Факултет за бизнис економија

предмет

ОСНОВИ НА ФИНАСИИ
Д-р Крсте Шајноски

1
Пари, појава и функција на
парите

2
 Поим и појава на парите
 Парите -историска појава/настанале на определен
степен од развојот на општеството, како потреба
за олеснување на размената;
 Причините за појава на парите, се наоѓа во
општествената поделба на трудот;
 Во раната фаза на првобитната заедница до
првата општествена поделба на трудот, немало
размена, па немало ни потреба од пари
 Појава на парите 1
 Парите се општествена појава, настанала на
определен степен на општествениот развој;
 Парите се културна појава, настанала заради
определени човечки потреби, како што настануваат
и уметничките дела со кои самиот човек им дава
одредено значење;
 Појавата на парите ја условило појавата на
приватната сопственот, како и вишокот на
производи над сопствените потреби;
 Во економска смисла, со парите се врши размена
на економски добра.
 Различно поимање на парите

 Повеќето луѓе кога зборуваат за парите мислат на

готовината (книжни или ковани пари);
 Дефиницијата за пари како готовина е премногу
тесна за економистите;
 Поимот пари се користи како синоним за богатство;
 Оваа дефиниција е премногу широка,
 Поим пари = доход, што е погрешно
 Доходот претставува прилив на пари од заработка во
одреден временски период, додека парите
претставуваат стока- (состјба).
Карактеристики на парите

1. Постоење во облик на подвижни ствари

2. Таа ствар треба да биде издадена од надлежен

државен авторитет во земјата на издавање;

3. Таа ствар треба да биде деноминирана односно да

има номинална вредност изразаена во парична единица;

4. Таа ствар треба да служи како универзално средство

на размена и средство со чија помош се исполнуваат
паричните обврски во земјата на издавање.
 Историски развој на парите
 Парите се јавуваа на преминот од првобитната заедница во
робовладетелското општествено уредување – пред 10 до 12 илјади
години;
 Латински класичен назив за пари е pecunia (од pecus: говедо), во
примитивната стокова размена, служеле како натурални пари;

 Посебна потреба за пари е предизивкана од појавата на приватната

сопственост над средствата за производство и развојот на
општествената поделба на трудот, кога приватните сопственици
мораат од масата на стоковни еквиваленти да издвојат една стока која
ја презема функцијата на општ еквивалент, за која може се да се
продаде и со која може се да се купи;

 На почетокот како општ еквивалент се јавуваат различни стоки: стока,

крзно, оружје, платно, жито, итн.
 Историски развој на парите/2
 Во развиените цивилизации металните пари многу рано ги имаат
истиснато натуралните пари;

 Посебно ценети биле племенитите метали;


 Во следната фаза парите добија одреден облик и големина,
односно тежина;
 Најстари такви пари се јавуваат на Крит пред 1500 години во облик на
златни бикови глави и златни, односно бакарни полуги во облик на
животинска кожа со ознака на тежината
 ;
 Во завршната фаза во VII век се јавува во Мала Азија ковани пари
соознака за финоста и тежината;

 Во Франција во текот на XVIII век во два налета се јавуваат хартиени
пари кои дури после пред I светска војна ја имаат добиено
денешната улога.
Облици на парите

1.Примитивни облици на пари

(стоковни пари);
2.Ковани пари;
3.Книжни пари;
4.Жирални пари;
5.Електронски пари.
Примитивни облици на пари-
стокови пари

• Крзно;
• Стока;
• Школки (во некои држави на САД до XVII век);
Тутун (во некои
држави на САД дури до XIX век);
• Ориз (во некои држави на САД дури до XIX век);
• Парчиња метал (железо, бакар, сребро, злато).

На островот Yap во Микронезија како пари и денес уште се

користат камените тркала
 Метални пари
 Металните пари, во првобитнна форма ,се
јавуваат многу рано (околу 4.000 – 6.000 години
пр.н. е.);
 Во почетокот биле без одредена форма, /
различни парчиња и различни облици, без
утврден квалитет , тежина и вредност;
 Редовно проcлeдено со мерење на различните
парчиња метал кои циркулирале .
 Период пенсаторен паричен систем, кој се
одржа се до појавата на монетите-метални
ковани пари.
 Ковани пари
 Кованите пари се врзуваат за активноста на државата.
 Државата-законски го определува името, обликот,
квалитетот (финост) и тежинина – вредноста на парите
 Појава на монетата,-напуштање на пенсаторниот
систем.
 Првите ковани пари се јавуваат во Грција во
провинцијата Лидија (сегашна Турција) околу 680-та
година п.н.е или Индија (стотина години тоа)
 Благородните метали како ковани пари

 Карактеристики на металните пари од благородни метали::

1. Заменливост. -Хомогеноста на материјата овозможува секое
парче од ист метал да биде еднакво по квалитет, а со тоа и да
се заменливи;
2. Деливост. -металите можат да се делат и на најмали
физички делови, а притоа да не ги изгубат својствата што ги
имале како целина.
 3. Ковност. Може на парите да им се даде каков било облик, а
потоа тие тој облик да го задржуваат,
 4. Трајност. Благородните метали не подлежат на влијание на
атмосферските прилики и практично се неуништливи.
Благородните метали како ковани пари

5. Лесна препознатливост. -секој човек може да ги препознае и

разликува благородните од неблагородните метали;

6. Преносливост. Благородните метали и во мали количества е

содржана голема вредност –со лесна преносливост;

7. Корисност. Металите се најкорисните производи на Земјата.

Но, благородните метали немаат искористеност во индустријата
како останатите .

8. Постојана вредност. Благородните метали, посебно златото,

покажувале исклучително стабилна вредност. -стануваат
погодни за извpшување на функцијата на паритe,-мерка на
вредноста.
 Книжни пари

 Кај кованите пари почнува да се јавува проблем (во прометот се

трошат, проблемот на пренос заради можноста од кражба)
 Банките сега обавуваат функција на чувар на златните пари и
останатите племенитости
 Се јавуваат првите книжни пари
 Во почетокот настануваат сертификатите
 Од сертификатите се развиваат банкнотите.
 Банкнотата се претвора во книжни пари кога државата ја укинува
конвертибилноста за злато;
 Првите книжни пари ги има емитувано Massachusetts Bay Colony
1690-та година (САД)
 Првите книжни пари во Европа се појавиле во Шведска во текот
на XVIII век.
Жирални пари

 Банкарите почнуваат да ги примаат банкнотите и да

одобруваат износи во банкарските книги;
 Подоцна се одобрувале кредитите без претходно
положување на банкноти;
 Овие побарувања во банкарските книги, кои се
создаваат со одобрување на кредити на
комитентите, се нарекуваат жирални(депозитни)
пари.
 Електронски пари
Последната деценија на XX век доведе до
создавање на т.н. Електронски пари;
 Електронски пари се дефинираат како
специфична монетарна информација која по
пат на електронските импулси во реално
време се пренесуваат помеѓу трансакторите
кои ги обавуваат плаќањата.
Генеза на парите

 Што е вредноста на парите и од што таа

зависи?
 Потребно е да се анализира генезата на
парите.

 Генеза на парите претставува

еволуцијата на облиците на прометната
вредност од прост, преку општото до
паричното.
 Прост облик на вредноста

X стока од A = Y стока од B
(10 метри штоф = 1 капут)

Секоја стока може да биде еквивалент на некоја

друга стока!
 Проширен облик на вредноста

X стока од A = Y стока од B, Z стока од C, V стока од D

 Стоката во која се мери вредноста, која служи за

изразување на вредноста, постанува посебен
еквивалент!
 Посебен еквивалент: Школки , стока, крзно, тутун...

X стока од A
Y стока од B = V стока D
Z стока од C
 Од големиот број на посебни еквиваленти, се
издвојува еден кој врши функција на општ еквивалент!
 Паричен облик на вредноста

X стока од A
Y стока од B V парична стока D
Z стока од C
 Кога една стока стекнува монопол на општ
еквивалент, таа постанува пари!
Валутни системи на метализмот

 Биметалистички систем Монометалситички систем

Сребрена или златна валута;
 Паралалена валута;
Златен стандард (златна валута)
 Двоја валута - Златна валута со злато во оптек;
- Златна валута на база на златни
полуги;
- Златна валута на база на златни
девизи.
Паралелна валута
 Во прометот циркулираат два вида пари: златни и
сребрени, но меѓу нив не е утврден законски однос;

 Однос на вредности зависи од односот на пазарните

цени на златото и среброто и постојано се менува 
договорите со тоа содржат клаузула на валута;

 Се работи за два парични система кои функционираат

паралелно (оттаму доаѓа и називот на системот);

 Одговоара на почетниот период на премин во

капитализам и се уште е примитивен паричен систем.
 Двојна валута
 Парите се изготвуваат од злато и сребро но меѓу нив е
определен законски однос, системот се нарекува уште и
алтернативен …

 Greshamov закон
 подобрите пари излегуваат од промет, а останува лошите;
 потценетиот метал повлекува се од прометот, претопува и
извезува, со што се менува законскиот однос меѓу нив, но новата
номинална вредност се судира со вистинскиот однос на вредност;
 општ било каде две стоки имаат функција на мерка на
вредноста, само една останува.
 Систем на златна валута со злато во оптек
 Во оптек како законско и дефинитвно средство за плаќање служат
златните пари;

 Номиналната вредност на секое парче пари одговара на неговата

вистинска материјална вредност.

 Паричници (ако воопшто постојат) се конвертибилни без

одлагање и трошоци; во секој момент можат да се заменуваат за
полновредни пари.
Систем на златна валута со злато во оптек
 Карактеристики на системот:

• Само златните пари се сметаат за прави

валутни пари и дефинитвно средство за
плаќање;
• Државните паричници се паричен сурогат
и се разменливи за злато. Факултативни
пари;
• Постои апсолутна слобода на ковење
златни пари за приватна сметка;
• Апсолутна слобода на увоз и извоз на
злато.
 Систем на златна валута со злато во оптек
 Имаше карактеристики на единствен светски монетарен
систем;
 Често се идеализира поради т.н. автоматизмот.

 Проблеми :
 Ограничена кличина на злато во услови на растечки
потреби на стопанството  развој на парични сурогати
кои ја пополнуваат каналите на паричниот оптек и
овозможуваат промет и развој на стопанството;
 Не овозможувал рамномерен развој на стопанството на
различни земји.
 Систем на златна валута на база на
златни полуги
 Периодот помеѓу двете светски војни;

 Парите не се коват од злато, но се врзани за злато.

 Во промет циркулираат паричници издадени врз основа
на злато, а кои се законско и дефинитивно средство за
плаќање;
 Златото се наоѓа кај Емисионите банки (централни банки).

 Се укинува апсолутната конвертибилност, a парите се

разменливи за злато само во определени износи или под
определени услови.
 Систем на златна валута на база златни
девизи

 Паричниците се базираат на девизи кои гласат на некоја

странска валута или на некоја значајна светска валута,
иако самите формално не се засновани на злато;

 Ги воведуваат воглавно зависни земји;

 Валутни пари се паричница на емисијската банка која е

и законско и дефинитивно средство за плаќање.
Класични системи –емисија и покритие на парите

 Во услови на златниот стандард емисијата на

паричниците e ограничена;

 Преовладува ортодоксната “currency school”;

 Монетарна политика не постои, паричните

движења се определени од движењето на
златото;
 Прашањето на емисија на паричници
претставува прашање од првокласно значење.
СОВРЕМЕН ПАРИЧЕН СИСТЕМ–
Систем на хартиена валута

 Современиот паричен систем во кој хартиената

паричница на емисионата банка не е разменлива за
полновредни валутни пари (злато);

 Системот на хартиена валута постои кога хартиените

платежни средства во промет се валутни пари и ако со
нив се реализираат неограночени плаќања пришто
примателите немаат никакво право ни материјална
можност да бараат замена.
 ХАРТИЕНА ВАЛУТА
 Основна карактеристика на системот на
хартиена валута е во постоење на хартиени
пари;

 Следна карактеристика е во преовладувачката

улога на депозитните пари кои претставуваат
најсовремен облик на кредитни пари/ паричен
сурогат.
 ШТО ПРЕТСТАВУВА ПАРИЧНИЦА?

 ПАРИЧНИЦАТА ПРЕТСТАВУВА ДОГОВОР;

 ТОА ПРЕТСТАВУВА НАЈТВРДА
ОБЛИГАЦИЈА СО КОЈА СЕ ОБВРЗУВА
ДРЖАВАТА (ИЛИ ИЗДАВАЧОТ) ДЕКА НА
ДОНОСИТЕЛОТ ЌЕ МУ ИСПОРАЧА СТОКА
ИЛИ ДРУГА ВАЛУТА.
 Сите елементи на договорот, потпис итн.
 Функција на парите
 Парите како средство на размена
• Универзално прифатено средство на размена
• Облици на готовите пари
• паричници
• ковани пари
• Куповната сила на готовите пари зависи од
неговата понуда и побарувачка
• Облици на депозитните пари
• Тековни сметки
• Жиро сметки
• Квази пари (ХВ)
 Ликвидност
 Брзина и сигурност со која некој облик на
имот може да се претвори во пари на
основа на барање на сопственикот

ци

на

ил
ди
се

об
Акции, стара девизна заштеда

ме

го

ом
1
3

т
на
на

ав
ти
ти

в
ли
зи
зи
си

по
по

еб
пи
и

де
де

тр
тк

за

и
и

по
е

ен
ен
см

чк

у
ч
ч
и
Те на

ни

ро
ро

не
вн
и

О
ај

О
в
ко

н
аг
то

са
Бл
Го

и
ар
ав
Х
ЛИКВИДНОСТ
Функции на парите

 Парите како платежно средство

 Парите како единица за пресметка
 Парите како средство за чување на вредноста
 Парите како мерка на вредноста
 Парите како средство на промет (посредник во
размената)
 Парите како благо
 Парите како средство на меѓународна размена
Функции на парите и нивното
влијание на стопанските
движења

 Средство за размена.
 Појавата на парите и нивното усовршување ја олеснило
размената на стоки и услуги и овозможило непречен развој на
трговијата и на производството.
 Мерка за вреднување.
 Парите служат како мерка за вреднување на купената или
продадената стока или услуга.
 Функција на штедење.
 Парите се користат како вредност со која се штеди. Тие се
најликвиден имот (лесно може да се претворат во друг имот) и
затоа се една од најчестите форми во која луѓето ги штедат
своите вредности.
 Парите како средство/посредник во
размената
 Парите се појавуваат како посредник во
размената пришто прво се продава стоката за
пари а потоа со парите се купува посакуваното
добро. На тој начин, чинот на продажба се
одвојува од чинот на купување.

 Местата на продажба и купување повеќе не

мора да бидат исти.
 ПАРИТЕ КАКО МЕРА НА ВРЕДНОСТА
 Парите со своите различни количини ја
изразуваат вредноста на различни стоки;
 Благодарение на парите, стоките со
различните физички особини се во
размена споредливи по количини и
квалитет;
 Количината на парите која е потребна да
се даде како противвредност за да би се
купила некоја стока, се нарекува нејзина
цена.
ПАРИТЕ КАКО БЛАГО – ФУНКЦИЈА НА
ШТЕДЕЊЕ

 Парите функционираат као средство за

стекнување благо, односно средство за
одржување вредноста низ времето;

 Во функција на благо парите повеќе не се во оптек

туку се извлекува од него и почнува да се
собираат т.е. да се акумулираат;
 Парите се, имено, ликвидни – веднаш можат да се
претворат во друга стока.
 ПАРИТЕ КАКО СРЕДСТВО НА
МЕЃУНАРОДНАТА РАЗМЕНА

 Во услови во кои државите се упатени на светскиот

пазар и размена со други земји се јавува проблемот на
светски пари или стока која ќе биде општоприфатено
средство на размена во различни земји;

 Формалната вредност на една валута- која ја има

определено државата и нејзината вистинска вредност
на пазарот, можат значајно да се разликуваат.

 Светските пари- служат како мерка на вредноста,

средство на промет и благо, само што тоа сега го
обавуваат на светско ниво, т.е. на меѓународни
економски односи