Prawo rzeczowe - podstawy

Moduł 1
Plan wykładu

Gospodarka przestrzenna, a gospodarka nieruchomościami

Nieruchomość, a mienie
Miejsce nieruchomości w systemie prawa:
Prawa rzeczowe:
Własność , Współwłasność, Użytkowanie wieczyste
Prawa rzeczowe ograniczone:
Użytkowanie, Służebność, Spółdzielcze prawo do lokalu, Zastaw,
Hipoteka
Prawa zobowiązaniowe: najem, dzierżawa,
użyczenie – podobieństwa i różnice
 Gospodarka przestrzenna, a gospodarka
nieruchomościami
• Gospodarka przestrzenna - to całokształt działań biernych i czynnych dotyczących podmiotów i
przedmiotów związanych z organizacją użytkowania przestrzeni. Celem gospodarki przestrzennej
jest zarówno ochrona określonych wartości przestrzeni, jak i racjonalne kształtowanie przestrzeni
przez stymulowanie procesów gospodarczych. Działania ochronne obejmują dążenie do
zachowania równowagi pomiędzy elementami naturalnymi środowiska, a wytworami działalności
ludzkiej.
• Gospodarowanie przestrzenią jako dobrem rzadkim opiera się na zasadzie gospodarności, czyli
optymalizacji efektów przy danych zasobach przestrzeni i nakładach, które muszą być poniesione
aby te efekty uzyskać.
↓
Gospodarka przestrzenna to działalność mająca doprowadzić do racjonalnego wykorzystania
przestrzeni (terenu) zgodnie z potrzebami społeczeństwa oraz ustalonymi celami społecznymi.
Racjonalna gospodarka przestrzenna powinna być spójna ze wszystkimi instrumentami i
mechanizmami samorządowej polityki przestrzennej, takimi jak:
• inwestycje,
• instrumenty prawne i finansowe,
• gospodarka nieruchomościami !
Gospodarka nieruchomościami sensu stricte dotyczy:
• wszystkich podmiotów publicznych, na każdym szczeblu
samorządu
Gospodarka nieruchomościami sensu largo dotyczy:
• osób prywatnych
• podmiotów gospodarczych
Tym niemniej pojęcie gospodarowania nieruchomościami jest przede
wszystkim utożsamiane z nieruchomościami stanowiącymi
własność Skarbu Państwa oraz własność JST, służących realizacji
celów publicznych
 Gospodarka nieruchomościami - definicja

Gospodarka nieruchomościami określana jako

zespół ustalonych relacji i procedur zachodząca
pomiędzy podmiotem, a przedmiotem, dotyczy
szerokiej strefy gospodarowania przestrzenią, a
ściślej – obiektami rozmieszczonymi w tej
przestrzeni.

Przedmiotem gospodarki nieruchomościami,

jest szeroko rozumiane mienie, definiowane
jako własność i inne prawa majątkowe.

Podmiotem są zaś osoby uprawnione

posiadające określone prawa do mienia.
 Mienie

Mienie – termin oznaczający w zależności od kontekstu:

• w znaczeniu ogólnym ogół rzeczy będących czyjąś własnością

• w znaczeniu prawnym, KC art..44 własność i inne prawa majątkowe

 Prawami majątkowymi są:
• prawa rzeczowe - własność, użytkowanie wieczyste oraz ograniczone prawa rzeczowe;
• wierzytelności - prawa wynikające ze stosunków zobowiązaniowych np. najem,
dzierżawa, roszczenia pieniężne;
• prawa na dobrach niematerialnych o charakterze majątkowym, np. prawa autorskie,
wynalazcze prawo własności intelektualnej;
• prawa rodzinne o charakterze majątkowym, np. prawo do świadczeń alimentacyjnych;
• prawa spadkowe, w tym prawo do spadku;
• prawa majątkowe o charakterze bezwzględnym, których przedmiotem są dobra
materialne, nie będące rzeczami w znaczeniu techniczno-prawnym, tj. prawa górnicze,
wodne, oraz prawa dotyczące energii;
• prawo do przedsiębiorstwa.
Przedmiotem praw majątkowych są:
1.dobra materialne, (rzeczy w znaczeniu techniczno-prawnym oraz przedmioty materialne nie będące rzeczami,
np. wody, kopaliny, przedsiębiorstwo.
2.dobra niematerialne (np. utwór literacki, naukowy, muzyczny, program komputerowy, wynalazek, znak
towarowy).
 Gospodarka nieruchomościami – mienie vs majątek
Mienie, a własność
• Mienie jest pojęciem zbiorczym dla ogółu podmiotowych praw majątkowych; prawo
własności (art. 140 k.c.) stanowi zaś jedno z tych praw. Prawo własności jest zatem
składnikiem mienia. Niekiedy jednak terminu: własność (zwykle bez poprzedzającego
go słowa: prawo) używa się w znaczeniu szerszym, tj. jako synonimu mienia
Mienie, a majątek
• pojęcie: majątek występuje (także w przepisach prawnych) w dwóch znaczeniach:
• węższym - dla oznaczenia ogółu aktywów przysługujących określonej osobie (bez
pasywów). Długi (pasywa) nie wchodzą w skład tak rozumianego majątku, lecz
ciążą na nim, obniżając wartość ekonomiczną majątku z uwagi na to, iż mogą być
z niego zaspokojone;
• szerszym - dla określenia ogółu aktywów i pasywów, czyli praw i obowiązków
majątkowych danego podmiotu.
W przeciwieństwie do majątku mienie obejmuje wyłącznie same aktywa (nigdy
pasywa!!!),
 Gospodarka nieruchomościami - nieruchomość jako składnik
mienia
• W aspekcie prawnym nieruchomość to składnik mienia, którym jest własność i
inne prawa majątkowe
• W ramach mienia wyróżnia się „rzeczy”, a wśród nich nieruchomości
• Z p. widzenia właściciela mienia wyróżnia się mienie: państwowe,
samorządowe, prywatne (tj osób fizycznych, spółdzielni, spółek oraz
niepaństwowych spółek prawnych)
Składniki mienia
Rzeczy Przedmioty Wierzytelności Prawa do
niematerialne korzystania z
rzeczy cudzych
Nieruchomości Energia Zabezpieczenia Użyczenia
hipoteczne
Rzeczy ruchome Dobra intelektualne Zabezpieczenia Dzierżawa
notarialne
Dobra osobiste Czynsz Najem

Pieniądze Służebność
Papiery wartościowe
 Kompetencje organów administracji rządowej i samorządowej w
zakresie gospodarki nieruchomościami

Rodzaj mienia Organ Organ Zadania

stanowiący i wykonawczy
kontrolny
Gminne Rada gminy Wójt, burmistrz, Własne i zlecone
prezydent
Powiatowe Rada powiatu Zarząd powiatu Własne i zlecone

Wojewódzkie Sejmik Zarząd Własne i zlecone

wojewódzki województwa
Skarbu Państwa Minister ds. Starosta Zadania z
wew., wojewoda wykonujący zad. zakresu
z zakresu adm. administracji
rządowej rządowej
Prywatne właściciel
 Miejsce nieruchomości w systemie prawa.
Główne działy prawa, źródła i stosowanie

Źródła prawa cywilnego (art. 87 Konstytucji RP):

• Konstytucja
• Ustawy
• Ratyfikowane umowy międzynarodowe
• Rozporządzenia

Istotną funkcję prawotwórczą pełnią również:

• Zwyczaj
• Zasady współżycia społecznego
• Wzorce umowne
• Orzecznictwo sądowe
• Standardy zawodowe, noty interpretacyjne
 Miejsce nieruchomości w systemie prawa. Główne działy prawa, źródła i stosowanie
Dział Prawa źródła i stosowanie
Prawo cywilne → najważniejszy dział Kodeks cywilny → Prawo rzeczowe (art. 126–352), prawo zobowiązań (umów)
prawa dla nieruchomości! (art. 353 - 921), prawo spadkowe (art. 922–1088)

Prawo karne Kodeks karny → Czyny dot. zagrożenia mienia. Ograniczone zastosowanie

Prawo rodzinne Kodeks rodzinny i opiekuńczy → Małżonkowie jako właściciele, dłużnicy,

małżeński ustrój majątkowy

Prawo gospodarcze Kodeks spółek handlowych, prawo spółdzielcze, ustawy o działalności

(w tym układowe i upadłościowe) gospodarczej→ nieruchomość jako element działalności gospodarczej

Prawo handlowe Kodeks spółek handlowych→ prawo spółek (węziej rozumiane prawo
gospodarcze)

Prawo administracyjne Kodeks postępowania administracyjnego→ proces budowlany, planowanie

przestrzenne, gospodarka nieruchomościami
Prawo budżetowe Ustawy budżetowe, ustawa o finansach publicznych
Prawo podatkowe Ordynacja podatkowa, ustawa karna skarbowa

Prawo bankowe Ustawa Prawo Bankowe

 Miejsce nieruchomości w systemie prawa.
Główne działy prawa, źródła i stosowanie

Kodeks Cywilny składa się z czterech ksiąg:

Księga Pierwsza
Cześć Ogólna

Księga Druga
Kodeks cywilny Własność i inne prawa rzeczowe

Księga Trzecia
Zobowiązania

Księga Czwarta
Spadki
 Miejsce nieruchomości w systemie prawa.
Prawo rzeczowe
Dział prawa cywilnego regulujący powstanie, treść,
zmianę i ustanie prawa własności i innych praw do
rzeczy.
Kwestie związane z prawem rzeczowym reguluje
księga II kodeksu cywilnego – Własność i inne prawa
rzeczowe – a także wiele ustaw szczególnych, (np.
ustawa o księgach wieczystych i hipotece, ustawa o
własności lokali, ustawa o zastawie rejestrowym i
rejestrze zastawów i inne).
Prawo rzeczowe jest prawem bezwzględnym, czyli
skutecznym wobec wszystkich (erga omnes)
Dla polskiego prawa rzeczowego charakterystyczne
jest zamknięcie przez ustawodawcę katalogu praw
rzeczowych – tzw. zasada numerus clausus praw
rzeczowych:
• własność,
• użytkowanie wieczyste,
• prawa rzeczowe ograniczone.
Prawo zobowiązaniowe
Przepisy prawne odnoszące się do stosunków
zobowiązaniowych. Głównym źródłem prawa
zobowiązaniowego jest III Księga Kodeksu Cywilnego,
przepisy tego prawa zawarte są w innych aktach
normatywnych
Zobowiązanie – stosunek prawny, w którym jedna ze
stron zwana wierzycielem może domagać się od drugiej
strony dłużnika określonego zachowania, czyli
świadczenia , jest prawem względnym, (skutecznym
wobec wybranych podmiotów).
Źródła powstania zobowiązań:
• Czynności prawne (umowy)
• przyrzeczenie publiczne
• akty administracyjne
• wyrządzenie szkody czynem niedozwolonym
• bezpodstawne wzbogacenie
• inne zdarzenia np. prowadzenie cudzych spraw bez
zlecenia
Wśród praw do Prawa
nieruchomości
wyróżniamy: Prawa rzeczowe zobowiązaniow
e

Własność i najem
współwłasność dzierżawa
Użytkowanie użyczenie
wieczyste darowizna
renta
dożywocie
Ograniczone prawa rzeczowe
użytkowanie
służebności
Prawa spółdzielcze
zastaw
hipoteka
 Źródła zobowiązań

Akty administracyjne - władcze

jednostronne oświadczenie woli
Umowy - zgodne oświadczenie woli
organu wykonującego zadania z
dwóch lub więcej stron, które mają
zakresu administracji publicznej,
zamiar doprowadzić do powstania
oparte na przepisach prawa
zmiany lub ustania stosunku
administracyjnego, określające w
prawnego
sposób prawnie wiążący sytuację
konkretnie wskazanego adresata.

Czyny niedozwolone - na ogół Bezpodstawne wzbogacenie

zawiniony czyn człowieka -uzyskanie korzyści majątkowej bez
wyrządzający drugiemu szkodę podstawy prawnej kosztem inne
majątkową lub niemajątkową osoby.
 Pojęcie prawa rzeczowego
• Prawo rzeczowe w znaczeniu przedmiotowym oznacza zespół norm prawnych regulujących
problematykę własności, użytkowania wieczystego, ograniczonych praw rzeczowych oraz
posiadania. To zespół przepisów cywilnoprawnych, które regulują powstanie, treść, zmianę i
ustanie prawa własności oraz form korzystania z rzeczy.

• Prawem rzeczowym w znaczeniu podmiotowym jest tylko takie prawo cywilne, które spełnia
jednocześnie dwa warunki:
• dotyczy rzeczy,
• jest prawem bezwzględnym, skutecznym erga omnes.
W świetle tej definicji nie jest prawem rzeczowym takie prawo podmiotowe, które albo nie
dotyczy rzeczy, albo nie jest prawem bezwzględnym.
 Źródła prawa rzeczowego

• Konstytucja RP z dnia 2 kwietnia 1997r.

• Kodeks cywilny z dnia 23 kwietnia 1964r.
• Przepisy wprowadzające Kodeks cywilny
• Ustawa o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców z dnia 24 marca
1920r.
• Ustawa o księgach wieczystych i hipotece z dnia 6 lipca 1982r.
• Ustawa o własności lokali z dnia 24 czerwca 1994r.
• Ustawa o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów z dnia 6 grudnia
1996r.
• Ustawa o gospodarce nieruchomościami - 21 sierpnia 1997r.
• oraz inne akty
 Rzeczy

Przedmioty praw rzeczowych

Prawa

Dobra materialne
niebędące rzeczami

Dobra niematerialne
(energia)

Gospodarstwa rolne

Przedsiębiorstwa
 Podstawy prawne

Rzecz - w sensie prawnym i ekonomicznym są to tylko istniejące części przyrody, które występują w stanie
pierwotnym lub przetworzonym – bez względu na to, czy mają jakąś wartość majątkową.
Na pojęcie rzeczy składają się dwie cechy:
• materialny charakter – w szczególności tylko przedmioty materialne mogą być posiadane w sposób powszechnie
widoczny;
• wyodrębnienie z przyrody – jest niezbędną przesłanką tego, aby rzeczy mogły funkcjonować w obrocie
cywilnoprawnym.
Wyodrębnienia
• Wyodrębnione materialnie przedmioty mogą być wyjęte z obrotu cywilnoprawnego ze względów moralnych lub
w interesie publicznym. Tracą wtedy właściwość „rzeczy” (res extra commercium). Rzeczami nie są:
• zwłoki oraz odłączone od ciała ludzkiego tkanki i narządy, w tym krew
• zwierzęta – jednakże zastrzeżono, że w sprawach nieuregulowanych w ustawie o ochronie zwierząt stosuje
się odpowiednio przepisy dotyczące rzeczy (zwłaszcza przepisy regulujące prawo własności i obrót
zwierzętami)
Różne podziały rzeczy:
indywidualnie oznaczone (tożsame) - to rzeczy posiadające cechy indywidualne, im tylko właściwe, np. obraz
konkretnego malarza, samochód zarejestrowany na kogoś,
gatunkowo oznaczone - to rzeczy określone jedynie przez wskazanie ich cech rodzajowych oraz oznaczenie ilości,
miary i ciężaru, np. zboże, węgiel.
Podzielne – niepodzielne; zużywalne – niezużywalne; ruchome – nieruchome !!!
Podstawy prawne – Ruchomość – brak definicji

Ruchomość – rzeczy ruchome. Kodeks

cywilny nie zawiera definicji
ruchomości. Jest ona definiowana w
doktrynie w sposób negatywny jako
wszystko to, co nie jest
nieruchomością
 Części składowe rzeczy

Częścią składową rzeczy (art. 47 KC) jest wszystko, co nie może być od niej
odłączone bez uszkodzenia lub istotnej zmiany całości, albo bez uszkodzenia lub
istotnej zmiany przedmiotu odłączonego.
Część składowa rzeczy nie może być odrębnym przedmiotem własności i innych
praw rzeczowych. Przedmioty połączone z rzeczą tylko dla przemijającego
użytku nie stanowią jej części składowych.

Części składowe nieruchomości gruntowej (art. 48 KC) przewidując, iż z

zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, do części składowych
gruntu należą w szczególności budynki i inne urządzenia trwale z gruntem
związane, jak również drzewa i inne rośliny od chwili zasadzenia lub zasiania.
Zasada superficies solo cedit – ”Co zostało trwale z gruntem związane,
dzieli los prawny gruntu”
 Przynależności, pożytki
Przynależnością (art. 51 KC). Jest:
• rzecz ruchoma,
• samoistna,
• potrzebna do korzystania z rzeczy głównej, zgodnie z jej przeznaczeniem,
• pozostająca z nią w faktycznym związku, odpowiadającym temu celowi,
• stanowiąca własność właściciela rzeczy głównej.
• Przynależność nie traci takiego charakteru przez przemijające pozbawienie jej faktycznego związku z rzeczą
główną
Czynność prawna, której przedmiotem jest rzecz główna, odnosi skutki także względem przynależności. Rzeczy
główne uczestniczą w obrocie prawnym razem ze swymi przynależnościami
Czynność prawna, której przedmiotem jest rzecz główna, odnosi skutki także względem przynależności. Rzeczy
główne uczestniczą w obrocie prawnym razem ze swymi przynależnościami
Pożytki (artykuł 53 KC) wyróżnia pożytki rzeczy: naturalne i cywilne .
Pożytkami naturalnymi rzeczy są jej płody i inne odłączone od niej części składowe, jeżeli według zasad
prawidłowej gospodarki stanowią normalny dochód z rzeczy, np. zboże zebrane z pola, zerwane owoce itd.
Pożytkami cywilnymi rzeczy są dochody, jakie rzecz przynosi na podstawie stosunku prawnego (np. czynsz z
umowy najmu, czynsz dzierżawny).
 Podstawy prawne
Sens prawny podziału na
Główne różnice reżimów
nieruchomości i rzeczy
prawnych:
ruchome
• Polega na poddaniu obydwu • Przedmiotem niektórych
kategorii rzeczy odmiennym praw rzeczowych mogą być:
reżimom prawnym. tylko ruchomości (zastaw;
• Szczególną wagę przykłada wyjątek: zastaw na
się do regulacji sytuacji prawach), tylko
prawnej nieruchomości. nieruchomości:
Decyduje o tym przede • użytkowanie wieczyste,
wszystkim znaczenie • służebności
gruntów, tj. ich rola • hipoteka.
gospodarcza i cecha • niektóre prawa
niepomnażalności.
zobowiązaniowe mogą
dotyczyć tylko nieruchomości
(np. dożywocie); inne tylko
rzeczy ruchomych (np.
komis);
Ale wyłącznie
• Wyłącznie instytucja ksiąg
wieczystych przeznaczona
jest dla nieruchomości i
części składowych
nieruchomości (księgi
wieczyste dla praw do lokali
spółdzielczych).
• Wyłącznie nieruchomości
mogą podlegać
wywłaszczeniu;
• wyłącznie w stosunku do
nieruchomości ustanawia się
ustawowe prawo
pierwokupu.
 Podstawy prawne - własność

Własność - pozytywna definicja

Najszersze i najsilniejsze prawo rzeczowe. Daje uprawnionemu najwięcej korzyści i
możliwości wykorzystywania rzeczy. Oznaką korzystania z rzeczy są uprawnienia:
• do posiadania, używania, pobierania pożytków i innych dochodów z rzeczy,
• do wyzbycia się własności (np. przeniesienie, zrzeczenie, czy rozrządzenie na wypadek
śmierci)
• do obciążenia rzeczy poprzez ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego, np.
hipoteka, lub poprzez dokonanie czynności – zobowiązań dotyczących rzeczy o skutkach
obligacyjnych tj. oddanie w dzierżawę, najem itp,
Czyli jest:
• Nieograniczone w
czasie
• Dziedziczne
• Zbywalne
• Podlegające egzekucji
 Podstawy prawne - własność

Triada uprawnień właściciela

IUS POSSIDENDI - podstawowym uprawnieniem właściciela jest posiadanie rzeczy;
IUS UTENDI – właściciel ma prawo korzystać z rzeczy, w tym przykładowo:
a) Używać rzeczy (IUS UTENDI)
b) Pobierać pożytki rzeczy (IUS FRUENDI)
c) Pobierać inne dochody rzeczy
d) Ma prawo rzecz zużyć (IUS ABUTENDI)
IUS DISPONENDI – właściciel jest uprawniony rozporządzać prawem własności rzeczy, w tym
np.:
e) Przenieść własność
f) Obciążyć własność np. poprzez ustanowienie ograniczonych praw rzeczowych
g) Znieść prawo własności.
 Negatywna definicja własności

Prawo własności Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym

limituje: 27.03.2003 r→ w przypadku braku miejscowego planu
zagospodarowania wprowadza obowiązek uzyskania decyzji o
warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu, która określa
szczegółowo możliwy sposób zagospodarowania terenu;
Możliwość wywłaszczenia. (Zgodnie z Konstytucją jest możliwe
jedynie na cele publiczne i za odszkodowanie);

Prawo budowlane uregulowane ustawa z 7 lipiec 1994 roku wraz z

późniejszymi nowelizacjami;

Kodeks cywilny → zawęża swobodę dysponowania nieruchomością

poprzez wprowadzenie prawa pierwokupu (na przykład prawo
pierwokupu przez gminę nieruchomości zabytkowej)
 Podstawy prawne - własność

Sposoby nabycia prawa własności :

• przeniesienie własności na podstawie umowy
• Zasiedzenie
• przemilczenie
• zrzeczenie (od 15 lipca 2006 r. nie jest możliwe zrzeczenie się własności nieruchomości)
• nabycie w drodze egzekucji sądowej.
Sposoby właściwe prawu konstytucyjnemu i administracyjnemu :
• Nacjonalizacja
• wywłaszczenie.
Nabycie:
• Pierwotne – nie występuje tutaj stosunek następstwa prawnego pomiędzy dotychczasowym a nowym
właścicielem
• Pochodne – polega na przejściu prawa własności albo na podstawie umowy albo w wyniku spadkobrania.
Nabywca uzyskuje prawo własności w granicach jakie przysługiwało ono zbywcy tzn. w zasadzie ze
wszystkimi obciążeniami
 Prawo rzeczowe - petytoryjna ochrona własności

Ochrona prawa własności:

Konstytucja RP zakłada, że Rzeczpospolita Polska chroni własność i prawo dziedziczenia,
Kodeks cywilny na pierwszy plan wysuwają się dwie skargi, z których skorzystanie uzależnione jest od sposobu
naruszenia prawa własności, a wynikają one bezpośrednio z art. 222 KC. Są nimi:
Roszczenie windykacyjne:
• Roszczenie zakłada, iż nieposiadający właściciel może żądać od posiadającego niewłaściciela, żeby rzecz została
mu zwrócona. Dlatego powództwo to jest stosowane w sytuacjach dotyczących wydania rzeczy. Należy
pamiętać, iż powództwo dąży do zwrotu rzeczy w stanie, w jakim się aktualnie znajduje, a w przypadku
zniszczenia rzeczy, właściciel może żądać odszkodowania.
Roszczenie negatoryjne:
• Powództwo negatoryjne przysługuje przeciwko osobie, która narusza własność w inny sposób aniżeli przez
pozbawienie właściciela faktycznego władztwa nad rzeczą. Jest roszczeniem o przywróceniem stanu zgodnego z
prawem i zaniechania naruszeń, dlatego zwykle uprawnienie do wystąpienia z powództwem występuje w
sytuacji zakłóceń korzystania z nieruchomości, czyli immisji. Właściciel może domagać się, tylko przywrócenia
stanu zgodnego z prawem lub zaniechania naruszeń albo zarówno przywrócenia stanu zgodnego z prawem jak i
zaniechania naruszeń.
Oba roszczenia należą do ochrony petytoryjnej
( system roszczeń, które przysługują właścicielowi w razie naruszenia jego prawa własności).
 Nieruchomość - Przestrzenne granice prawa własności

Przestrzenne granice prawa własności reguluje:

• Prawo sąsiedzkie ► nie stanowi formalnie wyodrębnionego działu prawa
cywilnego, zaś jego normy rozsiane są po różnych aktach prawnych.
• Trzon prawa sąsiedzkiego stanowią art. 143-154 Kc, które określają zasady
korzystania z nieruchomości oraz regulują stosunki graniczne.
• Do prawa sąsiedzkiego zaliczają się również przepisy ustaw szczególnych
normujące zasady rozgraniczenia nieruchomości sąsiednich oraz stosunki
wodne.
 materialną (zapach,
Prawo sąsiedzkie - rodzaje immisji dźwięk, cień)

immisja niematerialną (wpływa na odczucia

pośrednia sąsiada np. gromadzenie materiałów
Immisja
działanie wybuchowych, organizowanie
właściciela spotkań osób uzależnionych od
nieruchomości na środków odurzających w lokalu
własnym gruncie, sąsiednim)
którego skutki
odczuwalne są na
gruncie umyślnym działaniem właściciela
sąsiedzkim immisja nieruchomości dokonującego immisji,
bezpośrednia (np. celowe skierowanie wody
deszczowej lub nieczystości na grunt
sąsiedni).
 Własność tej samej rzeczy może przysługiwać niepodzielnie kilku
osobom (współwłasność - Art. 195.).

Współwłasność zwykła Współwłasność łączna

(ułamkowa)
• każdy ze współwłaścicieli ma • współwłasność łączna jest bez
swój określony ułamkiem udział; udziałowa;

• współwłaściciel może swoim • współwłaściciel łączny nie

udziałem dowolnie może w ogóle dysponować
rozporządzać; swoim prawem do przedmiotu
majątku wspólnego;
• zwykły współwłaściciel może w
każdym czasie żądać zniesienia • współwłaściciel łączny nie
współwłasności (z zastrzeżeniem może żądać zniesienia
nielicznych wyjątków); współwłasności
 Własność a posiadanie
Posiadanie, a własności – różne pojęcia
Posiadaczem rzeczy jest zarówno ten:
• kto nią faktycznie włada jak właściciel (posiadacz samoistny),
• kto nią faktycznie włada jak użytkownik, zastawnik, najemca, dzierżawca lub
mający inne prawo, z którym łączy się określone władztwo nad cudzą rzeczą
(posiadacz zależny).

Prawo własności jest prawem rzeczowym o najszerszym zakresie, właściciel może

z wyłączeniem innych osób, w granicach określonych ustawami, zasadami
współżycia społecznego i społeczno-gospodarczym przeznaczeniem rzeczy
korzystać z niej oraz nią rozporządzać. Własność określa stan prawny.
Posiadacz ma fizyczne władztwo nad rzeczą, ale władztwo to nie oznacza, że ma
tytuł prawny do rzeczy. Posiadanie jest jedynie stanem faktycznym.
 Użytkowanie wieczyste

Użytkowanie wieczyste – forma specyficzna dla polskiego prawa cywilnego → kategoria

pośrednia między własnością, a prawami rzeczowymi ograniczonymi.
Ze wszystkich pozostałych praw rzeczowych najbliżej mu do własności, a w pewnych
przypadkach od własności może różnić się jedynie tym, że będzie trwać przez ściśle
ograniczony okres → 99 lat, a gdy cel gospodarczy użytkowania wieczystego nie wymaga
oddania terenu na tak długi czas możliwe jest ustanowienie użytkowania na czas nie
krótszy niż 40 lat.
Ratio legis wprowadzenia użytkowania wieczystego była zasada panująca w PRL, że
nieruchomości gruntowe w miastach powinny być własnością państwa. Do 1989 r.
użytkowanie wieczyste było praktycznie jedyną możliwością nabycia gruntów państwowych
w miastach.
• Zostało wprowadzone 14 lipca 1961 r. ustawą o gospodarce terenami w miastach i osiedlach. Konstrukcją
nawiązuje luźno do wywodzącej się z prawa rzymskiego dzierżawy wieczystej i charakterystycznej dla prawa
feudalnego własności podzielonej.
• Obecnie prawo użytkowania wieczystego regulują: Kc w artykułach od 232 do 243; Do powstania prawa
bezwzględnie koniecznym jest zawarcie umowy w formie aktu notarialnego oraz wpis tego prawa do księgi
wieczystej.
 Użytkowanie wieczyste

Uprawnienia użytkownika wieczystego :

1. korzystanie z nieruchomości
2. rozporządzanie swoim prawem użytkowania:
 możliwość przeniesienia prawa użytkowania wieczystego na inną osobę*
 możliwość obciążenia tego prawa niektórymi ograniczonymi prawami
rzeczowymi – hipoteką, użytkowaniem i służebnością
 możliwość rozporządzenia nim w testamencie – jest prawem zbywalnym,
dziedzicznym i podlega egzekucji

* warunkiem skutecznego przeniesienia takiej własności jest wpis do księgi wieczystej, a do jej
przeniesienia nie jest wymagana zgoda Skarbu państwa lub jednostki samorządu terytorialnego, podlega
natomiast ograniczeniom - wymóg zgody na nabycie przez cudzoziemca, ustawowe prawo pierwokupu czy
ograniczenia podziału nieruchomości
 Wygaśnięcie prawa użytkowania wieczystego

1.
2.
upływ czasu, na który została
rozwiązanie przez strony umowy
zawarta umowa ustanawiająca
ustanawiającej użytkowanie
użytkowanie wieczyste - jeżeli
wieczyste
strony jej nie przedłużą

3.
konfuzja praw - "złączenie się praw„ Np:
Skarb Państwa będący właścicielem
gruntu nabywa od użytkownika
wieczystego tego gruntu jego prawo
użytkowania wieczystego. W momencie
nabycia, prawo użytkowania wieczystego
ulega konfuzji z prawem własności
Skarbu Państwa i wygasa
4.
jednostronne rozwiązanie umowy o
ustanowienie użytkowania wieczystego
przez właściciela gruntu - w przypadku
gdy wieczysty użytkownik korzysta z
gruntu w sposób sprzeczny z jego
przeznaczeniem określonym w umowie.
 Użytkowanie wieczyste
Przekształcenie prawa użytkowania wieczystego w prawo własności

Ustawa o przekształceniu prawa użytkowania wieczystego w prawo własności

nieruchomości - 29 lipca 2005 r. O przekształcenie mogą ubiegać się:
• osoby fizyczne (lub ich następcy prawni) będący użytkownikami wieczystymi
• osoby fizyczne i prawne będące właścicielami lokali, których udział w nieruchomości
wspólnej obejmuje prawo użytkowania wieczystego,
• spółdzielnie mieszkaniowe będące właścicielami budynków mieszkalnych lub garaży.
Do przekształcenia prawa konieczne jest złożenie wniosku o wydanie decyzji
administracyjnej o przekształceniu prawa. Decyzję wydaje:
• starosta (prezydent miasta w miastach na prawach powiatu) - gdy w użytkowaniu
wieczystym znajduje się nieruchomość Skarbu Państwa,
• wójt, burmistrz, prezydent miasta - gdy nieruchomość jest własnością gminy;
• zarząd powiatu - gdy nieruchomość jest własnością powiatu;
• zarząd województwa - gdy nieruchomość jest własnością województwa.
 Prawa rzeczowe ograniczone
Prawa rzeczowe ograniczone to prawa do określonego korzystania z cudzej rzeczy.
Zaliczamy do nich:

• użytkowanie,
• służebności, a wśród nich:
  - służebności gruntowe,
  - służebności osobiste,
• zastaw,
• hipotekę
• prawa spółdzielcze:
• spółdzielcze prawo do lokalu
mieszkalnego,
• spółdzielcze prawo do lokalu
użytkowego,
• spółdzielcze prawo do domku
1-rodzinnego .
 Prawa rzeczowe ograniczone

Charakterystyczne są skuteczne wobec wszystkich (erga omnes), co wynika z tego, że są

cechy praw to prawa rzeczowe,
rzeczowych
ograniczonych

mają za przedmiot tylko rzeczy (wyjątkowo – prawa) i polegają na

korzystaniu z rzeczy (z wyjątkiem zastawu i hipoteki),

W polskim prawie cywilnym katalog ograniczonych praw rzeczowych

jest zamknięty, tzn. strony nie mogą skutecznie ustanowić
ograniczonego prawa rzeczowego nieznanego ustawie – tzw. zasada
numerus clausus (liczby zamkniętej) ograniczonych praw rzeczowych.
 Prawa rzeczowe ograniczone

Użytkowanie (łac. ususfructus) – jedno z ograniczonych praw rzeczowych

wyrażające się w obciążeniu rzeczy prawem do:

• jej używania
• pobierania pożytków.
(Rzecz można obciążyć prawem do jej używania i do pobierania jej pożytków (użytkowanie).
Użytkowanie jest regulowane przez:
• Kc (art. 252-284), ogólne przepisy dotyczący ograniczonych praw
rzeczowych - art. 244-251).

Kodeks wyróżnia trzy odmiany użytkowania :

1. przez osoby fizyczne,
2. przez rolnicze spółdzielnie produkcyjne (instytucja w praktyce martwa)
3. "inne wypadki" (osoby prawne pozostałych rodzajów).
 Prawa rzeczowe ograniczone

Cel dla których ustanawia się użytkowanie:

cel konsumpcyjny – gdy z rzeczy nie korzysta właściciel, a inna osoba, która zaspokaja jakieś
potrzeby
cel produkcyjny – timesharing: aby zapewnić możliwość korzystania z lokalu w określonym czasie
w roku.

Cechy użytkowania:

· jest najszerszym ograniczonym prawem rzeczowym

· jest niezbywalne – nie może zostać przeniesione na inną osobę
· jest bezterminowe (oddanie w użytkowanie bez wskazania terminu oddania) lub terminowe (na
określony czas)
· odpłatne lub nieodpłatne – wyj. timesharing: ryczałtowe korzystanie co roku z nieruchomości.
Użytkownik ma wykorzystywać swe prawa zgodnie z zasadami prawidłowej gospodarki.
 Prawa rzeczowe ograniczone - użytkowanie

Powstanie prawa
• Użytkowanie powstaje wyłącznie w drodze umowy stron. Stronami umowy są właściciel obciążanej
nieruchomości oraz osoba, która nabywa prawo.
• Do ustanowienia użytkowania stosuje się odpowiednio przepisy o przeniesieniu własności. Jednakże,
jedynie oświadczenie właściciela obciążanej nieruchomości musi mieć formę aktu notarialnego.
• Użytkowanie nieruchomości może także zostać ustanowione z zastrzeżeniem warunku lub terminu.
Prawo to podlega ujawnieniu w księdze wieczystej, jednakże nie jest to konieczne dla ważności umowy.
Użytkowania nie można nabyć przez zasiedzenie.

Wygaśniecie prawa
• Użytkowanie jest prawem niezbywalnym, ściśle związanym z osobą, na rzecz której je ustanowiono, w
związku z tym wygasa ze śmiercią użytkownika, jeśli jest nim osoba fizyczna, oraz z chwilą ustania bytu
osoby prawnej.
• Użytkowanie wygasa, gdy użytkownik przez okres dziesięciu lat nie wykonuje swojego prawa. Oprócz
tego użytkowanie wygasa w sytuacjach, które prawo cywilne przewiduje jako podstawę wygaśnięcia
innych ograniczonych praw rzeczowych.
• Jedną z przyczyn ograniczonego wykorzystywania użytkowania w stosunkach gospodarczych jest fakt, iż
prawo to jest niezbywalne.
 Użytkowanie, a dzierżawa
Użytkowanie w swojej treści jest w zasadzie identyczne z instytucją dzierżawy.

użytkowanie, jako prawo rzeczowe, jest

dzierżawa to stosunek czysto
skuteczna wobec osób trzecich (erga
obligacyjny (prawo zobowiązań),
omnes)
wiążący tylko strony umowy
rozkład uprawnień i obowiązków stron
dopuszcza praktycznie dowolne
stosunku użytkowania jest sztywny
kształtowanie uprawnień i obowiązków
(strony mogą go zmieniać tylko w ściśle
stron.
określonym, niewielkim zakresie)
 Prawa rzeczowe ograniczone

Służebność – ograniczone prawo rzeczowe:

1. służebność gruntowa obciąża nieruchomość służebną w celu zwiększenia

użyteczności innej nieruchomości zwanej władnącą,
2. służebność osobista zapewnienie zaspokojenia określonych potrzeb osoby
fizycznej,
3. służebność przesyłu można ustanowić na rzecz przedsiębiorcy (niezależnie od tego
czy jest on właścicielem jakiejkolwiek nieruchomości)

Służebność ogranicza możność dysponowania obciążoną nieruchomością przez

jej właściciela.
 Prawa rzeczowe ograniczone

Służebność gruntowa
Art. 285-295 KC - Obciążenie jednej nieruchomości (obciążonej, służebnej) na rzecz właściciela
innej nieruchomości (władnącej) prawem, którego treść polega:
 bądź na tym, że właściciel nieruchomości władnącej może korzystać w oznaczonym zakresie
z nieruchomości obciążonej,
 bądź na tym, że właściciel nieruchomości obciążonej zostaje ograniczony w możności
dokonywania w stosunku do niej określonych działań,
 bądź też na tym, że właścicielowi nieruchomości obciążonej nie wolno wykonywać
określonych uprawnień, które mu względem nieruchomości władnącej przysługują na
podstawie przepisów o treści i wykonywaniu własności.
• Służebność gruntowa może mieć jedynie na celu zwiększenie użyteczności nieruchomości
władnącej lub oznaczonej jej części.
• Zakres służebności gruntowej i sposób jej wykonywania oznacza się, w braku innych danych,
według zasad współżycia społecznego przy uwzględnieniu zwyczajów miejscowych.
• Uprawnionym (posiadaczem służebności) jest każdorazowy właściciel nieruchomości władnącej.
Przykłady: dojazd do nieruchomości (tzw. droga konieczna), prawo przejścia, przejazdu, przepędu bydła, korzystania
ze studni, zbioru owoców, połowu ryb (wyrok SN – Wigierski Park Narodowy), służebność widoku z okien lub
światła, pobierania ściółki z cudzego lasu, prawo oparcia budynku o budynek sąsiada, ograniczenie wysokości
zabudowy.
 Służebności czynne i bierne:
służebność czynna (pozytywna) polega na
uprawnieniu właściciela jednej
nieruchomości do ograniczonego
korzystania z nieruchomości innego
właściciela np. przegon bydła, wypas bydła,
pobieranie ściółki, wody, owoców,
wydobywania kruszywa, korzystanie z
cudzych urządzeń energetycznych,
kanalizacyjnych etc.
służebność bierna (negatywna) polega na obowiązku
niewykonywania przez właściciela nieruchomości
obciążonej określonych uprawnień, wchodzących w
zakres tego prawa np. zakaz wycinki drzew,
wznoszenia ogrodzenia lub budynku ponad określoną
wysokość, zakaz wybicia okien na stronę sąsiada,
zakaz uprawy określonych roślin lub sadzenia
określonych drzew (uczulenie), zaniechanie
dokonywania pogłębienia rowu melioracyjnego,
które obniżyłoby poziom wody w studni sąsiada.
 Prawa rzeczowe ograniczone
Służebność osobista
• Art. 296-305 KC - Obciążenie nieruchomości tylko na rzecz osoby fizycznej prawem, którego treść
odpowiada treści służebności gruntowej. Wygasa najpóźniej za śmiercią uprawnionego,
niezbywalna, niedziedziczna (ale można się umówić, że po śmierci uprawnionego służebność
mieszkania przysługiwać będzie dzieciom, wnukom lub rodzicom i małżonkowi, uprawniony może
przyjąć do wspólnego zamieszkiwania małżonka i małoletnie dzieci, prawo do
współzamieszkiwania może dotyczyć innych osób przyjętych jako domowników np. gosposi), nie
można jej nabyć przez zasiedzenie, może być wyjątkowo zamieniona na rentę (wkład do
spółdzielni produkcyjnej).
• Służebność osobista w przeciwieństwie do gruntowej jest nie zbywalna i nie podlega
dziedziczeniu!!!
• Nie można ustanowić służebności osobistej na własnościowym spółdzielczym prawie do lokalu
mieszkalnego (wtedy np. „umowa o przeżycie”, „umowa o dożywocie”, nie jest to „umowa o
opiekę”).

Przykłady: prawo dożywotniego zamieszkiwania, również zbioru owoców, połowu ryb,

wydobywania żwiru, droga dojazdowa - ale uprawnioną jest określona osoba
fizyczna.
 Prawa rzeczowe ograniczone

Służebność przesyłu
Jest to prawo polegające na obciążeniu nieruchomości na rzecz przedsiębiorcy,
który zamierza wybudować (lub którego własność stanowią) urządzenia
przesyłowe, prawem polegającym na tym, że przedsiębiorca może korzystać w
oznaczonym zakresie z nieruchomości obciążonej, zgodnie z przeznaczeniem tych
urządzeń. W szczególności może przeprowadzić:
• linię energetyczną,
• wodociągową,
• kanalizacyjną
przez obciążoną nieruchomość, ma też prawo do dokonywania remontów,
usuwania awarii tych urządzeń.
Rzeczy, których dotyczy służebność przesyłu, to obszerna grupa urządzeń
służących do doprowadzania lub odprowadzania płynów, pary, gazu, energii
elektrycznej i podobnych.
 Prawa rzeczowe ograniczone

Powstanie służebności
Służebność można nabyć na podstawie:
• Umowy- jest ona najczęstszym sposobem powstania służebność, jej stronami są właściciel
nieruchomości, która ma zostać obciążona oraz właścicielem nieruchomości władnącej. Prawo
służebności ujawnia się w księdze wieczystej ale nie jest to konieczne do ważności umowy;
• Orzeczenia sądowego - przykładowo orzeczenie sądu o ustanowieniu służebności drogi
koniecznej;
• Zasiedzenia - zasiedzenie służebności dotyczy tylko służebności gruntowej. Koniecznym jest
upływ 20 lat w razie nabycia posiadania służebności w dobrej wierze i 30 lat w razie nabycia jej
posiadania w złej wierze.;
• Decyzji administracyjnej - w obowiązującym stanie prawnym mogą to być jedynie decyzje
wywłaszczeniowe na cele użyteczności publicznej.
Wygaśnięcie służebności
Służebność wygasa w szczególności na skutek:
• upływu terminu określonego w umowie,
• zrzeczenia się jej przez uprawnionego,
• niewykonywania jej przez lat 10,
• zniesienia służebności prawomocnym orzeczeniem sądu.
 Służebność mieszkania, a dożywocie
Służebność mieszkania:
Istotą tej służebności jest zapewnienie przez właściciela
lokalu mieszkalnego prawa do zamieszkiwania i korzystania
z określonych części lub całości lokalu mieszkalnego bez
ponoszenia żadnych dodatkowych kosztów Zakres
służebności mieszkania zezwala uprawnionemu na korzystanie
z pomieszczeń i urządzeń przeznaczonych do wspólnego
użytku mieszkańców budynku. Stronom wolno umówić się, że
po śmierci uprawnionego służebność mieszkania będzie
przysługiwała jego dzieciom, rodzicom i małżonkowi, a
ponadto, że uprawniony może przekazać część
przysługujących mu uprawnień do wykonywania służebności
mieszkania małżonka i dzieci małoletnie (lub inne osoby
pozostające na jego utrzymaniu) przez to, że przyjmie je na
mieszkanie. Nie ma tu  obowiązku zapewnienia  utrzymania,
dostarczania wyżywienia, pomocy w chorobie.
• Uprawniony do służebności może zrzec się swojego prawa.
• Właściciel obciążony taką służebnością może domagać się
zamiany jej na rentę tylko w przypadku gdy uprawniony z
tytułu służebności osobistej dopuszcza się rażących
uchybień przy wykonywaniu swego prawa. Prawo zamiany
na rentę nie przysługuje osobie uprawnionej do
służebności.
Umowa o dożywocie:
• Umowa ta polega na tym, że zbywca nieruchomości
(dożywotnik) przenosi na rzecz nabywcy własność
nieruchomości w zamian za zapewnienie zbywcy lub także
osobom mu bliskim dożywotniego utrzymania. Zakres
służebności dożywocia w art. 908 kc reguluje podstawowe
obowiązki jakie przyjmuje na siebie zobowiązany. W braku
odmiennej umowy powinien on przyjąć zbywcę jako
domownika, dostarczać mu wyżywienia, ubrania, mieszkania,
światła i opału, zapewnić mu odpowiednią pomoc i
pielęgnowanie w chorobie oraz sprawić mu własnym kosztem
pogrzeb odpowiadający zwyczajom miejscowym. Strony w
umowie dożywocia mogą jednak ustanowić inny katalog
uprawnień i obowiązków. Funkcją dożywocia jest zaspokojenie
potrzeb osobistych uprawnionego. Dożywocie ma charakter
alimentacyjny.
• Prawo dożywocia podlega ujawnieniu w księdze wieczystej.
Umowa dożywocia musi być zawarta w formie aktu
notarialnego.
• Z chwilą podpisania umowy o dożywocie zobowiązany staje się
pełnoprawnym właścicielem nieruchomości i może nią
rozporządzać jak właściciel. W przypadku zbycia nieruchomości
dożywotnik ma prawo domagać się zamiany przysługującego
mu prawa na rentę.
 Prawa rzeczowe ograniczone

Spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu – ograniczone prawo rzeczowe

będące jedną z form korzystania z lokali spółdzielczych.
Regulacja prawna - Spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu zostało
uregulowane w ustawie z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach
mieszkaniowych.
Od 31 lipca 2007 r. nie ma możliwości ustanawiania spółdzielczego
własnościowego prawa do lokalu. Prawo to nadal przysługuje osobom, na
rzecz których zostało ustanowione.
 Prawa rzeczowe ograniczone
Spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu
Podstawowe uprawnienia (Uprawnionym do lokalu jest członek spółdzielni mieszkaniowej):
1.prawo do korzystania z lokalu,
2.prawo do rozporządzania swoim prawem, w tym wynajęcia albo oddania do bezpłatnego
korzystania zgodnie z przeznaczeniem lokalu;
Spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu jest prawem zbywalnym → przechodzi na
spadkobierców i podlega egzekucji, czyli można takie prawo do mieszkania sprzedać, darować,
zapisać komuś w testamencie, obciążyć hipoteką. Umowa zbycia spółdzielczego
własnościowego prawa do lokalu powinna być zawarta w formie aktu notarialnego.
Z prawem do lokalu związany jest obowiązek wnoszenia do spółdzielni tzw. opłat
eksploatacyjnych oraz obowiązek świadczeń na wkład budowlany oraz obowiązek uzupełniania
wkładu budowlanego.
W przypadku gdy uprawniony dopuszcza się długotrwałych zaległości z zapłatą opłat lub rażąco
bądź uporczywie wykracza przeciwko obowiązującemu porządkowi domowemu, spółdzielnia
mieszkaniowa może żądać, aby sąd nakazał sprzedaż jego lokalu w drodze licytacji.
Wygaśnięcie prawa
• Wygaśnięcie prawa może nastąpić z tych samych przyczyn co innych ograniczonych praw
rzeczowych, przykładowo zrzeczenia się prawa przez uprawnionego.
 Odrębna własność lokali

Przekształcenie prawa do lokalu w prawo własności lokalu

Na pisemne żądanie uprawnionego po dokonaniu określonych czynności spółdzielnia zobowiązana
jest zawrzeć z uprawnionym umowę o przeniesienie własności lokalu (wykup lokalu).

Ustanowienie odrębnej własności lokalu, prawa i obowiązki właścicieli tych lokali oraz zarząd
nieruchomością wspólną regulują przepisy ustawy z dnia 24 czerwca 1994 r. o własności lokali.
Odrębna własność jest najpełniejszym prawem do nieruchomości.
Umowa o ustanowieniu odrębnej własności lokalu powinna być dokonana w formie aktu
notarialnego. Do powstania tej własności niezbędny jest wpis do księgi wieczystej.

W przeciwieństwie do spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu, przy którym jesteśmy

tylko uprawnionymi do posiadania danego mieszkania czy lokalu użytkowego, w przypadku jego
odrębnej własności jesteśmy rzeczywistymi jego właścicielami, wraz z prawami z nim
związanymi: prawem do gruntu pod budynkiem oraz wszelkich części budynku i urządzeń, które
nie służą do wyłącznego użytku poszczególnych właścicieli lokali.
 Prawa rzeczowe ograniczone

ZASTAW → Jest zabezpieczeniem wierzytelności, którego przedmiotem są

jedynie:
- rzeczy ruchome
- niektóre prawa zbywalne:
• wierzytelność
• obligacje
• akcje

Wraz z zaspokojeniem wierzyciela zastaw upada (jest więc prawem akcesoryjnym → jego
istnienie jest zależne od istnienia wierzytelności).
 Prawa rzeczowe ograniczone
Odróżnia się zastaw:

- umowny, do ustanowienia którego potrzebna jest umowa między właścicielem ,a

wierzycielem oraz, z zastrzeżeniem wyjątków przewidzianych w ustawie, wydanie rzeczy
Wierzycielowi albo osobie trzeciej, na którą strony się zgodziły;

- ustawowy, powstający na mocy szczególnego przepisu ustawy,

(np. posiadacz gruntu może zająć cudze zwierzę, które wyrządziło szkodę na gruncie, jeżeli
zastaw jest potrzebny dla zabezpieczenia roszczenia o naprawienie szkody (art.432 1 KC);

- rejestrowy do ustanowienia, którego potrzebna jest umowa między osobą uprawnioną do

rozporządzania przedmiotem zastawu, zwanym zastawcą a wierzycielem zwanym
zastawiennikiem oraz wpis do rejestru zastawców.
 Prawa rzeczowe ograniczone
Hipoteka → jest sposobem zabezpieczenia określonej wierzytelności pieniężnej przez obciążenie
nieruchomości ze skutkiem przeciwko każdoczesnemu właścicielowi i z pierwszeństwem przed
wierzycielami osobistymi właściciela. W celu zabezpieczenia oznaczonej wierzytelności wynikającej
z określonego stosunku prawnego można nieruchomość obciążyć prawem, na mocy którego
wierzyciel może dochodzić zaspokojenia z nieruchomości bez względu na to, czyją stała się
własnością, i z pierwszeństwem przed wierzycielami osobistymi właściciela nieruchomości.
W przeciwieństwie do takich ograniczonych praw rzeczowych jak użytkowanie, służebność, czy
spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu, hipoteka nie polega na korzystaniu w oznaczonym
zakresie z cudzej rzeczy. Funkcją tego prawa jest zabezpieczenie interesu wierzyciela.
Interes wierzyciela ma swoje źródło w zdarzeniu cywilnoprawnym innym, aniżeli hipoteka. Hipoteka
jest więc prawem akcesoryjnym w stosunku do zabezpieczonych wierzytelności
Przedmiotem hipoteki może być:
• nieruchomość (gruntowa, budynkowa i lokalowa)
• prawo użytkowania wieczystego gruntu (obejmuje wtedy również budynki i inne urządzenia na
gruncie)
• spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu
• wierzytelność zabezpieczona hipoteką (subintabulat).
 Prawa rzeczowe ograniczone

Dla hipoteki
charakterystycznych
zasada oznaczoności → (hipoteką można zabezpieczyć jedynie
jest kilka zasad, w wierzytelność pieniężną o ściśle sprecyzowanej wysokości). Hipoteka
których najbardziej zabezpiecza mieszczące się w sumie hipoteki roszczenia o odsetki oraz o
istotne są: przyznane koszty postępowania, inne roszczenia, jeżeli zostały wymienione
w dokumencie stanowiącym podstawę wpisu hipoteki do księgi wieczystej.

zasada wpisu → (powstanie hipoteki wymaga wpisu do księgi wieczystej, co

nie jest możliwe jeżeli nieruchomość nie posiada założonej księgi wieczystej)

zasada szczegółowości → (hipoteką można obciążyć jedynie oznaczoną,

konkretną nieruchomość wchodzącą w skład majątku dłużnika). Hipoteka
obciąża nieruchomość wraz z jej częściami składowymi, przynależnościami i
pewnymi pożytkami cywilnymi
 Prawa rzeczowe ograniczone

Powstanie hipoteki → może być ustanowiona:

• w drodze czynności prawnej
• na podstawie orzeczenia sądu,
• decyzji odpowiedniego organu podatkowego – Urzędu Skarbowego, ZUS, KRUS (w tym także w formie
doręczonej decyzji nie ostatecznej).
Hipoteka powstaje dopiero z chwilą wpisu do księgi wieczystej – wpis ten ma więc charakter
konstytutywny. Hipotekę ujawnia się w dziale IV księgi wieczystej.
Hipoteka umowna/ dawniej zwykła
• Podstawą wpisu hipoteki do księgi wieczystej jest oświadczenie właściciela nieruchomości
obciążanej o ustanowieniu hipoteki złożone w formie aktu notarialnego (pod rygorem nieważności).
• Jeżeli ustanowienie hipoteki następuje na rzecz banku (tzw. hipoteka bankowa) lub SKOK-u, to
wymogi prawne zostały złagodzone – wystarcza oświadczenie złożone w formie pisemnej pod
rygorem nieważności.
• Rygor formy nie dotyczy oświadczenia składanego przez drugą stronę (wierzyciela hipotecznego).
• wierzyciel może uzyskać zabezpieczenie swojej wierzytelności równocześnie od dłużnika osobistego
i rzeczowego, którzy mogą być jednym, ale mogą być również odmiennymi podmiotami (np. jedna
osoba zaciąga dług, a druga udziela zabezpieczenia spłaty tego długu na własnej nieruchomości,
albo nieruchomość obciążona hipotecznie jest zbywana)
 Prawa rzeczowe ograniczone. Szczególne postacie hipoteki
Hipoteka umowna może zabezpieczać kilka wierzytelności z różnych stosunków prawnych
przysługujących temu samemu wierzycielowi – wówczas w umowie ustanawiającej hipotekę należy
określić stosunki prawne oraz wynikające z nich wierzytelności objęte zabezpieczeniem . Czyli:
• Jedność hipoteki;
• Wielość wierzytelności;
• Tożsamość wierzyciela. (art. 68 indeks 1 uKWiH).

Hipoteka może zabezpieczać kilka wierzytelności przysługujących różnym podmiotom, a służącym

sfinansowaniu tego samego przedsięwzięcia. Wówczas umowę o ustanowienie hipoteki zawiera
powołany przez wierzycieli administrator hipoteki. W umowie ustanawiającej hipotekę należy
określić zakres zabezpieczenia poszczególnych wierzytelności oraz przedsięwzięcie, którego
sfinansowaniu służą. Czyli:
• Jedność hipoteki;
• Wielość wierzycieli;
• Tożsamość przedsięwzięcia.
• (art. 68 indeks 2 uKWiH).
Prawa rzeczowe ograniczone. Szczególne postacie hipoteki

hipoteka łączna

Hipoteka kaucyjna

Hipoteka
przymusowa
 Prawa rzeczowe ograniczone
Hipoteka łączna

• Celem hipoteki łącznej jest ułatwienie i obniżenie kosztów ustanawiania zabezpieczenia

pojedynczej wierzytelności na większej liczbie nieruchomości należących do jednej bądź większej
ilości osób. Dzięki szerokiemu uprzywilejowaniu interesów wierzyciela, ten rodzaj hipoteki
umożliwia uzyskanie zabezpieczenia rzeczowego o wartości wielokrotnie przekraczającej wartość
zabezpieczonej wierzytelności.

• W razie podziału nieruchomości hipoteka obciążająca nieruchomość obciąża wszystkie

nieruchomości utworzone przez podział (hipoteka łączna) – powstaje ex lege

• Hipoteka, która obciąża kilka nieruchomości w ten sposób, że wierzyciel może żądać zaspokojenia
się z dowolnej nieruchomości spośród obciążonych, wedle własnego wyboru.

• Hipoteka łączna może być jednocześnie hipoteką kaucyjną bądź przymusową – po spełnieniu
wymagań przewidzianych dla tych odmian hipoteki. Hipoteka łączna może powstać również na
skutek podziału wcześniej obciążonej nieruchomości. Obciąża wówczas wszystkie nowo powstałe
nieruchomości.
 Prawa rzeczowe ograniczone

Hipoteka kaucyjna

• Hipoteka, która zabezpiecza wierzytelności o wysokości nieustalonej, zarówno istniejące,

jak i dopiero mogące powstać w przyszłości. Dla takich hipotek oznacza się sumę pieniężną,
do wysokości której wierzyciel hipoteczny może domagać się zaspokojenia z obciążonej
nieruchomości.

• Począwszy od dnia 23 lutego 2011 r. nie można ustanowić hipoteki kaucyjnej, co nie
zmienia faktu, że hipoteki kaucyjne ustanowione przed tą datą dalej widnieją w działach
IV Ksiąg wieczystych do czasu ich wykreślenia.

• Obecnie nie ma wymogu aby hipoteka zabezpieczała jedną, ściśle określoną, rzeczywiście
istniejąca wierzytelność, od którego to wymogu hipoteka kaucyjna stanowiła wyjątek. Z
tego powodu przepisy regulujące hipotekę kaucyjną zostały uchylone jako zbędne.
 Prawa rzeczowe ograniczone
Hipoteka przymusowa → powstaje, gdy wierzyciel na podstawie tytułu wykonawczego żąda
zabezpieczenia wierzytelności na nieruchomości dłużnika. Hipoteka taka jest ustanawiana bez zgody
właściciela nieruchomości. Przymusowy charakter tego obciążenia wyraża się w tym, że podstawą i
tytułem jego ustanowienia nie jest ani umowa, ani jednostronne oświadczenie woli właściciela
nieruchomości, lecz sam tylko wniosek wierzyciela i określony w przepisach o postępowaniu
egzekucyjnym tytuł wykonawczy stwierdzający wierzytelność.  Hipoteka przymusowa – powstaje
bez woli właściciela obciążonej nieruchomości, a niejednokrotnie także wbrew jego woli.
Wskazanymi powyżej tytułami wykonawczymi mogą być:

-   prawomocne orzeczenie sądu zaopatrzone w klauzulę wykonalności,                       

-   ugoda zawarta przed sądem zaopatrzona w klauzulę wykonalności,
-   akt notarialny,
-   bankowy tytuł egzekucyjny zaopatrzony w klauzulę wykonalności,
-   administracyjny tytuł egzekucyjny,
-   wyrok sądu polubownego lub ugoda zawarta przed takim sądem zaopatrzony w klauzulę
wykonalności,
-   ugoda przed mediatorem zaopatrzona w klauzulę wykonalności.
 Prawa rzeczowe ograniczone

Zaspokojenie wierzyciela hipotecznego z nieruchomości

W przypadku, gdy dłużnik nie wykonał swojego zobowiązania, zaspokojenie wierzyciela

hipotecznego następuje w drodze sądowego postępowania egzekucyjnego → zatem wierzyciel
hipoteczny nie może sam sprzedać lub przejąć nieruchomości obciążonej hipoteką.

W celu uzyskania swojej należności wierzyciel musi złożyć wniosek o wszczęcie egzekucji wraz z
tytułem wykonawczym do Komornika.

Podstawowym sposobem uzyskania tytułu wykonawczego jest:

1. wniesienie do sądu pozwu przeciwko właścicielowi nieruchomości.
2. otrzymanie prawomocnego wyroku sądu stanowiący tytuł egzekucyjny, który sąd na
wniosek wierzyciela zaopatrzy w klauzulę wykonalności tworząc tytuł wykonawczy.
 Prawa rzeczowe ograniczone

Wygaśnięcie hipoteki

• Hipoteka co do zasady wygasa z chwilą wygaśnięcia zabezpieczonej wierzytelności– jako

prawo akcesoryjne, hipoteka nie może istnieć jeżeli wygasła wierzytelność, którą
zabezpiecza.

• Hipoteka wygasa, jeśli właściciel nieruchomości złoży zabezpieczoną kwotę do depozytu

sądowego, zrzekając się jednocześnie uprawnienia do odebrania jej z powrotem. Do
wniosku o wykreślenie takiej hipoteki z księgi wieczystej należy dołączyć prawomocne
postanowienie sądu o zezwoleniu na złożenie kwoty do depozytu, dowód wpłaty kwoty
do depozytu oraz oświadczenie o zrzeczeniu się uprawnienia do jej odebrania.

• W razie wykreślenia hipoteki z księgi wieczystej bez podstawy prawnej (np. omyłkowego),
hipoteka wygasa po upływie 10 lat.

Odwrócona hipoteka (reverse mortgage)
• Jest to produkt bankowy adresowany
do osób w wieku powyżej 60 lat, którzy
mają własnościowe mieszkanie (dom)
lub własnościowe prawo do mieszkania
spółdzielczego i umożliwia uwolnienie
kapitału zamrożonego w posiadanej
nieruchomości. Jej wysokość zależna
jest od wartości nieruchomości, płci i
wieku kredytobiorcy oraz formy
wypłaty należności.
• Osoba, która korzysta z tego kredytu,
otrzymuje comiesięczne raty lub
jednorazową wypłatę od banku. Po
śmierci tej osoby bank przejmuje
nieruchomość i sprzedaje ją po
aktualnej cenie rynkowej. Różnica
pomiędzy wypłaconymi ratami (raty są
powiększane o odsetki) a wartością
sprzedanej nieruchomości przypada
spadkobiercom.
Odwrócona hipoteka
Hipoteka dożywotnia (ang. Lifetime
mortgage )
• bank pod hipotekę udziela
dożywotniego kredytu. Odsetki są bądź
z góry dyskontowane, bądź
sukcesywnie naliczane powiększają
zadłużenie. Kapitał może być
zainwestowany np. w obligacje,
fundusz powierniczy itp. i przynosić
właścicielowi stały dochód, a
jednocześnie być ewentualnym
dodatkowym zabezpieczeniem kredytu
• Po śmierci właściciela nieruchomość
jest sprzedawana, a uzyskana kwota
reguluje zobowiązanie. Jeśli po spłacie
kredytu pozostaną wolne środki,
przekazywane są spadkobiercom.
Przeniesienie własności (ang. Home
reversion)
• polega na przekazaniu, w zamian za
jednorazową wypłatę, bądź za
dożywotnią rentę, albo za oba te
świadczenia, praw własności do całości
bądź części nieruchomości z
jednoczesnym udzieleniem
dotychczasowemu właścicielowi
dożywotniej (zwykle bezpłatnej)
dzierżawy. Takie rozwiązanie jest nieco
podobne do umowy o dożywocie.
 Prawa zobowiązaniowe
• najem - umowa cywilna nazwana, w której wynajmujący zobowiązuje się oddać najemcy rzecz do używania
(na czas oznaczony bądź nie), a najemca ma płacić wynajmującemu czynsz oznaczony w pieniądzach lub w
innego rodzaju świadczeniach.

• dzierżawa - umowa nazwana, dwustronnie zobowiązująca, wzajemna oraz konsensualna. Na jej podstawie
wydzierżawiający ma obowiązek oddać dzierżawcy rzecz do używania oraz do pobierania z niej pożytków
(przez czas oznaczony bądź nie), podczas gdy dzierżawca ma obowiązek płacić mu czynsz.

• użyczenie - zezwolenie biorącemu na bezpłatne korzystanie z oddanej mu rzeczy (przez czas oznaczony bądź
nie).

• darowizna - umowa, na podstawie której darczyńca ma obowiązek do bezpłatnego świadczenia na rzecz

obdarowanego kosztem swego majątku. Przedmiot darowizny może stanowić każda rzecz posiadająca jakąś
wartość (np. pieniądze, dzieła sztuki bądź nieruchomości).

• renta - zobowiązanie względem innej osoby do określonych świadczeń okresowych.

• dożywocie - umowa cywilnoprawna, na podstawie której jedna strona zobowiązuje się do zapewnienia
drugiej utrzymania dożywotniego w zamian za przeniesienie przez drugą stronę własności nieruchomości.
• Inne prawa zobowiązaniowe dotyczące nieruchomości – leasing, wkład niepieniężny do spółki (aport) itp
 Prawa zobowiązaniowe

Leasing nieruchomości - jest jednym z umownych stosunków cywilnoprawnych, w ramach którego

jedna ze stron umowy (finansujący, leasingodawca) przekazuje drugiej stronie (korzystającemu,
leasingobiorcy) prawo do korzystania z określonej rzeczy na pewien uzgodniony w umowie leasingu
okres, w zamian za ustalone ratalne opłaty (raty leasingowe). Korzystającemu przysługuje prawo do
wykupu rzeczy stanowiącej przedmiot umowy leasingowej zaraz po jej wygaśnięciu po cenie z góry
ustalonej.
Dwa zasadnicze rodzaje leasingu:
• operacyjny (usługowy)
• finansowy (kapitałowy).
• leasing nieruchomości zwrotny. (polega na sprzedaży przez przedsiębiorcę firmie leasingowej będącej jego
własnością nieruchomości, a następnie wzięcie tej ostatniej w leasing. W ten sposób zachowuje on przedmiotową
nieruchomość w posiadaniu i możliwość dalszego jej użytkowania, a dodatkowo zyskuje znaczący zastrzyk środków
finansowych na prowadzenie bieżących interesów).
Aport - wkład niepieniężny wniesiony do spółki. Przedmiotem wkładu niepieniężnego mogą być:
• nieruchomości,
• rzeczy ruchome oraz prawa majątkowe,
jeżeli spełniają następujące warunki: są zbywalne, przedstawiają jakąkolwiek wartość ekonomiczną,
mogą być ujęte w bilansie jako aktywa.
 Umowy pokrewne - Najem, dzierżawa, użyczenie

Najem Dzierżawa Użyczenie

Umowa odpłatna Umowa odpłatna Umowa nieodpłatna

Czas umowy dowolny → Czas umowy dowolny → Czas umowy dowolny →

określony w umowie przez określony w umowie przez określony w umowie przez
strony strony strony

Dzierżawione mogą być także

prawa (np. prawo do
użytkowania wieczystego).

uprawniony do pobierania
pożytków z przedmiotu
dzierżawy
 Prawa zobowiązaniowe

Umowa najmu lokalu mieszkalnego

• Szczególna umowa najmu dotycząca lokalu służącego najemcy do zaspokojenia potrzeb
mieszkaniowych jego i jego rodziny. Najem lokalu mieszkalnego podlega przepisom ogólnym
Kc. dotyczącym najmu (art. 659-679), a także przepisom szczególnym Kc. dotyczącego najmu
lokali (art. 680-692).
• Dodatkowo, umowa najmu lokalu mieszkalnego musi spełniać zasady określone w ustawie z
dnia 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o
zmianie kodeksu cywilnego (t.j. Dz. U. z 2005 r. Nr 31 poz.266 ze zm.)

Umowy pokrewne
• Najem od dzierżawy różni się zakresem uprawnień najemcy, który może tylko używać rzeczy,
podczas gdy dzierżawcy przysługuje ponadto prawo pobierania przynoszących przez rzecz
pożytków (plonów, zysków). Dzierżawę od najmu rozróżnia także zakres przedmiotowy
umowy. Dzierżawione mogą być także prawa (np. prawo do użytkowania wieczystego).
• Najem i użyczenie odróżnia odpłatność, gdyż umowa najmu jest zawsze odpłatna, a
użyczenie jest umową nieodpłatną.
 Prawa zobowiązaniowe - Umowa najmu lokalu mieszkalnego

Umowa najmu lokalu mieszkalnego powinna zawierać co najmniej następujące

elementy:
• data i miejsce zawarcia umowy
• strony umowy (najemcę/najemców i wynajmującego/wynajmujących)
• opis przedmiotu najmu (lokalu mieszkalnego)
• określenie czynszu najmu i sposobu jego opłacania
• zapisy dotyczące innych kosztów związanych z lokalem
• zapisy dotyczące kaucji
• prawa i obowiązki stron
• okres obowiązywania umowy i określenie, czy umowa została zawarta na czas oznaczony
bądź nieoznaczony
• zapisy dotyczące rozwiązania umowy najmu i zwrotu przedmiotu najmu
• inne zapisy m.in. określające np. sąd właściwy.
 Charakterystyka wybranych praw do nieruchomości
Nazwa Główne przepisy Zakres podstawowych Źródła głównych ograniczeń
określające treść uprawnień
prawa
Własność Kodeks cywilny Art. - Korzystanie pełne, - Zasady współżycia społecznego,
nieruchomości 140. - Pobieranie pożytków i - Ustawy (przepisy szczególne)
gruntowej innych dochodów,
- Rozporządzanie.
Własność Kodeks cywilny Art. - Korzystanie pełne, - Zasady współżycia społecznego,
nieruchomości 140. -Pobieranie pożytków i - Ustawy (przepisy szczególne)
budynkowej innych dochodów, - Umowa użytkowania wieczystego gruntu
-Rozporządzanie. (termin, cel, odpłatność).
Własność Kodeks cywilny Art. - Korzystanie pełne z lokalu -Zasady współżycia społecznego,
nieruchomości 140 , ustawa z dnia i współkorzystanie z - Ustawy (przepisy szczególne)
lokalowej 25.06. 1994r. własności nieruchomości wspólnej, - Współwłasność nieruchomości wspólnej,
lokali - Pobieranie pożytków i - w przypadku nieruchomości budynkowej
innych dochodów, umowa użytkowania wieczystego gruntu
- Rozporządzanie. (termin, cel, odpłatność)

Użytkowanie Kodeks cywilny Art. - Korzystanie pełne zgodnie - Zasady współżycia społecznego,
wieczyste 233, 235 i 238, ustawa z celem, - Ustawy (przepisy szczególne)
o gospodarce -Pobieranie pożytków i Umowa użytkowania, wieczystego gruntu
nieruchomościami. innych dochodów, (termin, cel, odpłatność).
-Rozporządzanie.
 Charakterystyka wybranych praw do nieruchomości
Nazwa Główne przepisy Zakres podstawowych Źródła głównych ograniczeń
określające treść prawa uprawnień
Użytkowanie Kodeks cywilny Art. 252, - Pobieranie pożytków i innych Umowa,
256, 259. dochodów, Zasady prawidłowej gospodarki,
- Rozporządzanie częściowe. Ustawy (przepisy szczególne)
-Używanie (korzystanie),

Służebność gruntowa Kodeks cywilny Art. 285. Korzystanie, Rozporządzanie Umowa

czynna wraz z nieruchomością Ustawy (przepisy szczegółowe
władnącą. Cel zwiększenie użyteczności
nieruchomości władnącej
Służebność gruntowa Kodeks cywilny Art. 285. Ograniczenia w korzystaniu Umowa
bierna Rozporządzenie wraz z Ustawy (przepisy szczegółowe
nieruchomością władnącą Cel zwiększenie użyteczności
nieruchomości władnącej
Służebność osobista Kodeks cywilny Art. 296. Korzystanie Umowa
Ustawy (przepisy szczególne)

Służebność przesyłu Kodeks cywilny Art. 305 Korzystanie Umowa

Zasady współżycia społecznego i
zwyczaje
 Charakterystyka wybranych praw do nieruchomości

Nazwa Główne przepisy Zakres podstawowych Źródła głównych

określające treść prawa uprawnień ograniczeń
Spółdzielcze Kodeks Cywilny Art. 244 Korzystanie Ustawy
własnościowe prawo do (zm. w 2004r.), Ustawa z Pobieranie pożytków i Statut Spółdzielni
lokalu dnia 16 września 1982r. innych dochodów
prawo spółdzielcze art. Rozporządzanie
213 §1 oraz ustawa dnia
15 grudnia 2000r. o
spółdzielniach
mieszkaniowych

Hipoteka Ustawa z dnia 6 lipca 1982 Dochodzenie Ustawy

r. o księgach wieczystych i zaspokojenia Umowa
hipotece wierzytelności

Zastaw Kodeks Cywilny Art.306- Ekspektatywa odrębnej Ustawy

326 Własności lokalu Umowa
Nazwa Główne przepisy określające
Charakterystyka wybranychZakres podstawowych
treść prawa uprawnień
Najem Kodeks cywilny Art. 659 §
1.
Dzierżawa Kodeks cywilny Art. 693 §
1.
Prawo dzierżawy i najmu Art. 38a Ustawy z dnia 19
z opcją kupna października 1991 r. o
gospodarowaniu
nieruchomościami rolnymi
Skarbu Państwa.
Prawo najmu lub Kodeks cywilny Art. 698 § 1
dzierżawy z opcją
podnajmu lub
poddzierżawy
Leasing Kodeks cywilny Art. 709
praw do nieruchomości Źródła głównych
ograniczeń
Używanie (korzystanie Umowa
Dokonywanie ulepszeń Ustawy
Używanie (korzystanie Umowa
Dokonywanie ulepszeń Ustawy
Pobieranie pożytków
Używanie (korzystanie Umowa
Dokonywanie ulepszeń Ustawy
Pobieranie pożytków
Używanie (korzystanie Umowa
Dokonywanie ulepszeń Ustawy
Pobieranie pożytków
Prawo poddzierżawy
Używanie (korzystanie Umowa
Pobieranie pożytków Ustawy
 Charakterystyka wybranych praw do nieruchomości

Nazwa Główne przepisy Zakres Źródła głównych

określające treść podstawowych ograniczeń
prawa uprawnień
Użyczenie Kodeks cywilny Art. 710- -Używanie (bezpłatne) Umowa
719. Ustawy

Dożywocie Kodeks cywilny Art. 908- -Używanie (korzystanie) Umowa

916. Ustawy

Prawo korzystania z Art. 1.1. Ustawa z dnia 13 -Używanie (korzystanie) Umowa

budynku lub z lipca 2000 r. o ochronie -Pobieranie pożytków Ustawy
pomieszczenia nabywców prawa
mieszkalnego – korzystania z budynku lub
time sharing pomieszczenia
mieszkalnego w
oznaczonym czasie w
każdym

Inne (nie nazwane) Kodeks Cywilny Ustawy