçən ilki 10-cu nömrəsində göstərirdi. Onlar: “Müəllim, bunun sirrini bizə
dərc olunmuş “Tədrisdə tarixilik” adlı məqaləyə də öyrədin” – deyə dilləndilər. Müəllim: – Xeyr,
müraciət etsinlər. bu gün öyrədə bilmərəm. Siz gərək əvvəlcə
Öyrədilən mövzunun praktik əhəmiyyətini əlifbanı əzbərdən biləsiniz, yalnız ondan sonra
uşaqlara başa salmağın marağa göstərdiyi təsiri mən sözləri tapmağın sirrini sizə öyrədərəm...
aydınlaşdırmaq üçün məktəb təcrübəsində “Lüğət”dən istifadə qaydaları hələ növbəti
müşahidə etdiyimiz bir faktı nəzərdən keçirək. dərsdə öyrədilməli idi. Müəllim uşaqlara tapşırdı
Keçən il Bakıdakı məktəblərdən birində ki, evdə əlifbanı əzbərləsinlər. Üçüncü dərsdə
Azərbaycan dili dərsində iştirak edirdik. Müəllim də iştirak etməli olduq. Müəllim bir neçə
V sinifdə “Fonetika” bəhsinin tədrisinə təzəcə şagirddən əlifbanı soruşdu, belə qənaətə gəldik
başlamışdı. “Danışıq səsləri” paraqrafını keçirdi. ki, uşaqların hamısı onu əzbərdən bilir...
Dərsin sonuna yaxın uşaqlara belə “qəribə” bir — Uşaqlar, indi artıq siz bilirsiniz ki, Azər-
tapşırıq verildi: – Sizin çoxunuz imla yazıda baycan dilində 32 hərf vardır, onlardan ikisi –
pəhləvan, stəkan, bünövrə tipli sözlərdə orfo- ğ və ı – sözün əvvəlində işlədilmir. Deməli,
qrafik səhvə yol vermisiniz. Ona görə də evdə dilimizdəki sözləri “Lüğət”də verərkən 30 qrupa
“Məktəblinin orfoqrafiya lüğəti” kitabından bölmək lazım gəlir. “A” hərfi ilə başlanan sözlər
həmin sözləri tapın və onları necə yazmaq birinci qrupa daxil edilir, çünki həmin hərf
lazım gəldiyini yadda saxlamağa çalışın; növbəti əlifbada birinci yerdə durur. Eyni qayda ilə “B”
dərsdə nəticəsini yoxlayacağam... hərfi ilə başlanan sözlər ikinci, “V” hərfi ilə
Doğrusu, belə bir tapşırığın verilməsi bizi başlanan sözlər isə üçüncü qrupa daxil edilir
təəccübləndirdi. Axı müəllim hələ “Əlifba” və s. Beləliklə, “Lüğət”də söz əvvəlində işlənən
mövzusunu keçməmiş, uşaqlara lüğətdən istifadə hərflərin sayına uyğun olaraq 30 qrup əmələ
qaydalarını öyrətməmişdir! Zəng bayıra vuruldu. gəlir. İndi “Lüğət”i açın və dediklərimi öz
Tənəffüsdə müəllimi məzəmmət etməyə gözlərinizlə görün...
başladıq. O, cavabında: “Xahiş edirəm ki, mənim — Müəllim, burada “a” hərfi ilə başlanan o
növbəti dərsimdə də iştirak edəsiniz, sonra qədər söz var ki! Bəs onların arasından lazım
fikir mübadiləsinə girişərik”, – dedi. Biz olan sözü necə tapaq?
şübhələndik, hiss etdik ki, burada nə isə bir — Tamamilə doğru başa düşmüsünüz! Gəlin
“sirr” gözlənilir. Növbəti dərsdə də iştirak etməli həmin suala cavab tapaq. Bəhruz, sən “a” hərfi
olduq. Müəllim şagirdlərdən verilmiş sözləri ilə başlanan sözlərdən bir neçəsini ardıcıl
lüğətdən tapıb-tapmadıqlarını soruşdu. Cavablar surətdə oxu (şagird oxuyur: abad, abadlaşdırmaq,
müxtəlif idi. abadlıq...).

— İkinci yerdə hansı hərf düşür? əsas əlamətləri fərqləndirə bilməsi, düzgün
— Müəllim, bu sözlərin hamısında ikinci nəticələr çıxarması, öyrənilən biliklər arasında
hərf “b” – dən ibarətdir. əlaqəni dərindən dərk etməsi və s. ilə bağlıdır.
— Arzu, sən sağ sütundakı sözləri oxu (ox- Burada müəllim işə həm çox müdaxilə edə bilər
uyur: avadanlıq, avaz, avam...). (müstəqillikdən fərqi), həm az müdaxilə edə,
— Bəs bu sözlərdə ikinci hərf nədir? həm də müdaxilə etməyə bilər (müstəqilliyə
— Burada “a” – dan sonra “v” gəlir. oxşar cəhətləri). Deməli, müstəqil iş fəallıq və
Bu qayda ilə müəllim başa salır ki, sözlərin şüurluluğu inkar deyil, tələb edir; eləcə də
“Lüğət”lərdə düzülüşü müəyyən qaydalara tabe- fəallıq və şüurluluq həm müstəqil işlərdə, həm
dir. Şagirdlər dərsdə böyük bir fəallıq göstərir, də müəllimin təlimə yaxından müdaxiləsi zamanı
hər şeyi dərindən öyrənməyə can atırdılar. Dərs özünə yer tapa bilir. Məsələn, şərh üsulunda
çox gözəl keçdi. Müəllimin işindən biz də xeyli müstəqillik yox dərəcəsində olur, amma fəallıq
şey öyrəndik. Bir daha yəqin etdik ki, mövzunun və şüurluluq bəzən ön plana keçir və s.
əhəmiyyətini başa salmaq təlimin ən gözəl Fəallıqla şüurluluğun fərqi isə ondan ibarətdir
motivlərindən biridir! ki, birinci daha çox təşəbbüskarlığı inkişaf
etdirməyi, ikinci isə məqsədi aydın dərk etməyi
Fəaliyyətin marağa təsiri ön plana çəkir; nəyi öyrənirəm?, niyə öyrənirəm?,
necə öyrənməliyəm? kimi suallara cavab vermək,
Pedaqoji ədəbiyyatın və məktəb təcrübəsinin əsasən, şüurluluq anlayışı ilə bağlıdır. Ona görə
öyrənilməsi göstərir ki, müstəqil işlərin düzgün də şüurluluğu təmin etmədən mahiyyəti başa
təşkili, şagirdlərin yeni fəaliyyət üsullarına salmaq mümkün deyildir. Fəallıq isə şəxsiyyətin
yiyələnməsi, problemli təlim, dərsdə tədqiqatçılıq əsas əlamətlərindən olub, onun işgüzarlığını,
elementlərindən istifadə edilməsi, yaradıcı və çətinlikdən qorxmamasını, mübarizliyini,
praktik işlər də şagirdlərin təlim marağının təşəbbüskarlığını və s. cəhətlərini əks etdirir.
inkişafına müsbət təsir göstərir. Bunlardan Buradan aydın olur ki, müstəqillik, şüurluluq
birini, yəni problemli təlimi əvvəlki məqa- və fəallıq dialektik vəhdətdədir, bir-birinə keçə
lələrimizin birində (“Azərbaycan məktəbi”, 1971, bilər. Təlim marağının inkişafında bu anlayışların
№ 10) şərh etdiyimizdən burada onun üzərində hər üçünün böyük əhəmiyyəti vardır.
dayanmır, yerdə qalanlara nəzər salmağı zəruri Dərsdə müstəqil işlər müxtəlif məqsədlər
hesab edirik. üçün təşkil oluna bilər. Məsələn, yeni öyrədilən
Müşahidələr göstərir ki, bəzi müəllimlərimiz biliyin mənimsənilməsinə bilavasitə kömək
(hətta alimlərimiz) müstəqil işlərin mahiyyətini, edən əvvəlki mövzuların təkrarı üçün şagirdlərin
müstəqilliklə fəallığın və şüurluluğun sərhədini müstəqil işlərini təşkil etmək olar; yeni dərsə
düzgün müəyyənləşdirə bilmirlər. Amma əslində aid bəzi faktlarla uşaqları tanış etməkdən ötrü
bunlar nə qədər əlaqəli və yaxın olsalar da, onların müstəqil işlərini (müşahidələrini) təşkil
eyniyyət təşkil etmir. Müstəqillik müəllimin işə etmək mümkündür; biliyi müəllimin bilavasitə
müdaxilə etmə dərəcəsi ilə bağlıdır. Şagirdin o müdaxiləsi olmadan kitabdan oxuyub öyrənmək
fəaliyyəti müstəqil adlana bilər ki, orada məqsədi ilə şagirdlərə müstəqil iş tapşırıla bilər
müəllimin bilavasitə iştirakı olmasın. Məsələn, və s.
şagirdin dərsliyi və ilk mənbələri oxuyub bilik Şagirdlərin təlim marağını inkişaf etdirməkdə
əldə etməsi; cisim və hadisələr üzərində müxtəlif yarışların da əhəmiyyəti var. Məsələn,
müşahidə aparıb onların müəyyən əlamətlərini ədəbiyyat dərslərində “şeirləşmə” buna misal
aşkara çıxarması; məruzələr hazırlaması; ola bilər. Bu, belə təşkil edilir: şagirdlərdən biri
oxuduğu əsərə rəy yazması; kontrol işlər; yaradıcı şeir parçası deyir. İkinci şagird isə həmin şeir
yazılar və s. müstəqil işlərə misal ola bilər. parçasındakı son misranın axırıncı sözünün
Fəallıq və şüurluluq isə müəllimin işə müdaxiləsi qurtardığı səslə (məsələn, “m” səsi ilə) başlanan
ilə deyil, şagirdin təşəbbüskarlığı, əsas və qeyri- bir şeir parçası deməlidir. Yarış belə bir
Bəşir Əhmədov
ardıcıllıqla davam etməlidir. üçün yox, eyni yaşda olan və deməli, eyni sinifdə
Azərbaycan dili dərslərində müşahidə etmişik oxuyan minlərlə şagird üçün tərtib edilir. Buradan
ki, bəzi müəllimlər şagirdlərə aşağıdakı tipdən aydın olur ki, proqram uşaqların real deyil,
olan tapmacalar düzəltdirirlər: ideal səviyyələrini əsas götürür. Real bilik,
İncə açıq bir sait ilə bacarıq, vərdiş və adətlər çox zaman proqramın
Boşqablarda yeyilərəm tələbləri ilə uyğun gəlmir, dialektik ziddiyyət
Amma qapalı sait ilə əmələ gətirir.
Həyətlərdə deyinərəm (ət və it). Deməli, müəllim proqram üzrə fəaliyyətə
başlarkən belə bir ziddiyyətlə üz-üzə gəlir: pro-
Yəqin ki, sizə tanışam – qram bəzi şagirdlər üçün ağırdır, bəziləri üçün
Bağçaları mən bəzərəm. yüngüldür, bəzilərinin səviyyəsinə isə uyğun
Birinci hərfi dəyişsən gəlir. Şagirdlərin real səviyyələri (bilik, bacarıq,
Yanıb tez “külə” dönərəm (gül). vərdiş, həyat təcrübəsi, formalaşmış adətləri
və s.) ilə proqramın tələbləri arasındakı bu cür
Belə yarışlar həm marağı, həm də uşaqların ziddiyyətlər pedaqoji prosesin başlıca zid-
yaradıcılıq qabiliyyətini, təfəkkürünü və hafi- diyyətləri, onun hərəkətverici qüvvələridir. Bu
zəsini inkişaf etdirmək baxımından çox faydalıdır. ziddiyyətlər müəllimdən qəti şəkildə tələb edir
ki, o, hər bir şagirdi diqqətlə öyrənsin və öz
Münasibətlərin marağa təsiri işini məhz bu zəmin üzərində qursun. Yeri
gəlmişkən qeyd edək ki, müəllimin pedaqoji
Müəllimlə şagird, eləcə də şagirdlə şagird prosesdə əsas sima olması da buradan irəli
arasındakı münasibətlər də təlim marağına gəlir. Göstərdiyimiz başlıca ziddiyyət bir sıra
müəyyən təsir göstərir. Belə münasibətlər, bir törəmə ziddiyyətlərin mənbəyini təşkil edir ki,
qayda olaraq, təlimin təşkil üsulları ilə bağlı onlardan biri də pedaqoji təsirin ümumi
şəkildə meydana çıxır və mühüm amil rolunu (kollektivə göstərilən təsir mənasında), onun
oynayır. Bunu yığcam şəkildə şərh etməyə şagirdlər tərəfindən qəbul edilməsinin isə fərdi
çalışaq. xarakterdə olmasından ibarətdir. Həmin bu
Məlumdur ki, pedaqoji prosesin mahiyyətini ziddiyyət pedaqoji prosesdə kollektivlə fərd
üç mühüm komponent – müəllim, şagird və arasında müəyyən uzlaşdırma yaratmağı tələb
təsir vasitələri, sistemi – arasındakı qüvvələr, edir. Buradan da təlimin üç cür (frontal, qrup
qarşılıqlı əlaqə və münasibətlər əks etdirir. Bu halında və fərdi şəkildə) təşkili zəruriliyi irəli
komponentlərin hər üçü qarşılıqlı surətdə bir- gəlir. İstər dərslərin müşahidəsi, müəllimlərlə
birindən asılıdır, bir-biri ilə bağlıdır və bir- aparılan söhbətlər, istərsə də mövcud pedaqoji
birinə təsir göstərir. Elə bu səbəbə görə də ədəbiyyatın nəzərdən keçirilməsi göstərir ki,
onlar vahid bir sistem əmələ gətirir. Sistemə adını çəkdiyimiz həmin üç anlayışın məzmunu
daxil olan hər bir komponentin özünəməxsus müxtəlif şəxslər tərəfindən müxtəlif cür başa
əlamətləri vardır. Məsələn, uşaq məktəb yaşına düşülür və deməli, onların şərhində fikir vahidliyi
çatana və məktəbə daxil olana qədər müəyyən yoxdur. Bəzi yoldaşlar təlimin təşkili formaları
həyat yolu keçmiş, az-çox təcrübə əldə etmiş, ilə onun təşkili üsullarını, bəziləri isə təşkil
nisbətən formalaşmış olur. Bu xüsusiyyətlər üsulları ilə təlimin metodlarını qarışıq salırlar.
hər bir şagirdin fərdi əlamətlərinə çevrilir, necə Bunun başlıca səbəbini onda görmək lazımdır
deyərlər, onunla birlikdə məktəbə gəlir, pedaqoji ki, təlimin təşkili formaları, eləcə də metodları
prosesdə mühüm rol oynamağa başlayır. Pro- arasında xeyli oxşarlıq vardır. Məsələn, təkcə
qram və dərslik tərtib edən şəxslər şagirdin onu qeyd edək ki, təlimin həm təşkili üsulları,
həmin əlamətlərini heç vaxt tam təfərrüatı ilə həm də təşkili formaları, əsasən, onun zahiri
nəzərə ala, əks etdirə bilmirlər. Bu isə təbii cəhətlərini əks etdirir; təlimin metodları kimi
haldır, çünki proqram və dərslik tək-tək uşaqlar təşkili üsulları da işin necə icra olunması

əlamətlərinə malikdir və s. Lakin bu cür yaxınlıq (yəni təlimin digər iki təşkil üsulu zamanı) belə
onları eyniləşdirmək üçün bizə heç bir əsas bir əməliyyat özünü göstərə bilmirmi? Əgər
vermir. Səbəbi isə aşağıdakılardan ibarətdir: müəllim sinfin şagirdlərini bilik səviyyələrinə
a) təlimin təşkili formaları onun struk- görə müxtəlif qruplara bölür və qrupların
turasında qismən bitkin vahidlər rolunu oynayır, hamısını eyni vaxtda işə cəlb edirsə, onda bu
belə nisbi bitkinlik təşkil üsullarında özünü cür təşkilə frontal, ya qrup halında təşkil kimi
göstərə bilmir; baxmalıyıq? Frontal təşkili yuxarıda qeyd et-
b) təlimin metodlarını müəyyən edən başlıca diyimiz kimi başa düşən yoldaşların fikrinə
əlamət qarşıya qoyulmuş konkret məqsəd və qeyri-tənqidi yanaşmalı olsaq, deməliyik ki, bu
tədris materiallarının məzmunu ilə müəyyən misal təlimin frontal təşkilinə aiddir, çünki
olunur. bütün şagirdlər eyni vaxtda işə cəlb olunmuşlar.
Təşkil üsulları isə artıq qeyd etdiyimiz kimi, Bəs “təlimin frontal təşkili” dedikdə nəyi başa
onun strukturası ilə bağlı olub, müəllimlə düşməliyik? Pedaqoji ədəbiyyatda bu suala bir-
şagirdlər, eləcə də şagird kollektivinin üzvləri birinə uyğun gəlməyən çoxlu cavab verilmişdir.
arasındakı əlaqə formalarını xarakterizə edir. Bizə elə gəlir ki, frontal təşkilin mühüm əla-
Məlum məsələdir ki, müəllim dərsdə (yəni mətləri aşağıdakılardan ibarətdir:
təlimin əsas təşkili formasında) işi elə qura a) müəllim sinfin bütün şagirdlərini eyni
bilər ki, həm fərdlərlə məşğul olsun, həm xarakterli və eyni məzmunlu işə cəlb edir;
sinifdəki şagirdləri qruplara bölüb onlarla işləsin, b) müəllim bütün siniflə eyni vaxtda və eyni
həm də bütün sinif kollektivi ilə eyni iş aparsın. tərzdə məşğul olur;
Deməli, təlimin bircə təşkili forması (deyək ki, c) müəllimlə sinif arasında bircə əlaqə tipi
dərs) daxilində təşkil üsullarının hər üçü mey- özünü göstərir, necə deyərlər, o, bütün şagirdlərə
dana çıxa, fəaliyyət göstərə bilər. Təkcə bu fakt “bir gözlə baxır”, bir cür yanaşır. Sanki sinifdəki
sübut edir ki, təşkil formasını və üsulunu eyni şagirdlərin səviyyəcə bir-birindən heç bir fərqi
şey kimi qəbul edə bilmərik. Təlimin istər yoxdur. Deməli, müəllimlə şagirdlərin bir-birinə
frontal, istər qrup halında, istərsə də fərdi eyni cür tellərlə bağlanması, materialın məzmun
şəkildə təşkili bu və ya digər metodun, priyomlar və xaraktercə fərqlənməməsi frontal təşkilin
sisteminin tətbiqini tələb edir. Bu baxımdan da məğzidir.
təlimin metodları ilə təşkili üsullarını Bəs təlimin qrup halında təşkili frontal
eyniləşdirməyin doğru olmadığı meydana çıxır. təşkildən nə ilə fərqlənir? Bəziləri belə güman
Fikrimizi daha aydın şəkildə şərh etmək üçün edirlər ki, məktəbdə ləvazimat çatışmadıqda
təlimin hər üç təşkili üsulunu nəzərdən keçirmək şagirdlərin işi qrup halında təşkil edilir. Məsələn
pis olmazdı. Əvvəlcə “Təlimin frontal təşkili deyək ki, laboratoriya işi zamanı eyni cihazdan
nədir?” sualına cavab verməyə səy göstərək. beş ədəd varsa, sinif beş qrupa (manqaya)
İlk baxışda həmin sual çox bəsit və sadə bölünür, hər qrup bir cihazla məşğul olur. Amma
görünür. Məsələn, asanlıqla cavab verə bilərlər əslində təlimin qrup halında təşkili tamam
ki, “təlimin frontal təşkili” dedikdə sinifdəki başqa şeydir. Belə ki, burada başlıca məqsəd
bütün şagirdlərin eyni zamanda müəyyən işi işi sinifdəki şagirdlərin səviyyəsinə uyğun-
icra etməsi nəzərdə tutulur: bu vaxt yerinə laşdırmaq cəhdindən ibarətdir. Müəllim səviy-
yetirilən hər hansı bir tapşırığın məzmunca yəcə bir-birinə yaxın uşaqları ayrı-ayrı qruplar
eyni və ya müxtəlif olmasının əhəmiyyəti yoxdur. halında birləşdirir. Hər qrupa öz səviyyəsinə
Belə düşünən yoldaşların o qədər də haqlı uyğun tapşırıq verir, üsullar tətbiq edir. Buradan
olmadıqlarını sübut etməkdən ötrü onlara aydın olur ki, təlimin frontal təşkilində tapşırığın
müəyyən suallar vermək mümkündür. Məsələn, məzmun və xarakteri bütün şagirdlər üçün
əgər, doğrudan da, təlimin frontal şəkildə nəzərdə tutulurdusa, qrup halında təşkili zamanı
təşkilinin əsas əlaməti şagirdlərin hamısının onlar (tapşırıqlar) artıq bütün şagirdlər üçün
eyni vaxtda işləməsidirsə, bəs qalan hallarda yox, qrup üzvləri üçün seçilir. Birinci halda
Bəşir Əhmədov
(frontal təşkildə) müəllim bütün sinfə “eyni

gözlə baxırdısa”, indi hər qrupa “bir gözlə baxır”.
Frontal təşkildə müəllim bütün şagirdlərə sanki
eyni tellərlə bağlanır, amma qrup halında təşkil
zamanı o, hər qrupa bir tərzdə yanaşmalı olur.
Frontal təşkildə bütün şagirdlər arasında eyni
cür əlaqə formaları fəaliyyət göstərirdisə, indi
artıq həmin əlaqələr qrup daxilində məhdudlaşır:
hər bir qrupun üzvləri uyğun əlaqələrlə bağlanır,
bütövlükdə sinif isə qruplar arasındakı
münasibət zəminində birləşməli olur. Bir qrup
digərindən materialın xarakterinə, çətinlik
səviyyəsinə, müəllimin iş metoduna və s.
cəhətlərinə görə fərqlənir. Təlimin fərdi təşkili
isə müəllimin tək-tək uşaqların xüsusiyyətlərini
nəzərə almasına əsaslanır. Belə bir iş, əlbəttə,
həm ayrılıqda aparıla bilər, həm də yuxarıda
göstərilmiş iki üsulun tərkib hissəsi yerində
çıxış edə bilər.
İndi nəticə çıxara bilərik ki, müəllimlə
şagirdlər, eləcə də şagird kollektivinin üzvləri
arasındakı münasibətlər, təlimdə şagirdlərin
real səviyyələrinə əsaslanmaq, uşaqlara verilən
tapşırıqların yaşa və biliyə uyğun gəlməsi və s.
məsələlər təlim marağının inkişafına müəyyən
təsir göstərir.

MəqAlə Müəllİflərİ üçün təlİMAt
• Təqdim edilən məqalə orijinal olmalı, əvvəllər hansısa nəşrdə yayımlanmamalıdır.
• Məqalənin məzmunu və quruluşu aşağıdakı hissələrdən ibarət olmalıdır:
— problemin qoyuluşu (məqalədə həlli axtarılan məsələ);
— məsələnin həlli üçün mövcud metodoloji yanaşmaların təhlili;
— tədqiqat hissəsi;
— dəlillər sistemi və elmi əsaslandırma;
— tədqiqatın nəticələri;
— istifadə edilmiş ədəbiyyat.
• Məqalənin həcmi 8 min sözdən artıq olmamalıdır.
• Məqalənin birinci səhifəsində (Azərbaycan və İngilis dillərində) aşağıdakı məlumatlar yer alır:
— müəllifin adı, soyadı;
— müəllif haqqında qısa məlumat (elmi dərəcə, vəzifə, iş yeri, e-mail ünvanı, tel. nömrəsi);
— məqalənin adı;
— məqalənin xülasəsi (maksimum 250 söz);
— açar sözlər (5-7 söz).
• Məqalənin sonunda istifadə edilmiş ədəbiyyat siyahısı əlifba sırası ilə (əvvəl Azərbaycan dilində,
sonra xarici dildə), APA Citation formatında aşağıdakı nümunələrə əsasən verilir:
a) Kitablara istinad:
Əliyev, F. Ə., Ağayev, Ş. S. (2011). Azərbaycanda elmin problemləri və inkişaf perspektivləri. Bakı, Elm
nəşriyyatı, 151 s.
b) Jurnallara istinad:
Mikayılova, Ü. (2019). Azərbaycanda inklüziv təhsil islahatları. Azərbaycan məktəbi. №3, səh. 37-48.
c) İnternet səhifələri:
UNESCO (2013). World Heritage list. http://whc.unesco.org/en/list
• Əlyazmalar Microsoft Word formatında qəbul olunur.
E-mail: editor@as-journal.edu.az; info@as-journal.edu.az
InstructIons for Authors

• The submitted manuscripts must be original work that has not been previously published and is not
under consideration elsewhere.
• All manuscripts must contain the required sections:
— Title, Author information (position, rank, highest academic degree obtained, and
contact information);
— Abstract (maximum 250 words);
— Keywords (5-7 words);
— Introduction, Materials and Methods, Results, Discussion, Conclusions;
— References.
• A typical paper for this journal should be no more than 8000 words.
• References should be prepared according to APA Citation Format.
• Accepted file format is: Microsoft Word
E-mail: editor@as-journal.edu.az; info@as-journal.edu.az

AZƏRBAYCAN MƏKTƏBİ / AZERBAIJAN JOURNAL OF EDUCATIONAL STUDIES, Volume 706, Issue 1, 2024

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

AZƏRBAYCAN MƏKTƏBİ / AZERBAIJAN JOURNAL OF EDUCATIONAL STUDIES, Volume 706, Issue 1, 2024

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

iSSn 0134-3289 (Print)

iSSn 2617-8060 (online)

Redaksiyanın ünvanı: Bakı şəhəri, Afiyəddin Cəlilov küçəsi, 86

ISSN 0134-3289 (Print) http://www.as-journal.edu.az

Azerbaijan Azerbaijan Journal of Educational Studies is an academic jour-

Adress: 86, Afiyaddin Jalilov st., Baku, Azerbaijan

baş redaktor Arzu Soltan

redaksiya heyəti Anar Mustafazadə (Bakı Dövlət Universiteti, Azərbaycan)

redaksiya şurası Aziz Sancar (Çapel-Hill Şimali Karolina Universiteti, ABŞ)

redaksiya Ağca Talıbova, Gülşən Hüseynova, Günel Rüstəmova, Ləman Rövşənova,

editor-in-chief Arzu Soltan

editorial board Anar Mustafazade (Baku State University, Azerbaijan)

9—16 İntiqam cəbrayılov

17—30 Əbülfəz Süleymanlı, nurlan bayqabilov, olqa Şebalina

31—40 Vaqif fətullayev, Aydan Şəkixanlı, Günel Ələkbərova

41—48 ramiz nəsirov

49—54 İlahə rəsulova

55—62 namiq Ağaməmmədov

63—70 firədun İbrahimov

71—78 Aynur Axundova

79—85 Humay Alıkişiyeva

86—92 Günel babayeva

93—98 Yeganə Hüseynzadə

99—106 Afaq Sadıqova

107—113 fidan Sarıbəyli

114—122 elman quliyev

123—130 bəşir Əhmədov

9—16 intigam jabrayilov

17—30 ebulfez Suleymanlı, nurlan baigabylov, olga Shebalina

31—40 Vagif fatullayev, Aydan Shakikhanli, Gunel Alakbarova

41—48 ramiz nasirov

49—54 ilaha rasulova

55—62 namig Agamammadov

63—70 firadun ibrahimov

71—78 Aynur Akhundova

79—85 Humay Alikishiyeva

86—92 Gunel babayeva

93—98 Yegana Huseynzade

99—106 Afag Sadigova

107—113 fidan Saribayli

114—122 elman Guliyev

123—130 bashir Ahmadov

ŞUŞANIN TARİXİ ABİDƏLƏRİ VƏ ONLARIN

Məqaləyə istinad: ANNOTASİYA

Açar sözlər: Şuşanın tarixi abidələri, Azərbaycan tarixi, mədəni irs,

HISTORICAL MONUMENTS OF SHUSHA

To cite this article: ABSTRACT

GİRİŞ ŞUŞANIN TARİXİ ABİDƏLƏRİ

12 Azərbaycan məktəbi. 2024. №1

memarlığının özünəməxsus xüsusiyyətlərindən mədəni irsin qorunması sahəsində ciddi

14 Azərbaycan məktəbi. 2024. №1

Bu tarixi yaddaşı qorumaq hər bir azərbay- 13

İstifadə edilmiş ədəbiyyat

16 Azərbaycan məktəbi. 2024. №1

ƏbülfƏz SüleYmANlı, Professor, Dr., Türk Akademiyası, Astana, Qazaxıstan /

Məqaləyə istinad: ANNOTASİYA

Açar sözlər: Rəqəmsal transformasiya, ali təhsil, rəqəmsal savadlılıq,

ebulfez SuleYmANlı, Professor, Dr., Turkic Academy, Astana, Kazakhstan /

To cite this article: AbSTrAcT

ıNTrODucTıON technologies, virtual reality, and educational

20 Azərbaycan məktəbi. 2024. №1

22 Azərbaycan məktəbi. 2024. №1

services to educational organizations in a digital 3. Language policy, including the tasks of

24 Azərbaycan məktəbi. 2024. №1