Bölüm 13 - Vektör Değerli Fonksiyonlar

Bölüm VEKTÖR–DEĞERLİ
13 FONKSİYONLAR VE UZAYDA
HAREKET
G‹R‹fi Bir cisim uzayda ilerlerken, cismin koordinatlarını zamanın fonksiyonları olarak
veren x = ƒ(t), y = g(t) ve z = h(t) denklemleri cismin hareketinin ve izlediği yolun para-
metrik denklemleri olarak görev görürler. Vektör gösterimiyle, bunları cismin konumunu
zamanın bir vektör fonksiyonu olarak veren tek bir r(t) = ƒ(t)i + g(t)j + h(t)k denklemine
toplayabiliriz. xy-düzleminde hareket eden bir cisim için h(t) bileşeni her zaman için sıfır-
dır (yani, özdeş olarak sıfır ).
Bu bölümde, hareket eden cisimlerin izlediği yolları, hızlarını ve ivmelerini incele-
mek için analizi kullanılacağız. İlerlerken, çalışmalarımızın mermilerin, gezegenlerin ve
uyduların izlediği yollar ve hareketleri hakkındaki standart soruları nasıl yanıtladığını gö-
receğiz. Son bölümde, yeni vektör analizini Newton’un hareket ve gravitasyon yasaların-
dan Kepler’in gezegen hareketi yasalarını türetmekte kullanacağız.
13.1 Vektör Fonksiyonlar
Bir parçacık bir I zaman aralığında uzayda ilerliyorsa, parçacığın koordinatlarını I’da ta-
nımlanmış fonksiyonlar olarak düşünürüz:
x = ƒ(t), y = g(t), z = h(t), tP I (1)
z (x, y, z) = (ƒ(t), g(t), h(t)), t P I noktaları, uzayda parçacığın yolu dediğimiz eğriyi oluştu-
rurlar. (1) Denklemindeki fonksiyonlar ve aralık eğriyi parametrize eder. Uzaydaki bir
eğri de vektör formunda temsil edilebilir. Orijinden parçacığın t anındaki konumu olan
P(ƒ(t), g(t), h(t))’ye giden
P(f(t), g(t), h(t)) 1
r rstd = OP = ƒstdi + gstdj + hstdk (2)
O
vektörü parçacığın konum vektörüdür (Şekil 13.1). ƒ, g ve h fonksiyonları konum vek-
y törünün bileşen fonksiyonları (bileşenleri)dir. Parçacığın yolunu I zaman aralığı boyunca
r’nin izlediği eğri olarak düşünürüz. Şekil 13.2 bir bilgisayar grafik programı tarafından
x üretilmiş birkaç uzay eğrisi göstermektedir. Bu grafikleri el ile çizmek kolay olmayacaktı.
fiEK‹L 13.1 Uzayda hareket eden bir (2) denklemi r’yi I aralığındaki reel t değişkeninin bir vektör fonksiyonu olarak
1 tanımlar. Daha genel olarak, bir D tanım kümesi üzerinde bir vektör fonksiyon veya vek-
parçacığın konum vektörü r = OP
zamanın bir fonksiyonudur. tör değerli fonksiyon D’deki her elemana uzayda bir vektör karşı getiren bir kuraldır.
906
13.1 Vektör Fonksiyonlar 907
Şimdilik, tanım kümeleri, bir uzay eğrisi üreten reel sayı aralıkları olacaktır. Sonra, Bölüm
16’da, tanım kümeleri düzlemde bölgeler olacaktır.
Bu durumda, vektör fonksiyonları uzayda yüzeyler temsil edecektir. Düzlemde veya
uzayda bir tanım bölgesi üzerindeki vektör fonksiyonları, bir akışkanın akışını, gravitas-
yon alanlarını ve elektromanyetik olayları incelemede önemli rol oynayan “vektör alanla-
rı” kavramına yol açar. Vektör alanlarını ve uygulamalarını Bölüm 16’da inceliyoruz.
z z z
x y
x
x y
y
r(t) (sin 3t)(cos t)i r(t) (cos t)i (sin t)j (sin 2t)k r(t) (4 sin20t)(cos t)i
(sin 3t)(sin t)j tk (4 sin20t)(sint)j
(cos20t)k
(a) (b) (c)
fiEK‹L 13.2 Bilgisayarla üretilmiş uzay eğrileri r(t) konum vektörleri ile tanımlanmıştır
Vektör fonksiyonlardan ayırmak için, reel değerli fonksiyonlara skaler fonksiyonlar

diyeceğiz. r’nin bileşenleri t’nin skaler fonksiyonlarıdır. Bileşen fonksiyonlarını vererek
bir vektör değerli fonksiyonu tanımladığımızda, vektör fonksiyonun tanım kümesinin
bileşenlerin ortak tanım kümesi olduğunu varsayacağız.
z
ÖRNEK 1 Bir Helisi Çizmek
r(t) = (cos t)i + (sin t)j + tk

vektör fonksiyonunu çizin.
2p
tp Çözüm
t 2p
rstd = scos tdi + ssin tdj + tk
vektör fonksiyonu her reel t değerleri için tanımlıdır. r’nin izlediği eğri, x2 + y2 = 1 daire-
sel silindirinin çevresine sarılan bir helistir (“spiral” anlamına gelen eski Yunanca bir keli-
t p meden gelir) (Şekil 13.3). Eğri silindir üzerinde bulunur, çünkü r’nin i ve j bileşenleri,
r 2
0
P r’nin ucunun x ve y-koordinatları olarak, silindir denklemini sağlarlar:
t
(1, 0, 0) t0 x2 y2 1
x2 + y2 = (cos t)2 + (sin t)2 = 1
y
k-bileşeni z = t arttıkça, eğri yükselir. t’nin 2p kadar arttığı her sefer, eğri silindir üzerinde
x bir dönüşü tamamlar.
x = cos t, y = sin t, z = t
fiEK‹L 13.3 r(t) = (cos t)i + (sin t)j + tk
helisinin üst kısmı (Örnek 1). denklemleri, - q 6 t 6 q aralığı anlaşılmak üzere, helisi parametrize ederler. Şekil
13.4’te daha başka helisler bulacaksınız.
908 Bölüm 13: Vektör-De¤erli Fonksiyonlar ve Uzayda Hareket
z z z
x x x
y
y y
r(t) (cos t)i (sin t)j tk r(t) (cos t)i (sin t)j 0.3tk r(t) (cos 5t)i (sin 5t)j tk
fiEK‹L 13.4 Bilgisayarla çizilmiş helisler.
Limitler ve Süreklilik
Vektör değerli fonksiyonların limitlerini reel değerli fonksiyonların limitlerini tanımladı-
ğımız gibi tanımlarız.
TANIM Vektör Fonksiyonlar›n Llimiti

r(t) = ƒ(t)i + g(t)j + h(t)k bir vektör fonksiyon ve L de bir vektör olsun.
Her 0 sayısı için,
lim rstd = L
t:t0
olacak şekilde bir d 0 sayısı bulunabilirse, t → t0 için r’nin limitinin L
olduğunu söyler ve
0 6 ƒ t - t0 ƒ 6 d Q ƒ rstd - L ƒ 6 P.
yazarız.
L = L1i + L2j + L3k ise, tam olarak

lim ƒstd = L1, lim gstd = L2, and
ve lim hstd = L3 .
t:t0 t:t0 t:t0
iken, limt:t0 rstd = L olur.
lim rstd = a lim ƒstdbi + a lim gstdbj + a lim hstdbk (3)

t:t0 t:t0 t:t0 t:t0
denklemi vektör fonksiyonların limitini hesaplamak için pratik bir yol sağlar.
ÖRNEK 2 Vektör Fonksiyonlar›n Limitlerini Bulmak

r(t) = (cos t)i + (sin t)j + t k ise,
lim rstd = a lim cos tbi + a lim sin tbj + a lim tbk
t:p>4 t:p>4 t:p>4 t:p>4
22 22 p
= i + j + k.
2 2 4
olarak bulunur.
Vektör fonksiyonlarının sürekliliğini skaler fonksiyonların sürekliliğini tanımladığımız
gibi tanımlarız.
TANIM Bir Noktada Süreklilik

Bir r(t) vektör fonksiyonu, limt→t0 r(t) = r(t0) ise, tanım aralığının bir t = t0
noktasında süreklidir. Tanım aralığının her noktasında sürekli ise, fonksiyon
süreklidir.
(3) Denkleminden, ancak ve yalnız her bileşen fonksiyonu t = t0 ’da sürekli ise r(t)
fonksiyonunun da aynı noktada sürekli olduğunu görürüz.
ÖRNEK 3 Uzay E¤rilerinin Süreklili¤i

(a) Şekil 13.2 ve 13.4’te gösterilen bütün uzay eğrileri süreklidir çünkü bileşen fonksi-
yonları t’nin (– q , q )’daki her değeri için süreklidirler.
(b) En büyük tamsayı fonksiyonu :t; süreksiz olduğundan
gstd = scos tdi + ssin tdj + :t;k
fonksiyonu her tamsayıda süreksizdir.
z Türevler ve Hareket
r(t) = ƒ(t)i + g(t)j + h(t)k’nin uzayda bir eğri boyunca ilerleyen bir parçacığın konum vek-
r(t Δt) r(t)
Q
törü olduğunu, ƒ, g ve h’nin de t’nin türetilebilir fonksiyonları olduklarını varsayın. Bu
P durumda, parçacığın t ve t + Δt zamanlarındaki konumları arasındaki fark
r(t) ¢r = rst + ¢td - rstd
r(t Δt)
C olur (Şekil 13.5a). Bileşenler cinsinden,
O y ¢r = rst + ¢td - rstd
(a)
= [ƒst + ¢tdi + gst + ¢tdj + hst + ¢tdk]
x
- [ƒstdi + gstdj + hstdk]
z
= [ƒst + ¢td - ƒstd]i + [gst + ¢td - gstd]j + [hst + ¢td - hstd]k.
r(t Δt) r(t)
Δt olur. Δt sıfıra yaklaşırken, aynı anda üç şey olmaktadır. Birincisi, Q eğri üzerinde P’te
r'(t) Q
P
yaklaşır. İkincisi, PQ kirişi eğriye P’de teğet bir limit durumuna yaklaşır gibidir.
Üçüncü olarak, Δr@Δt bölümü (Şekil 13.5b)
r(t)
= c lim di + c lim dj
¢r ƒst + ¢td - ƒstd gst + ¢td - gstd
r(t Δt) lim
¢t:0 ¢t ¢t:0 ¢t ¢t:0 ¢t
C
+ c lim dk
O y hst + ¢td - hstd
¢t:0 ¢t
(b)
= c di + c dj + c dk.
x dƒ dg dh
dt dt dt
fiEK‹L 13.5 Δt → 0 iken Q noktası C
eğrisi boyunca P noktasına yaklaşır. limitine yaklaşır. Dolayısıyla, eski deneyimlerimize dayanarak, aşağıdaki tanımı yapabili-
Limitte, PQ> ¢t vektörü r(t) teğet vektörü
1 riz.
haline gelir.
TANIM Türev
ƒ, g ve h’nin t’de türevleri varsa r(t) = ƒ(t)i + g(t)j + h(t)k vektör
fonksiyonunun da t’de türevi vardır (türetilebilirdir). Türev,
dr rst + ¢td - rstd dƒ dg dh
r¿std = = lim = i + j + k.
dt ¢t:0 ¢t dt dt dt
vektör fonksiyonudur.
Tanım aralığının her noktasında türetilebilir olan bir r vektör fonksiyonuna

türetilebilir vektör fonksiyonu denir. dr@dt sürekliyse ve asla 0 olmuyorsa, yani ƒ, g ve
h’nin aynı anda 0 olmayan sürekli birinci türevleri varsa, r’nin izlediği eğriye düzgün eğri
denir.
Türev tanımının geometrik önemi Şekil 13.5'te gösterilmiştir. P ve Q noktalarıın
1
konum vektörleri r(t) ve r(t + Δt)dir, ve vektörü PQ ile temsil edilmiştir. Δt 0 için
1
r(t + Δt) – r(t) vektörü PQ vektörü ile aynı yönü gösterir. Δt → 0 iken bu vektör eğriye
P’de teğet olan bir vektöre yaklaşır. r(t) vektörü, 0'dan farklı olduğunda, eğriye P’de teğet
olan vektör olarak tanımlanır. Eğrinin bir (ƒ(t0), g(t0), h(t0)) noktasındaki teğet doğrusu,
bu noktadan geçen ve r(t0)’a paralel olan doğru olarak tanımlanır. Düzgün bir eğride,
eğrinin her noktasında sürekli olarak dönen bir teğetinin varlığını garantilemek için
dr@dt 0 olmasını isteriz. Düzgün bir eğride keskin köşeler ve sivri uçlar bulunmaz.
C1 Sonlu sayıda düzgün eğrinin sürekli bir şekilde birleştirilmesiyle oluşturulmuş bir
C3 eğriye parçalı olarak düzgün denir (Şekil 13.6).
C2 C4
C5
Bir kere daha Şekil 13.5’e bakın. Şekli pozitif Δt için çizdik, dolayısıyla Δr ileriyi, hare-
ketin yönünü gösterir. Δr ile aynı yönde olan Δr@Δt vektörü de ileriyi işaret eder. Δt negatif
olsaydı, Δr geriyi, hareket yönünün tersini gösterecekti. Ancak, Δr’nin negatif bir skaler ka-
tı olan Δr@Δt bölümü yine ileriyi gösterecekti. Δr nereyi gösterirse göstersin, Δr@Δt ileriyi
fiEK‹L 13.6 Sürekli bir şekilde uç uca bir- gösterir ve dr@dt = limΔt → 0 Δr@Δt vektörünün de, 0’dan farklı olduğunda, aynısını yapması-
leştirilmiş beş düzgün eğriden nı bekleriz. Bu, dr@dt türevini tam da bir parçacığın hızını tanımlamak için istediğimiz şey
oluşturulmuş parçalı olarak düzgün bir olduğunu gösterir. Hareket yönünü işaret eder ve konumun zamana göre değişim oranını ve-
eğri. rir. Düzgün bir eğri için, hız asla sıfır olmaz; parçacık durmaz veya yön değiştirmez.
TANIMLAR H›z, Yön, Sürat, ‹vme

r, uzayda düzgün bir eğri boyunca ilerleyen bir parçacığın konum vektörüyse,
dr
vstd =
dt
parçacığın, eğriye teğet olan hız vektörüdür. Herhangi bir t anında, v’nin yönü
hareketin yönü, v’nin büyüklüğü parçacığın sürati ve a = dv@dt vektörü, varsa,
parçacığın ivme vektörüdür. Kısaca,
dr
1. Hız, konumun türevidir: v = —–.
dt
2. Sürat hızın büyüklüğüdür: Sürat = u vu .
dv d2r
3. İvme hızın türevidir: a = —– = —–.
dt dt2
4. v@u vu vektörü hareketin t anındaki yönüdür.
Hareket eden bir parçacığın hızını süratinin ve yönünün bir çarpımı olarak ifade ede-
biliriz:
Hız = ƒ v ƒ a b = sspeeddsdirectiond.
v (sürat)(yön)
Velocity
ƒvƒ
Bölüm 12.5, Örnek 4’te hız'ın bu ifadesinin konumlandırmada, örneğin, uzayda bir doğru
boyunca hareket eden bir helikopterin konumu, kullanışlı olduğunu gördük. Şimdi,
(doğrusal olmayan) bir uzay eğrisi üzerinde hareket eden bir cisim örneğine bakalım.
z
ÖRNEK 4 As›l› Bir Planörün Uçuflu
Asılı bir planördeki bir kişi, konum vektörü r(t) = (3 cos t)i + (3 sin t)j + t2k olan bir yol
üzerinde, hızla yükselen hava nedeniyle helezon çizerek yükselmektedir. Yol (Bölüm
13.4’te göreceğiniz gibi bir helis olmasa da) bir helise benzemektedir ve Şekil 13.7’de
0 t 4p için gösterilmiştir. Aşağıda istenenleri bulun.
(a) hız ve ivme vektörleri
(3, 0, 0) (b) planörün herhangi bir t anındaki sürati
x y (c) varsa, cismin ivmesinin hızına ortogonal olduğu zamanlar.
fiEK‹L 13.7 Konum vektörü r(t) = (3 cos t)i + Çözüm

(3 sin t)j + t2k olan asılı planörün yolu (a) r = s3 cos tdi + s3 sin tdj + t 2k
(Örnek 4).
dr
v = = -s3 sin tdi + s3 cos tdj + 2tk
dt
d 2r
a = = -s3 cos tdi - s3 sin tdj + 2k
dt 2
(b) sürat v’nin büyüklüğüdür:
ƒ vstd ƒ = 2s -3 sin td2 + s3 cos td2 + s2td2
= 29 sin2 t + 9 cos 2 t + 4t 2
= 29 + 4t 2 .
planör yolu üzerinde yükseldikçe daha hızlı hareket eder.
(c) v ve a’nın ortogonal olduğu zamanları bulmak için
v a = 9 sin t cos t – 9 cos t sin t + 4t = 4t = 0
olmasını sağlayan t değerlerini ararız.
Böylece, ivme vektörünün v’ye dik olduğu tek an t = 0’dır. Bir yol boyunca haraketin
ivmesini daha detaylı olarak Bölüm 13.5’te inceleyeceğiz. Orada, ivme vektörünün, yolun
doğal eğilimini ve hız vektörünü içeren belirli bir düzlemden dışarı kıvrılma eğilimini
nasıl gösterdiğini keşfedeceğiz.
Türev Alma Kurallar›

Vektör fonksiyonların türevleri bileşen bileşen alınabileceğinden, vektör fonksiyonların
türev kuralları skaler fonksiyonların türev alma konularıyla aynı formdadır.
Vektör Fonksiyonlar İçin Türev Alma Kuralları

u ve v t’nin türetilebilir vektör fonksiyonları, C bir sabit vektör, c herhangi bir
sabit ve ƒ türetilebilir herhangi bir skaler fonksiyon olsun.
d
1. Sabit Fonksiyon Kuralı: C = 0
dt
d
2. Skalerle Çarpım Kuralı: [custd] = cu¿std
dt
d
[ƒstdustd] = ƒ¿stdustd + ƒstdu¿std
dt
d
3. Toplam Kuralı: [ustd + vstd] = u¿std + v¿std
dt
d
4. Fark Kuralı: [ustd - vstd] = u¿std - v¿std
dt
Vektörel Çarpım Kuralını kullanırken,
çarpanların sırasını korumayı unutmayın. d
5. Nokta Çarpım Kuralı: [ustd # vstd] = u¿std # vstd + ustd # v¿std
Eğer u denklemin sol tarafında başta dt
bulunuyorsa, sağda da başta olmalıdır,
d
yoksa işaretler yanlış olur. 6. Vektörel Çarpım Kuralı: [ustd * vstd] = u¿std * vstd + ustd * v¿std
dt
d
7. Zincir Kuralı: [usƒstdd] = ƒ¿stdu¿sƒstdd
dt
Çarpım kurallarını ve Zincir kurallarını ispatlayacağız, fakat sabitler, skaler katlar,

toplamlar ve farklarla ilgili kuralları alıştırmalara bırakacağız.
Nokta Çarp›m Kural›n›n ‹spat›

u = u1stdi + u2stdj + u3stdk
ve
v = y1stdi + y2stdj + y3stdk.
olduğunu varsayın. Bu durumda,
d d
su # vd = su y + u2 y2 + u3 y3 d
dt dt 1 1
= u 1œ y1 + u 2œ y2 + u 3œ y3 + u1y 1œ + u2y 2œ + u3y 3œ .
(''')''''* ('''')'''*
u¿ # v u # v¿
olur.
Vektörel Çarp›m Kural›n›n ispat› İspatı, sakler fonksiyonların çarpım kuralı üzerine model-
leriz. Türev tanımına göre,
d ust + hd * vst + hd - ustd * vstd
su * vd = lim .
dt h:0 h
olur.
Bu kesri u ile v’nin türevlerinin farklar bölümünü içeren eşdeğer bir kesre çevirmek için,
paya u(t) v(t + h) ekler ve çıkarırız. Bu durumda,
d
su * vd
dt
ust + hd * vst + hd - ustd * vst + hd + ustd * vst + hd - ustd * vstd
= lim
h :0 h
= lim c d
ust + hd - ustd vst + hd - vstd
* vst + hd + ustd *
h :0 h h
ust + hd - ustd vst + hd - vstd
= lim * lim vst + hd + lim ustd * lim .
h :0 h h:0 h:0 h:0 h
bulunur. Bu denklemlerin sonuncusu gerçeklenir, çünkü iki vektör fonksiyonun vektörel
çarpımının limiti, varsa, limitlerinin vektörel çarpımıdır (Alıştırma 52). h sıfıra yaklaşır-
ken, v(t + h) v(t)’ye yaklaşır, çünkü v, t’de türevlenebildiği için, t’de süreklidir (Alıştırma
53). İki kesir de du@dt ve dv@dt’nin t’deki değerlerine yaklaşırlar. Kısaca,
d du dv
su * vd = * v + u * .
dt dt dt
olur.
Cebirsel bir uygunluk olarak, bazen bir c
skaleri ile bir v vektörünün çarpımını cv Zincir Kural›n›n ispat› u(s) = a(s)i + b(s)j + c(s)k’nin s’nin türetilebilir bir vektör fonksiyonu
yerine vc olarak yazarız. Bu, örneğin, olduğunu ve s = ƒ(t)’nin de başka bir t değişkeninin türetilebilir bir fonksiyonu olduğunu
s = ƒ(t) olmak üzere, Zincir kuralını varsayın. Bu durumda, a, b ve c de t’nin türetilebilir fonksiyonlarıdır ve türetilebilir reel
tanıdığımız bir şekilde yazmamıza izin fonksiyonlar için Zincir kuralı
verir:
d da db dc
[ussd] = i + j + k
du d u ds dt dt dt dt
= ,
dt ds dt da ds db ds dc ds
= i + j + k
ds dt ds dt ds dt
a i +
ds da db dc
= j + kb
dt ds ds ds
ds du
=
z dt ds
= ƒ¿stdu¿sƒstdd. s = ƒstd
verir.
dr
dt Sabit Uzunluklu Vektör Fonksiyonlar
P
Merkezi orijinde olan bir küre üzerinde hareket eden bir parçacığı izlerken (Şekil 13.8),
r(t)
konum vektörünün, kürenin yarıçapına eşit olan sabit bir uzunlukta olduğunu görürüz. Ha-
reket yoluna teğet olan dr@dt hız vektörü küreye teğettir ve dolayısıyla r’ye dik olur. Bu
y durum sabit uzunluklu her türetilebilir vektör fonksiyonu için geçerlidir: Vektör ve birinci
türevi ortogonaldir. Uzunluk sabitken, fonksiyondaki değişiklik sadece yönde meydana
gelen bir değişikliktir ve yön değişiklikleri dik açılarla meydana gelir. Bu sonucu doğru-
x dan hesaplama ile de elde edebiliriz:
rstd # rstd = c2 ƒ rstd ƒ = c sabittir
fiEK‹L 13.8 Bir parçacık, r konum vektörü d
zamanın türetilebilir bir fonksiyonu olacak
[rstd # rstd] = 0 İki tarafı türetin
dt
şekilde bir küre üzerinde dolaşıyorsa, r¿std # rstd + rstd # r¿std = 0 rstd = ustd = vstd ile 5 Kuralı
r (dr@dt) = 0 olur.
2r¿std # rstd = 0.
elde ederiz.
r(t) ve r(t) vektörleri ortogonaldir çünkü skaler çarpımları 0 dır. Özet olarak,
r, t’nin sabit uzunluklu türetilebilir bir vektör fonksiyonu ise,

dr
r# = 0. (4)
dt
dır.
Bu gözlemi Bölüm 13.4’te sıkça kullanacağız.
ÖRNEK 5 Denklem (4)’ü Desteklemek

rstd = ssin tdi + scos tdj + 23k vektörünün uzunluğunun sabit olduğunu ve türevine
ortogonal olduğunu gösterin.
Çözüm
rstd = ssin tdi + scos tdj + 23k
ƒ rstd ƒ = 2ssin td2 + scos td2 + A 13 B 2 = 21 + 3 = 2

dr
= scos tdi - ssin tdj
dt
dr
r# = sin t cos t - sin t cos t = 0
dt
Vektör Fonksiyonlar›n ‹ntegralleri

Bir I aralığının her noktasında dR@dt = r türetilebilir R(t) vektör fonksiyonu, I aralığında-
ki bir r(t) vektör fonksiyonunun ters türevidir. R, I aralığında r’nin bir ters türeviyse, her
seferinde bir bileşenle çalışarak, r’nin I aralığındaki her ters türevinin, sabir bit C vektörü
için R + C şeklinde olduğu gösterilebilir (Alıştırma 56). r’nin I’daki bütün ters türevleri-
nin kümesi r’nin I’daki belirsiz integralidir.
TANIM Belirsiz ‹ntegral

r’nin t’ye göre belirsiz integrali, r’nin bütün ters türevlerinin kümesidir ve
∫ r(t) dt ile gösterilir. R, r’nin herhangi bir ters türeviyse,
rstd dt = Rstd + C.
L
olur.
Belirsiz integraller için bildiğimiz aritmetik kuralları geçerlidir.
ÖRNEK 6 Belirsiz ‹ntegralleri Bulmak
sscos tdi + j - 2tkd dt = a cos t dtbi + a dtbj - a 2t dtbk (5)

L L L L
= ssin t + C1 di + st + C2 dj - st 2 + C3 dk (6)
= ssin tdi + tj - t 2k + C C = C1i + C2 j - C3k

Skaler fonksyonların integrasyonunda olduğu gibi, (5) ve (6) denklemlerindeki adımları

atlamanızı ve hemen son şekline gitmenizi öneririz. Her bileşenin bir ters türevini bulun
ve sona bir sabit vektör ekleyin.
Vektör fonksiyonların belirli integralleri bileşenleri cinsinden tanımlanır.
TANIM Belirli ‹ntegral

r(t) = ƒ(t)i + g(t)j + h(t)k’nin bileşenleri [a, b]’de integre edilebiliyorsa, r de in-
tegre edilebilir ve r’nin a’dan b’ye belirli integrali şu şekildedir:
b b b b
rstd dt = a ƒstd dtbi + a gstd dtbj + a hstd dtbk.
La La La La
ÖRNEK 7 Belirli ‹ntegralleri Hesaplamak

p p p p
sscos tdi + j - 2tkd dt = a cos t dtbi + a dtbj - a 2t dtbk
L0 L0 L0 L0
= C sin t D 0 i + C t D 0 j - C t 2 D 0 k
p p p
= [0 - 0]i + [p - 0]j - [p 2 - 0 2]k

= pj - p 2k
Analizin Temel Teoremi, sürekli vektör fonksiyonları için
rstd dt = Rstd D a = Rsbd - Rsad

b
b
La
olduğunu söyler. Burada R vektör fonksiyonu R(t) = r(t) (Alıştırma 57) olacak şekilde
r’nin herhangi bir ters türevidir.
ÖRNEK 8 Bir Planörün Uçuflu, Tekrar

Örnek 4’teki planorün yolunu bilmediğimizi, sadece a(t) = –(3 cos t)i – (3 sin t)j + 2k
ivme vektörünü bildiğimizi varsayalım. Ayrıca, başlangıçta (t = 0’da) planörün (3, 0, 0)
noktasından v(0) = 3j hızı ile harekete başladığını biliyoruz. Planörün konumunu t’nin bir
fonksiyonu olarak bulun
Çözüm Amacımız,
d2r
a = —– = –(3 cos t)i – (3 sin t)j + 2k Diferansiyel denklemi ve
dt2
v(0) = 3j ve r(0) = 3i + 0j + 0k başlangıç koşulları
bilindiğine göre, r(t)’yi bulmaktır. Diferansiyel denklemin her iki tarafının t’ye göre integ-
ralini alarak
v(t) = –(3 cos t)i – (3 sin t)j + 2t k + C1
buluruz. v(0) = 3j’i bulmak için C1’yi kullanırız:
3j = -s3 sin 0di + s3 cos 0dj + s0dk + C1
3j = 3j + C1
C1 = 0.
Zamanın bir fonksiyonu olarak, planörün hızı

dr
= vstd = -s3 sin tdi + s3 cos tdj + 2tk.
dt
dır. Bu son diferansiyel denklemin her iki tarafının integralini alınarak
rstd = s3 cos tdi + s3 sin tdj + t 2k + C2.
bulunur. Şimdi, C2’yi bulmak için r(0) = 3i başlangıç koşulunu kullanırız:

3i = s3 cos 0di + s3 sin 0dj + s0 2 dk + C2
3i = 3i + s0dj + s0dk + C2
C2 = 0.
Zamanın bir fonksiyonu olarak, planörün konumu

rstd = s3 cos tdi + s3 sin tdj + t 2k.
dır. Bu, planörün Örnek 4’ten bildiğimiz ve Şekil 13.7’de gösterilen yoludur.
Not: Bu örnekte C1 ve C2 integrasyon sabit vektörlerinin ikisinin de 0 olması özel bir

durumdur. Alıştırma 31 ve 32, bu sabitler için farklı sonuçlar vermektedir.
ALIfiTIRMALAR 13.1
7. x = t - sin t, y = 1 - cos t sikloidi üzerinde hareket
xy-Düzleminde Hareket
1–4 alıştırmalarında, r(t) xy-düzlemindeki bir parçacığın t anındaki r(t) (t – sin t)i (1 – cos t)j; t p ve 3p@2
konumudur. Grafiği parçacığın yolu olan, x ve y cinsinden bir denk-
lem bulun. Sonra, verilen t değerlerinde parçacığın hız ve ivme vek- 8. y = x 2 + 1 parabolü üzerinde hareket
törlerini bulun. r(t) ti (t2 1)j; t –1, 0, ve 1
2
1. rstd = st + 1di + st - 1dj, t = 1
2. rstd = st 2 + 1di + s2t - 1dj, t = 1>2 Uzayda H›z ve Hareket
2 9–14 alıştırmalarında, r(t) uzaydaki bir parçacığın t anındaki konu-
3. rstd = e t i + e 2t j, t = ln 3
9 mudur. Parçacığın hız ve ivme vektörlerini bulun. Sonra verilen t
4. rstd = scos 2tdi + s3 sin 2tdj, t = 0 anında parçacığın süratini ve yönünü bulun. Parçacığın o andaki hızını
süratinin ve yönünün bir çarpımı olarak yazın.
5–8 alıştırmaları xy-düzleminde değişik eğrilerde ilerleyen parçacıkla-
9. rstd = st + 1di + st 2 - 1dj + 2t k, t = 1
rın konum vektörlerini bulun. Her durumda, belirtilen zamanlarda
2 3
parçacığın hız ve ivme vektörlerini bulun ve bunları eğrinin üzerinde- t t
10. rstd = s1 + tdi + j + k, t = 1
ki vektörler olarak çizin. 22 3
5. x 2 + y 2 = 1 çemberi üzerinde hareket 11. rstd = s2 cos tdi + s3 sin tdj + 4t k, t = p>2
rstd = ssin tdi + scos tdj; t = p>4 and

ve p>2 4
12. rstd = ssec tdi + stan tdj + t k, t = p>6
3
6. x 2 + y 2 = 16 çemberi üzerind hareket t2
13. rstd = s2 ln st + 1ddi + t 2 j + k, t = 1
2
rstd = a4 cos bi + a4 sin bj;
t t
t = p and
ve 3p>2 14. rstd = se -t di + s2 cos 3tdj + s2 sin 3tdk, t = 0
2 2
15–18 alıştırmalarında, r(t) uzaydaki bir parçacığın t anındaki konu-

31. Diferansiyel d 2r
denklem :
Differential equation: = -32k
mudur. t = 0 anında parçacığın hız ve ivme vektörleri arasındaki açıyı dt 2
bulun. Başlangıç koşulu :
Initial conditions: rs0d = 100k and
ve
15. rstd = s3t + 1di + 23t j + t 2k
`
dr
= 8i + 8j
dt t = 0
22 22
16. rstd = a tbi + a t - 16t 2 b j
2 2 32. Diferansiyel denklem : d 2r
Differential equation: = -si + j + kd
dt 2
17. rstd = sln st 2 + 1ddi + stan-1 tdj + 2t 2 + 1 k
Başlangıç koşulu :
Initial conditions: rs0d = 10i + 10j + 10k and
ve
4 4 1
`
18. rstd = s1 + td3>2 i + s1 - td3>2 j + t k dr
9 9 3 = 0
dt t = 0
19 ve 20 alıştırmalarında, r(t) uzaydaki bir parçacığın t anındaki ko-
numudur. Verilen zaman aralığında hız ve ivmenin ortogonal olduğu Düzgün E¤rilerin Te¤etleri
zaman veya zamanları bulun. Konuda bahsedildiği gibi, düzgün bir r(t) = ƒ(t)i + g(t)j + h(t)k
eğrisinin t = t0’daki teğeti, eğrinin t0 anındaki hız vektörü v(t0)’a para-
19. rstd = st - sin tdi + s1 - cos tdj, 0 … t … 2p lel olan ve (ƒ(t0), g(t0), h(t0)) noktasından geçen doğrudur. 33–36
20. rstd = ssin tdi + tj + scos tdk, t Ú 0 alıştırmalarında, verilen t = t0 parametre değerinde eğriye teğet olan
doğrunun parametrik denklemlerini bulun.
Vektör De¤erli Fonksiyonlar› ‹ntegre Etmek 33. rstd = ssin tdi + st 2 - cos tdj + e t k, t0 = 0
21–26 alıştırmalarındaki integralleri hesaplayın. 34. rstd = s2 sin tdi + s2 cos tdj + 5t k, t0 = 4p
1
21. 3
[t i + 7j + st + 1dk] dt 35. rstd = sa sin tdi + sa cos tdj + bt k, t0 = 2p
L0 p
36. rstd = scos tdi + ssin tdj + ssin 2tdk, t0 =
2 2
cs6 - 6tdi + 3 2t j + a 2 b k d dt
4
22.
L1 t Dairesel Yollarda Hareket
p>4
37. Aşağıdaki (a)–(e) denklemlerinin her biri, yolu aynı, yani
23. [ssin tdi + s1 + cos tdj + ssec2 tdk] dt
L-p>4 x2 + y2 = 1 çemberi, olan bir parçacığın hareketini tanımlar.
p>3 (a)–(e)’deki her parçacığın yolunun aynı olmasına rağmen, her
24. [ssec t tan tdi + stan tdj + s2 sin t cos tdk] dt parçacığın davranışı veya “dinamiği” farklıdır. Her parçacık için
L0 aşağıdaki soruları yanıtlayın.
4
ct i + k d dt
1 1 1 i. Parçacığın sürati sabit midir? Sabitse, bu sabit sürat nedir?
25. j +
L1 5 - t 2t ii. Parçacığın ivme vektörü her zaman hız vektörüne ortogonal
1
23 midir?
c k d dt
2
26. i +
L 21 - t
0 2 1 + t2 iii. Parçacık çember etrafında, saat yönünde mi, saat yönünün
tersine mi hareket eder?
Vektör De¤erli Fonksiyonlar ‹çin Bafllang›ç De¤er Problemleri iv. Parçacık harekete (1, 0)’dan mı başlar?
27–32 alıştırmalarındaki başlangıç değer problemlerinden r’yi t’nin a. rstd = scos tdi + ssin tdj, t Ú 0
bir vektör fonksiyonu olarak çözün.
b. rstd = cos s2tdi + sin s2tdj, t Ú 0
dr
27. Diferansiyel denklem :
Differential equation: = -t i - t j - t k c. rstd = cos st - p>2di + sin st - p>2dj, t Ú 0
dt
Başlangıç koşulu : d. rstd = scos tdi - ssin tdj, t Ú 0
Initial condition: rs0d = i + 2j + 3k
e. rstd = cos st 2 di + sin st 2 dj, t Ú 0
dr
28. Differential
Diferansiyelequation:
denklem : = s180tdi + s180t - 16t 2 dj 38. Vektör değerli
dt
Başlangıç
Initial koşulu :
condition: rs0d = 100j rstd = s2i + 2j + kd
dr 3 1 1 1 1 1 1
29. Diferansiyel
Differential equation:
denklem : = st + 1d1>2 i + e -t j + k + cos t ¢ i - j ≤ + sin t ¢ i + j + k≤
dt 2 t + 1
22 22 23 23 23
Initial condition: rs0d = k fonksiyonunun, merkezi (2, 2, 1) noktasında olan ve x + y – 2z = 2
dr düzlemi üzerinde bulunan 1 yarıçaplı çember üzerinde hareket
30. Diferansiyel denklem :
Differential equation: = st 3 + 4tdi + t j + 2t 2 k eden bir parçacığın hareketini tanımladığını gösterin.
dt
Initial condition: rs0d = i + j
Bir Do¤ru Üzerinde Hareket r(t) uydunun t anındaki konum vektörü olsun. u = vt@r0 ol-
duğunu ve aşağıdaki ifadeyi gösterin.
39. t = 0 anında, bir parçacık (1, 2, 3) noktasındadır. Düz bir doğru
rstd = ar0 cos r0 bi + ar0 sin r0 bj.
üzerinde (4, 1, 4) noktasına gider, (1, 2, 3)’te sürati 2 ve sabit yt yt
ivmesi 3i – j + k’dir. Parçacığın t anındaki r(t) konum vektörünün
denklemini bulun.
40. Düz bir doğru üzerinde ilerleyen bir parçacık (1, –1, 2) noktasın- b. Uydunun ivmesini bulun.
da gözlenmiştir ve t = 0 anına sürati 2’dir. Parçacık (3, 0, 3) nokta- c. Newton’un Gravitasyon yasasına göre, uyduya etkiyen kuvvet M
sına sabit 2i + j + k ivmesiyle ilerler. r anındaki r(t) konum vek- yönündedir ve G evrensel yerçekimi sabiti olmak üzere
törünü bulun.
F = a- b ,
GmM r
r 02 r0
Teori ve Örnekler
ile verilir. Newton’un ikinci yasasını, F = ma’yı kullanarak,
41. Bir parabol boyunca hareket Bir parçacık y2 = 2x parabolünün
y2 = GM@r0 olduğunu gösterin.
üzerinde soldan sağa doğru saniyede 5 birim sabit süratiyle iler-
lemektedir. Parçacığın (2, 2) noktasından geçerkenki hızını bulun. d. Yörüngesel periyot T’nin yT = 2pr0’ı sağladığını gösterin.
42. Bir sikloid boyunca hareket Bir parçacık xy-düzlemindeki bir e. (c) ve (d) şıklarından
sikloid üzerinde t anındaki konumu
4p2 3
T2 = r .
r(t) (t – sin t)i (1 – cos t)j GM 0
olduğunu çıkarın. Yani, dairesel bir yörüngedeki bir uydunun
olacak şekilde ilerlemektedir. periyodunun karesi, yörünge merkezinden olan uzaklığın kü-
T a. r(t)’yi çizin. Sonuç eğri bir sikloiddir büyle orantılıdır.
b. u v u ve u a u’nın maksimum ve minimum değerlerini bulun. 45. v, t’nin türetilebilir bir vektör fonksiyonu olsun. Her t için,
(İpucu: Önce u v u2 ile u a u2’nin ekstremum değerlerini bulun, v (dv@t) = 0 ise, uvu ’nin sabit olduğunu gösterin.
sonra karekök alın.) 46. Üçlü skaler çarpımların türevleri
43. Bir elips boyunca hareket Bir parçacık yz-düzlemindeki a. u, v ve w t’nin türetilebilir vektör fonksiyonlarıysa, aşağıdaki
(y@3)2 + (z@2)2 = 1 elipsinin üzerinde, t anındaki konumu denklemi doğrulayın.
r(t) = (3 cos t)j + (2 sin t)k d du # dv
su # v * wd = v * w + u# * w +
dt dt dt
olacak şekilde ilerlemektedir. uvu ve uau’nın maksimum ve mini- (7)
dw
u#v * .
mum değerlerini bulun. (İpucu: Önce uvu2 ile uau2’nin ekstremum dt
değerlerini bulun, sonra karekök alın.) b. (7)’nın aşağıdaki denkleme denk olduğunu gösterin.
44. Dairesel bir yörüngedeki bir uydu m kütleli bir uydu, sabit v
süratiyle yarıçaplı (cismin kütle merkezinden itibaren ölçülmüş) du1 du2 du3
M kütleli bir cismin (örneğin Dünya) çevresinde dairesel bir yö- u1 u2 u3 dt dt dt
d 3 4 4
rüngede dönmektedir. Uydunun yörüngesel periyodu T’yi (bir y1 y2 y3 3 = y1 y2 y3
tam yörünge çizmek için gereken süre) aşağıdaki şekilde bulun. dt
w1 w2 w3 w1 w2 w3
a. Yörünge düzlemine, aşağıdaki şekilde görüldüğü gibi, cis-
min kütle merkezi orijinde, uydu t = 0 anında x-ekseninde u1 u2 u3
olacak ve saat yönünün tersine hareket edecek şekilde bir
dy1 dy2 dy3
koordinat sistemi yerleştirin. + 4 4
dt dt dt
y
w1 w2 w3
m
u1 u2 u3
r(t)
y y2 y3 4
t0 + 4
1
. (8)
u dw1 dw2 dw3
r0 x
M dt dt dt
(8) denklemi, türetilebilir fonksiyonların 3 3’lük bir determi-

nantının türevinin, her defasında orijinal determinantın bir satırı
türetilerek elde edilen üç determinantın toplamı olduğunu söyler.
Sonuç her dereceden determinant için geçerlidir.
47. (Alıştırma 46’nın devamı.) r(t) = ƒ(t)i + g(t)j + h(t)k olduğunu ve Negatifler Kuralı,
ƒ, g ve h’nin üçüncü mertebeye kadar türevlerinin bulunduğunu
b b
varsayın. (7) veya (8) denklemini kullanarak s -rstdd dt = - rstd dt ,
La La
ar # * 2b = r# a * 3b.
d dr d 2r dr d 3r
(9)
dt dt dt dt dt
k = –1 alınarak elde edilir.
olduğunu gösterin. (İpucu: Sol tarafın türevini alın ve çarpımları
sıfır olan vektörleri bulun.) b. Toplam ve Fark Kuralları:
b b b
48. Sabit Fonksiyon Kuralı u değeri C olan sabit bir vektör
sr1std ; r2stdd dt = r1std dt ; r2std dt
fonksiyonsa, du@dt = 0 olacağını gösterin. La La La
49. Skalerle Çarpım Kuralları
c. Sabit Vektörler Çarpım Kuralları:
a. u t’nin türetilebilir bir fonksiyonu ve c herhangi bir reel sayı ise, b b
dsc ud du C # rstd dt = C # rstd dt (herhangi bir sabit
sany constant C vektörü)
vector Cd
dt
= c
dt
. La La
olduğunu gösterin.
ve
b. u t’nin türetilebilir bir fonksiyonu ve ƒ t’nin türetilebilir skaler b b
bir fonksiyonu ise, C * rstd dt = C * rstd dt (herhangi bir sabitvector
sany constant C vektörü)
Cd
La La
d dƒ du
sƒud = u + ƒ . 55. Skaler ve vektör fonksiyonların çarpımı u(t) Skaler fonksiyonu
dt dt dt
olduğunu gösterin. ile r(t) vektör fonksiyonunun ikisinin de a t b için tanımlı
olduklarını varsayın.
50. Toplam ve Fark Kuralları u ve v t’nin türetilebilir fonksiyon-
a. u ve r [a, b]’de sürekliyseler, ur’nin de [a, b]’de sürekli oldu-
larıysa,
ğunu gösterin.
d du dv b. u ve r [a, b]’de türetilebiliyorlarsa, ur’nin de [a, b]de türetile-
su + vd = +
dt dt dt bildiğini ve
ve
d dr du
surd = u + r .
d du dv dt dt dt
su - vd = - .
dt dt dt olduğunu gösterin.
olduğunu gösterin. 56. Vektör fonksiyonların ters türevleri
51. Bir Noktada Süreklilik İçin Bileşen Testi r(t) = ƒ(t)i + a. Skaler fonksiyonlar için Ortalama Değer Teoreminin 2.
g(t)j + h(t)k ile tanımlanan r vektör fonksiyonunun ancak ve Sonucunu kullanarak iki R1(t) ve R2(t) vektör fonksiyonunun
yalnız ƒ, g ve h fonksiyonları t0’da sürekli iseler, t = t0’da sürek- bir I aralığında türevleri aynıysa, I boyunca fonksiyonların
li olduğunu gösterin. arasında sadece bir sabit farkı olduğunu gösterin.
52. Vektör fonksiyonların vektörel çarpımlarının limiti r1(t) = b. (a)’daki sonucu kullanarak, R(t) r(t)’nin I aralığındaki ters
ƒ1(t)i + ƒ2(t)j + ƒ3(t)k, r2(t) = g1(t)i + g2(t)j + g3(t)k, türeviyse, r’nin I’daki bütün diğer ters türevlerinin sabit bir C
limt→t0 = r1(t) = A ve limt→t0 = r2(t) = B olduğunu varsayın. vektörü için R(t) + C olduğunu gösterin.
Vektörel çarpımlar için determinant formülünü ve skaler fonksi- 57. Analizin Temel Teoremi Reel değişkenli skaler fonksiyonlar
yonlar için Limit Çarpımı Kuralını kullanarak için Analizin Temel Teoremi reel değişkenli bir vektör fonksiyon
lim sr1std * r2stdd = A * B için de geçerlidir. Bunu ispatlamak için, skaler fonksiyonların te-
t: t0 oremini kullanarak önce eğer bir r(t) vektör fonksiyonu a t b
olduğunu gösterin. için sürekliyse, [a, b]’nin her t noktasında
53. Türetilebilir vektör fonksiyonlar süreklidir r(t) = ƒ(t)i + g(t)j + t
h(t)k t = t0’da türetilebiliyorsa, t0’da sürekli de olacağını gösterin. d
rstd dt = rstd
dt La
54. İntegre edilebilir vektör fonksiyonların aşağıdaki özelliklerini
doğrulayın.
olduğunu gösterin. Sonra Alıştırma 56’nın (b) şıkkının sonucunu
a. Sabit Skalerle Çarpım Kuralı: kullanarak R, [a, b]’de r’nin bir ters türeviyse,
b b b
k rstd dt = k r std dt (herhangi
sany scalar
birkdk skaleri) rstd dt = Rsbd - Rsad .
La La La
62 ve 63 alıştırmalarında, a ve b sabitlerinin değerlerini değiştirirken,

B‹LG‹SAYAR ARAfiTIRMALARI
Uzay E¤rilerine Te¤etler Çizmek r(t) (cos at)i (sin at)j btk
58–61 alıştırmalarındaki adımları gerçekleştirmek için bir BCS helisinin davranışını grafik olarak araştıracaksınız. Her alıştırmadaki
kullanın. adımları gerçekleştirmek için bir BCS kullanın.
a. r konum vektörünün izlediği uzaydaki eğriyi çizin. 62. b = 1 alın. r(t) helisini a = 1, 2, 4 ve 6 için 0 t 4p aralığında
t = 3p@2’deki teğetiyle birlikte çizin. a bu pozitif değerlerle artar-
b. dr@dt hız vektörünün bileşenlerini bulun. ken, helisin grafiğine ve teğetin konumuna ne olduğunu kendi
c. dr@dt ’yi verilen t0 noktasında hesaplayın ve eğriye r(t0)’da teğet sözcüklerinizle anlatın.
olan doğrunun denklemini belirleyin. 63. a = 1 alın. r(t) helisini b = 1@4, 1@2, 2 ve 4 için 0 t 4p
d. Verilen aralıkta eğriyle birlikte teğeti de çizin. aralığında t = 3p@2’deki teğetiyle birlikte çizin. b bu pozitif
58. rstd = ssin t - t cos tdi + scos t + t sin tdj + t 2k, değerlerle artarken, helisin grafiğine ve teğetin konumuna ne
0 … t … 6p, t0 = 3p>2 olduğunu kendi sözcüklerinizle anlatın.
59. rstd = 22t i + e t j + e -t k, -2 … t … 3, t0 = 1

60. rstd = ssin 2tdi + sln s1 + tddj + t k, 0 … t … 4p,
t0 = p>4
61. rstd = sln st 2 + 2ddi + stan-1 3tdj + 2t 2 + 1 k,
-3 … t … 5, t0 = 3
13.2 At›fl Hareketini Modellemek
Havaya bir mermi fırlattığımızda, genellikle önceden ne kadar ilerleyeceğini (hedefe vara-
cak mı?), ne kadar yükseleceğini (tepeyi aşacak mı?) ve ne zaman yere ineceğini (sonuçla-
rı ne zaman alacağız?) bilmek isteriz. Bu bilgiyi, Newton’un İkinci Hareket Yasasını kulla-
narak, merminin ilk hız vektörünün yön ve büyüklüğünden buluruz.
‹deal At›fl Hareketi ‹çin Vektörel ve Parametrik Denklemler

Atış hareketinin denklemlerini türetmek için, merminin düşey bir koordinat düzleminde
hareket eden bir parçacık gibi davrandığını ve uçuşu sırasında mermiye etkiyen tek kuvve-
tin her zaman aşağıyı gösteren sabit yerçekimi kuvveti olduğunu varsayarız. Pratikte, bu
varsayımların hiçbirisi doğru değildir. Dünya döndükçe yer merminin altında ilerler, hava
merminin sürat ve yüksekliğiyle değişen bir sürtünme kuvveti yaratır ve yerçekimi kuvve-
ti mermi ilerledikçe değişir. Türetmek üzere olduğumuz ideal denklemlerin tahminlerine
düzeltmeler yapılırken bunlar da hesaba katılmalıdır. Ancak, düzeltmeler bu bölümün ko-
nusu değildir.
Mermimizin t = 0 anında orijinden birinci dörtte bir bölgeye bir v0 ilk hızıyla
atıldığını varsayıyoruz (Şekil 13.9). v0 yatayla a açısı yapıyorsa,
v0 = s ƒ v0 ƒ cos adi + s ƒ v0 ƒ sin adj.
olur. Başlangıç sürati uv0 u için daha basit bir gösterim olan v0’ı kullanırsak,
v0 = (y0 cos a)i + (y0 sin a)j (1)
buluruz. Merminin başlangıç konumu

r0 = 0i + 0j = 0 (2)
olarak verilmektedir.
13.2 At›fl Hareketini Modellemek 921
y Newton’un İkinci Hareket Yasası mermi üzerine etkiyen kuvvetin, kütlesi m kere hızı,
veya r merminin konum vektörü ve t zaman ise, m(d2r@dt2) olduğunu söyler. Kuvvet
sadece yerçekimi kuvveti –mgj ise,
d 2r d 2r
m = -mgj and
ve = -g j.
v0
dt 2 dt 2
v0 sin j
bulunur. Aşağıdaki başlangıç değer problemini çözerek r’yi t’nin bir fonksiyonu olarak
buluruz:
x
v0 cos i d2r
t 0 anında Diferansiyel denklem: —–2 = –gj
r=0 dt
a –gj
(a) dr
Başlangıç koşulları: t=0 iken r = r0 ve — = v0
dt
Birinci integrasyon
y
(x, y) dr
= -sgtdj + v0 .
v dt
verir. İkinci kere integre edilirse,
a –gj
1 2
r xi yj r = - gt j + v0 t + r0 .
2
x
0 bulunur. (1) ve (2) denklemlerinden v0 ve r0’ın değerlerini yerine koymak
R
Yatay menzil 1 2
r = - gt j + sy0 cos adti + sy0 sin adtj + 0
(b) 2 ('''''')''''''*
v0t
fiEK‹L 13.9 (a) t = 0 anında konum, hız,
ivme ve atış açısı. (b) Daha sonraki bir t verir. Terimleri birleştirerek
anında konum, hız ve ivme.
İdeal Mermi Hareketi Denklemi
r = sy0 cos adti + asy0 sin adt - gt bj.

1 2
(3)
2
elde ederiz.
(3) denklemi ideal mermi hareketi için vektör denklemidir. a açısı merminin atış
açısı (ateşleme açısı, yükselme açısı) ve y0, daha önce de söylediğimiz gibi, merminin
başlangıç süratidir. r’nin bileşenleri
1 2
x = sy0 cos adt and
ve y = sy0 sin adt - gt , (4)
2
parametrik denklemlerini verir. Burada x merminin t 0 anındaki yatay uzaklığı ve y’de
yüksekliğidir.
ÖRNEK 1 ‹deal Bir Mermi Bulmak

Bir mermi yatay tabandan 500 m@s’lik bir ilk hız ve 60°’lik bir atış açısıyla fırlatılmıştır.
Ateşlemeden 10 s sonra mermi nerededir?
Çözüm y0 = 500, a = 60°, g = 9.8 m@s2 ve t = 10 ile (3) denklemini kullanarak, ateşleme-
den 10 s sonra merminin koordinatlarını metre olarak buluruz:
r = sy0 cos adti + asy0 sin adt - gt bj

1 2
2
= s500d a bs10di + as500d a b10 - a bs9.8ds100dbj

1 23 1
2 2 2
L 2500i + 3840j.
Ateşlemeden on saniye sonra, mermi 3840 m havada ve yerde 2500 m ilerdedir.
Yükseklik, Uçufl Zaman› ve Menzil

(3) denklemi orijinden fırlatılan ideal bir mermi hakkında sorulan çoğu soruyu yanıtla-
mamızı sağlar.
Mermi, en yüksek konumuna dikey hız bileşeni sıfır, yani
dy y0 sin a
= y0 sin a - gt = 0, or
veya t = g .
dt
iken ulaşır. Bu t değeri için, y’nin değeri

y0 sin a y0 sin a 2 sy0 sin ad2
ymax = sy0 sin ad a g b - 2 ga g b =
1
.
2g
olur.
Merminin ne zaman yere indiğini bulmak için, yatay tabandan fırlatılmışsa, (3) denk-
leminde y’yi sıfıra eşitler ve t’yi çözeriz:
1 2
sy0 sin adt - gt = 0
2
t ay0 sin a -
1
gtb = 0
2
2y0 sin a
t = 0, t = g
0, merminin fırlatıldığı zaman olduğundan, (2y0 sin a)@g merminin yere çarptığı zaman ol-
malıdır.
Yatay tabanda, orijinden çarpma noktasına kadarki mesafe olan, merminin menzili
R’yi bulmak için, t = (2y0 sin a)@g iken x’in değerini buluruz:
x = sy0 cos adt
2y0 sin a y02 y02

R = sy0 cos ad a g b = g s2 sin a cos ad = g sin 2a
sin 2a = 1 veya a = 45° iken menzil en büyüktür.

İdeal Mermi Hareketi İçin Yükseklik, Uçuş Zamanı ve Menzil

Yatay bir düzlem üzerindeki orijinden y0 ilk hızı ve a atış açısı ile atılan ideal
mermi hareketi için:
sy0 sin ad2
Maksimum yükseklik:
Maximum height: ymax =
2g
Uçuş 2y0 sin a

Flightzamanı:
time: t = g
y02
Menzil:
Range: R = g sin 2a.
ÖRNEK 2 ‹deal Mermi Hareketini ‹ncelemek

Yatay tabandaki orijinden 500 m@s’lik ilk süratle ve 60°’lik bir atış açısıyla fırlatılan bir
merminin (Örnek 1’deki merminin aynı) maksimum yüksekliğini, uçuş zamanını ve men-
zilini bulun.
Çözüm
sy0 sin ad2
Maksimum
Maximumyükseklik:
height: ymax =
2g
s500 sin 60°d2
= L 9566 m
2s9.8d
2y0 sin a
Uçuş zamanı:
Flight time: t = g
2s500d sin 60°
= s
L 88.4 sec
9.8
Menzil: y02
Range: R = g sin 2a
y s500d2 sin 120°
= L 22,092 m
9.8
10,000
8000 (3) denkleminden, merminin konum vektörü
6000
r = sy0 cos adti + asy0 sin adt - gt bj
4000 1 2
2000
2
x
= s500 cos 60°dti + as500 sin 60°dt - s9.8dt 2 bj
0 5000 10,000 15,000 20,000 1
–2000 2
fiEK‹L 13.10 Örnek 2’de tarif edilen mermi

= 250ti + A A 25023 B t - 4.9t 2 B j.
yolunun grafiği olarak bulunur. Mermi yolunun bir grafiği Şekil 13.10’da gösterilmektedir.
‹deal Yörüngeler Paraboliktir

Bir hortumdan akan suyun havada bir parabol çizdiği sıklıkla iddia edilir, fakat yeterince
yakından bakan birisi bunun böyle olmadığını görecektir. Hava suyu yavaşlatır ve ileri
doğru ilerlemesi en sonda düştüğü orana uymayacak kadar yavaştır.
y
Aslında iddia edilen şey ideal mermilerin parabollerde hareket ettiğidir ve bunu (4)
denklemlerinden görebiliriz. İkinci denkleme, birinci denklemden gelen t = x@(y0 cos a)
değerini yerleştirirsek,
y = -a b x 2 + stan adx.
v0 g
2y02 cos2 a
a
Kartezyen-koordinat denklemini elde ederiz. Bu denklem y = ax2 + bx şeklindedir,
(x0, y0)
dolayısıyla grafiği bir paraboldür.
x
0
sx0, y0 d’dan F›rlatma
fiEK‹L 13.11 (x0, y0)’dan bir v0 ilk hızı ve İdeal mermimizi orijin yerine Şekil (13.11) (x0, y0) noktasından fırlatırsak, hareket yolu
yatayla bir a açısı yapacak şekilde atılan için konum vektörü, Alıştırma 19’da göstermeniz istenen
bir merminin yolu.
r = sx0 + sy0 cos adtdi + ay0 + sy0 sin adt - gt bj,
1 2
(5)
2
şeklindedir.
ÖRNEK 3 Yanan Bir Ok Atmak

1992 Barselona Yaz Olimpiyatlarını açmak için, bronz madalyalı okçu Antonio Rebollo
Olimpiyat meşalesini yanan bir okla yakmıştı (Şekil 13.12). Rebello’nun oku, 70 ft yük-
seklikteki meşaleye yer seviyesinde 90 ft uzaklıktan ve 6 ft yükseklikten attığını ve okun
maksimum yüksekliğine meşalenin merkezinden 4 ft yukarıda ulaşmasını istediğini varsa-
yalım (Şekil 13.12).
fiEK‹L 13.12 İspanyol okçu Antonio Rebollo Barselona’da Olimpiyat

meşalesini yanan bir okla yakar.
(a) ymax değerini başlangıç hızı y0 ve atış açısı a cinsinden ifade edin.
(b) y0 sin a değerini bulmak için ymax = 74 ft (Şekil 13.13) ve (a) şıkkının sonucunu kul-
lanın.
(c) y0 cos a değerini bulun.
(d) Okun ilk atış açısını bulun.
Çözüm
(a) x-ekseni yerde sola doğru ilerleyen (Şekil 13.12’deki fotoğrafla uyuşacak şekilde) ve
v0 y t = 0’da x0 = 0 ve y0 = 6 olacak şekilde bir koordinat sistemi kullanırız (Şekil 13.13).
ymax 74'
Elimizde
a
6'
1 2
x y = y0 + sy0 sin adt - gt Denklem (5), j-bileşeni
90' 0 2
ÖLÇEKLİ DEĞİL
1 2
= 6 + sy0 sin adt - gt . y0 = 6
fiEK‹L 13.13 Olimpiyat meşalesini yakan
2
okun ideal yolu (Örnek 3). vardır. Okun en yüksek noktaya ulaştığı zamanı, dy@dt = 0 alıp buradan t’yi çözerek
buluruz:
y0 sin a
t = g .
Bu t değeri için, y’nin değeri

y0 sin a y0 sin a 2
ymax = 6 + sy0 sin ad a b a g b
1
g - g
2
sy0 sin ad2
= 6 + .
2g
olur.
(b) ymax = 74 ve g = 32 kullanarak,
sy0 sin ad2
74 = 6 +
2s32d
veya
y0 sin a = 2s68ds64d.
buluruz.
(c) Ok ymax değerine ulaştığında, meşalenin merkezine kadar kat edilen yatay mesafe
x = 90 ft dir. (a) şıkkındaki ymax’a ulaşma zamanını ve yatay uzaklık x = 90 ft’i (5)
denkleminin i-bileşeninde yerine yazarak,
x = x0 + sy0 cos adt Denklem (5), i-bileşeni
90 = 0 + sy0 cos adt x = 90, x0 = 0
y0 sin a
= sy0 cos ad a g b. t = sy0 sin ad>g
elde ederiz. Bu denklemden y0 cos a’yı çözüp g = 32 ve (b) şıkkındaki sonucu kul-
lanarak
90g s90ds32d
y0 cos a = = .
y0 sin a 2s68ds64d
buluruz.
(d) (b) ve (c) şıkları birlikte
y0 sin a A 2s68ds64d B 2 68
tan a = y0 cos a = =
s90ds32d 45
veya
a = tan-1 a b L 56.5°.
68
45
verir. Bu Rebello’nun atış açısıdır.
Rüzgar ‹le Mermi Hareketi

Şimdiki örnek mermiye etki eden başka bir kuvvetin nasıl hesaplanacağını göstermekte-
dir. Ayrıca, Örnek 4’teki basketbol topunun yolunun düşey bir düzlemde bulunduğunu
varsayıyoruz.
ÖRNEK 4 Bir Beyzbol Topuna Vurmak

Bir beyzbol topuna yerden 3 ft yükseklikte iken vuruluyor. Sopayı, yatayla 20°’lik açı ya-
pan 152 ft@s’lik bir ilk hızla terk ediyor. Topa vurulduğu anda ani bir rüzgar, topun yatayda
ilerlediği yönün tam ters yönünde, topun ilk hızına –8.8i (ft@s) bileşenini ekleyecek şekil-
de esmeye başlıyor (8.8 ft@s = 6 milsa).
(a) Beyzbol topunun yolu için bir vektörel (konum vektörü) denklem bulun.
(b) Beyzbol topu ne kadar yükselir ve maksimum yüksekliğine ne zaman ulaşır?
(c) Topun yakalanmadığını varsayarak, menzilini ve uçuş süresini bulun.
Çözüm
(a) Rüzgarın hesaba katılması ile (1) denklemi kullanılarak topun ilk hızı
v0 = sy0 cos adi + sy0 sin adj - 8.8i
= s152 cos 20°di + s152 sin 20°dj - s8.8di
= s152 cos 20° - 8.8di + s152 sin 20°dj.
olarak bulunur. Başlangıç konumu r0 = 0i + 3j’dir. d2r@dt2 = –gj’nin integrali

dr
= -sgtdj + v0 .
dt
verir. İkinci bir integrasyon

1 2
r = - gt j + v0 t + r0 .
2
verir. Son denklemde v0’ın ve r0’ın değerlerini yerine yazmak topun konum vek-
törünü verir:
1 2
r = - gt j + v0 t + r0
2
= -16t 2j + s152 cos 20° - 8.8dti + s152 sin 20°dtj + 3j
= s152 cos 20° - 8.8dti + A 3 + (152 sin 20°dt - 16t 2 B j.

(b) Beyzbol topu, hızının düşey bileşeni sıfır iken veya

dy
= 152 sin 20° - 32t = 0.
dt
iken en yüksek noktasına ulaşır. t'yi çözerek

152 sin 20°
t = L 1.62 sec.
s
32
buluruz. Bu değeri r’nin düşey bileşeninde yerine yazmak maksimum yüksekliği ve-
rir:
ymax = 3 + s152 sin 20°ds1.62d - 16s1.62d2
< 45.2 ft
Yani, topun maksimum yüksekliği, sopayı terk etmesinden yaklaşık 1.6 s sonra
ulaştığı, yaklaşık 45.2 ft’dir.
(c) Topun ne zaman yere düştüğünü bulmak için r’nin düşey bileşenini 0’eşitleyip t’yi
çözeriz:
3 + s152 sin 20°dt - 16t 2 = 0
3 + s51.99dt - 16t 2 = 0.
Çözüm değerleri yaklaşık olarak t = 3.3 s ve t = –0.06 s’dir. Pozitif değeri r’nin yatay
bileşeninde yerine yazarak menzili buluruz:
R = s152 cos 20° - 8.8ds3.3d
< 442 ft
Böylece, yatay menzil yaklaşık olarak 442 ft ve uçuş zamanı yaklaşık olarak 3.3 s
dir.
29–31 alıştırmalarında, uçuşu yavaşlatan hava direnci altında, mermi hareketini ele
alıyoruz.
ALIfiTIRMALAR 13.2
Aşağıdaki alıştırmalarda, atılan cisimlerin davranışları aksi belir- b. Mermi yatayda 5 km ilerlemişken, ne kadar yüksektedir?
tilmedikçe ideal olarak kabul edilecektir. Bütün atış açılarının yatay- c. Merminin ulaştığı en büyük yükseklik nedir?
dan ölçüldüğü varsayılmaktadır. Başka bir şey belirtilmediği sürece,
4. Bir beyzbol topunu atmak Bir beyzbol topu sahadan 32 ft yu-
bütün cisimlerin yatay tabandaki orijinden atıldığı varsayılmaktadır.
karıdaki tribünden yatayla 30° yapan bir açıyla atılmıştır. Başlan-
1. Uçuş süresi Bir mermi 840 m@s süratle ve 60°’lik bir açıyla gıç sürati 32 ft@s ise, top yere ne zaman ve ne kadar uzakta çar-
ateşlenmiştir. Yatayda 21 km ilerlemesi ne kadar sürecektir? par?
2. Çıkış süratini bulmak Maksimum menzili 24.5 km olan bir ta- 5. Gülle atmak Bir atlet 16 lb’luk bir gülleyi yatayla 45°’lik bir
bancanın atış süratini bulun. açıyla yerden 6.5 ft yukardan 44 ft@s ilk süratle fırlatmıştır. Gülle,
3. Uçuş süresi ve yükseklik Bir mermi 500 m@s’lik ilk süratle ve atıştan ne kadar sonra ve duruş çizgisinin iç tarafından ne kadar
45°’lik bir açıyla atılmaktadır. uzakta yere iner?
a. Mermi ne zaman ve ne kadar uzakta yere çarpar?
y
Direk
v0
Saha
45 45 ft
116 ft/s
45°
Delik
369 ft
ÖLÇEKLİ DEĞİL
6.5 ft 13. Green Monster Bir Boston Red Sox oyuncusu tarafından yerin
3 ft yukarısından 20°’lik bir açıyla atılan bir beyzbol topu, “Green
Monster”ı, Fenway Parkı’nın sol taraftaki duvarını ancak aşmış-
tır. Bu duvar 37 ft yüksekliğinde ve başlangıç yerinden 315 ft
uzaktadır (Şekle bakın).
x a. Topun başlangıç sürati neydi?
Duruş çizgisi b. Topun duvara varması ne kadar sürmüştür?
“Gr
een
Mon
6. (Örnek 5’in devamı.) Başlangıçtaki yükseklikten dolayı, ster
Alıştırma 5’teki gülle 40°’lik bir açıyla atılmış olsaydı, daha ileri 37' duvar ”
315'
giderdi. Ne kadar ileri gidebilirdi? İnç olarak yanıtlayın.
7. Golf topları ateşlemek Yer seviyesindeki bir yaylı tüfek bir golf 379' 17' duvar
topunu 45°’lik açıyla ateşlemektedir. Top 10 m ileride yere iner. 420'
a. Topun ilk sürati neydi? 5' duvar
b. Aynı ilk hız için, menzili 6 m yapan iki ateşleme açısını bulun. 380'
8. Elektron ışıması Bir TV tüpündeki bir elektron yatay olarak 302' 3' duvar
40 cm uzaktaki tüpün yüzeyine 5 106 m@s hızla gönderilmekte-
dir. Elektron çarpmadan önce ne kadar mesafe düşecektir?
9. Golf topu hızını bulmak Farklı sertlikteki golf toplarına bir
iticiyle vurulduğunda ne kadar ileri gidecekleri konusundaki la-
boratuvar testleri 100-sıkışımlı, 9°’lik açıyla 100 mil@sa hızla ge-
14. Eşit – menzilli atış açıları a, 0 a 90, açısıyla atılan bir
len bir sopa başıyla vurulan bir topun 248.8 yard ilerlediğini gös-
merminin menzilinin aynı hızla (90 – a) açısıyla atılan bir mer-
termiştir. Topun havalanma sürati nedir? (100 mil@sa’ ten fazladır.
mininkiyle aynı olduğunu gösterin (Hava direncini hesaba katan
Sopa başının ileri hareket ettiği anda, sıkıştırılmış top, topun ileri
modellerde, bu simetri kaybolur).
doğru süratini arttıracak şekilde, sopa yüzeyinden uzaklaşmakta-
dır.) 15. Eşit – menzilli atış açıları Merminin başlangıç sürati 400 m@s
ise, hangi iki atış açısı bir merminin 16 km uzakta tabancayla aynı
10. Bir insan topu 0 = 80√10@3 ft@s ilk süratiyle fırlatılacaktır. Sirk
seviyeye gelmesini sağlayacaktır?
göstericisi (doğru kalibrede, elbette) 200 ft ilerideki özel bir yas-
tığa düşmeyi ummaktadır. Sirk 75 ft yüksekliğinde düz bir tavanı 16. Sürate karşın menzil ve yükseklik
olan büyük bir odada kurulmuştur. Gösterici tavana çarpmadan a. Bir merminin verilen bir atış açısındaki başlangıç hızını iki
yastığa fırlatılabilir mi? Fırlatılabilirse, topun fırlatma açısı ne ol- katına çıkarmanın menzili 4 katına çıkaracağını gösterin.
malıdır? b. Yükseklik ve menzili iki katına çıkartmak için, başlangıç
11. Bir golf topu yerden 30°’lik bir açı ve 90 ft@s hızıyla ayrılmaktadır. süratini yüzde kaç arttırmalısınız?
135 ft ötedeki 30 ft yüksekliğindeki bir ağacın üzerinden aşabilir 17. Gülle fırlatma 1987’de Moskova’da, Natalya Lisouskaya 8 lb,
mi? Açıklayın. 13 onsluk bir gülleyi 73 ft 10 inçe fırlatarak bir dünya rekoru kır-
12. Yükseltilmiş saha Bir golf topu delikten 45 ft yukarıdaki çi- dı. Gülleyi yerin 6.5 ft yukarısından yatayla 40°’lik bir açıyla attığı
menliğe 116 ft@s ilk hızıyla ve 45°’lik fırlatma açısıyla atılmaktadır. varsayılırsa, güllenin başlangıç sürati nedir?
369 ft ileride olan direk yoluna çıkmıyorsa, top direğe göre nerede 18. Zamana karşın yükseklik Bir merminin maksimum yüksekliği-
yere düşecektir? ne ulaşması için gerekli zamanın yarısı kadar sürede maksimum
yüksekliğinin dörtte üçüne ulaştığını gösterin.
19. (x0, y0)’dan atış B

x = x0 + sy0 cos adt,
1 2 1 2
y = y0 + sy0 sin adt - gt , 2
gt
2 R tan a
v0
denklemlerini, (metindeki (5) denklemine bakın) aşağıdaki baş-
langıç değer problemini düzlemdeki bir r vektörü için çözerek el- A a
de edin. R
2
Diferansiyel d r
Differential denklem:
equation: = -g j 25. Yokuş aşağı atış İdeali bir mermi, Şekilde gösterildiği gibi,
dt 2
aşağı doğru eğik bir düzleme fırlatılmaktadır.
Initial conditions:
Başlangıç koşulları: rs0d = x0 i + y0 j a. Aşağı doğru en uzun mesafenin, başlangıç hızı vektörü AOR
dr açısının açıortayı iken alındığını gösterin.
s0d = sy0 cos adi + sy0 sin adj
dt b. Mermi aşağı değil de yukarı doğru fırlatılsaydı, hangi açı
menzili maksimize ederdi? Yanıtınızı açıklayın.
20. Yanan ok Örnek 3’te bulunan ateşleme açısını kullanarak,
yanan okun Rebello’nun yayından hangi süratle çıktığını bulun.
A
Şekil 13.13’e bakın.
21. Yanan ok Örnek 3’teki meşalenin çapı 12 ft’tir. (5) denklemini
Dikey
ve Örnek 3(c)’yi kullanarak, yanan okun meşalenin kenarına olan
yatay mesafeyi ne kadar zamanda kat ettiğini bulun. Bu anda ok
ne kadar yüksektedir? v0
22. a = 90 için (4) denklemleri ile verilen mermi yolunu tanımlayın. O a

23. Model tren Aşağıda gösterilen çok anlı fotoğraf, düz bir rayda sa-
bit hızla ilerleyen bir model tren lokomotifini göstermektedir. Loko-
Yo
motif ilerlerken, lokomotifin bacasından bir bilye havaya fırlatıl- ku
ş
maktadır. Lokomotifle aynı yatay hızla ilerlemeye devam eden bilye
fırlatıldıktan 1 s sonra yine lokomotife dönmektedir. Bilyenin yolu- R
nun yatayla yaptığı açıyı ölçün ve bu bilgiyi kullanarak bilyenin ne
26. Rüzgar altında beyzbol topuna vurmak Bir beyzbol topuna
kadar yükseldiğini ve lokomotifin ne süratle hareket ettiğini bulun.
yerden 2.5 ft yükseklikte iken vuruluyor. Top, sopayı 145 ft@s’lik
bir ilk hız ve 23°’lik bir atış açısı ile terk ediyor. Topa vurulduğu
anda, ani bir rüzgar, topun ilk hızına –14i (ft@s) bileşenini ekleye-
cek şekilde topa karşı esmeye başlıyor. Uçuş yolu üzerinde,
başlangıç levhasından 300 ft ileride, 15 ft yüksekliğinde bir duvar
bulunmaktadır.
a. Beyzbol topunun yolu için bir vektörel denklem bulun.
b. Top ne kadar yükselir ve maksimum yüksekliğine ne zaman
ulaşır?
c. Topun yakalanmadığını varsayarak, menzilini ve uçuş süresini
bulun.
d. Top, ne zaman 20 ft yüksekliktedir? Bu yükseklikteyken baş-
langıç levhasından ne kadar uzaktadır (yatay uzaklık)?
24. Çarpışan bilyeler Şekil, iki bilyeyle yapılan bir deneyi göster-
mektedir. A bilyesi B bilyesine doğru bir a açısı ve 0 başlangıç e. Vuruşçu, sayı vuruşu yapmış mıdır? Açıklayın.
süratiyle atılmaktadır. Aynı anda B mermisi, A’dan yer seviyesin- 27. Voleybol Bir voleybol topuna yerden 4 ft yükseklikte ve 6 ft
de R birim uzaktaki bir noktadan R tan a birim yüksekteki dur- yüksekliğindeki bir fileden 12 ft uzaklıkta iken vuruluyor. Darbe
gun konumundan düşmeye bırakılmaktadır. Bilyelerin 0’dan ba- noktasını 35 ft@s’lik bir ilk hızla ve 27°’lik bir açıyla terk ederek
ğımsız olarak çarpıştıkları gözlemlenmiştir. Bu sadece bir tesadüf rakip takım oyuncuları arasından dokunulmadan geçiyor.
müdür, yoksa olması gereken bu mudur? Yanıtınızı açıklayın. a. Voleybol topunun yolu için bir vektörel denklem bulun.
b. Top ne kadar yükselir ve maksimum yüksekliğine ne zaman
ulaşır?
c. Menzilini ve uçuş süresini bulun. 29. Lineer sürtünme

d. Top, ne zaman 7 ft yüksekliktedir? Bu yükseklikteyken düşe-
y0
ceği yerden ne kadar uzaktadır (yatay uzaklık)? x = s1 - e -k t d cos a
k
e. Filenin 8 ft’e yükseltildiğini varsayın. Bu, bazı şeyleri değişti-
rir mi? Açıklayın. y0 g
y = s1 - e -k t dssin ad + 2 s1 - k t - e -k t d
k k
28. Yörünge zirveleri Yerden a açısı ve y0 ilk hızıyla atılan bir
mermi için, a’yı bir değişken ve y0’ı da belirli bir sabit olarak denklemlerini, aşağıdaki başlangıç değer problemini düzlemdeki
kabul edin. Her a için, 0 a p@2, Şekilde gösterildiği gibi bir r vektörü için çözerek elde edin.
parabolik bir yörünge elde ederiz. Düzlemde bu parabolik yörün-
gelerin zirvelerinin hepsinin, x 0 olmak üzere, d 2r dr
Differentialdenklem:
Diferansiyel equation: 2
= -gj - kv = -gj - k
dt dt
y02 2 y04
x 2 + 4 ay - b = , Başlangıç koşulları:
Initial conditions: rs0d = 0
4g 4g 2
`
dr
elipsinin üzerinde bulunduğunu gösterin. = v0 = sy0 cos adi + sy0 sin adj
dt t = 0
y k sürtünme katsayısı, hava direncini temsil eden pozitif bir
sabittir. y0 ve a merminin ilk hızı ve atış açısı, g’de yerçekimi iv-
Elips mesidir.
30. Lineer sürtünme ile bir beyzbol topuna vurmak Örnek 4’te-
⎛ 1 R, y ⎛ ki beyzbol topu problemini lineer sürtünme ile göz önüne alın
⎝2 max ⎝
Parabolik (Alıştırma 29’a bakın). Rüzgar olmadığını ve k = 0.12 sürtün-
yörünge me katsayısını kabul edin.
a. Alıştırma 29’dan, beyzbol topunun yolu için bir vektör formu
bulun.
x b. Top ne kadar yükselir? Maksimum yüksekliğine ne zaman
0 ulaşır?
c. Beyzbol topunun menzilini ve uçuş süresini bulun.
Lineer Bir Sürtünme ‹le Mermi Hareketi langıç levhasından ne kadar uzaktadır (yatay uzaklık)?
Bir mermi hareketine, yer çekimi ivmesi dışında, etkiyen temel kuvvet e. Uçuş yolu üzerinde, başlangıç levhasından 340 ft ileride, 10 ft
hava direncidir. Bu yavaşlatıcı kuvvet sürtünme kuvveti dir ve mer- yüksekliğinde bir duvar bulunmaktadır. Bir savunmacı, sıçra-
minin hızına ters yönde etki eder (şekle bakın). Ancak, hava içinde yarak yerden 11 ft yüksekliğe kadar herhangi bir topu yakala-
nispeten küçük hızlarda hareket eden mermiler için sürtünme kuvveti, yıp duvarı aşmasını engelleyebilmektedir. Vurucu, sayı vuru-
sürat (birinci kuvvet) ile (neredeyse) orantılıdır ve lineer olarak ad- şu yapmış mıdır?
landırılır. 31. Lineer sürtünme ile rüzgar altındaki bir beyzbol topuna vur-
mak Yine Örnek 4’teki beyzbol topu problemini ele alın. Bu
y defa 0.08’lik bir sürtünme katsayısını ve topa vurulduğu anda, to-
pun ilk hızına –17.6i (ft@s) bileşenini ekleyen ani bir rüzgarı göz
Hız önüne alın.
Sürtünme
kuvveti
a. Beyzbol topunun yolu için bir vektörel denklem bulun.
Yer çekimi b. Top ne kadar yükselir? Maksimum yüksekliğine ne zaman
ulaşır?
c. Beyzbol topunun menzilini ve uçuş süresini bulun.
x
langıç levhasından ne kadar uzaktadır (yatay uzaklık)?
e. Uçuş yolu üzerinde, başlangıç levhasından 380 ft ileride, 20 ft
yüksekliğinde bir duvar bulunmaktadır. Vurucu, sayı vuruşu
yapmış mıdır? “Evet” ise, topun ilk hızının yatay bileşeninde-
ki hangi değişiklik topu saha içinde tutacaktır? “Hayır” ise,
hangi değişiklik sayı vuruşu olmasını sağlayacaktır?
13.3 Yay Uzunlu¤u ve Birim Te¤et Vektör T 931
13.3 Yay Uzunlu¤u ve Birim Te¤et Vektör T
Hava içinde veya uzayda, tecrübe sahibi olabileceğiniz gibi, bir yol boyunca yüksek hızlar-
la yol alan hareketleri hayal edin. Özellikle, solunuza veya sağınıza döndüren hareketleri
ve koltuğunuzdan kaldırmaya veya bastırmaya yönelik yukarı – aşağı hareketleri hayal
edin. Atmosferde uçan pilotlar, akrobatik uçuşlardaki dönmelerde ve burulmalarda şüphe-
siz ki bu tecrübeyi yaşarlar. Çok dar olan dönüşler, çok dik olan inişler veya tırmanışlar
veya bunların yüksek ve artan bir hızla birleştirilmesi, bir hava aracının kontrolden çıkma-
sına hatta, muhtemelen havada dağılmasına ve yere düşmesine neden olabilir.
Bu ve bundan sonraki iki bölümde, dönüşlerinin keskinliğini ve ileri doğru olan
hareketine dik burulmalarını matematiksel olarak tanımlayan, bir eğrinin şeklinin özellik-
lerini inceleyeceğiz.
Baz noktası Bir Uzay E¤risi Boyunca Yay Uzunlu¤u

4
3
Düzgün uzay eğrilerinin özelliklerinden biri, ölçülebilir bir uzunluklarının olmasıdır. Bu,
–1 0 2
1 s koordinat eksenlerindeki noktaları orijinden olan yönlü uzaklıklarıyla tanımlayabildiğimiz
–2
gibi, eğri üzerindeki noktaları verilen bir baz noktası’ndan itibaren olan yönlü s uzaklık-
larıyla tanımlayabilmemizi sağlar (Şekil 13.14). Hareket eden bir cismin hızını ve ivmesi-
fiEK‹L 13.14 Düzgün eğriler, her noktanın ni tanımlamak için doğal parametre zamandır, fakat bir eğrinin şeklini incelemek için do-
koordinatı daha önce seçilmiş bir baz ğal parametre s’dir. Uzay uçuşu analizlerinde iki parametre de karşımıza çıkar.
noktasından itibaren mesafe olmak üzere, Uzaydaki düzgün bir eğri üzerinde uzaklık ölçmek için, düzlemdeki eğriler için kul-
sayı doğruları gibi ölçeklendirilebilir. landığımız formüle bir z-terimi ekleriz.
TANIM Düzgün Bir E¤rinin Uzunlu¤u

t = a’dan t = b’ye doğru artarken sadece bir kere çizilen düzgün bir
r(t) = x(t)i + y(t)j + z(t)k, a t b, eğrisinin uzunluğu şöyledir:
b 2 dy 2 2
a
b + a b + a b dt.
dx dz
L = (1)
La C dt dt dt
Düzlemdeki eğriler için olduğu gibi, uzaydaki bir eğrinin uzunluğunu da belirtilen
koşulu sağlayan uygun parametrizasyondan buluruz. Yine, ispatı atlayacağız.
(1) denklemindeki kök hız vektörü dr@dt’nin uzunluğu uvu’dir. Bu, uzunluk formülünü
kısa bir şekilde yazmamızı sağlar.
Yay Uzunluğu Formülü

b
L = ƒ v ƒ dt (2)
La
ÖRNEK 1 Bir Planörün Ald›¤› Yol

Bir planör r(t) = (cos t)i + (sin t)j + t k helisi boyunca yukarı doğru uçmaktadır. Planör,
yolu boyunca t = 0’dan t = 2p < 6.28 s’ye kadar ne kadar mesafe kat eder?
z Çözüm Bu zaman süresince gidilen yol parçası, helisin tam bir dönüşüne karşı gelir.(Şe-
kil 13.15). Eğrinin bu kısmının uzunluğu
b 2p
L = ƒ v ƒ dt = 2s -sin td2 + scos td2 + s1d2 dt
2p La L0
tp 2p
t 2p = 22 dt = 2p22 units
birimofuzunluk
length.
L0
olarak bulunur. Bu, helisin üzerinde bulunduğu, xy-düzlemindeki çemberin uzunluğunun
22 katıdır.
0 r t p
P 2
t ile parametrize edilen düzgün bir C eğrisinin üzerinde bir P(t0) baz noktası seçersek,
(1, 0, 0) her t değeri C üzerinde bir P(t) = (x(t), y(t), z(t)) noktası ve C üzerinde baz noktasından
t0 y
itibaren ölçülen bir “yönlü uzaklık”
x t
sstd = ƒ vstd ƒ dt,
fiEK‹L 13.15 Örnek 1’deki r(t) = (cos t)i + Lt0
(sin t)j + tk helisi.
tanımlar (Şekil 13.16). t t0 ise, s(t) P(t0)’dan P(t)’ye olan uzaklıktır. t t0 ise, s(t) uzak-
lığın negatifidir. Her s değeri C üzerinde bir nokta belirler ve bu da C’yi s’e göre paramet-
rize eder. s’ye eğrinin yay uzunluğu parametresi deriz. Parametrenin değeri artan t yö-
z nünde artar. Yay uzunluğu paramatresi, bir uzay eğrisinin dönüşlerinde ve burulmalarında
özel olarak etkilidir.
t harfi üst sınır olarak kullanıldığından, integrasyon değişkeni olarak t (‘‘tau’’) Yunan
harfini kullanırız.
r
P(t0) Baz Noktası ile Yay Uzunluğu Parametresi
P(t)
0 t t
Baz
sstd = 2[x¿std]2 + [y¿std]2 + [z¿std]2 dt = ƒ vstd ƒ dt (3)
noktası Lt0 Lt0
s(t) y
P(t0)
x
Bir r(t) eğrisi bir t parametresi cinsinden verilmişse ve s(t), (3) denklemi ile verilen
fiEK‹L 13.16 Eğri üzerindeki P(t0)’dan yay uzunluğu fonksiyonu ise, t’yi s’nin bir fonksiyonu olarak çözebiliriz, t = t(s). Bu du-
herhangi bir P(t) noktasına olan yönlü rumda t yerine değerini yazarak, r = r(t(s)) , eğriyi s cinsinden parametrize edebiliriz.
uzaklık şöyledir:
t ÖRNEK 2 Bir Yay Uzunlu¤u Parametrizasyonu Bulmak
sstd = ƒ vstd ƒ dt.
Lt0 t0 = 0 ise, t0’dan t’ye kadar
rstd = scos tdi + ssin tdj + tk
helisi boyunca yay uzunluğu parametresi
t
sstd = ƒ vstd ƒ dt (3) Denklemi
Lt0
t
= 22 dt Örnek 1’deki değer
L0
= 22 t.
olur.
Bu eşitlikten t’yi çözersek t = s> 22. buluruz. Bu değeri r’nin konum vektöründe yerine
yazarsak helis için aşağıdaki yay uzunluğu parametrizasyonunu elde ederiz:
s s s
rstssdd = ¢ cos ≤ i + ¢ sin ≤j + k.
22 22 22
Örnek 2’nin aksine, başka bir t parametresi cinsinden verilmiş bir eğri için yay
uzunluğu parametrizasyonunu analitik olarak bulmak genellikle zordur. Neyse ki, s(t)
veya tersi t(s) için tam bir formüle ender olarak ihtiyaç duyarız.
ÖRNEK 3 Bir Do¤ru Boyunca Uzakl›k

u = u1i + u2j + u3k bir birim vektörse,
rstd = sx0 + tu1 di + s y0 + tu2 dj + sz0 + tu3 dk
doğrusu üzerinde, t = 0 olan P0(x0, y0, z0) noktasından olan yönlü uzaklığın t’nin kendisi
Çözüm
d d d
v = sx + tu1 di + s y + tu2 dj + sz + tu3 dk = u1i + u2 j + u3k = u
u,
dt 0 dt 0 dt 0
olur, dolayısıyla
t t t
sstd = ƒ v ƒ dt = ƒ u ƒ dt = 1 dt = t.
L0 L0 L0
bulunur.
TARİHSEL BİYOGRAFİ
Josiah Willard Gibbs
Düzgün Bir E¤ri Üzerinde Sürat
(1839–1903)
(3) denklemindeki kökün altındaki türevler sürekli olduğu için (eğri düzgündür), Analizin
Temel Teoremi s’nin t’nin türetilebilir bir fonksiyonu olduğunu ve türevinin
ds
= ƒ vstd ƒ . (4)
dt
olduğunu söyler. Beklediğimiz gibi, parçacığın yolu üzerinde ilerlediği sürat v’nin büyük-
lüğüdür.
Baz noktası P(t0) (3) denkleminde s’yi tanımlayıcı bir rol oynarken, (4) denkleminde
bir rol oynamadığına dikkat edin. Hareket eden bir parçacığın yolu üzerinde bir mesafe kat
ettiği oranın baz noktasının ne kadar uzakta olduğuyla bir ilişkisi yoktur.
Ayrıca ds@dt 0 olduğuna da dikkat edin, çünkü, tanım gereği, ƒ v ƒ düzgün bir eğri
için asla sıfır olmaz. Bir kere daha s’nin t’nin artan bir fonksiyonu olduğunu görürüz.
Birim Te¤et Vektör T

v = dr@dt hız vektörünün eğriye teğet olduğunu ve bu nedenle
v
T =
ƒvƒ
z vektörünün (düzgün) eğriye teğet olan bir birim vektör olduğunu zaten biliyoruz. Dikkate
aldığımız eğriler için ds@dt 0 olduğundan, s bire-birdir ve t’yi s’nin türetilebilir bir
v fonksiyonu olarak veren bir tersi vardır (Bölüm 7.1). Tersin türevi
dt 1 1
= = .
ds ds>dt ƒvƒ
T v olur. Bu da r’yi s’nin türetilebilir bir fonksiyonu haline sokar. Türevi Zincir Kuralı ile
r v
0
dr dr dt 1 v
= = v = = T.
ds dt ds ƒvƒ ƒvƒ
s y
P(t0) olarak hesaplanır. Bu denklem, dr@ds’nin v hız vektörü yönünde birim teğet vektör
olduğunu söyler (Şekil 13.17).
x
fiEK‹L 13.17 Birim teğet vektör T’yi, v’yi

|v| ile bölerek buluruz. TANIM Birim Te¤et Vektör
Düzgün bir r(t) eğrisinin birim teğet vektörü
dr dr>dt v
T = = = . (5)
ds ds>dt ƒvƒ
dir.
v t’nin türetilebilir bir fonksiyonu olduğu sürece, birim teğet vektör T de t’nin
türetilebilir bir fonksiyonudur. Bölüm 13.5’te göreceğimiz gibi, T uzay araçlarının ve üç
boyutta hareket eden diğer cisimlerin hareketini tanımlamakta kullanılan bir referans
çerçevesinin üç birim vektöründen biridir.
ÖRNEK 4 Birim Te¤et Vektör T’yi Bulmak

Bölüm 13.1, Örnek 4’teki planörün yolunu temsil eden
rstd = s3 cos tdi + s3 sin tdj + t 2k
eğrisinin birim teğet vektörünü bulun.
Çözüm O örnekte
dr
v = = -s3 sin tdi + s3 cos tdj + 2tk
dt
ve
ƒ v ƒ = 29 + 4t 2 .
bulduk. Böylece,
v 3 sin t 3 cos t 2t
T = = - i + j + k.
ƒvƒ 29 + 4t 2
29 + 4t 2
29 + 4t 2
bulunur.
y
ÖRNEK 5 Birim Çember Üzerinde Hareket
Tv
x2 y2 1 Birim çember etrafında, saat yönünün tersine
P(x, y) rstd = scos tdi + ssin tdj
r
t hareketi için
x
0 (1, 0)
v = s -sin tdi + scos tdj
zaten bir birim vektördür, dolayısıyla T = v olur (Şekil 13.18).
fiEK‹L 13.18 r(t) = (cos t)i + (sin t)j

hareketi (Örnek 5).
ALIfiTIRMALAR 13.3
11. rstd = s4 cos tdi + s4 sin tdj + 3t k, 0 … t … p>2
Birim Te¤et Vektörleri ve E¤ri
12. rstd = scos t + t sin tdi + ssin t - t cos tdj, p>2 … t … p
Uzunluklar› Bulmak t t t
13. rstd = se cos tdi + se sin tdj + e k, -ln 4 … t … 0
1–8 alıştırmalarında, eğrinin birim teğet vektörünü bulun. Ayrıca,
eğrinin belirtilen parçasının uzunluğunu da bulun. 14. rstd = s1 + 2tdi + s1 + 3tdj + s6 - 6tdk, -1 … t … 0
1. rstd = s2 cos tdi + s2 sin tdj + 25t k, 0 … t … p
Teori ve Örnekler
2. rstd = s6 sin 2tdi + s6 cos 2tdj + 5t k, 0 … t … p
15. Yay uzunluğu
3. rstd = t i + s2>3dt 3>2 k,
A 22t B i + A 22t B j + s1 - t 2 dk
0 … t … 8
rstd =
4. rstd = s2 + tdi - st + 1dj + t k, 0 … t … 3
5. rstd = scos3 t dj + ssin3 t dk, 0 … t … p>2 eğrisinin (0, 0, 1)’den A 22, 22, 0 B .’a kadar uzunluğunu bulun
6. rstd = 6t 3 i - 2t 3 j - 3t 3 k, 1 … t … 2 16. Helisin Uzunluğu Örnek 1’deki helisin bir dönüşünün uzunluğu
7. rstd = st cos tdi + st sin tdj + A 2 22>3 B t 3>2 k, 0 … t … p 2p 22, ayrıca bir kenarı 2p olan bir karenin köşegeninin
uzunluğudur. Helisin etrafına sarıldığı silindirin bir kısmını kesip
8. rstd = st sin t + cos tdi + st cos t - sin tdj, 22 … t … 2
düzleştirerek bu karenin nasıl elde edileceğini gösterin.
9.
17. Elips
rstd = s5 sin tdi + s5 cos tdj + 12t k
a. Bir dik silindir ile bir düzlemin kesişim eğrisi olduğunu göste-
eğrisi üzerinde, artan yay uzunluğu yönünde orijinden 26p birim rerek r(t) = (cos t)i +(sin t)j + (1 – cos t)k, 0 t 2p, eğrisinin
uzaklıktaki noktayı bulun. bir elips olduğunu gösterin. Silindir ve düzlemin denklemlerini
10. bulun.
rstd = s12 sin tdi - s12 cos tdj + 5t k b. Silindir üzerinde elipsi çizin. Çiziminize t = 0, p@2, p ve
3p@2’deki birim teğet vektörleri de ekleyin.
eğrisi üzerinde, artan yay uzunluğu yönünün tersine orijinden
c. İvme vektörünün her zaman düzleme paralel (düzleme normal
13p birim uzaklıktaki noktayı bulun.
bir vektöre ortogonal) olacağını gösterin. Yani, ivmeyi elipse
eklenmiş bir vektör olarak çizerseniz, elipsin düzleminde ola-
Yay Uzunlu¤u Parametresi caktır. Çiziminize t = 0, p@2 ve 3p@2’deki ivme vektörlerini
11–14 alıştırmalarında, (3) denklemindeki ekleyin.
t d. Elipsin uzunluğu için bir integral yazın. İntegrali hesaplamaya
s = ƒ vstd ƒ dt
L0 çalışmayın; elementer değildir.
e. Sayısal integral hesaplayıcı Elipsin uzunluğunu iki ondalık
integralini t = 0 olan noktadan itibaren hesaplayarak, eğri boyunca yay T
basamak hassaslıkla hesaplayın.
uzunluğu parametresini bulun. Sonra eğrinin belirtilen kısmının uzun-
18. Uzunluk parametrizasyondan bağımsızdır Uzaydaki düz-
luğunu bulun.
gün bir eğrinin uzunluğunun, hesaplamak için kullandığınız
parametrizasyondan bağımsız olduğunu göstermek için, Ör-

nek 1’deki helisin bir dönüşünün uzunluğunu aşağıdaki para-
metrizasyonlarla hesaplayın.
a. rstd = scos 4tdi + ssin 4tdj + 4t k, 0 … t … p>2
b. rstd = [cos st>2d]i + [sin st>2d] j + st>2dk, 0 … t … 4p y
c. rstd = scos tdi - ssin td j - t k, -2p … t … 0
Q İp
19. Bir çemberin involutu Bir çembere dolanmış bir ip, çember
düzleminde gergin tutularak çözülürse, ipin ucu, P, çemberin bir P(x, y)
involutunu çizer. Şekle göre, sorudaki çember x2 + y2 = 1 birim t
çemberidir ve çizim noktası (1, 0)’dan başlar. İpin çözülmüş kıs- x
O 1 (1, 0)
mı Q noktasında çembere teğettir ve pozitif x-ekseninden OQ
doğru parçasına olan açının radyan ölçüsü t dir. İnvolut için
P(x, y) noktasının
x = cos t + t sin t, y = sin t - t cos t, t 7 0
20. (Alıştırma 19’un devamı) Çemberin involutunun P(x, y)
parametrik denklemlerini elde edin. noktasındaki birim teğet vektörünü bulun.
13.4 E¤rilik ve Birim Normal Vektör N
Bu bölümde bir eğrinin nasıl döndüğünü ve eğildiğini inceleyeceğiz. Önce koordinat düz-
y
lemlerindeki eğrilere, sonra uzaydaki eğrilere bakacağız..
Düzlemsel Bir E¤rinin E¤rili¤i

T Bir parçacık düzgün bir düzlemsel eğri boyunca ilerlerken, eğri eğildikçe T = dr@ds döner.
T bir birim vektör olduğundan, parçacık eğri boyunca ilerlerken, uzunluğu sabit kalır ve
T
sadece yönü değişir. T’nin eğri boyunca birim uzunluktaki dönüş oranına eğrilik denir
P (Şekil 13.19). Eğrilik fonksiyonunun alışılmış sembolü Yunan harfi k (“kappa”)’dır.
s
T
P0 TANIM E¤rilik
x
0
T, düzgün bir eğrinin birim teğet vektörüyse, eğrinin eğrilik fonksiyonu
k = ` `.
fiEK‹L 13.19 P artan yay uzunluğu yönünde dT
eğri boyunca ilerlerken, birim teğet vektör ds
döner. dT@ds’nin P’deki değerine eğrinin olur.
P’deki eğriliği denir.
) dT@ds ) büyükse, parçacık P’den geçerken T keskin bir şekilde döner ve P’deki eğrilik
büyüktür. ) dT@ds ) sıfıra yakınsa, T daha yavaş döner ve P’deki eğrilik daha küçüktür.
Düzgün bir r(t) eğrisi, s yay uzunluğu parametresinden farklı bir t parametresi cinsin-
den verilmişse, eğriliği aşağıdaki gibi hesaplayabiliriz.
k = ` ` = ` `
dT dT dt Zincir Kuralı
ds dt ds
` `
1 dT
=
ƒ ds>dt ƒ dt
` `.
1 dT ds
= ƒvƒ
= dt
ƒ v ƒ dt
13.4 E¤rilik ve Birim Normal Vektör N 937
Eğriliği Hesaplama Formülü

r(t) düzgün bir eğri ise, T = v> ƒ v ƒ teğet bitim vektör olmak üzere, eğrilik
` `,
1 dT
k = (1)
ƒ v ƒ dt
olur.
Tanımı test ederken, Örnek 1 ve 2’de, doğrular ve çemberler için eğriliğin sabit
T olduğunu görürüz.
ÖRNEK 1 Bir do¤runun e¤rili¤i s›f›rd›r

fiEK‹L 13.20 Bir doğru boyunca, T daima
aynı yönü gösterir. Eğrilik, ƒ d T>ds ƒ ,
Bir doğru üzerinde, birim teğet vektör T her zaman aynı yönü gösterir, dolayısıyla bileşen-
sıfırdır (Örnek 1).
leri sabittir. Buradan, ƒ dT>ds ƒ = ƒ 0 ƒ = 0 olur (Şekil 13.20).
ÖRNEK 2 Yar›çap› a Olan Bir Çemberin E¤rili¤i 1@a’d›r

Nedenini anlamak için, a yarıçaplı bir çemberin
rstd = sa cos tdi + sa sin tdj
parametrizasyonu ile başlarız. Sonra,
dr
v = = -sa sin tdi + sa cos tdj
dt
ƒ v ƒ = 2s -a sin td2 + sa cos td2 = 2a 2 = ƒ a ƒ = a. a 0 olduğundan

buluruz. Buradan, ƒ a ƒ = a.
v
T = = -ssin tdi + scos tdj
ƒvƒ
dT
= -scos tdi - ssin tdj
dt
` ` = 2cos2 t + sin2 t = 1.
dT
dt
bulunur. Dolayısıyla, t parametresinin herhangi bir değeri için,
` ` = a s1d = a .
1 dT 1 1
k =
ƒ v ƒ dt
elde ederiz.
(1) denklemindeki, k’yı hesaplama formülü uzay eğrileri için de geçerli olmasına
rağmen, gelecek bölümde, uygulaması genellikle daha uygun olan bir hesaplama for-
mülü bulacağız.
Birim teğet vektör T’ye ortogonal vektörler arasında bir tanesinin özel bir önemi
vardır çünkü eğrinin döndüğü yönü gösterir. T’nin uzunluğu sabit (değeri 1) olduğundan
dT@ds türevi T’ye ortogonaldir (Bölüm 13.1). Bu nedenle, dT@ds’yi kendi uzunluğu
olan k’ya bölersek, T’ye ortogonal bir N birim vektörü elde ederiz (Şekil 13.21).
N 1 dT
κ ds TANIM Asal Birim Normal
T
k 0 olan bir noktada, düzlemsel bir eğrinin asal birim normal vektörü şu
T
şekilde verilir:
P1 P2
1 dT
N = k .
s ds
P0 N 1 dT
κ ds
dT@ds vektörü, eğri büküldükçe T’nin döndüğü yönü işaret eder. Dolayısıyla, artan
fiEK‹L 13.21 Eğriye normal olan dT@ds yay uzunluğu yönüne bakarsak, dT@ds vektörü, T saat yönünde dönüyorsa sağa, saat
vektörü daima T’nin döndüğü yönü işaret yönünün tersine dönüyorsa sola işaret eder. Başka bir deyişle, asal birim normal vektör N
eder. N birim normal vektörü dT@ds’nin eğrinin konkav tarafını işaret edecektir (Şekil 13.21).
yönüdür. Düzgün bir r(t) eğrisi, s yay uzunluğu parametresinden farklı bir t parametresi cinsin-
den verilmişse, N’yi doğrudan hesaplamak için Zincir Kuralını kullanabiliriz:
dT>ds
N =
ƒ dT>ds ƒ
sdT>dtdsdt>dsd
=
ƒ dT>dt ƒ ƒ dt>ds ƒ
dT>dt
= .
ƒ dT>dt ƒ dt
=
1
7 0 sadeleşir
ds ds>dt
Bu formül önce k ve s’yi bulmak zorunda kalmadan N’yi bulmamızı sağlar.
N’yi Hesaplama Formülü

r(t) düzgün bir eğri ise, T = v> ƒ v ƒ teğet birim vektör olmak üzere, asal birim
normal
dT>dt
N = , (2)
ƒ dT>dt ƒ
olur.
ÖRNEK 3 T ve N Bulmak
Aşağıdaki dairesel hareket için T ve N’yi bulun.
rstd = scos 2tdi + ssin 2tdj.
Çözüm Önce T’yi buluruz.

v = -s2 sin 2tdi + s2 cos 2tdj
ƒ v ƒ = 24 sin2 2t + 4 cos2 2t = 2
v
T = = -ssin 2tdi + scos 2tdj.
ƒvƒ
Bundan,
dT
= -s2 cos 2tdi - s2 sin 2tdj
dt
` ` = 24 cos2 2t + 4 sin2 2t = 2
dT
dt
ve
dT>dt
N =
ƒ dT>dt ƒ
= -scos 2tdi - ssin 2tdj. (2) denklemi
buluruz. T N = 0’a dikkat edin. Bu, N’nin T’ye ortogonal olduğunu gerçekler. Ayrıca,
buradaki dairesel hareket için, N’nin r(t)’den çemberin orijindeki merkezini işaret ettiğine
de dikkat edin.
Eğrilik
çemberi Düzlem E¤riler ‹çin E¤rilik Çemberi
Düzlemsel bir eğri üzerinde, k 0 olan bir P noktasındaki eğrilik çemberi veya değen
Eğrilik çember eğrinin düzleminde bulunan ve aşağıdaki koşulları sağlayan çemberdir:
merkezi
Eğri
Eğrilik 1. Eğriye P’de teğettir (teğeti eğrininkiyle aynıdır);
yarıçapı 2. P’deki eğriliği eğrininkiyle aynıdır; ve
T 3. Eğrinin konkav veya iç tarafında bulunur (Şekil 13.22).
N
P(x, y)
Eğrinin P’deki eğrilik yarıçapı eğrilik çemberinin yarıçapıdır ve Örnek 2’ye göre
1
Eğrinin yarıçapı = r = —
fiEK‹L 13.22 P(x, y)’de eğriye değen çember k
eğrinin iç tarafında bulunur. ile verilir. r’yu bulmak için, k’yı bulur ve çarpmaya göre tersini alırız. Eğrinin P’deki
eğrilik merkezi eğrilik çemberinin merkezidir.
ÖRNEK 4 Bir Parabolün E¤rilik Çemberini Bulmak

2
y = x parabolünün orijindeki eğrilik çemberini bulun ve çizin.
Çözüm Parabolü, t = x parametresi ile parametreleriz (Bölüm 10.4, Örnek 1):

rstd = ti + t 2j.
Önce, (1) denklemini kullanarak, parabolün orijindeki eğriliğini buluruz:
dr
v = = i + 2tj
dt
ƒ v ƒ = 21 + 4t
2
ve dolayısıyla
v
T = = s1 + 4t 2 d-1>2 i + 2ts1 + 4t 2 d-1>2 j.
ƒvƒ
y Buradan,
y x2
Eğrilik
dT
çemberi = -4ts1 + 4t 2 d-3>2 i + [2s1 + 4t 2 d-1>2 - 8t 2s1 + 4t 2 d-3>2] j.
dt
buluruz. Orijinde t = 0 dır, dolayısıyla eğrilik

1
` s0d `
2 1 dT
ks0d = (1) Denklemi
x
ƒ vs0d ƒ dt
0 1
1
= ƒ 0i + 2j ƒ
21
fiEK‹L 13.23 y = x2 parabolünün orijindeki
eğrilik çemberi (Örnek 4). = s1d20 2 + 22 = 2.
olur. Bundan dolayı eğrilik yarıçapı 1@k = 1@2 ve çemberin merkezi (0, 1@2) dir (Şekil
13.23’e bakın). Eğrilik çemberinin denklemi
2 2
sx - 0d2 + ay - b = a b
1 1
2 2
veya
2
x 2 + ay - b = .
1 1
2 4
tür.
Şekil 13.23’ten, eğrilik çemberinin, parabolün orijindeki y = 0 teğet yaklaşımından daha

iyi bir yaklaşımı olduğunu görebilirsiniz.
z Uzay E¤rileri ‹çin E¤rilik ve Normal Vektörler
Uzayda bir düzgün eğri, bir t parametresinin fonksiyonu olarak r(t) konum vektörü ile be-
lirlenmişse ve s eğrinin yay uzunluğu parametresi ise T birim teğet vektörü dr@ds = v@uvu
2pb dir. Bu durumda uzaydaki eğrilik, düzlem eğriler için olduğu gibi
tp
k = ` ` = ` `
t 2p dT 1 dT
(3)
ds ƒ v ƒ dt
ile tanımlanır. dT@ds vektörü T’ye ortogonaldir ve
r t p dT>dt
0
P 2 1 dT
N = k = . (4)
ds ƒ dT>dt ƒ
(a, 0, 0)
t0 y
x2 y2 a2
x vektörünü asal birim normal olarak tanımlarız.
fiEK‹L 13.24
a ve b pozitif ve t 0 için çizilmiş ÖRNEK 5 E¤rilik Bulmak
r(t) = (a cos t)i + (a sin t)j + btk Aşağıdaki helisin (Şekil 13.24) eğriliğini bulun.
helisi (Örnek 5).
rstd = sa cos tdi + sa sin tdj + btk, a, b Ú 0, a 2 + b 2 Z 0.
Çözüm Hız vektörü v’den T’yi hesaplarız:
v = -sa sin tdi + sa cos tdj + bk
ƒ v ƒ = 2a 2 sin2 t + a 2 cos2 t + b 2 = 2a 2 + b 2
v 1
T = = [-sa sin tdi + sa cos tdj + bk].
ƒvƒ 2a + b 2
2
Sonra (3) denklemini kullanarak
` `
1 dT
k =
ƒ v ƒ dt
` [-sa cos tdi - sa sin tdj] `

1 1
=
2a 2 + b 2 2a 2 + b 2
a
= ƒ -scos tdi - ssin tdj ƒ
a2 + b2
a a
= 2scos td2 + ssin td2 = 2 .
a2 + b2 a + b2
buluruz. Bu eşitlikten, sabit bir a değeri için b’yi arttırmanın eğriliği azaltacağını görürüz.
Sabit bir b değeri için a’yı arttırmak da eğriliği azaltır. Bir yayı germek onu düzleştirir.
b = 0 ise, helis a yarıçaplı bir çembere ve eğriliği de, olması gerektiği gibi, 1@a’ya in-
dirgenir. a = 0 ise, helis z-ekseni haline gelir ve eğriliği de, yine olması gerektiği gibi, 0
olur.
ÖRNEK 6 Asal Birim Normal Vektör N’yi Bulmak

Örnek 5’teki helis için N’yi bulun.
Çözüm
dT 1
= - [sa cos tdi + sa sin tdj]
dt 2a 2 + b 2
Örnek 5
` ` =
dT 1 a
2a 2 cos2 t + a 2 sin2 t =
dt 2a + b
2 2
2a + b 2
2
d T>dt
N =
ƒ dT>dt ƒ
(4) Denklemi
2a + b 2 2
# 1
= - a [sa cos tdi + sa sin tdj]
2a + b 2
2
= -scos tdi - ssin tdj.

buluruz.
ALIfiTIRMALAR 13.4
d T>dt
Düzlem E¤riler N = , t Z 0,
ƒ d T>dt ƒ
1–4 alıştırmalarındaki düzlem eğrileri için T, N ve k’yı bulun.
1. rstd = t i + sln cos tdj, -p>2 6 t 6 p>2 değerini hesaplayın. t = 0’da, N bulunabilir mi? Eğriyi çizin ve
2. rstd = sln sec tdi + t j, -p>2 6 t 6 p>2 t negatiften pozitif değerlere geçerken N’ye ne olduğunu
açıklayın.
3. rstd = s2t + 3di + s5 - t 2 dj
4. rstd = scos t + t sin tdi + ssin t - t cos tdj, t 7 0 Uzay E¤rileri
5. Bir fonksiyonun xy-düzlemindeki grafiğinin eğriliği için bir 9–16 alıştırmalarındaki eğriler için T, N ve k’yı bulun.
formül.
9. rstd = s3 sin tdi + s3 cos tdj + 4t k
a. xy-düzlemindeki y = ƒ(x) grafiğinin, x = x, y = ƒ(x) parametri-
10. rstd = scos t + t sin tdi + ssin t - t cos tdj + 3k
zasyonu ve r(x) = xi + ƒ(x)j vektör formülü otomatik olarak
vardır. Bu formülü, x’in iki kere türetilebilir bir ƒ fonksiyonu 11. rstd = se t cos tdi + se t sin tdj + 2k
için 12. rstd = s6 sin 2tdi + s6 cos 2tdj + 5t k
ksxd =
ƒ ƒ–sxd ƒ 13. rstd = st 3>3di + st 2>2dj, t 7 0
C 1 + sƒ¿sxdd2 D 3>2
.
3
14. rstd = scos tdi + ssin tdj, 3
0 6 t 6 p>2
olduğunu göstermekte kullanın. 15. rstd = t i + sa cosh st>addj, a 7 0
b. (a) şıkkında k için bulunan formülü kullanarak, y = ln (cos x), 16. rstd = scosh tdi - ssinh tdj + t k
–p@2 t p@2, fonksiyonunu eğriliğini bulun. Yanıtınızı
Örnek 1’deki yanıtla karşılaştırın. E¤rilik Üzerine Baflka Al›flt›rmalar
c. Bir büküm noktasında eğriliğin sıfır olduğunu gösterin. 17. y = ax2, a 0, parabolünün en büyük eğriliğe tepe noktasında
6. Parametrize bir düzlem eğri için eğrilik formülü. sahip olduğunu ve minimum eğriliğinin bulunmadığını gösterin.
a. İki kere türetilebilir x = ƒ(t) ve y = g(t) fonksiyonlarıyla ta- (Not: Bir eğri ötelendiğinde veya döndürüldüğünde eğriliği aynı
nımlanan düzgün bir r(t) = ƒ(t)i + g(t)j eğrisinin eğriliğinin kaldığı için, bu sonuç her parabol için geçerlidir.)
#$ #$
ƒx y - y xƒ 18. x = a cos t, y = b sin t, a b 0, elipsinin en büyük eğriliğe
k = #2 # .
sx + y 2 d3>2 büyük ekseni üzerinde, en küçük eğriliğe küçük ekseni üzerinde
formülüyle verildiğini gösterin. sahip olduğunu gösterin (Alıştırma 17’de olduğu gibi, aynısı her
Formülü aşağıdaki eğrilerin eğriliklerini bulmakta kullanın. elips için geçerlidir).
b. rstd = t i + sln sin tdj, 0 6 t 6 p 19. Bir helisin eğriliğini maksimize etmek Örnek 5’te,
r(t) = (a cos t)i + (a sin t)j + bt k, (a, b 0) helisinin eğriliğini
c. rstd = [tan-1 ssinh td]i + sln cosh tdj. k = a@(a2 + b2) olarak bulmuştuk. Verilen bir b değeri için k’nın
7. Düzlem eğrilerin normalleri en büyük değeri nedir? Yanıtınızı açıklayın.
a. n(t) = –g(t)i + ƒ(t)j ve –n(t) = g(t)i – ƒ(t)j’nin ikisinin de 20. Toplam eğrilik Düzgün bir eğrinin s = s0’dan s = s1 > s0’ a kadar
r(t) = ƒ(t)i + g(t)j eğrisine (ƒ(t), g(t)) noktasında normal olan kısmının toplam eğriliğini k’yı s0’dan s1’e kadar integre
olduklarını gösterin. ederek buluruz. Eğrinin başka bir parametresi varsa, örneğin t,
Düzlemdeki belirli bir eğri için N’yi elde etmek amacıyla, (a) toplam eğrilik, t0 ve t1 sırası ile s0 ve s1’e karşılık gelmek üzere,
şıkkındaki eğrinin konkav tarafını gösteren n veya –n’ den birini s1 t1
ds 1 t
K = k ds = k dt = k ƒ v ƒ dt ,
seçip, bunu bir birim vektör yapabiliriz (Şekil 13.21’e bakın). Bu Ls0 Lt0 dt Lt0
yöntemi, N’yi bulmak için aşağıdaki eğrilere uygulayın.
olarak bulunur.
b. rstd = t i + e 2t j
a. r(t) = (3 cos t)i + (3 sin t)j + t k helisinin 0 t p@4 arasın-
c. rstd = 24 - t 2 i + t j, -2 … t … 2
daki kısmının
8. (Örnek 7’nin devamı.)
b. y = x2, – x parabolünün
a. r(t) = ti + (1@3)t3j eğrisi için t 0 ve t 0 iken N’yi bulmak
21. r(t) = ti + (sin t)j eğrisinin (p@2, 1) noktasındaki eğrilik çem-
üzere, Örnek 7’deki yöntemi kullanın.
berinin denklemini bulun. (Eğri xy-düzlemindeki y = sin x
b. (a) şıkkındaki eğri için grafiğini parametrize eder.)
13.5 Burulma ve Birim Binormal Vektör B 943
22. r(t) = (2 ln t)i – [t + (1@t)]j, e–2 t e2, eğrisinin t = 1 için c. t0’daki birim normal vektör N’yi bulun. N’nin bileşenlerinin işaret-
(0, –2) noktasındaki eğrilik çemberinin denklemini bulun. lerinin, birim teğet vektör T’nin t = t0’da saat yönüne mi, yoksa sa-
at yönünün tersine mi döndüğüne bağlı olduğuna dikkat edin.
T Grafik Araflt›rmalar› (Alıştırma 7’ye bakın.)
Örnek 5’te türetilen d. Orijinden, eğrilik çemberinin merkezi (a, b)’ye giden vektör
C = a i + b j ise, merkez C’yi
ƒ ƒ–sxd ƒ
ksxd =
C 1 + s ƒ¿sxdd2 D 3>2
,
1
C = rst0 d + Nst0 d .
kst0 d
Formülü, iki kere türetilebilen bir y = ƒ(x) düzlem eğrisinin k(x) eğri- vektör denkleminden bulun. Eğri üzerindeki P(x0, y0) noktası
liğini x’in bir fonksiyonu olarak ifade eder. 23–26 alıştırmalarındaki konum vektörü r(t0) ile verilir.
eğrilerin her birinin eğrilik fonksiyonunu bulun. Sonra verilen aralıkta
e. Değen çemberin denklemi (x – a)2 + (y – b)2 = 1@k2’yi kapalı ola-
ƒ(x)’in grafiğini k(x)’in grafiğiyle birlikte çizin. Bazı sürprizlerle kar-
rak çizin. Sonra eğrinin grafiğini ve değen çemberi birlikte çizin.
şılaşacaksınız.
Görüntüleme çerçevenizin boyutlarını değiştirmek zorunda kala-
bilirsiniz, ama kare olmasına dikkat edin.
23. y = x 2, -2 … x … 2 24. y = x 4>4, -2 … x … 2
27. rstd = s3 cos tdi + s5 sin tdj, 0 … t … 2p, t0 = p>4
x
25. y = sin x, 0 … x … 2p 26. y = e , -1 … x … 2
28. rstd = scos3 tdi + ssin3 tdj, 0 … t … 2p, t0 = p>4
B‹LG‹SAYAR ARAfiTIRMALARI 29. rstd = t 2i + st 3 - 3tdj, -4 … t … 4, t0 = 3>5
3t
E¤rilik Çemberleri 30. rstd = st 3 - 2t 2 - tdi + j, -2 … t … 5, t0 = 1
21 + t 2
27–34 Alıştırmalarında, bir düzlem eğrinin üzerinde k 0 olan bir P
31. rstd = s2t - sin tdi + s2 - 2 cos tdj, 0 … t … 3p,
noktasına değen çemberi incelemek için bir BCS kullanacaksınız.
t0 = 3p>2
Aşağıdaki adımları gerçekleştirmek için bir BCS kullanın.
32. rstd = se -t cos tdi + se -t sin tdj, 0 … t … 6p, t0 = p>4
a. Eğriyi belirtilen aralıkta verilen parametrik veya fonksiyon for-
munda çizerek neye benzediğini görün. 33. y = x 2 - x, -2 … x … 5, x0 = 1
b. Örnek 5 veya 6’daki formüllerden uygun olanını kullanarak eğri- 34. y = xs1 - xd2>5, -1 … x … 2, x0 = 1>2
nin verilen t0 noktasındaki k eğriliğini bulun. Eğri y = ƒ(x) fonksi-
yonu şeklinde verilmişse, x = t ve y = ƒ(t) parametrizasyonunu
kullanın.
13.5 Burulma ve Birim Binormal Vektör B
z Bir uzay eğrisi boyunca ilerliyorsanız, Kartezyen i, j ve k koordinat sistemi, hareketinizi

tanımlayan vektörleri ifade etmek için size karşı cömert değildir. Bunların yerine anlamlı
olan vektörler, ileriye doğru hareketinizi (birim teğet vektör T), yolunuzun döndüğü yönü
(birim normal vektör N) ve bu vektörlerce belirlenen düzlemden bu düzleme dik doğrultu-
BT×N da dışarıya doğru ‘‘burulma ’’ eğilimini (B = T N ile tanımlanan birim binormal vektör)
N 1 dT temsil eden vektörlerdir. İvme vektörünü eğri boyunca, hareket ile birlikte ilerleyen ve iki-
κ ds
T dr şer ikişer ortogonal birim vektörlerden oluşan bu TNB çerçevesinin (Şekil 13.25 ) bir line-
r P ds
er kombinasyonu olarak ifade etmek, yolun doğası ve yol boyunca hareket hakkında özel
y
s olarak açıklayıcıdır.
P0
x Torsiyon
fiEK‹L 13.25 Uzayda bir eğri boyunca Uzaydaki bir eğrinin binormal vektörü B = T N, hem T’ye hem de N’ye ortogonal bir
ilerleyen, ikişer ikişer ortogonal birim birim vektördür (Şekil 13.26). T, N ve B birlikte, uzayda hareket eden parçacıkların uçuş
vektörlerin TNB çerçevesi. yörüngelerinin hesaplanmasında önemli bir rol oynayan, hareketli ve sağ el kuralına uyan
bir vektör çerçevesi tanımlarlar.
Bu çerçeveye Frenet (“fre-nay”) çerçevesi (Jean-Frédérix Frenet’nin anısına, 1816-

1900) veya TNB çerçevesi denir.
B dB@ds vektörü T, N ve B’ye göre nasıl davranır? Vektörel çarpımın türev alma
kuralından
P
N dB dT dN
= * N + T * .
T ds ds ds
buluruz. N, dT@ds’nin yönü olduğundan, (dT@ds) N = 0 olur ve
fiEK‹L 13.26 T, N ve B vektörleri (bu dB dN dN

= 0 + T * = T * .
sırayla) uzayda ikişer ikişer aralarında ds ds ds
ortogonal birim vektörlerden oluşan ve sağ
el kuralına uyan bir çerçeve oluştururlar. elde ederiz. Buradan, vektörel bir çarpım çarpanlarına dik olduğu için, dB@ds’nin T’ye or-
togonal olduğunu görürüz.
dB@ds ayrıca B’ye (uzunluğu sabittir) de dik olduğundan, dB@ds ’nin B ile T’nin düz-
lemine ortogonal olduğu anlaşılır. Başka bir deyişle, dB@ds N’ye paraleldir, dolayısıyla
dB@ds vektörü N’nin bir skaler katıdır. Sembolik olarak,
dB
= -tN.
ds
Bu denklemdeki eksi işareti gelenekseldir. t skalerine eğri boyunca burulma denir.
dB #
N = -tN # N = -ts1d = -t,
ds
ve dolayısıyla
dB #
t = - N.
ds
olduğuna dikkat edin.
TANIM Torsiyon ( Burulma)

B = T N olsun. Düzgün bir eğrinin burulma fonksiyonu
Binormal
dB #
Doğrultucu
Normal düzlem t = - N. (1)
düzlem ds
ile verilir.
B Asla negatif olmayan eğrilik k’nın aksine, burulma t pozitif, negatif veya sıfır olabi-
lir.
P Asal T, N ve B tarafından belirlenen düzlemler Şekil 13.27’de isimlendirilmiş ve gösteril-
N
T
normal mişlerdir. Eğrilik k = ƒ dT>ds ƒ, P noktası eğri boyunca ilerlerken, normal düzlemin dönme
oranı olarak düşünülebilir. Benzer şekilde, burulma t = -sdB>dsd # N de, P eğri boyunca
ilerlerken, değen düzlemin T etrafında dönme oranı olarak düşünülebilir. Burulma, eğrinin
Değen düzlem
nasıl büküldüğünü ölçer.
Birim teğet Eğriyi hareket eden bir cismin yolu olarak düşünürsek, ƒ dT>ds ƒ, cisim eğri boyun-
ca ilerlerken, yolun sola veya sağa ne kadar döndüğünü söyler; ƒ dT>ds ƒ’ye cismin yo-
fiEK‹L 13.27 T, N ve B’nin belirlediği üç
lunun eğriliği denir. -sdB>dsd # N sayısı bir cisim bir yol boyunca ilerlerken yolun
düzlemin isimleri.
hareket düzleminin dışına ne kadar döndüğünü veya kıvrıldığını söyler; buna da cis-
min yolunun burulması denir. Şekil 13.28’e bakın. P eğri bir ray üzerinde ilerleyen bir
trense, birim mesafede farların bir yandan diğer yana dönüş oranı rayın eğriliğidir.
Lokomotifin T ile N’nin oluşturduğu düzlemden dışarı çıkma eğilimi gösterdiği oran-
sa burulmadır.
dB
P’deki burulma ds
–(dB/ds)⋅N’dir.
B
P’deki eğrilik
(dT/ds)’tir.
s artar. N
T
P
s0
fiEK‹L 13.28 Hareket eden her cisim hareket ettiği yolu karakterize
eden bir TNB çerçevesi ile ilerler.
‹vmenin Te¤et ve Normal Bileflenleri

Bir cisim yerçekimi, frenler, roket motorlarının bir birleşimi veya başka bir şey
tarafından ivmelendirilirse, genellikle ivmenin ne kadarının hareket doğrultusunda,
yani teğet T doğrultusunda etkidiğini bilmek isteriz. Bunu, Zincir Kuralını kulla-
narak v’yi
dr dr ds ds
v = = = T
dt ds dt dt
şeklinde yazıp, bu eşitlikler zincirinin iki tarafının da türevini alarak hesaplayabiliriz:
aT b = 2 T +
dv d ds d 2s ds dT
a = =
dt dt dt dt dt dt
a b = 2T + akN b
d 2s ds dT ds d 2s ds ds dT
= 2
T + = kN
dt dt ds dt dt dt dt ds
2
T + k a b N.
d 2s ds
=
dt 2 dt
TANIM ‹VMENIN TE⁄ET VE NORMAL B‹LEfiENLER‹

İvme
a = aTT + aNN (2)
şeklinde yazılabilir. Burada
2
aN = k a b = kƒ v ƒ2
d 2s d ve
ds
aT = = v and (3)
dt 2 dt ƒ ƒ dt
ivmenin teğet ve normal skaler bileşenleridir.
(2) denklemi içinde B binormal vektörünün yer almadığına dikkat edin. İzlediğimiz
a hareketli cismin yolu uzay içinde ne şekilde bükülür ve dönerse dönsün, a ivmesi her za-
man B’ye dik olan T ve N’nin düzleminde bulunur. Denklem ayrıca ivmenin ne kadarının
N
T harekete teğet (d2s@dt2) ve ne kadarının harekete normal [k(ds@dt)2] olduğunu söyler
2
aN κ ⎛⎝ ⎛⎝
ds (Şekil 13.29).
dt 2
aT d 2s (3) denklemlerinden hangi bilgileri edinebiliriz? Tanım olarak, a ivmesi v hızının
dt
değişim oranıdır ve genelde bir parçacık, yolu üzerinde ilerlerken, v’nin hem uzunluğu
s hem de yönü değişir. İvmenin teğet bileşeni aT, v’nin uzunluğunun değişim oranını (yani,
P0
hızdaki değişikliği) ölçer. İvmenin normal bileşeni aN, v’nin yönünün değişim oranını
ölçer.
fiEK‹L 13.29 İvmenin teğet ve normal İvmenin normal skaler bileşeninin, eğrilik kere hızın karesi olduğuna dikkat edin. Bu,
bileşenleri. a ivmesi her zaman B’ye arabanız keskin (k büyük), yüksek hızlı (ƒ v ƒ büyük) bir dönüş yaptığında neden tutun-
ortogonal olan T ile N’nin düzleminde manız gerektiğini açıklar. Arabanızın hızını iki katına çıkarırsanız, aynı eğrilik için iv-
bulunur. menin normal skaler bileşeninin dört katını hissedersiniz.
Eğer bir cisim bir çember üzerinde sabit hızla ilerlerse, d2s@dt2 sıfır olur ve ivme’nin
tamamı N doğrultusunda çemberin merkezini gösterir. Cisim hızlanıyor veya yavaşlıyorsa,
a’nın sıfırdan farklı bir teğet bileşeni vardır (Şekil 13.30).
aN’yi hesaplamak için, genellikle ƒ a ƒ 2 = a # a = a T2 + a N2 denkleminden aN
çözülerek elde edilen a N = 2ƒ a ƒ 2 - a T2 , formülü kullanılır. Bu formülle, aN ’yi önce
k’yı hesaplamak zorunda kalmadan bulabiliriz.
İvmenin Normal Bileşenini Hesaplama Formülü

a N = 2ƒ a ƒ 2 - a T2 (4)
d2s
T ÖRNEK 1 ‹vmenin aT ve aN Skaler bileflenlerini Bulmak
dt2
P T ve N’yi bulmadan,
a
v2
v2N N rstd = scos t + t sin tdi + ssin t - t cos tdj, t 7 0
hareketinin ivmesini a = aTT + aNN şeklinde yazın. (Hareketin izlediği yol, Şekil
C
13.31’deki çemberin involutudur.)
Çözüm (3) denklemlerini kullanarak aT’yi buluruz:

dr
v = = s -sin t + sin t + t cos tdi + scos t - cos t + t sin tdj
dt
fiEK‹L 13.30 r yarıçaplı bir çemberin = st cos tdi + st sin tdj
üzerinde saat yönünün tersine hareket
ederken hızlanan bir cismin ivmesinin ƒ v ƒ = 2t 2 cos2 t + t 2 sin2 t = 2t 2 = ƒ t ƒ = t t 7 0
teğet ve normal bileşenleri.
d d (3) Denklemi
aT = v = std = 1.
dt ƒ ƒ dt
aT’yi bildiğimize göre, (4) denklemini kullanarak aN’yi bulabiliriz:
a = scos t - t sin tdi + ssin t + t cos tdj
ƒ a ƒ2 = t2 + 1 Biraz işlemden sonra
a N = 2ƒ a ƒ 2 - a T2
= 2st 2 + 1d - s1d = 2t 2 = t.
Sonra (2) denklemini kullanarak a’yı buluruz:

a = aTT + aNN = (1)T + (t)N = T + tN
T
a
E¤rilik ve Burulmay› Hesaplamak ‹çin Formüller
P(x, y)
y tN
Şimdi düzgün bir eğrinin eğriliğini ve burulmasını hesaplamak için kullanımı kolay for-
İp müller vereceğiz. (2) denkleminden,
Q r 2
v * a = a Tb * c 2 T + k a b N d
ds d 2s ds v = dr>dt = sds>dtdT
dt dt dt
t 3
= a bsT * Td + k a b sT * Nd
x ds d 2s ds
O (1, 0) dt dt 2 dt
3
= ka b B.
x2 y2 1 ds T * T = 0 ve
dt T * N = B
buluruz. Buradan
fiEK‹L 13.31 r(t) = (cos t + t sin t)i + (sin t – 3
ƒ v * a ƒ = k ` dt ` ƒ B ƒ = k ƒ v ƒ 3 .
t cos t)j hareketinin ivmesinin t 0 için ds ds
= ƒvƒ and
ve ƒBƒ = 1
teğet ve normal bileşenleri. Sabit bir dt
çemberin etrafına sarılmış bir ip, çemberin
düzlemi içinde gergin tutularak çözülürse olduğu ortaya çıkar. Buradan k’yı çözmek aşağıdaki formülü verir.
ip’in P ucu çemberin bir involutunu çizer
(Örnek 1).
Eğrilik İçin Vektör Formülü

ƒv * aƒ
k = (5)
ƒ v ƒ3
(5) denklemi eğrinin geometrik bir özelliği olan eğriliği, ƒ v ƒ’nin sıfırdan farklı olması
koşulu ile eğrinin herhangi bir vektör temsilinin hızından ve ivmesinden hesaplar. Bir an
durup, bunun aslında ne kadar önemli olduğunu düşünün: Bir eğri boyunca herhangi bir
hareket formülünden eğrinin, hareket ne kadar değişken olursa olsun (v sıfır olmadığı
sürece), eğrinin nasıl bir yol çizdiği ile hiç ilgisi yokmuş gibi görünen, fiziksel bir
Newton’un türevler için nokta
özelliğini hesaplayabiliyoruz.
gösterimi
Burulma için genelde kullanılan ve daha ileri kitaplarda türetilen formül şöyledir:
(6) denklemindeki noktalar t’ye göre
türev almayı göstermektedir, her türev
# # # #
için bir nokta vardır. Yani, x (“x nokta) x y z
$ %
dx/dt, x (“x iki nokta”) d x@dt2 ve x
2
3 3 3x
$ $
y
$3
z
(“x üç nokta”) d x@dt anlamına gelir. % % %
# x y z
Benzer şekilde, y = dy>dt , vs.
t = sifv a*a0Zise)
(v 0d. (6)
ƒ v * a ƒ2
Bu formül burulmayı doğrudan, r’yi oluşturan x = ƒ(t), y = g(t), z = h(t) bileşen fonksiyon-
larının türevlerinden hesaplar. Determinantın birinci satırı v’den, ikinci satırı a’dan ve
üçüncü satırı da a· = da@dt’den gelir.
ÖRNEK 2 E¤rilik ve Burulma Bulmak

(5) ve (6) denklemlerini kullanarak,
r(t) = (a cos t)i + (a sin t)j + bt k, a, b 0, a2 + b2 0

helisi için k ve t’yu hesaplayın.
Çözüm Eğriliği (50) denkleminden hesaplarız:
v = -sa sin tdi + sa cos tdj + bk
a = -sa cos tdi - sa sin tdj
i j k
v * a = 3 -a sin t a cos t b3
-a cos t -a sin t 0
= sab sin tdi - sab cos tdj + a 2k
ƒv * aƒ 2a 2b 2 + a 4 a2a 2 + b 2 a
k = 3
= = = 2 . (7)
v
ƒ ƒ 2
sa + b d2 3>2 2 2 3>2
sa + b d a + b2
(7) denkleminin, eğriliği doğrudan tanımından hesapladığımız Bölüm 13.4, Örnek 5’teki
sonuçla uyuştuğuna dikkat edin.
Burulma için (6) denklemini hesaplarken, determinantın elemanlarını r’ nin t’ye göre
türevini alarak buluruz. Elimizde zaten v ile a vardır ve
# da
a = = sa sin tdi - sa cos tdj.
dt
olarak bulunur. Böylece,
# # #
x y z -a sin t a cos t b
3 x$ $
y
$3
z 3 -a cos t -a sin t 03
% % %
x y z a sin t -a cos t 0
t =
A a2a 2 + b 2 B 2
= (7) Denkleminden
ƒ v * a ƒ2 u v a u’nın değeri
bsa 2 cos2 t + a 2 sin2 td

=
a 2sa 2 + b 2 d
b
= .
a2 + b2
elde ederiz.
Bu son denklemden, dik bir silindir etrafındaki bir helisin burulmasının sabit olduğu-
nu görürüz. Aslında, sabit eğrilik ve sabit burulma uzaydaki bütün eğriler arasında helisle-
ri karakterize eder.
Uzaydaki Eğriler İçin Formüller

v
Birim teğet vektör: T =
ƒvƒ
dT>dt
Asal birim normal vektör: N =
ƒ dT>dt ƒ
Binormal vektör: B = T * N
k = ` ` =
dT ƒv * aƒ
Eğrilik:
ds ƒ v ƒ3
# # #
x y z
3 x$ $
y
$3
z
% % %
dB # x y z
Burulma: t = - N =
ds ƒv * a ƒ2
İvmenin teğet ve normal a = a TT + a NN
skaler bileşenleri: d
aT = v
dt ƒ ƒ
a N = k ƒ v ƒ 2 = 2ƒ a ƒ 2 - a T2
ALIfiTIRMALAR 13.5
11–14 alıştırmalarında T ve N’yi bulmadan, verilen t değerinde a’yı
Burulma ve Binormal Vektör Bulmak
aTT + aNN formunda yazın.
1-8 alıştırmalarındaki eğriler için Bölüm 13.4’te (9–16
11. rstd = st + 1di + 2tj + t 2k, t = 1
alıştırmaları) T, N ve k’yı buldunuz. Şimdi bu uzay eğrileri için
B ve t’yu bulun. 12. rstd = st cos tdi + st sin tdj + t 2k, t = 0
1. rstd = s3 sin tdi + s3 cos tdj + 4t k 13. rstd = t i + st + s1>3dt dj + st - s1>3dt 3 dk,
2 3
t = 0
2. rstd = scos t + t sin tdi + ssin t - t cos tdj + 3k 14. rstd = se t cos tdi + se t sin tdj + 22e t k, t = 0
3. rstd = se t cos tdi + se t sin tdj + 2k 15 ve 16 alıştırmalarında, verilen t değerinde r, T, N ve B’yi bulun.
4. rstd = s6 sin 2tdi + s6 cos 2tdj + 5t k Sonra, t’nin bu değerindeki değen, normal ve doğrultucu düzlemlerin
5. rstd = st 3>3di + st 2>2dj,

denklemlerini bulun.
t 7 0
15. rstd = scos tdi + ssin tdj - k, t = p>4
6. rstd = scos3 tdi + ssin3 tdj, 0 6 t 6 p>2
16. rstd = scos tdi + ssin tdj + t k, t = 0
7. rstd = ti + sa cosh st>addj, a 7 0
8. rstd = scosh tdi - ssinh tdj + t k Fiziksel Ugulamalar
17. Arabanızdaki sürat göstergesi sürekli 35 mil@sa göstermektedir.
İvmeleniyor olabilir misiniz? Açıklayın.
‹vmenin Te¤et ve Normal Bileflenleri
18. Sabit bir süratle ilerleyen bir parçacığın ivmesi hakkında bir şey
9 ve 10 alıştırmalarında T ve N’yi bulmadan, a’yı aTT + aNN şeklinde söylenebilir mi? Yanıtınızı açıklayın.
yazın.
19. İvmesi her zaman hızına dik olan bir parçacığın sürati hakkında
9. rstd = sa cos tdi + sa sin tdj + bt k bir şey söylenebilir mi? Yanıtınızı açıklayın.
10. rstd = s1 + 3tdi + st - 2dj - 3t k
20. m kütleli bir cisim 10 birim@s’lik sabit süratle y = x2 parabolü 27. Burulması sıfır olan eğriler bir düzlemde bulunurlar Burul-
üzerinde ilerlemektedir. (0, 0) ve (21@2, 2)’de ivmesinden dolayı ması sıfır olan yeterince türetilebilir eğrilerin bir düzlemde bulun-
parçacığın üzerine etkiyen kuvvet nedir? Yanıtınızı i ve j cinsin- ması, hızı bir C sabit vektörüne dik kalan bir parçacığın C’ye dik
den yazın (Newton yasası, F = ma’yı hatırlayın). bir düzlemde hareket etmesinin özel bir durumudur. Bu, yine,
aşağıdaki analiz probleminin çözümü olarak görülebilir.
21. Aşağıda, The American Monthly’de yayınlanmış olan, Robert Os-
r(t) = ƒ(t)i + g(t)j + h(t)k’nin [a, b] aralığındaki her t için iki kere
serman tarafından yazılmış “Seksenlerde Eğrilik” isimli (Ekim
türetilebildiğini, t = a iken r = 0 ve [a, b]’ deki her t için
1990, sayfa 731) makaleden bir alıntı vardır:
v k = 0 varsayın. Bu durumda [a, b]’ deki her t için h(t) = 0 dır.
Eğrilik fizikte de önemli bir rol oynar. Bir cismi eğri bir yol Bu problemi çözün (İpucu: a = d2r@dt2 ile başlayın ve başlangıç
boyunca sabit süratle haraket ettirmek için gereken kuvvetin koşullarını ters sırada uygulayın).
büyüklüğü, Newton yasalarına göre, yörüngelerin eğriliğinin
28. T’yu B ve v’den hesaplayan bir formül t = –(dB@ds) N tanımı
sabit bir katıdır.
ile başlayıp Zincir Kuralını uygulayarak dB@ds’yi
Alıntının ikinci cümlesinin matematiksel olarak neden doğru
olduğunu açıklayın. dB d B dt dB 1
= = ,
ds dt ds dt ƒ v ƒ
22. Hareket eden bir parçacığın ivmesinin normal bileşeni sıfırsa,
parçacığın bir doğru üzerinde ilerlediğini gösterin. şeklinde yazarsak,
23. Eğrilik için arada bir kullanılabilecek bir kestirme ƒ aN ƒ ve
a
ƒ v ƒ’yi biliyorsanız, aN = k ƒ v ƒ 2 formülü eğriliği bulmak için uy- 1 dB #
t = - Nb .
gun bir yol sağlar. Bunu kullanarak ƒ v ƒ dt
r(t) = (cos t + t sin t)i + (sin t – t cos t)j, t 0 formülünü buluruz. Bu formülün (6) denklemine göre avantajı
türevinin alınmasının ve ifade edilmesinin daha kolay olmasıdır.
eğrisinin eğriliğini ve eğrilik yarıçapını bulun (aN ve ƒ v ƒ’yi Örnek Dezavantajı ise bir bilgisayar kullanmadan hesaplanmasının çok
1’den alın). uğraştırıcı olmasıdır. Yeni formülü kullanarak Örnek 2’deki he-
24. k ve t’nun ikisinin de lisin burulmasını bulun.
r(t) = (x0 + At)i + (y0 + Bt)j + (z0 + Ct)k
B‹LG‹SAYAR ARAfiTIRMALARI
eğrisi için sıfır olduğunu gösterin. E¤rilik, Burulma ve TNB Çerçevesi
Yanıtları dört ondalık basamağa yuvarlayarak, 29–32 alıştır-
Teori ve Örnekler malarındaki eğriler için, verilen t değerlerinde, v, a, sürat, T, N, B, k,
t ve ivmenin teğet ve normal bileşenlerini bulmak için bir BCS kul-
25. Düzlemdeki (yeteri kadar türetilebilir) bir r(t) = ƒ(t)i + g(t)j
lanın.
eğrisinin burulması için ne söylenebilir? Yanıtınızı açıklayın.
29. rstd = st cos tdi + st sin tdj + t k, t = 23
26. Bir helisin burulması Örnek 2’de,
30. rstd = se t cos tdi + se t sin tdj + e t k, t = ln 2
rstd = sa cos tdi + sa sin tdj + bt k, a, b Ú 0
31. rstd = st - sin tdi + s1 - cos tdj + 2 -t k, t = -3p
helisinin burulmasını t = b@(a2 + b2) olarak bulduk. Verilen bir a 32. rstd = s3t - t 2 di + s3t 2 dj + s3t + t 3 dk, t = 1
değerinde t’nun en büyük değeri nedir? Yanıtınızı açıklayın.
13.6 Gezegen Hareketi ve Uydular
Bu bölümde, Newton’un hareket yasalarından Kepler’in gezegen hareketi yasalarını türe-

tecek ve Dünya çevresindeki uyduların yörüngelerini tartışacağız. Kepler yasalarının
Newton yasalarından türetilmesi analizin zaferlerinden biridir. Neredeyse, uzayda vektör-
lerin cebri ve geometrisi, vektör fonksiyonların analizi, diferansiyel denklem çözümleri ve
başlangıç değer problemleri ile konik kesitlerin kutupsal koordinatlardaki tanımları da da-
hil olmak üzere, şimdiye kadar işlediğimiz her konuyu kullanır.
13.6 Gezegen Hareketi ve Uydular 951
y Kutupsal ve Silindirik Koordinatlarda Hareket

Bir parçacık kutupsal koordinat düzlemindeki bir eğri boyunca ilerlerken, konum, hız ve
uu ivmesini Şekil 13.32’de gösterilen, hareketli
ur ur = (cos u)i + (sin u)j, uu = – (sin u)i + (cos u)j
r P(r, u)
1
birim vektörleriyle ifade ederiz. ur vektörü OP , konum vektörü yönünü gösterir,
x dolayısıyla r = r ur olur. ur ’ye ortogonal olan uu vektörü artan u yönünü gösterir.
O
(1) denklemlerinden aşağıdakileri elde ederiz:
dur
fiEK‹L 13.32 r’nin uzunluğu P noktasının = -ssin udi + scos udj = uu
du
pozitif kutupsal koordinatı r’dir. Yani, r@|r| (2)
olan ur aynı zamanda r@r’dir. (1) duu
= -scos udi - ssin udj = -ur .
denklemleri ur ve uu’yı i ve j cinsinden du
ifade eder. ur ve uu’nın zamana göre nasıl değiştiklerini görmek için, t’ye göre türevlerini alırsak,
Zincir Kuralı
# dur # # # du u # #
y ur = u = u uu, uu = u = -u ur . (3)
du du
verir. Buradan
v .
ruuu
ar ur b = r ur + rur = r ur + ru uu .
# d # # # #
v = r = (4)
. dt
rur
elde edilir. Şekil 13.33’e bakın. Önceki bölümdeki gibi, formülleri olabildiğince basit tut-
r P(r, u) #
mak üzere zamana # göre türevler için Newton’un nokta notasyonunu kullanıyoruz: ur ’nin
x anlamı dur>dt, u’nın anlamı du@dt vs. dir.
O
İvme
# $ # # ## $ # #
a = v = sr ur + r ur d + sr u uu + ru uu + ru uu d. (5)
fiEK‹L 13.33 Kutupsal koordinatlarda, hız # #
vektörü şöyledir: olarak bulunur. ur ve uu’yı hesaplamak için (3) denklemleri kullanılır ve bileşenler
# ayrılırsa, ivme denklemi şu hali alır:
#
v = r ur + ru uu $ # $ ##
a = sr - ru2 dur + sru + 2r u duu . (6)
Bu hareket denklemlerini uzaya genişletmek için, r = rur denkleminin sağ tarafına zk

ekleriz. Bu durumda, silindirik koordinatlarda,
z 0 ise |r| r olduğuna dikkat edin.
r = rur + zk
# # #
v = r ur + ru uu + z k (7)
$ # $ ## $
a = sr - ru2 dur + sru + 2r u duu + z k.
z
elde edilir.
ur, uu ve k vektörleri,
k uu
r rur zk ur * uu = k, uu * k = ur , k * ur = uu . (8)
olmak üzere, sağ el kuralına uyan bir çerçeve oluştururlar.

ur
zk
u Gezegenler Düzlem Üzerinde Hareket Ederler
rur y
Newton’un Yerçekimi Yasası, r, M kütleli bir güneşin merkezinden m kütleli bir gezegenin
x
merkezine giden yarıçap vektörü ise, gezegen ile güneş arasındaki çekim kuvveti F’nin
fiEK‹L 13.34 Silindirik koordinatlarda
konum vektörü ve temel birim vektörler. GmM r
F = - (9)
ƒ r ƒ2 ƒ r ƒ
olduğunu söyler (Şekil 13.35). G sayısı evrensel çekim sabitidir. Kütleyi kilogram, kuvveti
newton ve uzaklığı metre olarak ölçersek, G yaklaşık olarak 6.6726 10–11 Nm2 kg–2
M civarında bulunur.
r
m
r Gezegene etkiyen kuvveti bulmak için (9) denklemlerini Newtonun ikinci yasası,
r F = mr̈ ile birleştirmek
F – GmM r
GmM r
r2 r $
mr = - ,
ƒ r ƒ2 ƒ r ƒ
fiEK‹L 13.35 Yerçekimi kuvveti kütle $ GM r
merkezlerini birleştiren doğru boyunca etki r = - . (10)
ƒ r ƒ2 ƒ r ƒ
eder.
verir. Gezegen sürekli olarak güneşin merkezine doğru çekilmektedir.
$
(10) denklemi r ’nın r’nin skaler bir katı olduğunu söyler, dolayısıyla
$
rr=0 (11)
$ $
olur. Kolay bir işlem r r ’nın r r ’nın türevi olduğunu gösterir:
d # # # $ $
sr * r d = (')'*
r * r + r * r = r * r. (12)
dt
0
.
Cr×r
Yani (11) denklemi
Güneş d #
r sr * r d = 0, (13)
dt
Gezegen .
r
denklemine eşdeğerdir ve denklem integre edilirse, C bir sabit vektör olmak üzere,
#
r * r = C (14)
fiEK‹L 13.36 Newton’un çekim ve hareket
yasalarına uyan bir gezegen güneşin
bulunur.
(14) denklemi, r ve ṙ’nın C’ye dik bir düzlemde bulunduğunu söyler. Dolayısıyla,
merkezinden geçen ve C = r r’ya dik
olan düzlemde dolaşır.
gezegen güneşinin merkezinden geçen sabit bir düzlemde hareket eder (Şekil 13.36).
Koordinatlar ve Bafllang›ç Koflullar›
z
Perihelyon konumu Şimdi silindirik koordinatları, orijini güneşin kütle merkezine yerleştiren ve gezegenin
(güneşe en yakın) hareket düzlemini kutupsal koordinat düzlemi yapan bir şekilde tanımlayacağız. Bu r’yi
gezegenin kutupsal koordinatlardaki konum vektörü yapar ve ƒ r ƒ’yi r’ye, r> ƒ r ƒ’yi de ur’ye
u eşitler. Ayrıca, z-eksenini, k vektörü C yönünde olacak şekilde yerleştiririz. Böylece, k ile
# #
Gezegen r u0 r * r arasındaki ilişki, r * r ile C arasında var olan aynı sağ el kuralına uyar ve pozitif
Güneş
z-ekseninden bakıldığında# hareket saat yönünün tersinedir. Bu u’nın t ile artmasına neden
P(r, u)
olur, böylece her t için u 7 0’dır. Son olarak, kutupsal koordinat düzlemini, gerekirse,
z-ekseni etrafında döndürerek, başlangıç ışınının, gezegenin güneşe en yakın konu-
fiEK‹L 13.37 Gezegen hareketinin koordinat mundaki r yönüyle çakışmasını sağlarız. Bu, ışını gezegenin perihelyon konumundan
sistemi. Burada görüldüğü gibi, üstten geçirir (Şekil 13.37).

bakılırsa ve u 0 ise, hareket saat Zamanı, perihelyonda t = 0 olacak şekilde ölçersek, gezegenin hareketi için aşağıdaki
yönünün tersindedir. başlangıç koşullarını buluruz.
1. t = 0 iken, r = r0, yani minimum yarıçap olur,

#
2. t = 0 iken r = 0’dır (çünkü o anda r’nin bir minimum değeri vardır),
3. t = 0 iken u = 0’dır.
4. t = 0 iken ƒ v ƒ = y0 olur.
y0 = ƒ v ƒ t = 0
# #
= ƒ r ur + ru u u ƒ t = 0 (4) Denklemi
# #
= ƒ ru u u ƒ t = 0 t = 0 iken r = 0
#
= s ƒ ru ƒ ƒ uu ƒ dt = 0
#
= ƒ ru ƒ t = 0 ƒ uu ƒ = 1
# #
= sru dt = 0, Hem r hem u pozitiftir.
olduğundan, ayrıca
#
5. t = 0 iken ru = y0 olur.
Kepler’in Birinci Kanunu ( Konik Kesit Yasas›)

TARİHSEL BİYOGRAFİ Kepler’in birinci yasası, bir gezegenin izlediği yol, bir odağında güneş bulunan bir konik
Johannes Kepler kesittir der. Koniğin dışmerkezliği
(1571–1630)
r0y02
e = - 1 (15)
GM
ve kutupsal denklemi
s1 + edr0
r = . (16)
1 + e cos u
Formülün türetilmesi Kepler’in ikinci kanunun kullanılmasını gerektirir, o nedenle
birinci kanunu ispatlamadan önce ikinci kanunun ifadesini verecek ve onu ispatlayacağız.
Kepler’in ‹kinci Kanunu (Eflit Alanlar Yasas›)
Gezegen
Kepler’in ikinci kanunu bir güneşten bir gezegene giden yarıçap vektörünün (bizim mode-
limizdeki r vektörü) eşit zamanlarda eşit alanlar taradığını söyler (Şekil 13.38). Yasayı
r #
türetmek için, (14) denklemindeki C = r * r vektörel çarpımını hesaplamak üzere (4)
denklemini kullanırız:
Güneş
#
C = r * r = r * v
# #
= rur * sr u r + ru u u d (4) Denklemi
fiEK‹L 13.38 Bir gezegeni güneşine # # (17)

= rrsur * ur d + rsru dsur * uu d
('')''* ('')''*
bağlayan doğru eşit zamanlarda eşit alan-
0 k
lar tarar. #
= rsru dk.
t’yi sıfıra eşitlemek
#
C = [rsru d]t = 0 k = r0 y0 k. (18)
olduğunu gösterir. (17) denklemine bu C değerini yerleştirmek,

# #
r0 y0 k = r 2u k, veya
or r 2u = r0 y0 . (19)
verir. İşte alan burada işin içine girmektedir. Kutupsal koordinatlardaki alan diferansiyeli
1 2
dA = r du
2
ile verilir (Bölüm 10.7). Buna göre, dA@dt’nin değeri Kepler’in ikinci yasası olan
dA 1 # 1
= r 2u = r0 y0. (20)
dt 2 2
sabitidir.
Dünya için, r0 150.000.000.000 km civarında, y0 30 km@s civarında ve dA@dt de
2.250.000.000 km2@s civarındadır. Kalbiniz her çarptığında, Dünya yörüngesi boyunca 30
km kadar kat eder ve Dünya’yı güneşe bağlayan yarıçap 2.250.000.000 km2’lik bir alan
tarar.
Kepler’in Birinci Yasas›n›n ‹spat›

Bir gezegenin, odaklarından birinde güneşin bulunduğu bir konik kesit üzerinde hareket
ettiğini ispatlamak için, gezegenin yarıçapı r’yi u’nın bir fonksiyonu olarak ifade etmemiz
gerekir. Bu uzun bir işlem dizisi ve bazıları açık olmayan değişken dönüşümleri gerektirir.
(6) ve (10) denklemlerindeki ur = r> ƒ r ƒ ’nin katsayılarını eşitlemekle işe başlarız:
$ # GM
r - ru2 = - 2 . (21)
r
#
u’yı geçici olarak, yerine (19) denklemindeki r0y0 @r2 değerini yazarak ortadan kaldırırız
ve ortaya çıkan denklemi düzenleyerek
$ r02y02 GM
r = 3
- 2 . (22)
r r
elde ederiz. Bunu bir değişken dönüşümüyle birinci derece bir diferansiyel denkleme
dönüştürürüz.
dr d 2r dp dp dr dp
p = , 2
= = = p , Zincir Kuralı
dt dt dt dr dt dr
ile, (22) denklemi
dp r0 2y02 GM
p = 3
- 2 . (23)
dr r r
halini alır. 2 ile çarpıp, r’ye göre integre etmek
# r0 2y02 2GM
p 2 = sr d2 = - 2
+ r + C1 . (24)
r
#
verir. t = 0 iken, r = r0 ve r = 0 başlangıç koşulları C1’in değerini
2GM
C1 = y02 -
r0 .
olarak belirlerler. Buna göre, (24) denklemi, uygun bir düzenlemeden sonra,
r0 2
r 2 = y02 a1 - 2 b + 2GM a r - r0 b .
# 1 1
(25)
r
halini alır.
(21) denkleminden (25) denklemine geçişin etkisi, r’nin ikinci derece bir diferansiyel
denkleminin yerine birinci derece bir diferansiyel denkleminin gelmesi olmuştur. Amacı-
mız hala r’yi u cinsinden yazmaktır, o nedenle u’yı yeniden işin #içine sokmamız gerekir.
Bunu gerçekleştirmek için, (25) denkleminin iki tarafını da r 2u = r0 y0 (19 denklemi)
denkleminin bunlara karşılık gelen taraflarının karesiyle böler ve

r>u = sdr>dtd>sdu>dtd = dr>du olduğunu kullanarak
# #
2
a b = 2 - 2 + 2 2 a r - r0 b
1 dr 1 1 2GM 1 1
r 4 du r0 r r0 y0
(26)
= 2 - 2 + 2h a r - r0 b .
1 1 1 1 GM
h = 2 2
r0 r r0 y0
elde ederiz. Sonucu daha da basitleştirmek için, denklemde

2 2
a b = 4 a b ,
1 1 du 1 dr du 1 dr
u = r, u0 = r0 , = - 2 ,
du r du du r du
yazarak,
2
a b = u 02 - u 2 + 2hu - 2hu0 = su0 - hd2 - su - hd2 ,
du
(27)
du
du
= ; 2su0 - hd2 - su - hd2 . (28)
du
elde ederiz.
Hangi işareti almamız gerekir? u = r0y0>r 2’nin pozitif olduğunu biliyoruz. Ayrıca, r
#
de t = 0’da bir minimum değerden başlamaktadır, o nedenle hemen azalamaz ve en
azından t’nin küçük pozitif değerleri için ṙ 0’dır. Dolayısıyla,
#
dr r du 1 dr
= # Ú 0 ve
and = - 2 … 0.
du u du r du
bulunur. (28) denklemi için doğru işaret negatif işarettir. Bunu belirledikten sonra, (28)
denklemini düzenler ve iki tarafı da u’ya göre integre ederiz:
-1 du
= 1
2 du
2su0 - hd - su - hd
2
(29)
a b = u + C2 .
-1 u - h
cos
u0 - h
C2 sabiti sıfırdır, çünkü u = 0 iken u = u0 ve cos–1(1) = 0’dir. Dolayısıyla,
u - h
= cos u
u0 - h
ve
1
r = u = h + su0 - hd cos u. (30)
elde edilir. Birkaç cebirsel manevra denklemin son halini verir:

s1 + edr0
r = , (31)
1 + e cos u
Burada
1 r0y02
e = - 1 = - 1. (32)
r0 h GM
olarak verilir.
(31) ve (32) denklemleri birlikte, bir gezegenin yörüngesinin bir odağında güneş bulunan
ve dışmerkezliği (r0y20@GM) – 1) olan bir konik kesit olduğunu söyler. Bu Kepler’in ilk
yasasının modern formülasyonudur.
Kepler’in Üçüncü Kanunu (Zaman-Uzakl›k Kanunu)

Bir gezegenin, güneşi etrafında bir kere dönmesi için gereken T zamanı gezegenin
yörüngesel periyodudur. Kepler’in üçüncü kanunu T’nin ve yörüngenin yarı büyük ek-
seni a’nın
T2 4p2
= . (33)
a 3 GM
denklemiyle birbirine bağlı olduğunu söyler. Belirlenen bir güneş sisteminde bu den-
klemin sağ tarafı sabit olduğu için, T2’nin a3’e oranı sistemdeki her gezegen için aynıdır.
Kepler’in üçüncü kanunu, güneş sistemimizin büyüklüğünü hesaplamanın çıkış nok-
tasıdır. Her gezegenin yörüngesinin yarı büyük ekseninin, astronomik birimlerle ifade
edilmesini sağlar. Dünyanın yarı büyük ekseni bir birimdir. Herhangi bir anda iki gezegen
arasındaki mesafe astronomik birimlerle tahmin edilebilir ve geriye kalan bu mesafeleri
kilometreye çevirmektir. Bu, örneğin, Venüs’ten radar dalgaları yansıtarak yapılabilir. As-
tronomik birimin, böyle bir seri ölçümden sonra, 149.597.870 km olduğu bilinmektedir.
Kepler’im üçüncü yasasını gezegenin eliptik yörüngesinin kapladığı alanın iki for-
mülünü birleştirerek türetiriz:
a’nın yarı büyük eksen, b’nin de yarı küçük
Formül 1: Alan = pab eksen olduğu geometrik formül
T
Formül 2:2:
Formula Alan
Area = dA
L0
T
1
= r0 y0 dt (20) Denklemi
L0 2
1
= Tr y .
2 0 0
Bunları eşitlemek
2pab 2pa 2 Herhangi bir elips için,

T = r0 y0 = r0 y0 21 - e 2 . b = a21 - e 2 (34)
verir. Artık geriye sadece a ve e’yi r0, y0, G ve M cinsinden ifade etmek kalır. (32) denkle-
mi e’yi bu şekilde verir. a için, (31) denkleminde u’yı p’ye eşitlemenin
1 + e
rmax = r0 .
1 - e
verdiğini gözleriz. Dolayısıyla,

2r0 2r0GM
2a = r0 + rmax = = . (35)
1 - e 2GM - r0y02
bulunur. (34) denkleminin iki tarafının da karesini alıp, (32) ve (35) denklemlerinin sonuç-
larını koymak Kepler’in üçüncü kanununu verir (Alıştırma 15).
Yörünge Verileri
Perije yüksekliği Kepler, yasalarını gözlemsel olarak bulmasına ve onları sadece o zaman bilinen altı geze-
gen için söylemesine rağmen, Kepler’in yasalarının modern türetilişi, bunların, (9) denkle-
Apoje yüksekliği mi gibi bir ters kare yasasına uyan bir kuvvetin etkisindeki her cisim için geçerli olduğunu
göstermiştir. Halley kuyruklu yıldızı ve Icarus asteroidi için de geçerlidirler. Ayın dünya
Dünya çevresindeki yörüngesine uygulanabilirler ve Apollo 8 uzay aracının ay çevresindeki yö-
rüngesine uygulanmışlardır.
13.1-13.3 Tabloları, gezegen yörüngeleri ve Dünya’nın yedi tane yapay uydusunun
yörüngeleri (Şekil 13.39) hakkında ek bilgi verir. Vanguard I Dünya’daki okyanusların se-
fiEK‹L 13.39 Dünya çevresindeki bir viyelerindeki farkları ortaya koyan veriler göndermiş ve ıssız Pasifik adalarının bazılarının
uydunun hareketi: 2a = dünyanın çapı + kesin yerlerinin ilk defa belirlenmesini sağlamıştır. Veriler ayrıca güneşin ve ayın çekimle-
perije yüksekliği + apoje yüksekliği. rinin Dünya’nın uydularının yörüngelerini etkileyebileceğini ve güneş radyasyonunun bir
yörüngeyi bozabilecek kadar basınç uygulayabileceğini doğrulamıştır.
TABLO 13.1 Büyük gezegenler için a, e ve T de¤erleri
Yarı büyük
Gezegen eksen a* Dışmerkezlik e Periyod T
Merkür 57.95 0.2056 87.967 gün

Venüs 108.11 0.0068 224.701 gün
Dünya 149.57 0.0167 365.256 gün
Mars 227.84 0.0934 1.8808 yıl
Jupiter 778.14 0.0484 11.8613 yıl
Satürn 1427.0 0.0543 29.4568 yıl
Uranüs 2870.3 0.0460 84.0081 yıl
Neptün 4499.9 0.0082 164.784 yıl
Plüto 5909 0.2481 248.35 yıl
*
Milyon kilometre
TABLO 13.2 Dünya uydular› hakk›nda bilgi
Kaldığı veya Atılıştaki Perije Apoje Yarı büyük

beklenen kütle Periyod yüksekliği yüksekliği eksen a
İsim Atılış tarihi kalış süresi (kg) (min) (km) (km) (km) Dışmerkezlik
Sputnik 1 Ekim 1957 57.6 gün 83.6 96.2 215 939 6955 0.052
Vanguard 1 Mart 1958 300 yıl 1.47 138.5 649 4340 8872 0.208
Syncom 3 Ağus. 1964 106 yıl 39 1436.2 35,718 35,903 42,189 0.002
Skylab 4 Kasım 1973 84.06 gün 13,980 93.11 422 437 6808 0.001
Tiros II Ekim 1978 500 yıl 734 102.12 850 866 7236 0.001
GOES 4 Eylül 1980 106 yıl 627 1436.2 35,776 35,800 42,166 0.0003
Intelsat 5 Aralık 1980 106 yıl 1928 1417.67 35,143 35,707 41,803 0.007
TABLO 13.3 Say›sal veriler
Evrensel Çekim sabiti: G = 6.6726 * 10 -11 Nm2 kg-2

Güneşin kütlesi: 1.99 * 10 30 kg
Dünyanın kütlesi: 5.975 * 10 24 kg
Dünyanın ekvatordaki yarıçapı: 6378.533 km
Dünyanın kutupsal yarıçapı: 6356.912 km
Dünyanın dönme periyodu: 1436.1 min
Dünyanın yörüngesel periyodu: 1 yıl = 365.256 gün
Syncom 3 Amerikan Savunma Bakanlığı’nın haberleşme uydularından biridir. Tiros

11 ( ‘‘Televizyon kızılötesi gözlem uydusu’’nun kısaltılması) bir hava tahmin uyduları
serisinden biridir. GOES 4 ( “geostationary operational environmental satellite”- “jeo-
stasyoner operasyonel çevresel uydu” kısaltması) dünyanın atmosferi hakkında bilgi
toplamak için tasarlanmış bir uydular serisinden bir uydu. Yörünge periyodu, 1436.2 dak,
neredeyse dünyanın dönme periyoduyla (1436.1 dak) aynıdır ve yörüngesi neredeyse
daireseldir (e = 0.0003). İntelsat 5 yüksek kapasiyeli bir ticari telekomünikasyon uy-
dusudur.
ALIfiTIRMALAR 13.6
Hatırlatma: Bir hesaplama çekim sabiti G’yi içeriyorsa, kuvveti new- 5. Mars’ın ortalama çapı (Alıştırma 4’ün devamı) Viking I uydusu
ton, uzaklığı metre, kütleyi kilogram, zamanı da saniye olarak ifade Mars’tan en yakın noktada 1499 km, en uzak noktada ise 35.800
edin. km uzaktaydı. Bu bilgileri ve (a) şıkkında bulduğunuz değeri kul-
1. Skylab 4’ün periyodu Skylab 4’ün yörüngesinin yarı büyük ekse- lanarak, Mars’ın ortalama çapını hesaplayın.
ni a = 6808 km olduğundan, M dünyanın kütlesine eşit olmak 6. Viking 2’nin periyodu Eylül 1975’ten Ağustos 1976’ya kadar
üzere Kepler’in üçüncü yasasının periyodu vermesi gerekir. Bunu Mars’ı inceleyen Viking 2 uydusu, yarı büyük ekseni 22.030 km
hesaplayın. Sonucunuzu Tablo 13.2’deki değerle karşılaştırın. olan bir elips üzerinde ilerliyordu. Yörüngesel periyodu neydi?
2. Dünyanın perihelyondaki hızı Dünyanın perihelyonda güneş- (Yanıtınızı dakika olarak verin.)
ten uzaklığı yaklaşık olarak 149.577.000 km ve dünyanın güneş 7. Jeosenkronize yörüngeler Dünyanın ekvator düzlemindeki bir-
çevresindeki yörüngesinin dışmerkezliği 0.0167’dir. Dünya peri- kaç uydunun, periyotları dünyanın dönme periyoduyla aynı olan,
helyondayken, hızı y0’ı bulun (15 denklemini kullanın). dairesele yakın yörüngeleri vardır. Böyle yörüngelere jeosenkro-
3. Proton I’in yarı büyük ekseni Temmuz 1965’te, SSCB ağırlı- nize veya jeostasyoner denir, çünkü uyduyu Dünya yüzeyi üzerin-
ğı 12.200 kg (kalkışta), perije yüksekliği 183 km, apoje yüksekli- de aynı noktada tutarlar.
ği 589 km ve periyodu 92.25 dakika olan Proton 1’i fırlattı. Dün- a. Bir jeosenkronize yörüngenin yarı büyük ekseni yaklaşık
yanın kütlesinin ve çekim sabiti G’nin verilen değerlerini olarak nedir? Yanıtınızı açıklayın.
kullanarak, (3) denkleminden yörüngenin yarı büyük ekseni a’ yı b. Bir jeosenkronize yörünge dünyadan yaklaşık ne kadar yük-
bulun. Yanıtınızı perije ile apoje yüksekliklerini dünyanın çapına sektedir?
ekleyerek bulduğunuz sayıyla karşılaştırın.
c. Tablo 13.2’deki uyduların hangilerinin (neredeyse) jeosenkro-
4. Viking I’in yarı büyük ekseni Ağustos 1975’ten Haziran nize yörüngeleri vardır?
1976’ya kadar Mars’ı araştıran Viking 1 uydusunun periyodu
8. Mars’ın kütlesi 6.418 1023 kg’dır. Mars çevresinde dönen bir
1639 dakikaydı. Bunu ve Mars’ın kütlesinin 6.418 1023 kg ol-
uydu stasyoner (1477.4 dak olan Mars’ın dönme periyoduyla aynı
duğunu kullanarak, Viking 1’in yörüngesinin yarı büyük eksenini
bulun.
Bölüm 13 Bölüm Tekrar Sorular› 959
periyotlu ) bir yörünge izleyecekse, yörüngesinin yarı büyük ek- 16 ve 17 alıştırmalarında iki gezegen, gezegen A ve gezegen B, güneş
seni ne olmalıdır? Yanıtınızı açıklayın. çevresinde, A içteki ve B de dıştaki gezegen olmak üzere, dairesel yö-
9. Dünya’dan Ay’a uzaklık Ayın dünya çevresindeki dönüşünün rüngelerde dönüyorlar. A ve B’nin t anındaki konumlarının sırasıyla
periyodu 2.36055 106 saniyedir. Ay ne kadar uzaktadır? rAstd = 2 cos s2ptdi + 2 sin s2ptdj
10. Uydu hızı bulmak Bir uydu Dünya çevresinde dairesel bir ve
yörünge üzerinde ilerler. Uydunun süratini yörünge yarıçapının
rBstd = 3 cos sptdi + 3 sin sptdj,
fonksiyonu olarak ifade edin.
11. Yörünge peryotları T saniye ve a metre olarak ölçülürse, güneş olduğunu varsayın. Burada güneşin merkezde bulunduğu varsayıl-
sistemimizdeki gezegenler, dünya çevresindeki uydular ve ay makta ve uzaklık astronomik birimlerle ölçülmektedir (Gezegen A’nın
çevresindeki uydular için T2@a3’ün değeri nedir? (Ayın kütlesi gezegen B’den hızlı hareket ettiğine dikkat edin).
7.354 1022 kg’dır.) Gezegen A’daki insanlar güneşe değil, gezegenlerine güneş sis-
12. Yörünge tipi (15) denklemindeki hangi y0 değerleri için (16) temlerinin merkezi olarak bakmaktadırlar.
denklemindeki yörünge bir çember, bir elips, bir parabol veya bir 16. Gezegen A’yı yeni koordinat sisteminin merkezi olarak kulla-
hiperboldür? narak, gezegen B’nin t anındaki konumunun parametrik denklem-
13. Dairesel yörüngeler Yörüngesi dairesel olan bir gezegenin sabit lerini bulun. Yanıtınızı cos (p t) ve sin (p t) cinsinden ifade edin.
süratle ilerlediğini gösterin (İpucu: Kepler’in yasalarından birinin
T 17. Gezegen A’yı merkez olarak kullanarak, gezegen B’nin izlediği
sonucudur). yolun bir grafiğini çizin.
14. r’nin düzlemdeki bir eğri üzerinde ilerleyen bir parçacığın konum
vektörü, dA@dt’nin de vektörün alan tarama oranı olduğunu Bu alıştırma Kepler’in zamanından önceki, akıllarında
varsayın. Koordinatları tanımlamadan ve gerekli türevlerin var dünya merkezli (gezegen A) bir güneş sistemi olan, insanların
olduğunu varsayarak, gezegenlerin hareketlerini anlamada çektikleri zorlukları örnek-
ler (mesela, gezegen B = Mars). The American Mathematical
dA 1 # Monthly, Vol. 97, Şubat 1990, s. 105-119’daki D.G. Saari’nin
= ƒr * rƒ .
dt 2 makalesine bakın.
18. Kepler, dünyanın güneş etrafındaki yörüngesinin odaklarından bi-
denkleminin geçerliğini artım ve limitlerle veren geometrik bir ri güneş olan bir elips olduğunu keşfetmiştir. r(t), t anında güne-
yorum yapın. şin merkezinden dünyanın merkezine giden konum vektörü olsun.
15. Keplerin üçüncü kanunu Kepler’in üçüncü kanununun w da dünyanın Güney Kutbundan Kuzey Kutbuna giden vektör
türetilişini tamamlayın (34 denklemini izleyen kısım). olsun. w’nın sabit olduğu ve elips düzlemine dik olmadığı (dün-
yanın ekseni eğiktir) bilinmektedir. r(t) ve w cinsinden, (i) peri-
helyonun, (ii) aphelyonun, (iii) ekinoksun, (iv) yaz gündönümü ve
(v) kış gündönümünün matematiksel anlamını açıklayın.
Bölüm 13 Bölüm Tekrar Sorular›
1. Vektör fonksiyonların türevlerini ve integrallerini alma kurallarını 6. Uzaydaki düzgün bir eğri üzerinde önceden seçilmiş bir baz nok-
ifade edin. Örnekler verin. tasından itibaren uzaklığı nasıl ölçersiniz? Örnek verin.
2. Uzayda, yeterince türetilebilen bir eğri üzerinde hareket eden bir 7. Türetilebilir bir eğrinin birim teğet vektörü nedir? Bir örnek ve-
cismin hızını, süratini, hareket yönünü ve ivmesini nasıl tanımlar rin.
ve hesaplarsınız? Örnek verin. 8. Düzlemdeki iki kere türetilebilen eğrilerin eğrilik, eğrilik çemberi
3. Sabit uzunluklu vektör fonksiyonların türevlerinin ne gibi bir (değen çember), eğrilik merkezi ve eğrilik yarıçaplarını tanımla-
özelliği vardır? Bir örnek verin. yın. Örnekler verin. Hangi eğrilerin eğrilikleri sıfır veya sabittir?
4. İdeal mermi hareketinin vektörel ve parametrik denklemleri ne- 9. Düzlemdeki bir eğrinin asal normal vektörü nedir? Ne zaman ta-
dir? Bir merminin maksimum yüksekliğini, uçuş zamanını ve nımlıdır? Nereye işaret eder? Örnek verin.
menzilini nasıl bulursunuz? Örnekler verin. 10. Uzaydaki eğriler için N ve k’yı nasıl tanımlarsınız? Bu büyüklük-
5. Uzaydaki düzgün bir eğrinin bir parçasının uzunluğunu nasıl ta- ler arasındaki ilişki nedir? Örnekler verin.
nımlar ve hesaplarsınız? Bir örnek verin. Tanımda hangi matema-
tiksel varsayımlar kullanılır?
11. Bir eğrinin binormal vektörü nedir? Bir örnek verin. Bu vektörle rin. Neden ivmeyi bu şekilde yazmak isteyelim? Ya cisim sabit sü-
eğrinin burulması arasındaki ilişki nedir? Örnek verin. ratle hareket ediyorsa? Ya sabit bir süratle bir çember üzerinde ha-
12. Hareket eden bir cismin ivmesini, teğet ve normal bileşenlerinin reket ediyorsa?
toplamı olarak yazabilmek için hangi formüller vardır? Örnek ve- 13. Kepler’in yasalarını söyleyin. Neye uygulanırlar?
Bölüm 13 Problemler
Kartezyen Düzlemde Hareket a. 0 t 3 aralığında P’nin izlediği eğriyi çizin.

1 ve 2 problemlerinde, verilen t değerlerinde eğrilerin grafiklerini, hız b. t = 0, 1, 2 ve 3’te v ve a’yı bulun ve bu vektörleri çiziminize
ve ivme vektörlerini çizin. Sonra, T ve N’yi bulmadan, a’yı a = aTT + ekleyin.
aNN şeklinde yazın ve verilen t değerlerinde k’nın değerini bulun. c. Herhangi bir zamanda, tekerleğin en tepedeki noktasının ve
A 22 sin t B j, t = 0 ve p>4
C’nin ileri doğru sürati nedir?
1. rstd = s4 cos tdi +
2. rstd = A 23 sec t B i + A 23 tan t B j, t = 0
y
3. Düzlemdeki bir parçacığın t anındaki konumu

1 t
r = i + j.
21 + t 2 21 + t 2
dir. Parçacığın en yüksek süratini bulun. C
t t
4. r(t) = (e cos t)i + (e sin t)j olsun. r ile a arasındaki açının hiç pt 1
r
değişmediğini gösterin. Açı nedir? P
x
5. Eğrilik bulmak P noktasında, düzlemde ilerleyen bir parçacığın 0
hız ve ivmesi v = 3i + 4j ve a = 5i + 15j’dir. Parçacığın izlediği
yolun P’deki eğriliğini bulun. Mermi Hareketi ve Bir Düzlemde Hareket
6. y = ex eğrisi üzerinde, eğriliğin en büyük olduğu noktayı bulun. 11. Gülle atışı Bir gülle atıcının, yerden 6.5 ft yüksekteki elinden
7. Bir parçacık xy-düzlemindeki bir birim çemberin üzerinde ilerle- 45°’lik açıyla 44 ft@s süratle çıkıyor. 3 saniye sonra nerededir?
mektedir. t anındaki konumu, x ve y t’nin türetilebilir fonksiyon- 12. Cirit Bir cirit atıcının, yerden 7 ft yüksekteki elinden 45°’lik
ları olmak üzere, r = xi + yj ile verilmektedir. v i = y ise, açıyla 80 ft@s süartle çıkıyor. Ne kadar yükselir?
dy@dt’yi bulun. Hareket saat yönüne mi, yoksa saat yönünün tersi- 13. Bir golf topuna, yatayla f açısı yapan düzgün yüzeyli bir tepenin
ne midir? yamacından yatayla a açısı yapacak şekilde y0 başlangıç süratiyle
8. 9y = x3 eğrisini izleyen pnömatik bir tüp içinde bir mesaj yollu- vurulmaktadır. Burada
yorsunuz (uzaklıklar metredir). (3, 3) noktasında v i = 4 ve
a i = –2’dir. v j ve a j’nin (3, 3)’teki değerlerini bulun. p
0 6 f 6 a 6 .
2
9. Dairesel hareketi tanımlamak Bir parçacık bir düzlemde hız ve
konum vektörleri hep dik olacak şekilde ilerlemektedir. Parçacı- olarak verilmektedir. Topun tepenin üzerinden ölçülen
ğın merkezi orijinde olan bir çember üzerinde ilerlediğini göste-
rin. 2y02 cos a
sin sa - fd ,
10. Bir sikloid boyunca sürat Yarıçapı 1 ft ve merkezi C olan bir g cos2 f
tekerlek x-ekseni boyunca saniyede yarım tur atarak sağa doğru
uzaklığında yere düşeceğini gösterin. Buradan, verilen bir y0 için
yuvarlanmaktadır (Aşağıdaki şekle bakın). t. saniyede, tekerleğin
en büyük menzilin a = (f@2) + (p@4) iken, yani başlangıç hızı
çevresi üzerindeki P noktasının konum vektörü
vektörünün dikey ile tepe arasındaki açının açıortayı olduğu za-
r = (pt – sin pt)i + (1 – cos pt)j man, ortaya çıkacağını gösterin.
ile verilir.
Bölüm 13 Problemler 961
y
T 14. Diktatör Sivil Savaş havan topu Diktatör o kadar ağırdı (17.120
lb) ki, bir trene yüklenmesi gerekiyordu. Ağzı 13 inçti ve 200 lb’- 0.6
lik bir top fırlatmak için 20 lb barut harcıyordu. Havan, Pittsburg, 0.4
Pensilvanya’daki işliğinde Bay Charles Knapp tarafından yapıl- 0.2
mış ve 1864’te Petersburg, Virginia, kuşatmasında Kuzey ordusu x
tarafından kullanılmıştı. Ne kadar uzağa ateş edebiliyordu? Bura- –0.75 –0.5 –0.25 0.25 0.5 0.75
–0.2
da bir görüş ayrılığı vardır. Kullanım kitabı 4325 yd olduğunu id- –0.4
dia ederken, saha subayları 4752 yd olduğunu iddia ediyorlardı. –0.6
45°’lik bir ateşleme açısı varsayarak, burada hangi hızlar söz ko-
nusudur?
T 15. Bir şampanya mantarı patlama dünya rekoru 20. Düzlemde eğriliğin alternatif bir tanımı Alternatif bir tanım
düzlemde yeterince türetilebilen bir eğrinin eğriliğini, T ile i
a. 1988’e kadar, bir şampanya mantarı patlatma rekoru İngiliz
arasındaki açı f olmak üzere, u df@ds u olarak verir (Şekil
Kraliyet Ordusu Topçu Yüzbaşısı (elbette ki) Michael Hill ta-
13.40a). Şekil 13.40b, x2 + y2 = a2 çemberi üzerinde (a, 0) nok-
rafından kırılan 109 ft 6 inçti. Yüzbaşı Hill’in şişeyi yerle 45∞
tasından bir P noktasına kadar saat yönünün tersine ölçülen s
yapacak şekilde tuttuğunu ve mantarın ideal bir mermi gibi
mesafesini, P’deki açısıyla birlikte göstermektedir. Alternatif
davrandığını varsayarak, mantarın şişeden ayrılma hızını bu-
tanımı kullanarak çemberin eğriliğini hesaplayın (İpucu: f = u +
lun.
p@2).
b. 117 ft 9 inçlik yeni rekor 5 Haziran 1988’de Rensselaer Poli-
teknik Enstitüsü’nden Prof. Emeritus Heinrich tarafından
Woodburry Bağları Şaraphanesi, New York’ta yerden 4 ft yük-
sekten atılarak kırılmıştır. İdeal bir yörünge varsayarsanız, y
T
mantarın ilk hızı nedir?
f
T 16. Cirit 1988’de Potsdam’da, (o zamanki) Doğu Alman Petra Felke
bir ciriti 262 ft 5 inç fırlatarak kadınlar dünya rekorunu kırdı. i
a. Felke’nin ciriti yatayla 40°’lik bir açı yapacak şekilde yerden x
6.5 ft yukarıdan attığını varsayarsak, ciritin ilk hızı neydi? 0
(a)
b. Cirit ne kadar yükseğe çıktı?
y
17. Senkronize eğriler İdeal mermi denklemleri olan
x2 y2 a2 T
1 P
x = sy0 cos adt, y = sy0 sin adt - gt 2 ,
2 a f
u s
x
denklemlerinden a’yı yok ederek, x2 + (y + gt2@2) = y02 t2 olduğu- O
(a, 0)’da s 0
nu gösterin. Bu orijinden aynı başlangıç süratiyle aynı anda fırla-
tılan mermilerin, herhangi bir anda, atış açılarına bakılmaksızın,
merkezi (0, –gt2@2)’ de olan y0t yarıçaplı çember üzerinde bulun-
(b)
duklarını gösterir. Bu çemberler atışın senkronize eğrileridir.
18. Eğrilik yarıçapı İki kere türetilebilir bir r(t) = ƒ(t)i + g(t)j düz-
fiEK‹L 13.40 Alıştırma 20’nin
lem eğrisinin eğrilik yarıçapının
şekilleri
d x 2 + y 2

s= x 2 + y 2 olmak üzere ρ =
dt x2 +
y 2 –
s2 Uzayda Hareket
21 ve 22 problemlerindeki eğrilerin uzunluklarını bulun.
olduğunu gösterin. 21. rstd = s2 cos tdi + s2 sin tdj + t 2k, 0 … t … p>4
19. Eğrilik 22. rstd = s3 cos tdi + s3 sin tdj + 2t 3>2
k, 0 … t … 3
t t
rstd = a cos a pu2 b du b i + a sin a pu2 b du bj
1 1 23–26 problemlerinde verilen t değerinde T, N, B, k ve t’yu bulun.
L0 2 L0 2
4 4 1
23. rstd = s1 + td3>2 i + s1 - td3>2j + t k, t = 0
9 9 3
eğrisinin eğriliğini eğri boyunca orijinden ölçülen yönlü s mesa-
fesinin fonksiyonu olarak ifade edin. ( Şekle bakın. )
24. rstd = se t sin 2tdi + se t cos 2tdj + 2e t k, t = 0 35. Skylab 4’ten bir manzara Skylab 4 apoje yüksekliğinde, yani yer-
yüzünden 437 km yüksekteyse, astronotlar Dünya yüzeyinin yüzde
1 2t
25. rstd = ti + e j, t = ln 2 kaçını görebilirler? Bunu bulmak için, görünebilir yüzeyi aşağıda
2
görülen GT yayının y-ekseni etrafında döndürülmesiyle üretilen
26. rstd = s3 cosh 2tdi + s3 sinh 2tdj + 6t k, t = ln 2 yüzey olarak modelleyin. Sonra aşağıdaki adımları gerçekleştirin:
27 ve 28 problemlerinde, T ve N’yi bulmadan, t = 0’da a’yı 1. Şekildeki benzer üçgenleri kullanarak, y0@6380 = 6380@(6380
a = aTT + aNN şeklinde yazın. + 437) olduğunu gösterin. y0’ı çözün.
27. rstd = s2 + 3t + 3t 2 di + s4t + 4t 2 dj - s6 cos tdk 2. Dört basamak hassaslıkla, görünebilir yüzeyi
28. rstd = s2 + tdi + st + 2t 2 dj + s1 + t 2 dk
29. rstd = ssin tdi + A 22 cos t B j + ssin tdk. ise, T, N, B, k ve t’ yu
6380 2
1 + a b dy .
dx
VA = 2px
t’nin fonksiyonları olarak bulun. Ly0 C dy
30. 0 t p aralığının hangi zamanlarında r(t) = i + (5 cos t)j + olarak hesaplayın.

(3 sin t) k hareketinin hız ve ivme vektörleri ortogonaldir?
3. Sonucu Dünya’nın yüzey alanının bir yüzdesi olarak ifade
31. t 0 zamanında uzayda ilerleyen bir parçacığın konumu edin.
rstd = 2i + a4 sin b j + a3 - p bk.

t t y
2
S (Skylab)
olarak verilmektedir. r’nin i – j vektörüne ilk olarak ne zaman or- ⎧
437 ⎨
togonal olduğunu bulun. ⎩ G x 兹(6380)2 y2
2 3
32. r(t) = t i + t j + t k eğrisinin değen, normal ve doğrultucu düz- T
y0
lemlerinin denklemlerini bulun.
6380
33. r(t) = eti + (sin t)j + ln (1 – t)k eğrisine t = 0’da teğet olan doğru- x
nun parametrik denklemlerini bulun. 0
34. r(t) = A 22 cos t B i + A 22 sin t B j + tk helisine t = p@4’te teğet

olan doğrunun parametrik denklemlerini bulun.
Bölüm 13 Ek ve ‹leri Al›flt›rmalar

2. Düz bir nehir 20 m genişliğindedir. Nehrin (x, y)’deki hızı
Uygulamalar
1. Düz bir nehir 100 m genişliğindedir. Bir sandal uzaktaki kıyıdan 3xs20 - xd
v = - j m>min, 0 … x … 20 .
t = 0 anında ayrılmaktadır. Sandaldaki kişi sürekli yakın kıyıya 100
doğru 20 m@dak süratle kürek çekmektedir. Nehrin (x, y)’deki hızı
ile verilmektedir. Bir sandal kıyıdaki (0, 0) noktasından ayrılır ve
v = a- s y - 50d2 + 10 b i m>min,
1 suda sabit bir hızla gider. Karşı kıyıya (20, 0)’da varır. Kayığın
0 6 y 6 100 .
250 sürati hep √2ƒ0 m@dak’dır.
m@dak ile verilmektedir. y
a. r(0) = 0i + 100j ise, t anında kayığın konumu nedir?
b. Sandal yakın kıyıya başladığı yerden ne kadar uzakta varacak-
tır?
y
100 Uzak kıyı x

0 20
a. Sandalın hızını bulun.
x
b. t anında sandalın konumunu bulun.
0 Yakın kıyı c. Sandalın izlediği yolu çizin.
Bölüm 13 Ek ve ‹leri Al›flt›rmalar 963
3. t = 0 anında (a, 0, 0) noktasından durgun durumdan harekete

başlayan sürtünmesiz P parçacığı aşağıdaki şekilde görüldüğü
Kutupsal Koordinat Sistemi ve Uzayda Hareket
gibi yerçekiminin etkisiyle 5.
s1 + edr0
rsud = sa cos udi + sa sin udj + buk sa, b 7 0d r =
1 + e cos u
helisinden aşağı kaymaktadır. Bu denklemdeki u silindirik koor- yörünge denkleminden bir gezegenin u = 0 iken güneşine en ya-
dinat u’dır ve helis, silindirik koordinatlarda, r = a, z = bu, u 0 kın durumda olduğunu çıkarın ve o anda r = r0 olduğunu göste-
eğrisidir. Hareket boyunca u’nın t’nin türetilebilir bir fonksiyonu rin.
olduğunu varsayıyoruz. Enerji korunumu yasası z mesafesi kadar
düştükten sonra parçacığın süratinin, g sabit yerçekimi ivmesi ol- T 6. Bir Kepler denklemi Verilen bir zaman ve tarihte bir geze-
mak üzere, 22gz , olduğunu söyler. genin yörüngesi üzerinde nerede olduğunu belirleme problemi
a. u = 2p iken, açısal hız du@dt’yi bulun. 1

ƒsxd = x - 1 - sin x = 0 .
b. Parçacığın u- ve z-koordinatlarını t’nin fonksiyonları olarak 2
ifade edin. şeklinde “Kepler” denklemlerini çözmeyi gerektirir.
c. dr@dt hızı ve d2r@dt2 ivmesinin teğet ve normal bileşenlerini a. Bu özel denklemin x = 0 ile x = 2 arasında bir çözümünün
t’nin fonksiyonları olarak ifade edin. İvmenin binormal B olduğunu gösterin.
vektörü yönünde sıfırdan farklı bir bileşeni varmıdır? b. Radyan modundaki bilgisayarınız veya hesap makinenizle,
Newton yöntemini kullanarak yapabildiğiniz basamağa kadar
çözümü bulun.
a 7. Bölüm 13.6’da, düzlemde ilerleyen bir parçacığın hızını
r # # # #
x v = x i + y j = r ur + r u uu .
P r a, z bu olarak bulduk.
y helisi
# # #
a. v # i ve v j skaler çarpımlarını hesaplayarak, x ve y ’yı r ve
ru cinsinden ifade edin.
# # #
b. v ur ve v uu skaler çarpımlarını hesaplayarak, r ve ru’yı x
#
ve y cinsinden ifade edin.
Pozitif z-ekseni 8. Kutupsal düzlemde iki kere türetilebilir bir r = ƒ(u) eğrisinin
aşağı doğrudur
eğriliğini ƒ ve türevleri cinsinden ifade edin.
z
9. Kutupsal koordinat düzleminin orijininden geçen ince bir çubuk
4. Alıştırma 3’teki eğri yerine, aşağıdaki şekilde görülen r = au, orijin etrafında 3 rad@dak hızla dönmektedir (düzlem içinde). (2,
z = bu konik helisinin konulduğunu varsayın. 0) noktasından harekete başlayan bir böcek çubuk üzerinde oriji-
a. Açısal hız du@dt’yi u’nın bir fonksiyonu olarak ifade edin. ne doğru 1 inç@dak hızla ilerler.
b. Parçacığın helis üzerinde gittiği yolu u’nın bir fonksiyonu a. Orijinden yarı yol (1 inç) uzaktayken, böceğin ivmesini ve
olarak ifade edin hızını kutupsal formda bulun.
T b. Bir inçin onda biri hassaslıkla, orijine ulaştığında böceğin iz-
lemiş olduğu yolun uzunluğu ne olacaktır?
10. Açısal momentum korunumu r(t) uzayda hareket eden bir cis-
x min t anındaki konumunu göstersin. Cisme t anında etkiyen
kuvvetin, c bir sabit olmak üzere,
y
c
Fstd = - rstd ,
ƒ rstd ƒ 3
r au, z bu
konik helisi olduğunu varsayın. Fizikte, bir cismin t anındaki açısal mo-
P mentumu, m cismin kütlesi ve v(t) de hızı olmak üzere,
L(t) = r(t) mv(t) şeklinde tanımlanır. Açısal momentumun
z ba r konisi korunan bir büyüklük olduğunu ispatlayın; yani, L(t)’nin za-
mandan bağımsız, sabit bir vektör olduğunu ispatlayın. Newton
Pozitif z-ekseni aşağı doğrudur yasası F = ma’yı hatırlayın (Bu bir fizik değil, bir analiz prob-
z
lemidir).
Silindirik Koordinat Sistemi a. ur, uu ve k’nin, bu sırayla, sağ el kuralına uyan bir çerçeve
oluşturduklarını gösterin.
11. Silindirik koordinatlarda konum ve hareket için birim vek-
törler Uzayda hareket eden bir parçacığın konumu silindirik ko- b.
ordinatlarda verildiğinde, konumunu ve hareketini tanımlamada d ur d uu
kullandığımız birim vektörler = uu ve
and = -ur .
du du
ur = scos udi + ssin udj, uu = -ssin udi + scos udj, olduğunu gösterin.
c. t’ye göre gerekli türevlerin var olduğunu varsayarak, v = ṙ
ve k’dir (şekle bakın). Bu durumda parçacığın konum vektörü, r #
v = r ve a = r̈’yı ur, uu, k, ṙ ve u̇ cinsinden ifade edin (Nokta-
parçacığın konumunun pozitif kutupsal uzunluğu olmak üzere, lar t’ye göre türevi belirtirler, ṙ dr@dt, r̈ d2r@dt2 anlamına gelir
r = r ur + z k olur. vs.). Bölüm 13.6 bu formülleri türetir ve burada söz edilen
z vektörlerin gezegen hareketini tanımlamada nasıl kullanıldık-
larını gösterir.
k
12. Silindirik koordinatlarda yay uzunluğu
uu
a. ds2 = dx2 + dy2 + dz2’yi silindirik koordinatlarda ifade
ur ettiğinizde, ds2 = dr2 + r2 du2 + dz2 elde edeceğinizi gösterin.
r b. Bu sonucu bir kutunun köşeleri ve bir köşegeni cinsinden
geometrik olarak yorumlayın. Kutuyu çizin.
z
c. (a) şıkkındaki sonucu kullanarak r = eu, z = eu, 0 u u ln
0
8, eğrisinin uzunluğunu bulun.
u y
r
x
(r, u, 0)
Bölüm 13 Teknoloji Uygulama Projeleri
Mathematica / Maple Module

Hareketli Bir Cismin Radar Takibi
Hareketi analiz etmek için konum, hız ve ivme vektörlerini canlandırın.
Bir Şekil çizici ile Parametrik ve Kutupsal Denklemler
Hareketi analiz etmek için konum, hız ve ivme vektörlerini canlandırın.
Üç Boyutta Hareket
Bir uzay eğrisi boyunca hareket için kat edilen mesafe, hız, eğrilik ve burulma hesaplayın. Bir uzay eğrisi boyunca harekete karşı gelen teğet, nor-
mal ve binormal vektörleri canlandırın ve hesaplayın.

Bölüm 13 - Vektör Değerli Fonksiyonlar

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Bölüm 13 - Vektör Değerli Fonksiyonlar

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Bölüm VEKTÖR–DEĞERLİ

13.1 Vektör Fonksiyonlar

x = ƒ(t), y = g(t), z = h(t), tP I (1)

Vektör fonksiyonlardan ayırmak için, reel değerli fonksiyonlara skaler fonksiyonlar

r(t) = (cos t)i + (sin t)j + tk

ﬁEK‹L 13.4 Bilgisayarla çizilmiş helisler.

TANIM Vektör Fonksiyonlar›n Llimiti

L = L1i + L2j + L3k ise, tam olarak

lim rstd = a lim ƒstdbi + a lim gstdbj + a lim hstdbk (3)

ÖRNEK 2 Vektör Fonksiyonlar›n Limitlerini Bulmak

TANIM Bir Noktada Süreklilik

ÖRNEK 3 Uzay E¤rilerinin Süreklili¤i

fonksiyonu her tamsayıda süreksizdir.

O y ¢r = rst + ¢td - rstd

Tanım aralığının her noktasında türetilebilir olan bir r vektör fonksiyonuna

TANIMLAR H›z, Yön, Sürat, ‹vme

ﬁEK‹L 13.7 Konum vektörü r(t) = (3 cos t)i + Çözüm

Türev Alma Kurallar›

Vektör Fonksiyonlar İçin Türev Alma Kuralları

Çarpım kurallarını ve Zincir kurallarını ispatlayacağız, fakat sabitler, skaler katlar,

Nokta Çarp›m Kural›n›n ‹spat›

r, t’nin sabit uzunluklu türetilebilir bir vektör fonksiyonu ise,

ÖRNEK 5 Denklem (4)’ü Desteklemek

ƒ rstd ƒ = 2ssin td2 + scos td2 + A 13 B 2 = 21 + 3 = 2

Vektör Fonksiyonlar›n ‹ntegralleri

TANIM Belirsiz ‹ntegral

Belirsiz integraller için bildiğimiz aritmetik kuralları geçerlidir.

ÖRNEK 6 Belirsiz ‹ntegralleri Bulmak

sscos tdi + j - 2tkd dt = a cos t dtbi + a dtbj - a 2t dtbk (5)

= ssin tdi + tj - t 2k + C C = C1i + C2 j - C3k

Skaler fonksyonların integrasyonunda olduğu gibi, (5) ve (6) denklemlerindeki adımları

TANIM Belirli ‹ntegral

ÖRNEK 7 Belirli ‹ntegralleri Hesaplamak

= [0 - 0]i + [p - 0]j - [p 2 - 0 2]k

rstd dt = Rstd D a = Rsbd - Rsad

ÖRNEK 8 Bir Planörün Uçuﬂu, Tekrar

Zamanın bir fonksiyonu olarak, planörün hızı

bulunur. Şimdi, C2’yi bulmak için r(0) = 3i başlangıç koşulunu kullanırız:

Zamanın bir fonksiyonu olarak, planörün konumu

Not: Bu örnekte C1 ve C2 integrasyon sabit vektörlerinin ikisinin de 0 olması özel bir

rstd = ssin tdi + scos tdj; t = p>4 and

15–18 alıştırmalarında, r(t) uzaydaki bir parçacığın t anındaki konu-

(8) denklemi, türetilebilir fonksiyonların 3  3’lük bir determi-

62 ve 63 alıştırmalarında, a ve b sabitlerinin değerlerini değiştirirken,

59. rstd = 22t i + e t j + e -t k, -2 … t … 3, t0 = 1

13.2 At›ﬂ Hareketini Modellemek

‹deal At›ﬂ Hareketi ‹çin Vektörel ve Parametrik Denklemler

buluruz. Merminin başlangıç konumu

İdeal Mermi Hareketi Denklemi

r = sy0 cos adti + asy0 sin adt - gt bj.

ÖRNEK 1 ‹deal Bir Mermi Bulmak

r = sy0 cos adti + asy0 sin adt - gt bj

= s500d a bs10di + as500d a b10 - a bs9.8ds100dbj

Yükseklik, Uçuﬂ Zaman› ve Menzil

iken ulaşır. Bu t değeri için, y’nin değeri

x = sy0 cos adt

2y0 sin a y02 y02

sin 2a = 1 veya a = 45° iken menzil en büyüktür.

İdeal Mermi Hareketi İçin Yükseklik, Uçuş Zamanı ve Menzil

Uçuş 2y0 sin a

ÖRNEK 2 ‹deal Mermi Hareketini ‹ncelemek

ﬁEK‹L 13.10 Örnek 2’de tarif edilen mermi

‹deal Yörüngeler Paraboliktir

ÖRNEK 3 Yanan Bir Ok Atmak

(8) denklemi, türetilebilir fonksiyonların 3 3’lük bir determi-

buluruz. N, dT@ds’nin yönü olduğundan, (dT@ds) N = 0 olur ve

r(t) = (a cos t)i + (a sin t)j + bt k, a, b 0, a2 + b2 0