Tržišna privreda, njene

institucije i ekonomska
uloga države
prof.dr Kanita Imamović Čizmić

1
 Ekonomska uloga države -ekonomska
politika
• Država: • Ekonomija:
• Državna tijela, institucije i organi. • Tržišni mehanizam:
• Zakoni i drugi pravni propisi,
propisi + 1. Agregatna tražnja,
• Ekonomsko-političke mjere, 2. Agregatna ponuda,
3. Cijene,
4. Konkurencija,

2
Tržišna privreda – tržište i
cijene

3
DEF:

1. ekonomski prostor na kome se sučeljavaju ponuda i potražnja:

potražnja
2. roba,
roba usluga,
usluga vrijednosnih papira,
papira novca i rada,
rada odnosno rezultata i
elemenata
privređivanja,
3. predstavlja mehanizam razmjene i njene sveukupne uloge u
tokovima društvene reprodukcije – funkcionalni okvir

4
• Osnovne ekonomske zakonitosti – objektivna mjerila u privređivanju;
Ekonomičnost=količina proizvoda/količina faktora
Produktivnost=rad/jedinica vremena
Rentabilnost=ukupni prihod/ukupni troškovi
• Ekonomske slobode,
• Sloboda izbora – kriterij cijena roba i usluga,

5
Podjela tržišta
• u odnosu na predmet razmjene :
1. tržište roba i usluga kao rezultata privređivanja
2. tržište faktora, odnosno elemenata proizvodnje (radna snaga,
kapital, devize, informacije itd.),
• u odnosu na robnu razmjenu :
1. opće, u smislu razmjene svih dobara, i
2. specijaliziranom tržištu za pojedine proizvode (čelik, pšenica,
nafta itd.),
• pogledu teritorije može se govoriti o :
1. lokalnom (regionalnom) tržištu,
2. tržištu u okviru države (nacionalno tržište) i o
3. medunarodnom tržištu.

6
Odnos tržišta i proizvodnje

• Utjecaj proizvodnje na tržišta – predmetno

• Utjecaj tržišta na proizvodnju – signali
• INFORMATIVNA ASIMETRIJA – donošenje odluka,
• Informativna asimetrija proizvođača o ukusima kupaca (ex post)
• Nestanak određenih djelatnosti
• Eksternalije (pozitivne i negativne); npr. proizvodnja energije ili
mergeri
• najracionalniji oblik organiziranja privređivanja u okviru društvene
zajednice
• neophodna dopuna i korekcija

7
Uloga tržišta

• na osnovu djelovanja zakona vrijednosti - cijene roba kao novčani

izraz vrijednosti,
• ne priznaje individualni rad neposredno kao društveni
• potvrđuje se iznad ili ispod društveno prihvatljivog rada;

8
Funkcije tržišta

• Alokativna
• Selektivna
• Distributivna

9
 Faktoritržišta
Faktori tržišta

Intenzitetalokativnih
Intenzitet alokativnih
Obimi istrukturu
Obim strukturu
i iselektivnih
selektivnihdejstava
dejstava

Karakteri istepen
Karakter stepen
Materijalnoproizvodni
Materijalno proizvodni AgT
AgT Konkurencija
Konkurencija unošenjadržave
unošenja države
- -organizirano
organiziranotržište
tržište

Obimproizvodnje,
Obim proizvodnje,
izvoza,
izvoza,
magacin,blizina
magacin, blizina

10
TRŽIŠTE KAPITALA I NOVCA

• tržište kapitala (dugoročna ulaganja)

• tržište novca (kratkoročna ulaganja i novac).
• Razlika:
1. po predmetu razmjene,
2. po učesnicima
3. učincima koji se njima postižu

11
Tržište kapitala

• Dvije funkcije: koncentracija i alokacija

• Primarno i sekundarno

12
Tržište novca

• Sučeljavanje ponude i potražnje u vezi sa novcem i

kratkoročnim hartijama od vrijednosti.
• Predmet razmjene na ovom tržištu su u prvom redu
likvidne rezerve banaka kod centralne banke ili ove
rezerve poslovnih banaka, sa izuzetno kratkim
rokovima
(od jednog dana, nekoliko dana, izuzetno do više
mjeseci) opoziva, kao i kratkoročni plasmani,
odnosno hartije od vrijednosti kao što su blagajnički
zapisi, bankarski akcepti, komercijalni zapisi,
komercijalni papiri itd., cije je dospijeće do godinu
dana.

13
Blagajnički zapis

• Blagajnički zapis -kratkoročni plasman novčanog

kapitala što ga izdaju centralna banka i državni
trezor, pri čemu ulagaču (poslovne banke) donosi
fiksnu kamatu i eventualno druge pogodnosti.
• Bankarski akcept predstavlja mjenično-pravnu
radnju kojom banka postaje glavni dužnik (trasat)
umjesto komitenta (praktično, akceptiranje
zamjenjuje kratkoročno kreditiranje komitenta), a
trasant posjedom akceptirane mjenice jednostavno
može izvršiti njezin eskont.

14
 Tržište rada u BIH
1. Radno zakonodavstvo u BiH,BiH iako podijeljeno na entitete i
Brčko distrikt BiH, relativno je usuglašeno sa konvencijama
Međunarodne organizacije rada i dosta liberalno,
liberalno
2. Kolektivni ugovori - nisu najbolje prilagođeni tržišnim
uvjetima poslovanja i zadržali su neke netržišne privilegije iz
predratnog perioda;
3. Zakonski sistemi podrške i zaštite za nezaposlene dobro su
prilagođeni zahtjevima tržišne ekonomije,
ekonomije mada postoje bitne
razlike u ostvarivanju tih prava po entitetima;(PROCJENA
STUČNJAKA IMF-a drugačija)
4. Radna snaga u zvaničnom (formalnom) sektoru je starije dobi,
dobi
a mlađim radnicima je otežan pristup poslovima u zvaničnom
sektoru;
5. Stvarna nezaposlenost je konstantno visoka,
visoka ali mnogo manja
od evidentirane nezaposlenosti;

15
6. Postoji veliki nezvanični (neformalni) sektor;
sektor
7. Učešće žena u zaposlenoj radnoj snazi je među nižim u regiji,
regiji
ali razlika u plaćama između muškaraca i žena nije velika;
velika
8. Otvaranje radnih mjesta i preraspodjela poslova je neznatno;
neznatno
9. Mobilnost i fleksibilnost radne snage je neznatna;
10. Sistem utvrđivanja plaća nije dovoljno fleksibilan i jedna je
od prepreka u otvaranju radnih mjesta i mobilnosti radnika;
11. Plaće u zvaničnom sektoru, u poređenju sa stopom
produktivnosti u BiH, i dalje su visoke, posmatrajući regionalni
kontekst;
12. Veliki porezi i otežan pristup kreditima uz administrativne
barijere usporavaju razvoj malih i srednjih poduzeća;
poduzeća
13. Firme ne prijavljuju puni iznos plaća;
14. Privatne firme su mnogo dinamičnije, posebno u rastu
zaposlenosti.

16
• Bosni i Hercegovini je, zaključno sa 31. martom 2019, na
evidencijama bilo prijavljeno 423.419 nezaposlenih, što je za 6.634
lica ili 1,54 posto manje u odnosu na 28. februar, podaci su zavoda i
službi zapošljavanja.
• U Federaciji Bosne i Hercegovine broj nezaposlenih bio je manji za
4.648 osoba ili 1,43 posto, u RS za 1.680, odnosno 1,77 posto i u
Brčko distriktu za 306 ili 3,5 posto, iz Agencije za rad i zapošljavanje
BiH.
• Od ukupnog broja osoba koja traže zaposlenje njih 237.719 ili 56,14
posto su žene.
• U martu je bilo 12.957 novoprijavljenih osoba koja traže posao.
• Sa evidencije zavoda i službi zapošljavanja brisane su 19.964 osobe,
od kojih su zaposlene 13.002 ili 65,13 posto.
• Stopa registrovane nezaposlenosti za februar iznosila je 34,4 posto i
u odnosu na januar smanjila se za 0,1 procentni poen.
• Prema podacima Agencije za statistiku BiH, u februaru je u BiH bilo
zaposleno 819.410 osoba, od kojih 351.830 žena, što je u odnosu na
januar manje za 0,5 posto, odnosno za 0,6 posto.

17
OPĆA PITANJA CIJENA

• Cijena je vrijednost robe izražena u novcu, kao izraz

relativne oskudnosti nekog dobra,

• Kapitalni element – signali

• opći nivo cijena uslovljava stepen stabilnosti privrednog
razvitka,
• relativni odnosi cijena u osnovi determiniraju strukturu
privrede.
• formiranje vrši se na tržištu po osnovu ponude i potražnje,
- kratkom periodu od presudne je važnosti za njenu visinu
korisnost i dostupnost (količina na tržištu/količina
proizvodnje)
- u drugom roku ovu poziciju imaju troškovi proizvodnje

18
POLITIKA CIJENA

dd ee f fi inn i icc i ij jaa PP CC

AA KK TT I IVV NN OO SS TT DD RR ŽŽ AA VV EE I I DD RR . .

KK OO JJ OO MM SS EE
NN EE PP OO SS RR EE DD NN OO I ILL I I PP OO SS RR EE DD NN OO UU TT I IČČ EE

KK RR EE TT AA NN JJ EE OO PP ĆĆ EE GG NN I IVV OO AA CC I IJJ EE NN AA
I I RR EE LL AA TT I IVV NN EE OO DD NN OO SS EE I IZZ MM EE ĐĐ UU CC I IJJ EE NN AA
19
Protivrječno djejstvo

• pozitivni efekti + neminovni negativni učinci mjera politike cijena

u pojedinim segmentima ekonomskih tokova:
1. Strukturalni poremećaji
2. Slabljenje signalne funkcije

20
Primjer ex YU

• socijalističke industrijalizacije,
• Administrativno određivanja cijena značio je :+
1. preseljenje akumulacije iz poljoprivrede u industriju
2. ubrzanu industrijalizaciju,
3. promjenu ekonomsko-socijalne strukture stanovništva,
4. porast industrijske proizvodnje itd.,
• ali, na drugoj strani, to je uslovilo : -
1. naglašeno smanjivanje investicija u poljoprivredi,
2. pad poljoprivredne proizvodnje,
3. osjetan uvoz ovih proizvoda itd.

21
Vidovi PC

1. prvi je kada cijene određenih proizvoda (tzv. administrativno

utvrdivanje cijena- zamrzavanje cijena, plafon, minimum) i
2. drugi vid se odnosi na korištenje instrumenata ekonomske politike
kojima se djeluje u prvom redu na formiranje agregata ponude ili
agregata tražnje.

22
Lekcija :Politika cijena

• Zadatak 1:
Objasnite kako država mjerama politike cijena može uticati na
smanjenje cijene mlijeka ?

23
Polazne premise

1. Cilj : smanjiti cijenu mlijeka,

2. Sredstva (mjere ili instrumenti): administrativni vid i slobodno utvrđivanje
cijena, slobodan izbor – dva rješenja
3. Nosioci : državna tijela,

24
Rješenje:
AiB
A) prvi vid politike – POSREDNI VID POLITIKE
CIJENA - indirektno djelovanje,

1. Djelovanje na ponudu proizvoda–

Zakon ponude : povećanje ponude, pri istoj
tražnji za proizvodom, rezultira smanjenjem
cijena,
2. Kako povećati ponudu?

25
Šta čini ponudu mlijeka?
• P = DP+U
• Ponuda se može povećati u :
a) Kratkom roku
b) Dugom roku

Kratki rok:
1. djelovanje na U
- liberalniji pristup uvozu - smanjenje carina na uvoz
mliječnih - veća ponuda mliječnih proizvoda,
2. robne rezerve,

26
K o r iš te n je c a r in a u p o litic i c ije n a

S M A N JE N JE
C A R IN A

VEĆ I U VO Z

VEĆA P
P R I IS T O J T

N iž e C

27
Dugi rok :
- instrument : selektivno kreditiranje,
davanje kredita po povoljnijim uslovima –
niže kamatne stope ili bezkamatni vladini
krediti, odnosno povoljniji krediti razvojne
banke)

Postupak djelovanja instrumenta,

Kako povoljniji krediti djeluju na ponudu mlijeka?

28
P o v o lj n i j i u s lo v i k r e d i ti r a n ja z a p r o i z v o đ a č e m li je k a

N i ž i t r o š k o v i in v e s t i r a n ja

V e ć e in v e s ti c i je

v e ć i o b i m p r o iz v o d n je
v e ć a p o n u d a m lije k a

is t a t r a ž n ja

n iž e c ije n e

29
Mogući problem vezan za
pretpostavku dejstva zakona ponude :
1. promjena tražnje
a) povećanje - nema efekta,
b) smanjenje tražnje - jači efekt;

30
B) Rješenje -drugi vid - administrativno utvrđivanje
cijena

• Država neposredno određuje cijene mlijeka određujući max cijena po

kojim se mlijeko prodaje a koji je niži od postojećih cijena.

31
Privreda kao sistem

32
Šta znači - sistemski pristup/opšta teorija sistema
• Sistemski pristup je proistekao iz metafizičkog finalizma - zasniva se na
Aristotelovoj tvrdnji da je "cjelina više nego suma njenih djelova".
• Sistemski pristup - metodološki i konceptualni aparat za shvatanje i
naučno uobličavanje problema cjelina koje nazivamo sistemima.
• Osnovne karakteristike sistemskog pristupa su:
1. prihvatanje nadređenosti cjeline nad elementima iz kojih je sastavljena
(cjelina se ne može rastaviti na elemente, a da pri tom ne izgubi svoje
osnovne karakteristike);
2. posmatranje povezanosti elemenata na osnovu uzajamnih interakcija i
odnosa u procesu funkcionisanja cjeline;
• Izučavanjem sistema i zakonitosti njihovog ponašanja bavi se opšta
teorija sistema.
 Opšta teorija sistema

Opšta teorija sistema se zasniva na sljedećim zakonima:

zakonu zavisnosti (svaki sistem je, sa određenog
aspekta posmatranja, u vremenski zavisnoj relaciji ili
funkcionalnoj zavisnosti sa drugim sistemima);
zakonu razlike (za bilo koja dva sistema, sa
određenog aspekta i nivoa istraživanja, postoji najmanje
jedno obiljeležje po kome se razlikuju);
zakonu promjene (svaki sistem je podložan
promjenama u toku vremena).
• Opšta teorija sistema treba da obezbjedi jedinstven skup
pojmova, metoda, instrumenata za istraživanje i opis
kompleksnih objekata istraživanja, polazeći od provjerenih
naučno - saznajnih metoda u filozofiji i drugim naučnim
disciplinama.

• U savremenoj teoriji i praksi prisutne su različite definicije

sistema.

• “Sistem je skup izdvojenih, međusobno svrsishodno povezanih

elemenata, koji sa svojim okruženjem čine cjelinu.”
 Privreda sa aspekta teorije sistema
• Posmatranje privrede kao sistema pomaže u razumijevanju funkcioniranja
privrede i donošenju određenih zakonitosti u vezi s njom (privreda BiH u
okviru društvenog sistema, bankarski sektor- BANKE KAO PRIVREDNA
DRUŠTVA, regulacija bankarskog sektora).
• Dvije posljedice:
1. Svi elementi privrede povezani, postojanje kvalitativnih i kantitavnih veza
- Pravac i intenzitet promjene jednog elementa – na temelju promjene
elementa na kojem je izvršen utcaj
2. Promjena jednog elementa se ne može pomatrati izolovano u odnosu na
ostale dijelove te se trebaju imati u vidu sve moguće posljedice određenih
promjena (promjene bankaskog sektora- REGULACIJA POSLOVANJA BANAKA
)
• Analiza privrede kao sistema- metodologija za donošenje zakonitosti:
Društvene nauke – metod logike,
Pravo - Pravna logika- sredstvo na osnovu kojeg se logičkim operacijama
stvara pravno pravilo te se logičkim rezoniranjem ispravo tumači.
36
Načela pravne logike:
a) Zaključivanje iz suprotnosti (argumentum a contrario)
-iz kategoričkog i preciznog suda izvodi se drugi sud, protivan prvom
-npr. “zabranjuje se proizvodnja halogene žarulje“, zaključuje se
“proizvodnja LED rasvjete nije zabranjena”,
b) Zaključivanje od manjeg na veće (argumentum a minori ad maius)
-iz suda koji se odnosi na manju kvantitetu, izvodi se sud koji se odnosi na
veću kvantitetu-npr. “u jednoj proizvodnom pogonu zbog opasnosti od
požara zabranjeno je pušenje”, izvodimo sud da je onda “zabranjeno
loženje vatre u proizvodnom pogonu”,
c) Zaključivanje od većega na manje (argumentum a maiori ad minus)
-iz suda koji se odnosi na veću kvantitetu, izvodi se sud koji se odnosi na
manju kvantitetu
-npr. “građanima je dozvoljeno uzimanje kredita u visini od 100 000 KM”,
izvodimo sud da je onda “dozvoljeno uzimanje kredita u visini od 50 000
KM”.
Ekonomija – analiza i sinteza, hipoteza i verfifikacija i formuliranje
zakonitosti
37
• Veze između elemenata sistema
• Funkcionalne i kauzalne veze između pojava i institucija -
Zakonitosti
1. Funkcionalne - izražava zavisnost između dvije pojave, jedne,
koja je zadata (nezavisna varijabla ili argument funkcije), i
druge, koja se dobija (zavisna varijabla ili vrijednost funkcije).
2. Kauzalne – jedna pojava uzrokuje drugu –Da li samo jedna
pojava ili više uzrokuju drugu? vjerovatnoća
• Društvene nauke - koncept vjerovatnoće – zakonitosti kao
tendencije a ne kao pravilo/dovedeno u pitanje zbog velikog
broja pojava koje uzrokuju određenu posljedicu
• Pored funkcionalnosti i kauzalnosti - strukturalna zakonitost –
Izvjesnu pojavu određuje čitav niz determinanti – analiza
sistema - privreda je takav sistem, npr. stopa rasta GDP-a
određena je stotinama varijabli privredne i društvene
strukture, privredni sistem određuje : svojina, motiv
privređivanja, oblici organiziranja preduzeća, razvijenost tržišta
38
Društvene norme kao mehanizam svjesne podrške
tržištu (pravo privrednog sistema i tržište)
• Stabilnost sistema je bitna – pravo privredog sistema ima zadatak osigurati
stabilnost,
• Na stabilnost sistema utiče :
a)Broj i raznovrsnost njegovih elemenata / stepen njegovog razvoja - s rastom
broja elemenata i usložnjavanjem sistema veći izazovi za nestabilnost,
(privreda u 10. stoljeću i privreda u 21.stoljeću)
b)Uticaj ostalih sistema - Privredni sistem je složen i otvoren za uticaje ostalih
sistema društvenog sistema:
– zahtjev za ovorenošću sistema
– zahtjev za očuvanjem
• S obzirom na ova dva uticaja svaki sistem u svom funkcionisanju :
a)teži za sabilizacijom (zakonitost) - koja kada je predimenzionirana vodi u
entropiju (stanje veće nuređenosti)
b)ima potrebu da se razvija zbog adaptacije na izazove i uticaje drugih sistema
39
• Stabilan sistem je uravnotežen sistem
• Privreda teži ka stabilizaciji - ravnoteža na tržištu – prirodna
pojava, uspostavljanje parcijalnih ravnoteža (ravnoteže svakog
elementa sistema) dovodi do globalne ravnoteže
• Kako uspostaviti parcijalne ravnoteže – ravnoteža svakog
elementa zavisi od ravnoteže drugih elemenata ?
• Pravo privrednog sistema treba da :
1.garantira mininalne standarde ravnopravnosti učesnika u
ekonomskim tokovima te
2.usklađenost pojedinih elemanata sa privredom kao cjelinom

• Nezaboravimo : Pravo privrednog sistema je društvena organizacija

privrede i privrednih odnosa – svi elementi i odnosi privrede su
međusobno uslovljeni i povezani

40
• Šta konkretno znači :
1. Mikro nivo -Prirodno privredni subjekti stupaju u privredne odnose
kako bi ostavrili ciljeve – pravo nije te odnose stvorilo ono ih je samo
konzerviralo onda kada su oni uređeni ekonomskom prinudom i
vanekonomskom prinudom
• Ekonomska prinuda – eliminisala one koji nude po višoj cijeni od tržišne ili profit
troše na ličnu potrošnju a ne investicije
• Vanekonomska prinuda (NPR.korištenje sile)
2. Tržišni odnos simetričan – obligatorni odnos – pravo (ovlašćenje) i
obaveza – kvantitativno i kvalitativno ujednačavanje ovih odnosa kroz
pravnu normu predstavlja stabilizacionu funkciju prava privrednog
sistema.
• Kada pravo reguliše ekonomske (privredne) odnose?
• Kada dođe do spora i sukoba interesa u vezi sa određenom novom
ekonomskom institutu ili kada partneri pokušaju da nametnu veće
obaveze ili nanesu štetu – sukob je uzrok nestabilnosti sistema .

41
Uticaj privredne dinamike na stabilnost
sistema
• Dinamički karakter privrede određuje :
1.razvoj njenih elemenata (unutrašnji faktori)
Razvoj pojedninih elemenata nije harmoničan – neki se razvijaju brže
2.uticaj drugih elemenata iz okruženja privrede (elementi društvenog ili
prirodnog okruženja)- (vanjski faktori)
• Razvoj elemenata se na dinamiku privrede manifestira kroz :
1.Povećanje i rast privrede – kvantitativno, povećanje faktora proizvodnje
kao posljedica tehnološkog razvoja , nastaju novi odnosi koje pravo
reguliše,
2.Restrukturiranje privrede – kvalitativno,
- posljedica dublje podjele rada – nove privredne djelatnosti ili
- proširenje privrede na one djelove društvene koje nisu imale privredni
karakter ali su ga s robnom privredom dobile – sukob interesa koje pravo
rješava
42
• Okruženje privrede utiče na dinamku kroz uticaj iz :
1.Društvenog okruženja – pomjene političkih režima, pravog poretka,
ratovi
2.Prirodnog okruženja – demografska dinamika, prirodni resursi i
bogatstva, ekologija i promjene u okolišu
3.Uticaj privrede drugih država iz okruženja i s kojim posluje
Privreda je sistem koji teži stabilizaciji
• Stabilizatori – elementi sistema koji eliminireju dejstvo faktora koji
destabiliziraju privredu:
1.Automatski koji postoje u privredi – tržišne zakonitorsti (ponude i
tražnje, zakoni proizvodnje, društvene podjele rada) – ekonomska
historija – krize – neostatnost ekonomskih stabilizatora.
2.Svjesni – pravna regulacija nastala kao proizvod sistema, nastala iz
istih determinanti kao i ekonomski zakoni, neophodnost većeg
aktiviteta državnih organa koji primjenjuju propise prava privrednog
sistema jer ne štite apstraktne društvene vrijednosti nego
konkuretnu sadržinu.
43