Genlerin Bağlantısı ve

Parça Değişimi
Dr Can YILMAZ
Van YYÜ
Kromozomlar (Genel Bilgi)

 En kolay mitoz sırasında görünebilir.

 Farklı uzunluk ve biçimdedirler.
 Sentromer adı verilen yoğun bir bölge içerirler.
 Sentromerler, kromozom boyunca farklı noktalarda
yerleşim gösterirler. Sentromer yerleşimine göre
kromozomlar:

 Metasentrik (sentromer yerleşimi orta)

 Submetasentrik (sentromer yerleşimi uç ile orta arası)
 Akrosentrik (sentromer yerleşimi uca yakın)
 Telosentrik (sentromer yerleşimi uçta)
2
Kromozomlar (Genel Bilgi)

 Kromozom kolları: Sentromerden her iki tarafa doğru

uzananırlar. Sentromer yerleşimine bağlı olarak farklı
uzunluktadır. Kısa olan kol ‘p’ (petite) ile sembolize
edilirken, uzun kol ‘q’ile gösterilir.

sentromer

3
Kromozomlar (Genel Bilgi)

 Diploit sayı (2n): Aynı türe ait bireylerin her bir somatik
hücresinde aynı sayıda kromozom bulunur. Bu sayıya
diploit (2n) denir. Kromozomlar, uzunlukları ve sentromer
yerleşimleri açısından çiftler halinde bulunurlar. Her bir
çiftteki üyelere, homolog kromozom adı verilir.

 Bakteri ve virüslerde tek bir kromozom bulunur.

 Mayalar, cıvıksı mantarlar, briyofitler gibi bazı bitkiler, hayat

döngülerinin büyük bir bölümünde haploittir.

 İnsanlardaki X ve Y kromozomları birbirinin homoloğu değildir.

4
Kromozomlar (Genel Bilgi)

 Karyotip: İnsan mitotik kromozomlarının fotoğrafları

çekilerek kesilip eşleştirilebilir. Bu fotoğraf görünümüne
karyotip adı verilir

5
Kromozomlar (Genel Bilgi)

 İnsanlar 2n=46 kromozoma sahiptir. 46 kromozomun her

biri belirgin olarak çiftler halindedir. Mitotik
kromozomların her biri ortak bir sentromerle bağlı iki
paralel kardeş kromatid içerir.
 Kromozomların haploit sayıları (n), diploit sayının
yarısıdır. Bir homolog kromozom çiftinin tek bir
kromozomundaki genlerin tümü haploit genomu oluşturur.
 Homolog kromozom çiftinin her bir üyesi, diğeri ile
önemli benzerlikler taşır. Uzunlukları boyunca lokus adı
verilen gen bölgelerinin aynısını içerirler. Dolayısıyla
genetik potansiyelleri aynıdır.

6
Kromozomlar (Genel Bilgi)

7
Gen Bağlantısı
 Mikroskobi tekniklerinin gelişmesi ile 1875’de mitoz,
1890’da ise mayoz bölünmeler aydınlatılmıştır. 1900’lü
yıllarda sitologlar, Mendel faktörlerinin davranışı ile
kromozomların davranışı arasındaki paralelliği görmeye
başlamışlardır. Bu aşamadan sonra sitoloji ve genetik
bilimi birbirine yaklaşmıştır.
 1902’de Walter S. Sutton, Theodor Boveri ve diğer bazı
araştırmacılar birbirinden bağımsız olarak bu paralellikleri
göstermiş ve kalıtımın kromozomal teorisi oluşmaya
başlamıştır. Bu teoriye göre:
 Mendel genleri kromozomlar üzerinde özgül lokuslara sahiptir.
 Ayrılma ve bağımsız dağılma geçiren kromozomun kendisidir.
8
9
Gen Bağlantısı
 Columbia Üniversitesi’nde embriyolog olan Thomas Hunt
Morgan, özgül bir geni özgül bir kromozomla
ilişkilendiren ilk kişidir. Çalışmalarında, Drosophila
melanogaster adlı bir meyve sineği türünü kullanmıştır.
 Bu tür, ışık mikroskobunda kolayca fark edilebilen sadece
4 çift kromozoma sahiptir. Bunlardan 3 çifti otozom, bir
çifti eşey kromozomlarıdır (X ve Y).

 Morgan bir yıl boyunca sinekleri çaprazlayıp farklı

bireyler aramıştır. Sonunda kırmızı yerine beyaz gözlere
sahip olan bir adet erkek sinek elde etmiştir.

10
Gen Bağlantısı
 Drosophila’daki kırmızı göz rengi, doğal populasyonlarda
en yaygın bulunan fenotiptir. O nedenle bu fenotipe sahip
bireylere yabanıl-tip denir.
 Beyaz göz rengi gibi, yabanıl-tipe alternatif olan
özelliklere de mutant-tip adı verilir. Mutant tipler, yabanıl-
tip allellerdeki değişiklik ya da mutasyondan
kaynaklandıkları varsayılan alleller sayesinde
ortaya çıkarlar.

11
Gen Bağlantısı
 Morgan, beyaz gözlü erkek sineği keşfettikten sonra onu
kırmızı gözlü dişi ile çiftleştirdi. F1 dölü tamamen kırmızı
gözlü idi (kırmızı göz beyaz göze baskındır). F 1 sinekleri
kendi aralarında çaprazlandığında ise klasik 3:1 oranını
saptadı.
 Ayrıca beyaz gözlülük sadece erkeklerde görülüyordu. F 2
dişilerinin tümü kırmızı gözlü iken, erkeklerin yarısı
kırmızı yarısı beyaz gözlü idi. Dolayısıyla sineğin göz
rengi, onun eşeyine bağlı idi. Morgan, beyaz renkten
sorumlu allelin sadece X kromozomu üzerinde
bulunduğunu tespit etti. Y kromozomu üzerinde buna
karşılık gelecek göz rengi alleli yoktur.
12
Gen Bağlantısı

13
Gen Bağlantısı
 Kalıtımın birinci kuralı “İki ayrı özelliğin meydana
gelmesinden sorumlu olan, iki farklı gen nesilden nesile
geçerken birbirlerine bağımlı olmadan bu kalıtsal
faktörleri gametlere aktarırlar” der ancak yapılan
araştırmalar bazı fenotipik özelliklerin nesiller boyunca
birbirlerini takip ettiğini bir başka ifadeyle genlerin
nesilden nesile birlikte aktarıldığını göstermektedir.
 Diğer taraftan, örneğin insanda 23 çift kromozom
bulunmasına karşılık fonksiyonel olan 100000’den fazla
gen vardır. Bu durumda bir tek kromozom üzerinde
yüzlerce hatta binlerce gen bulunmak durumundadır!

14
Gen Bağlantısı
 Bu şekilde, aynı kromozomda bulunan genlere Bağlı
Genler denir ve bir kromozom üzerinde yerleşmiş
bulunan tüm genler bir Bağlantı Grubu’nu oluştururlar.
Bağlantı Grubu sayısı haploid kromozom sayısına eşittir.

 Özet olarak: Aynı kromozom üzerinde bulunan genlere

bağlı gen (linked gene); bu genlerin oluşturmuş olduğu
gruba bağlantı grubu (linkage group) ve bu olaya da
bağlantı (linkage) denilmektedir.

15
Gen Bağlantısı

16
Gen Bağlantısı
 Morgan, genler arasındaki bağlılığın, iki farklı karakterin
kalıtımını nasıl etkilediğini görmek için bir diğer
Drosophila deneyini gerçekleştirmiştir:

 Bu deneydeki karakterler vücut rengi ve kanat

büyüklüğüdür:
 Yabanıl tip sinekler gri vücuda ve normal kanatlara
sahiptir.

 Mutant olanlar ise siyah vücuda ve körelmiş kıvrık

kanatlara sahiptir.
17
Gen Bağlantısı
 Bu özelliklerin allelleri şu sembollerle gösterilmiştir:
 b+ = gri vücut
 b = siyah vücut
 vg+= normal kanat
 vg = körelmiş kıvrık kanat
 Gri renkli ve normal kanatlı bireylerle (b+b+/vg+vg+) siyah
renkli ve körelmiş kanatlı bireyler (bb/vgvg)
çaprazlanmıştır.
 F1 dölünde yabanıl tip görünümlü (b+b/vg+vg) dihibritleri
elde etmiştir.

18
Gen Bağlantısı
 Daha sonra F1 dölünde elde ettiği bu dişi dihibrit ile (b +b/vg+vg)
tekrar siyah renkli körelmiş kanatlı erkeği (bb/vgvg)
çaprazlamıştır. Mendel’in bağımsız dağılım kuralına göre bu
çaprazlama sonucunda yavruların dört fenotipik sınıftan da eşit
sayıda üretilmesi gerekliydi:
 1 gri normal, 1 siyah körelmiş, 1 gri körelmiş, 1 siyah normal
 Ancak gerçek sonuçlar farklı idi. Yavrular arasında yabanıl tip
(gri-normal) ve mutant tip (siyah-körelmiş) sinekler orantısız
olarak fazlaydı (5:5:1:1). Bu fenotipler aynı zamanda P
kuşağındaki bireylerin fenotipleri ile aynı idi.
 Morgan, vücut rengi ve kanat şeklinin özgül kombinasyonlar
halinde genellikle birlikte kalıtıldığının farkına vardı. Çünkü bu
karakterleri kontrol eden genler aynı kromozom üzerinde yer
alırlar.
19
Gen Bağlantısı
 Morgan’ın çaprazlamalarında elde edilen ve P kuşağına
benzeyen fenotiplerin dışında elde edilen fenotipler parça
değişiminden
Her (krossing-over)’den
iki dominant genin de aynı kromozom kaynaklanmaktadır!
üzerinde olduğu durumlara cis durumu,
dominant genlerin ayrı kromozomlarda yer
aldığı durumlara ise trans durumu denir

5 : 5 : 1 : 1
20
Parça Değişimi (Crossing-Over)
 Bağlı genler, aynı kromozom üzerinde yer aldıklarından,
mayoz ve döllenme olaylarında birlikte hareket etme
eğilimindedirler. Bu nedenle de ebeveynlerde görülmeyen
yeni allel rekombinasyonları yapmasını beklemememiz
gerekirdi. Ancak gerçekte bağlı genler arasında da (az oranda
da olsa) rekombinasyon olur.
 Morgan, homolog kromozomlar arasında parça değişimini
sağlayan bir mekanizmanın bazen iki gen arasındaki
bağlantıyı kırdığını ileri sürmüştür. Sonraki araştırmalar, bu
olayın krossing-over olduğunu ortaya koymuştur. Bu olayla
oluşan rekombinant kromozomların allelleri yeni
kombinasyonlarla biraraya gelebilirler ve bu kromozomlar
gametlere dağıtılır.
21
Parça Değişimi (Crossing-Over)
 Kromozomlar arasında bir krossing-over olayı
gerçekleşmiş ise atalarına benzeyen ve benzemeyen
bireyler yaratacak yeni gametler oluşacaktır. Oluşan
yeni gametlerden atalarına benzeyenlerine atasal
(parantel) kombinasyon, parental jenerasyonunda
görülmeyen ve yeni oluşan gametlere ise,
rekombinant, gerçekleşen bu olaya rekombinasyon
denilmektedir.
 Rekombinasyon olayı, homolog kromozomların her
birinde ayrı ayrı olabileceği gibi iki homolog
kromozom arasında da şekillenebilmektedir.
22
Parça Değişimi (Crossing-Over)
 Rekombinasyon sonucunda meydana gelen yeni nesilde atasal
jenerasyona benzeyen birey sayısı genellikle rekombinantların
sayısına göre daha fazla olmaktadır.
 Rekombinant bireylerin ilgili jenerasyonda oluşan toplam fert
sayısına oranı krossing-over oranını (Rekombinasyon
frekansı, RF) vermektedir ve θ ile tanımlanmaktadır.

 Rekombinasyon frekansı %0-50 arasında ise iki gen birbirine

bağlıdır(linked) ve aynı bağlantı (linkage) grubunda yer
almaktadır.
 Eğer θ>%50 ise iki gen arasında bir bağlılık yoktur ve bu
genler farklı linkage grupları oluşturmakta veya kromozomlar
üzerinde yer almaktadır.
23
24
Rekombinasyon ve Bağlantı Analizi
 Bağlı genler ve krossing-over’dan kaynaklanan
rekombinasyon, Morgan’ın öğrencilerinden Sturtevant’ın
genetik harita çizmek için yeni bir yöntem bulmasını
sağlamıştır.
 Genetik haritalama, genlerin ve markörlerin
kromozomlar üzerinde bulunduğu yerler ve birbirlerine
olan uzaklıkların tespit edilmesidir. Krossing-over
olayından yararlanarak, bağlı genlerin dizilişi ve
aralarındaki uzaklıkların bulunması sonucu genetik
bağlantı haritaları oluşturulmaktadır.

25
Rekombinasyon ve Bağlantı Analizi
 Bir kromozom üzerinde bulunan genler birbirlerine ne
kadar yakın ise aralarında parça değişimi olma olasılığı o
kadar azalmaktadır. İki gen arasındaki mesafe arttıkça iki
gen arasında parça değişimi olma olasılığı da artmaktadır.

 Yani iki gen arasındaki parça değişimi oranı kullanılarak

bu iki genin arasındaki mesafe tahmin edilebilmektedir:
Krossing-over sonucu iki gen arasında bulunan mesafe
harita birimi olarak ifade edilir ve bir harita birimi %1
θ’ye eşittir.

26
Rekombinasyon ve Bağlantı Analizi
 Harita birimi olarak Thomas Hunt Morgan’a ithafen
Morgan (M) kullanılmaktadır ve

 %1 (0.01) θ = 1 santimorgan (1 cM)

olarak ifade edilmektedir. Fiziksel olarak 1 cM yaklaşık 1

milyon baz çiftini ifade etmektedir ve her 100 mayoz
bölünmede 1 rekombinasyon olayının olduğunu
göstermektedir. Fakat genomun “hot spot” bölgelerinde
bu oranlar değişebilmektedir!

27
Rekombinasyon ve Bağlantı Analizi (ÖRNEK)
 Bir kromozom çifti üzerinde iki lokus göz önüne alalım.
Bir birey birinci lokusa göre Aa ve ikinci lokusa göre Bb
heterozigotu olup, A ile B allelleri (genleri)
kromozomların bir tanesi ve a ile b allelleri kromozomun
diğeri üzerinde bulunsun. Bu durum AB/ab biçiminde de
gösterilsin.

AaBb

28
Rekombinasyon ve Bağlantı Analizi (ÖRNEK)
 İki lokus bakımından bir gametin rekombinant olması için
lokuslar özellik olarak heterozigot ve aralarındaki sarılma
noktası sayısı da tek olmalıdır.
 Rekombinant bir haploid gametin ortaya çıkması için
gametteki allellerin mayoz bölünme öncesinde farklı
ebeveyn haploidlerinde bulunmaları gerekir.

 Mayoz bölünme sürecinde kromozom sarılmaları sonucu

rekombinant gametlerin ortaya çıkması olasılığı yumurta
oluşumunda θf, sperm oluşumunda θm gibi farklı değerlere
sahip olabilir. Bu belirtilmediği zaman her iki durumda
rekombinasyon oranı θ’nın aynı olduğu düsünülecektir.
29
Rekombinasyon ve Bağlantı Analizi (ÖRNEK)
 İki lokus farklı kromozomlarda olsun (farklı
kromozomlardaki gibi bağımsız davransın). Bu durumda
rekombinant bir gamet oluşması olasılığı:

 θ = P(1. lokustaki atasal anne alleli ve 2. lokustaki atasal baba alleli) + P(1. lokustaki atasal baba alleli
ve 2. lokusta atasal anne alleli)

= P(1. lokusta atasal anne alleli) X P(2.lokusta atasal baba alleli) + P(1.lokusta atasal baba alleli) X
P(2.lokusta atasal anne alleli)
= 1/2X1/2+1/2X1/2 = 1/2

30
Rekombinasyon ve Bağlantı Analizi (ÖRNEK)
 Rekombinasyon oranı θ sıfır ile 1/2 arasında bir sayıdır.
İki lokus için θ=1/2 olduğunda, yani %50 olduğunda,
bunlar farklı kromozomlarda bulunan lokuslar gibi
Mendel’in ikinci yasasına göre bağımsız davranmaktadır.
Rekombinasyon oranı %50’den küçükse, daha evvel
bahsedildiği gibi, iki lokus arasında bir bağlantı (linkage)
vardır denir.

 Rekombinasyon oranı küçüldükçe bağlantı (linkage)

artmaktadır.

31
Rekombinasyon ve Bağlantı Analizi
 Bir kromozom üzerinde bulunan iki lokus arasındaki
fiziksel uzaklık, bunlar arasındaki nükleotid sayısı olarak
tanımlanmaktadır.
 İki lokus arasında Morgan birimi cinsinden genetik harita
uzaklığı (m), mayoz bölünme sırasında bu iki lokus
arasında olusan sarılmaların (crossovers) sayısının
beklenen değeri olarak tanımlanmaktadır.

 Genetik uzunluk (genetik harita uzaklığı) olarak en uzun

kromozom birinci kromozom ve en kısa kromozom 21.
kromozom olup, bunların uzunlukları sırasıyla 2 Morgan
ve 0.5 Morgan’dır.
32
Rekombinasyon ve Bağlantı Analizi
(İkili Gen Bağlantısı Örneği)
 Tavşanlarda S geni lekeli kürk rengini, s geni ise düz kürk rengini
ortaya çıkarmaktadır. L geni kürkündeki kılların kısa, l geni ise
uzun olmasını sağlamaktadır. Bu genlerin birbirlerine bağlı olup
olmadıklarını bulmak için; lekeli ve kısa kıllı bir tavşanla, düz
renkli ve uzun kıllı bir tavşan çaprazlanıyor ve meydana gelen F 1
nesli geri çaprazlama ile homozigot çekinik fenotipte bireylerle
eşleştiriliyor.

 Eğer bu genler birbirlerine bağlı değil iseler, bu çaprazlamalar sonucunda

F2’de dört çeşit fenotip gösteren yavrular birbirlerine eşit oranlarda
meydana gelecektir.

 Eğer genler birbirlerine bağlıysa atasal fenotipleri taşıyan yavruların sayısı

yeni yani rekombinant fenotipleri taşıyanlarınkinden yüksek olacaktır.
33
 Rekombinasyon ve Bağlantı Analizi
(İkili Gen Bağlantısı Örneği)
 Bu genlerin birbirlerine bağlı olduklarını varsayarak
çaprazlamaları şu şekilde gösterebiliriz (hem erkek hem
de dişilerde parça değişimi görüldüğünden, geri
çaprazlamaya alınan bireyin cinsiyetinin burada bir önemi
yoktur!):
S L s l
P: X
S L s l

lekeli ve kısa kıllı düz ve uzun kıllı

S L s l
Gametler:

34
Rekombinasyon ve Bağlantı Analizi
(İkili Gen Bağlantısı Örneği)
S L
F1 :
s l
lekeli ve kısa kıllı

geri çaprazlama
S L s l
F1 : X
s l s l
lekeli ve kısa kıllı düz ve uzun kıllı

S L S l
s l
G: X
s l s L

Parça değişimsiz gametler Rekombinant gametler

35
Rekombinasyon ve Bağlantı Analizi
(İkili Gen Bağlantısı Örneği)
Punnet Karesi
F2 : Eğer genler Eğer genler
s l bağlı değilse bağlı ise
beklenen beklenen
orantı orantı
S L
S L
Atasal %50’den daha
s l %50
s l Fenotipler fazla
s l

s l
S l
S l
Rekombinant %50’den daha
%50
s l Fenotipler az
s L
s L

s l
36
Rekombinasyon ve Bağlantı Analizi
(İkili Gen Bağlantısı Örneği)
 Bu çaprazlamada F2’de.
 22 : lekeli-kısa kıllı
 7 : düz-uzun kıllı
 2 : lekeli-uzun kıllı
 2 : düz-kısa kıllı
yavrular dünyaya gelmiştir.
 Buna göre atasal fenotiplere sahip bireylerin oranı şudur:
 (29/33)x100= %88
 Rekombinant bireylerin oranı ise %12 olacaktır.
 Bu sonuçlara göre bu iki gen birbirlerine bağlıdır ve
aralarındaki uzaklık 12 santimorgan (SM) ya da 12 ünite
(MU)’dir.
37