VLERESIMET E TË DHENAVE EKSPERIMENTALE

TË NJË EKSPERIMENTI

LEKSIONI NR.13 LENDA: TEKNIKA E

LABORATORIT DHE EKSPERIMENTIT
NE KIMI
 VLERESIMET E TË DHENAVE
EKSPERIMENTALE TË NJË EKSPERIMENTI
 Te dhenat sasiore luajne nje rol te rendesishem ne praktiken
analitike dhe pranohet se gabimet qe fshihen ne keto te
dhena kane nje rendesi te jashtezakonshme. Nuk ka asnje
rezultat sasior te viefshem n.q.s ai nuk shoqerohet me
vleresimin e gabimit. Ky parim ka vlere ne çdo fushe
studimi ku merren rezultate eksperimentale.

Njesite e maties , njesite e sistemit SI te matjeve:

 Ky sistem perdoret kudo ne bote vjen nga gjuha frenge
“Systeme International d’unites” shkurt SI. Njesite baze te
ketij sistemi i trajtuam ne kapitullin e stekiometrise.
 VLERESIMET E TË DHENAVE
EKSPERIMENTALE TË NJË EKSPERIMENTI
2-Shifrat me kuptim
Do te quajme numra me kuptim, numrin me te vogel te shifraveqe duhen per
te shprehur vleren e nje madhesie pa humbur saktesine.Per shembull,
numri 142.7 ka kater shifra me kuptim, sepse ai mund teshkruhet 1.427 .
102. Nese e shkruajrne 1.4270 . 102, ju tregoni se enjihni vleren e shifres
pas 7.Numri 6.302 . 10-6 ka kater shifra me kuptim, sepse te kater shifrat
jane te domosdoshem. Ju mund te shkruani te njejtin numer edhe si
0.000006302, i cili gjithashtu ka kater shifra me kuptim. Zero ne te rnajte
te 6 tregojne vetem vendet dhjetore.Numri 92500 eshte i pacaktuar, pasi ai
mund te shkruhet:
 9.25 . 104 (tre shifra me kuptim)
 9.250· 104 (kater shifra me kuptim)
 9.2500· 104 (pese shifra me kuptim)
Ne vend te numrit 92500, Ju mund te shkruani njerin nga tre numrat e
mesiperm, per te treguar sa shifra jane te njohura. Zerot jane me kuptim
kur ato ndodhen ne mes te numrit ose ne fund numrit ne anen e djathte te
presjes dhjetore. Ne nje rnatie sasiore shifra e fundit (me e largeta nga e
djathta) eshte e pasigurte. Pasiguria minimale e saj eshte ± 1.
 VLERESIMET E TË DHENAVE
EKSPERIMENTALE TË NJË EKSPERIMENTI
Rregulla 1.
Nuk rnund te vihen shifra pertej shifres se pare te pasigurte, Pershembull,
masa e peshuar ne peshore eshte 21.4238 g, qe ne praktike do te thote
2l.4238 ± 0.0002g, sepse ± 0.0002 g eshte pasiguria e dhene nga
prodhuesi, prandaj 8 eshte e pasigurte. Pertej kesaj nuk mund te vihen
shifra te tjera, per shembull 21.42387, 7 eshte pa kuptim.
Rregulla 2.
Rrumbullakosja. Mbetje do te quajme shifren qe duhet hequr. Neqoftese
mbetja > 5, shifra e pare para saj rritet me 1. per shembull:

Ne qofte se mbetja < 5, shifra para saj nuk ndryshon, per shembull:

Ne qoftese mbetja = 5 dhe shifra para saj eshte me e madhe, shifra nuk
ndryshohet, per shembull:
Ne qoftese mbetja = 5 dhe shifra para saj eshte me e vogel, shifra rritet me 1,
per shembull:
 VLERESIMET E TË DHENAVE
EKSPERIMENTALE TË NJË EKSPERIMENTI
Rregulla 3.
Ne mbledhje dhe ne zbritje, ne perfundim do te mbesin aq shifra,
pas presjes dhjetore, sa eshte numri me i vogel i shifrave pas
presjes dhjetore, per shembull:
 VLERESIMET E TË DHENAVE
EKSPERIMENTALE TË NJË EKSPERIMENTI
Rregulla 4.
Ne shumezim dhe ne pjestim, pasiguria relative e produktit apo
heresit duhet te jete e njejte me pasigurine relative te faktorit
me numrin me te vogel te shifrave me kuptim, per shembull:

Kujdes ne shembullin: sa eshte mesatarja e kater percaktimeve te jonit Cl

A eshte 4 vetem me nje shifer pasigurie? 4 eshte si 4.00000 deri ne

infinit. Nuk ka pasiguri ne numrin e mostrave apo te percaktimeve.
Nuk thuhet se jane bere 3.9 apo 4.1mostra/percaktime.
Mesatarja = 14.68% Cl
 VLERESIMET E TË DHENAVE
EKSPERIMENTALE TË NJË EKSPERIMENTI
Rregulla 5.
Numri i shifrave me kuptim i nje mantise te nje logaritmi, eshte i barabarte me
ato te vete numrit. Karakteristika e Iogaritmit nuk numerohet ne shifrat me
kuptim. Per shembull:
 VLERESIMET E TË DHENAVE
EKSPERIMENTALE TË NJË EKSPERIMENTI
Tipet e Gabimeve
Llojet e gabimeve mund ti klasifikojme ne 3 grupe si me poshte:
- Gabime te renda, te cilat mund ti pershkruajme me lehtesi, pasi jane gabime
ne te cilat vlerat qe priten te dalin nga eksperimenti luhaten shume nga
vlerat reale. Keto lloje gabimesh ndodhin zakonisht per shkak te prishjes se
instrumentit, kur nje reaktiv eshte i kontaminuar rende ose kur bie nje pjese
e mostres etj
- Gabimet e rastit jane ato gabime kur vlerat eksperimentale te disa provave
te te njejtes moster te jene rreth vleres mesatare. Statistikisht thuhet se
gabimi i rastit ndikon ne riprodhueshmerine apo precizionin e te dhenave
eksperimentale. Ne shume raste gabimet sistematike eshte veshtire te
zbulohen saktesisht shkaqet pasi ato kane origjine te ndryshme dhe varen
nga teknikat dhe paisjet qe perdoren.
-Gabimet sistematike. Keto lloj gabimesh vihen re nga fakti se te gjitha vlerat
jane te zhvendosura ne nje sens. Gabimet sistematike ndikojne ne
saktesine e analizes, pra ndikojne ne zhvendosjen e vleres mesatare nga
vlera e vertete.
 VLERESIMET E TË DHENAVE
EKSPERIMENTALE TË NJË EKSPERIMENTI
Tipet e Gabimeve
Llojet e gabimeve mund ti klasifikojme ne 3 grupe si me poshte:
- Gabime te renda, te cilat mund ti pershkruajme me lehtesi, pasi jane gabime
ne te cilat vlerat qe priten te dalin nga eksperimenti luhaten shume nga
vlerat reale. Keto lloje gabimesh ndodhin zakonisht per shkak te prishjes se
instrumentit, kur nje reaktiv eshte i kontaminuar rende ose kur bie nje pjese
e mostres etj
- Gabimet e rastit jane ato gabime kur vlerat eksperimentale te disa provave
te te njejtes moster te jene rreth vleres mesatare. Statistikisht thuhet se
gabimi i rastit ndikon ne riprodhueshmerine apo precizionin e te dhenave
eksperimentale. Ne shume raste gabimet sistematike eshte veshtire te
zbulohen saktesisht shkaqet pasi ato kane origjine te ndryshme dhe varen
nga teknikat dhe paisjet qe perdoren.
-Gabimet sistematike. Keto lloj gabimesh vihen re nga fakti se te gjitha vlerat
jane te zhvendosura ne nje sens. Gabimet sistematike ndikojne ne
saktesine e analizes, pra ndikojne ne zhvendosjen e vleres mesatare nga
vlera e vertete.
 VLERESIMET E TË DHENAVE
EKSPERIMENTALE TË NJË EKSPERIMENTI

Perhapja e gabimeve te rastit

Ne kurben eksperimentale shpesh madhesia qe
do te percaktohet del nga njehsimi i nje sere
madhesish te tjera te matshme. Edhe
operacione te thjeshta si ai i titrimetrise
perfshijne disa stade te cilat mund te jene
subjekte gabimesh. Duhet theksuar se
procedurat per vleresimin e gabimeve
sistematike jane te rastit.
 VLERESIMET E TË DHENAVE
EKSPERIMENTALE TË NJË EKSPERIMENTI
Saktesia dhe precizioni
 Saktesia eshte afersia e rezultatit, ose e mesatares se
nje se nje rezultatesh, me vleren e vertete.
 Precizioni eshte afersia e rezultateve me njeri-tjetrin ne
nje seri rezultatesh.
Marrëdhënia e saktësisë dhe precisionit mund të
ilustrohet me shembullin e njohur e të qëlluarit me një
pushkë në një objektiv ku pika e zezë poshtë
përfaqësojë goditjeve në objektivin. Ju mund të shihni
se precision i mirë nuk nënkupton domosdoshmërisht
saktësinë e mirë. Megjithatë, nëse një instrument
është kalibruar mirë, precisioni ose riprodhueshmëria
e rezultatit është një masë e mirë e saktësise se saj.
 VLERESIMET E TË DHENAVE
EKSPERIMENTALE TË NJË EKSPERIMENTI
Saktesia dhe precizioni

Precizioni: I ulet I larte I larte

Saktesia: I ulet I ulet I larte
Ne kete menyre, rezultatet mund te jene precize pa qene te sakta,
ose te dy precize dhe te sakta, por eshte e padeshirueshme qe
rezultatet te jene njekohesisht jo precize dhe te pasakta.
• 
 MESATARJA DHE SHMANGIA STANDARTE
Mesatarja aritmetike
Supozojme se jane bere n-matje te nje madhesie, per shembull %
e Cl. Vlerat e tyre jane: XI, X2, ... Xn

Saktesia e nje percaktimi, Xi, mund te shprehet si gabim. Ne rast

se µ merret si vlere e vertete, atehere:
 MESATARJA DHE SHMANGIA STANDARTE
Gabimet absolute dhe relative te mesatares se nje serie
rezultatesh jane analoge:

Per sa i perket precizionit te nje serie rezultatesh, behen nje sere

matjesh:
Matja e pare eshte intervali, qe jep nje ide te shperndarjes se
rezultateve nga me i larti tek me i ulti. Ai perkufizohet si
diferenca numerike e rezultatit me te larte me me te ultin.
 MESATARJA DHE SHMANGIA STANDARTE
Intervali relativ, percaktohet si raport i intervalit me mesataren:

Devijimi (shmangia) e nje rezultati te dhene, Xi, nga mesatarja

perkufizohet si:
 MESATARJA DHE SHMANGIA STANDARTE
• Ne mund t'i mbledhim vlerat absolute te ketyre shmangieve, t'i
pjestojme me numrin e vlerave, n, dhe te perftojme nje madhesi
d¯te quajtur shmangie mesatare.

Me shpesh perdoret per matjen e precizionit, shmangia

standarde, kur plotesohen kushtet e shperndarjes gaussianie.
 MESATARJA DHE SHMANGIA STANDARTE
Shmangia standarde, per nje seri qe perbehet nga shume
rezultate dhe kur njihet vlera e vertete µ, jepet me formulen:

n = numri i rezultateve, si me pare

Kur vlera e vertete, µ, nuk njihet, sic ndodh shpesh ne laboratore,
dhe kur n eshte e vogel, atehere shmangia standarde, jepet me
simbolin s dhe me formulen:

 
 MESATARJA DHE SHMANGIA STANDARTE
Shmangia standarde nuk eshte lehte te njehsohet, por me ndihmen e
kalkulatoreve, njehsimi behet i lehte:

Kjo e fundit quhet edhe koeficienti i variacionit

Ne formulen 2-22, (n-1) quhet shkalle lirie, ndersa katrori i shmangies

standarde quhet varianca. Shmangia standarde, s, mat se sa afer jane te
dhenat rreth vleres mesatare. Sa me e vogel shmangia standarde, aq me
afer jane te dhenat rreth mesatares.
 MESATARJA DHE SHMANGIA STANDARTE
Shembull. Studentet kane analizuar nje moster kloruri dhe kane dhene
keto rezultate:

Njehsoni shmangien standarde te kesaj serie rezultatesh.

Perdorim ekuacionin (2-22):

 
 MESATARJA DHE SHMANGIA STANDARTE
Pershkrimi matematik i shperndarjes se gabimeve random,
Shperndarja e Gausit.

Sic treguam, te gjithe matjet permbajne gabime eksperimentale,

prandaj nuk ka rnundesi qe ne te jemi plotesisht te sigurte ne
dhenien e nje rezultati. Gabimet e percaktuara jane gjithmone
ne nje drejtim: ose pozitive, ose negative dhe asnjehere te dy
se bashku.Gabimet e papercaktuara mund te jene si pozitive
ashtu edhe negative brenda nje serie rezultatesh, madje
shpesh presim barazim te gabimeve pozitive me ate negative.
Ne shume raste gabimet random mund te pershkruhen
matematikisht dhe nganjehere jo. Te tregojme me nje shembull
te thjeshte nese mundemi te percaktojme se gabimet random
trajtohen me nje funksion te mirenjohur apo jo.
 MESATARJA DHE SHMANGIA STANDARTE
Pershkrimi matematik i shperndarjes se gabimeve random,
Shperndarja e Gausit.
Shembulli eshte qe studentet per shume vite kane analizuar
mostra hidrogjen ftalat kaliumi (KHP), duke punuar me te
njejten metode. Rezultatet jepen ne tabelen 2.5. Sic shihet keto
te dhena mund te rregullohen ne disa menyra racionale. Nje
menyre (me e lehta) eshte vendosja e tyre sipas vlerave rritese.
 MESATARJA DHE SHMANGIA STANDARTE
Pershkrimi matematik i shperndarjes se gabimeve random,
Shperndarja e Gausit.
Ne kete menyre te dhenat mund te grupohen ne celula (qe
kufizohen nga nje interval prej 0.10% KHP). Ndertohet nje
histogram ku ne absise vendoset % KHP dhe ne ordinate,
frekuenca, apo numri i vlerave brenda nje celule. Perftohet nje
poligon frekuencash si ne figuren 2.2.
 MESATARJA DHE SHMANGIA STANDARTE
Pershkrimi matematik i shperndarjes se gabimeve random,
Shperndarja e Gausit.
Nga ky poligon shihet se forma e kurbes nuk eshte e lakuar,
ndoshta me shume mostra te analizuara do te jepnin nje
poligon me te mire.Ne nje seri tjeter rezultatesh, per moster
tjeter KHP dhe me metode tjeter, qe paraqiten ne tabelen 2.6,
poligoni i frekuencave duket me premtues.
 MESATARJA DHE SHMANGIA STANDARTE
Pershkrimi matematik i shperndarjes se gabimeve random,
Shperndarja e Gausit.
Nga ky poligon shihet se forma e kurbes nuk eshte e lakuar.
Forma e ketij poligoni duket me premtuese dhe eshte si e nje
kembane dhe njihet si shperndarje Gaussiane:
 MESATARJA DHE SHMANGIA STANDARTE
Pershkrimi matematik i shperndarjes se gabimeve random,
Shperndarja e Gausit.
Shperndarja Gaussiane e rezultateve eksperimentale eshte te
pakten per t'u besuar. Shtrohen dy pyetje:
1) C'pamje ka nje kurbe Gaussiane?
2) Cfare ka te vecante nje kurbe e tille ne krahasim me nje kurbe
jo Gaussiane? Ne pergjigje te pyetjes se pare, kurba
Gaussiane eshte si ne figuren 2.4.
 MESATARJA DHE SHMANGIA STANDARTE
Pershkrimi matematik i shperndarjes se gabimeve random,
Shperndarja e Gausit.
• Ordinata eshte frekuenca dhe ne abshise mund te vendosen:
vlera e rezultatit, shmangia nga mesatarja, ose numri i
shmangieve standard nga mesatarja. Pavaresisht se cila vlere
perfaqesohet ne abshise, kurba ka nje forme te rregullt dhe
simetrike. Ekuacioni qe pershkruan kurben eshte:
 MESATARJA DHE SHMANGIA STANDARTE
Pershkrimi matematik i shperndarjes se gabimeve random,
Shperndarja e Gausit.
π = 3,14159
Per pyetjen e dyte, se cfare ka te vecante ne nje kurbe Gaussiane,
mund t'i pergjigjemi pjeserisht. Ndonese ekuacioni (2-28) qe
pershkruan kurben eshte shume i mire, ai eshte akoma nje ekuacion,
i shkruar ne termat e frekuences, shmangies standarde dhe
mesatares.
Kjo do te thote se eshte i mundshem pershkrimi matematik i nje seri te
dhenash. Nje ekuacion pershkruan gjithe keto seri te dhenash,
shperndarja e te cilave i afrohet Gaussianit ideal. Po te vini re ne
figuren2.2, nuk e kemi kete shperndarje. Mund te gjendet nje
ekuacion qe te pershkruaj ate poligon, por ai nuk mund te jete unik,
pra nuk ka perdorim te pergjithshem. Ne kete kuptim sjellja
Gaussiane e shperndarjes se rezultateve eshte nje cilesi shume e
kenaqshme.
 MESATARJA DHE SHMANGIA STANDARTE
Pershkrimi matematik i shperndarjes se gabimeve random,
Shperndarja e Gausit.
Forma e nje kurbe Gaussiane mund te tregoje shume rreth
pozicionit te rezultateve, pasi precizioni i rezultateve dikton
formen e kurbes Gaussiane: sa me e madhe vlera e shmangies
standarde, aq me e gjere dhe me pak e mprehte eshte kurba
edhe sa me e vogel vlera e shmangies standarde, aq me e
ngushte dhe e mprehte eshte kurba. Ky rregull cilesor ilustrohet
ne menyre sasiore ne figuren 2.5.
 MESATARJA DHE SHMANGIA STANDARTE
Pershkrimi matematik i shperndarjes se gabimeve random,
Shperndarja e Gausit.
Nga shperndarja Gaussiane e te dhenave mund te bejme keto vrojtime:
1- Gabimet e vogela ndodhin me shume se gabimet e medha
2- Kurba eshte simetrike, keshtu qe gabimet pozitive barazohen me gabimet
negative
3- Ne rast se pranohet postulati, qe zona nen kurbe eshte proporcionale me
probabilitetin e pergjithshem ne ndodhjes se rezultatit brenda kesaj zone,
atehere mund te nxirren disa perfundime:
• 68.26% e te gjithe rezultateve ndodhen brenda ± s te mesatares
• 98.46% e te gjithe rezultateve ndodhen brenda ± 2s te mesatares dhe
• 99.74% e te gjithe rezultateve ndodhen brenda ± 3s te mesatares.
Nga sa kemi diskutuar, nuk eshte bere asnje perpjekje per te barazuar µ,
vleren e vertete me x¯, mesataren eksperimentale. Studenti ne kimi analitike
nuk ka asnje dijeni per µ.
 MESATARJA DHE SHMANGIA STANDARTE
Pershkrimi matematik i shperndarjes se gabimeve random,
Shperndarja e Gausit.
Gjithmone ka nje mungese mundesie qe grafiku i shperndarjes se rezultateve
te mund te duket si ne figuren e meposhteme:

Ketu ka nje shperndarje te ngushte, te rregullt Gaussiane dhe nje largesi

ndermjet µ dhe x¯, ne te cilen mund te jene vetem gabime te percaktuara.
Si mund te zbulojme keto gabime te percaktuara? Nganjehere, vlera e vertete
njihet. Ne mund te perdorim statistiken me kujdes, ne njeseri rezultatesh e
te krijojme limitin e konfidences (kufirin e besimit)
 MESATARJA DHE SHMANGIA STANDARTE
Pershkrimi matematik i shperndarjes se gabimeve random,
Shperndarja e Gausit.
Duhet t'a ndermarrim kete procedure dhe te besojme ne numrat e gjeneruara
prej tij, vetem kur cdo burim i gabimeve te percaktuar eshte menjanuar.
Perse veprohet keshtu?
Krijimi i kufirit te besimit bazohet ne shperndarjen Gaussiane, ose
presupozohet te jete e tille. Mbi te gjitha sensi i pergjithshem diktonqe ( I)
precizioni i ulet ofron shans te vogel per nje saktesi te mire (2) precizioni i
mire, nuk gjeneron saktesi te mire, por te pakten lejon nje shprese saktesie.
Cfare eshte kufiri i besimit? Supozojme se njeri ka kryer nje numer
percaktimesh te klorureve ne nje moster te panjohur dhe eshte percaktuar
kufiri i besimit ):

Kjo do te thote, se me nje shans 95%qe vlera e vertete e % Cl te shtrihet

brenda intervalit ± 0.12%Cl te mesatares, ose diku ndermjet 30.68% Cl dhe
30.44% Cl.
 MESATARJA DHE SHMANGIA STANDARTE
Pershkrimi matematik i shperndarjes se gabimeve random,
Shperndarja e Gausit.
Kufiri i besimit njehsohet me formulen:

• ku - mesatarja
• s =shmangia standarde e rezultateve
• t =vlere e gjetur ne tabelen 16
• n = numri i mostrave
• Do te na duhet te percaktojme dhe nje madhesi e njohur si shkallen lirise ne
menyre qe te gjejme t nga tabela16. Per nje seri n- rezultative shkalla e lirise
= n-1 
 MESATARJA DHE SHMANGIA STANDARTE
Pershkrimi matematik i shperndarjes se gabimeve random,
Shperndarja e Gausit.
• Tabela 16 Vlerat e t per nivele te ndryshme propabiliteti: