ქართულ-ამერიკული უმაღლესი სკოლა

najeri naxSirwyalbadebi,
alkanebi

IX კლასი
შესავალი
 ალკანები ეწოდებათ ნაჯერ
ნახშირწყალბადებს, რომელთა ჰომოლოგიური
რიგის ფორმულაა CnH2n+2, მოიცავენ მხოლოდ
ერთმაგ ბმებსა და sp3-ჰიბრიდულ
ნახშირბადატომებს. ალკანების ისტორიული
დასახელებაა პარაფინები (Parum Affinis -
უმოქმედო).

2
გამოყენება
u f v[ cyt k t , b
H3C Cl
HC CH
Cl
H2C

ub
Cl

y
rb
ht
Cl

jr
2 , h
n

nh
H C N

tm
H3C NO 2

tk
HN N 2

u f v[ cyt k t , b O 0 �C
00
3
vf q f k - 1
j mn f ye h b
cf o df db CH4 O 2 , t�
O 2, t� H
K M nO
4 C O
C + H 2O O
H 2 H

50
�C

S,
0-
z df h n k b
50

70
3
H 2O , F e2O
,8

4 5 0 �C

0
h t p bybc

�C
Ni

o f h vj t , bcf s dbc
CS2
CO + 3 H 2

CO2 + H 2
yt l k t e k b
a bi t h - n h j gi bc
cbys t p bcf s dbc o . f k , fl b
/ bl h bh t , bc
gh j wt ct , bcf s dbc

3
ბუნებაში გავრცელება

ნავთობი

ბუნებრივი აირი

4
ბუნებაში გავრცელება

იუპიტერი სატურნი ურანი

პლანეტების
სატურნის,
იუპიტერის, ურანის
და ნეპტუნის
ატმოსფეროს
ძირითადი
კომპონენტი
მეთანია

ნეპტუნი

5
ბუნებაში გავრცელება

ყაზახეთი

ირანი

6
ბუნებაში გავრცელება

ყაზახეთი

მირზაანი
სართიჭალ
ა

ირანი

7
მეთანის აღნაგობა

8
ეთანის აღნაგობა

9
ალკანების მოლეკულური მოდელები

პროპანი, ბუტანი და პენტანი

წარმოადგენენ ალკანებს, რომელთაც
ხშირად უწოდებენ „სწორხაზოვან“
ალკანებს. ერთი თვალის შევლება
მათ სამგანზომილებიან მოდელებზე
ნათელს ხდის, რომ მათი სტრუქტურა
არის არა აბსოლუტურად
სწორხაზოვანი, არამედ არის
„ზიგზაგისებური“.

10
ალკანების მოლეკულური მოდელები

ყველა ბმას შორის

კუთხე არის 10928’

ნახ. უმარტივესი განშტოებული ალკანების ბურთულ–ღეროვანი მოდელები

11
იზომერია

 იზომერებიეწოდებათ ნაერთებს, რომელთაც

ერთნაირი შედგენილობა აქვთ, მაგრამ
განსხვავდებიან აღნაგობით და შესაბამისად
ქიმიური და ფიზიკური თვისებებით.

 გვახსოვდეს!
თუ ალკანების შედგენილობაში 4–ზე მეტი
ნახშირბადატომი შედის, მაშინ მას აქვს
იზომერები!!!

12
იზომერია

13
 იზომერია

H3C CH2 H3C CH2 CH2 CH3 H3C CH2 CH2

CH2 CH3
CH3
ბუტანი

CH3
CH3
H3C HC H3C HC CH3
H3C CH
CH3 CH3
CH3
იზობუტანი

14
ნომენკლატურა – რა არის ჰომოლოგია?

15
 ნომენკლატურა– დასახელების წარმოება

პრეფიქსი + ან = დასახელება
ჰომოლოგიური
რიგის წევრების
მეთანი (CH4) შედგენილობა
მეთ (1 C) ეთანი (C2H6) განსხვავდება
ეთ (2 C) პროპანი (C3H8) ერთი ან
რამდენიმე -CH2-
პროპ (3 C) ბუტანი (C4H10) ჯგუფით
ბუტ (4 C) პენტანი (C5H12)
პენტ (5 C)
ჰექსანი (C6H14)
ჰექს (6 C)
ჰეპტ (7 C) ჰეპტანი (C7H16)
ოქტ (8 C) ოქტანი (C8H18)
ნონ (9 C) ნონანი (C9H20)
დეკ (10 C) დეკანი
(C10H22)

ყველა აკლანის დაბოლოვებაა – ანი

16
ნომენკლატურა– IUPAC

ნივთიერებების დასახელებებს აწესრიგებს

“სუფთა და გამოყენებითი ნაერთების საერთაშორისო
კავშირი” – IUPAC

IUPAC – International Union of Pure and Applied

Compounds
www.iupac. com

17
 ნომენკლატურის IUPAC-ის პრინციპები
1. მოიძებნოს ყველაზე გრძელი
ნახშირბადოვანი ჩონხი. აღნიშნული
ჩონჩხი განაპირობებს ალკანის ძირითად
დასახელებას.
CH3 CH2 CH2 CH2 CH CH3
CH3 CH2 CH2 CH2 CH CH3

CH3 CH2

მოყვანილი C7H16 ნაერთის CH3

ძირითადი დასახელება განუშტოებელი ჩონჩხის
იქნება ჰექსანი (უფრო მოძებნისას შეიძლება
სწორად, განიხილება აუცილებელი გახდეს
როგორც ჰექსანის ნაწარმი), ზიგზაგისებური გადაადგილება.
ვინაიდან იგი გრძელ მაგალითად, მოცემული
განუშტოებელ ჩონჩხში სტრუქტურა, განიხილება,
მოიცავს ექვს როგორც ჰეპტანის ნაწარმი,
ნახშირბადატომს. თუმცა სწოხაზობრივად მხოლოდ
ექვსი ნახშირბადატომია
დაკავშირებული:

18
 ნომენკლატურის IUPAC-ის პრინციპები
2. დაინომროს გრძელი ნახშირბადოვანი
ჩონჩხი, იმ ბოლოდან, საიდანაც ახლოს
არის ჩამნაცვლებელი:
6 5 4 3 2 1 7 6 5 4 3 x f vy f w dk t , t k b
CH3 CH2 CH2 CH2 CH CH3 CH3 CH2 CH2 CH2 CH CH3
2
CH2
CH3
1
x f vy f w dk t , t k b CH3

19
ნომენკლატურის IUPAC-ის პრინციპები
3. დასახელდეს ჩამნაცვლებლები
ადგილმდებარეობის მითითებით

ნაერთის დასახელებისას ჯერ იწერება ჩამნაცვლებლები

შესაბამისი ალგილმდებარეობის მითითებით, ხოლო
ბოლოს სახელდება ძირითადი ჩონჩხი. ჩამნაცვლებლების
ძირითად ჩონჩხში ჩანაცვლების ადგილმდებარეობის
მითითება წარმოებს არაბული ციფრებით. ტექსტიდან
ციფრების გამოყოფა წარმოებს დეფიზით.

20
 ნომენკლატურის IUPAC-ის პრინციპები
4. როდესაც ორი ან მეტი ჩამნაცვლებელია
ჩანაცვლებული ძირითად ჩონჩხში, უნდა
დასახელდეს ყველა ჩამნაცვლებელი
შესაბამისი ადგილმდებარეობის მითითებით.
• ჩამნაცვლებლები უნდა
ჩამოითვალოს ანბანის
მიხედვით ენის სპეციფიკის
H3C CH CH2 CH CH2 CH3 გათვალისწინებით.

CH3 CH2 • ქართულ და ინგლისურ ენაში

ეთილის (ethyl) ჯგუფის
CH3 დასახელება წინ უსწრებს
მეთილის (methyl) ჯგუფის
4–ეთილ–2–მეთილჰექსანი დასახელებას. რუსულ ენაში კი
პირიქით – მეთილი (метил)
უსწრებს ეთილს (этил).

• ჩამნაცვლებელბის
ჩამოთვლისას ყურადღება არ
მიექცევა პრეფიქსებს: დი–,
ტრი–, ბის– და ა.შ.

21
ნომენკლატურის IUPAC-ის პრინციპები
5. როდესაც ორი ჩამნაცვლებელი არის
ჩანაცვლებული ერთიდაიგივე
ნახშირბადატომთან, ციფრის მითითება
წარმოებს ორჯერ.
• ჩამნაცვლებლები უნდა
ჩამოითვალოს ანბანის
CH3 მიხედვით ენის სპეციფიკის
გათვალისწინებით.
H3C CH2 C CH2 CH2 CH3
• ქართულ და ინგლისურ ენაში
CH2
ეთილის (ethyl) ჯგუფის
CH3 დასახელება წინ უსწრებს
მეთილის (methyl) ჯგუფის
დასახელებას. რუსულ ენაში კი
3–ეთილ–3–მეთილჰექსანი
პირიქით – მეთილი (метил)
უსწრებს ეთილს (этил).

• ჩამნაცვლებელბის
ჩამოთვლისას ყურადღება არ
მიექცევა პრეფიქსებს: დი–,
ტრი–, ბის– და ა.შ.

22
 ნომენკლატურის IUPAC-ის პრინციპები
6.როდესაც ძირითად ჩონჩხში ჩანაცვლებულია ორი
ან მეტი ერთნაირი ჩამნაცვლებელი, ჯგუფის
მითითება წარმოებს ერთხელ. ჩანაცვლებული
ჯგუფების რაოდენობის აღნიშვნა კი წარმოებს
პრეფიქსებით: დი–, ტრი–, ტეტრა–, პენტა–, ჰექსა და
ა.შ.

CH3 CH3 CH3

H3C CH CH CH3 H3C HC CH CH CH3 H3C C CH2 C CH3

CH3 CH3 CH3 CH3

H3C CH3
2,3,4–
2,3–დიმეთილბუტანი 2,2,4,4–ტეტრამეთილპენტანი
ტრიმეთილპენტანი

23
ნომენკლატურის IUPAC-ის პრინციპები
7. როდესაც განშტოება ორივე მხრიდან თანაბარ
მანძილზეა დაშორებული, ნუმერაცია წარმოებს ისე,
რომ ციფრების ჯამი იყოს მინიმალური:

6 5 4 3 2 1
H3C CH CH2 CH CH CH3

CH3 CH3 CH3

2,3,5–ტრიმეთილჰექსანი

( არასწორია 2,4,5–ტრიმეთილჰექსანი)

24
 განშტოებული ალკილური ჯგუფების ნომენრლატურა

სამი ნახშირბადის შემცველი ალკილის ჯგუფები

იზო ბერძნული
H3C CH2CH2 სიტყვაა და
ნიშნავს
H3C CH2 CH3 gh j gbk bc ] u e a b
„განსხვავებულ
ს“
H3C CH
CH3
1 - vt s bk t s bk bc ] u e a b vt wybt h e k b f ye c bc n t vf n e h b
yj vt yr k f n e h f

bp j gh j gbk bc ] u e a b n h bdbf k e h b yj vt yr k f n e h f

25
 განშტოებული ალკილური ჯგუფების ნომენრლატურა

ოთხი ნახშირბადის შემცველი ალკილის ჯგუფები

H3C CH2 CH2 CH2

H3C CH2CH2 CH3 , e n bk bc ] u e a b

H3C CH2 CH
CH3
1 - vt s bk gh j gbk bc ] u e a b vt wybt h e k b f ye cbcn t vf n e h b
yj vt yr k f n e h f

vt j h &- , e n bk bc ] u e a b n h bdbf k e h b yj vt yr k f n e h f

H3C CH CH2

CH3
bp j , e n bk bc ] u e a b n h bdbf k e h b yj vt yr k f n e h f
H3C CH CH3
2 - vt s bk gh j gbk bc ] u e a b vt wybt h e k b f ye cbcn t vf n e h b
yj vt yr k f n e h f
CH3
CH3
H3C C
CH3

1 ^1 - l bvt s bk t s bk bc ] u e a b vt wybt h e k b f ye cbc n t vf n e h b

yj vt yr k f n e h f
vt cf v&- , e n bk bc ] u e a b n h bdbf k e h b yj vt yr k f n e h f

26