İNSAN KromozomLARININ

YAPISAL VE SAYISAL
ÖZELLİKLERİ

Doç.Dr. Seda Örenay Boyacıoğlu

ADÜ Tıp Fak. Tıbbi Genetik Ad.
 Kromozom Yapısı
• Hücrede kromozom yapısı sadece hücre bölünmesi sırasında
metafaz başında görülmeye başlanır.

• Bu durumdan önce DNA nukleusta kromatin yapısında

paketlenmiş olarak çekirdeğin her tarafına rastgele dağılmış olarak
gözlenir. Kromatin yapısı kromatin iplikçikleri adı verilen
iplikçiklerden meydana gelir.

• Kromatin iplikçikleri de ikiye ayrılabilir:

Sıkışık ve yoğun olması nedeniyle özel boyaları kuvvetle emen ve koyu
renkli görülen heterokromatin ve daha dağınık yapıda
olduğu için açık renkli boyanan ökromatin.
2m DNA, 5mikrometre çekirdeğe nasıl sığar?
 Kromatin Yapı

Kromatin, az miktarda RNA ile birlikte

yaklaşık eşit ağırlıkta protein (histon
proteinler, histon olmayan proteinler ve
HMG proteinler) ve DNA içeren
iplikçiklerden oluşur.
 Histon Proteinler
Küçük molekül ağırlıklı ve yüksek oranda(%10-20) arginin, lizin gibi
bazik amino asitleri içerdikleri için bazik özellikte olan, bu özellikleri
sayesinde asidik özellikteki DNA’ya sıkı şekilde bağlanan
proteinlerdir. İçerdikleri bazik amino asitlerin oranına göre 5 değişik
gruba ayrılırlar: H1, H2A, H2B, H3 ve H4.
 Histon Proteinler
Histonlar arasında türlere ve dokulara göre en fazla değişikliği H1
histon proteinleri gösterir. H3 ve H4 ise evrimde en iyi korunmuş
histonlardır.
H2A, H2B,H3 ve H4 histonlarının her birinin kromatindeki miktarları
DNA’nın yaklaşık iki katıdır, H1 miktarı ise bunların yarısı kadardır.

Histon proteinleri kromatin yapının

birincil oluşumu olan nükleozom yapısında
görevlidirler.
X-ray diffraction analyses of crystals
Structure of a nucleosome core particle
 Histon Olmayan Proteinler

•Çoğunlukla bazik özellikte olmayan, boyut ve işlevleri bakımından

değişik çeşitte bir çok proteini içeren bir grupturlar. Kromozom yapısına
katılan histonlar dışındaki tüm proteinler bu gruba dahildir.

• Histon olmayan proteinlerin bir kısmı doğrudan doğruya

kromatinin oluşumuna katılan yapısal proteinlerdir. Bunların dışında
DNA’nın replikasyonunda ve gen anlatımında iş gören enzimler de bu
gruba dahildir.
 HMG Proteinler
Yüksek elektrik yükleri ve ufak boyutları nedeniyle histon olmayan
proteinlerden ayrı bir grup olarak kabul edilen bu proteinler jel
elektroforezinde çok hızlı hareket etmelerine olanak verdiği için
adlandırmada bu kısaltma (High Mobility Group- hareket yeteneği
yüksek grup olarak) kullanılmıştır.

HMG proteinler kromatin yapısının

%1-5’ini kapsarlar.

HMG proteinlerin nukleozom üzerindeki dizilişleri

Kromatin Organizasyonu
Kromatin organizasyonunda ilk aşama nükleozom
oluşumudur. Nükleozom ikişer adet H2A, H2B, H3
ve H4 histon ve bir adette H1 histon proteininden
oluşan 200 baz çifti uzunluğunda DNA’nın
paketlendiği bir yapıdır. DNA’nın 145 baz çiftlik
kısmı sekiz proteinden oluşan iç bölge etrafında
yaklaşık 1,75 bir dönüm yapar.
İplik üzerine dizilmiş boncuk şeklinde görülen nükleozomlar -proteaz
enzimi ile H1 histonları uzaklaştırılmıştır.
Kromatin Organizasyonu

Nükleozomlar H1 proteinleri yardımıyla,11nm’lik

ipliksi yapılar oluşturur. Bu sırada DNA serbest
haline göre yaklaşık 5-10 kat yoğunlaşmıştır.
Kromatinin doğal işlevsel yapısı bu 11nm’lik
iplikçiklerin yeniden katlanmalar yapması ve her
dönümde yaklaşık 6 nükleozom yer alacak şekilde
oluşan 30nm çapındaki selonoid yapıdır. Bu yapı
H1 histonların kendi aralarındaki etkileşimi ile sabit
durumda kalır. Bu aşamada DNA yapısı en az 6
kat daha yoğunlaşmıştır.
Kromatin Organizasyonu
Hücre bölünmesi başladığında kromozomların
oluşumu sırasında bu ipliksi yapının daha da
yoğunlaşması gerekir. Kromatin iplikçikler
histon olmayan proteinlerin, HMG proteinlerin
ve RNA moleküllerin yardımıyla ilmekler
yaparak bir protein iskelete tutunmuş olarak
yoğunlaşmaya devam ederler.
Nukleusta kromozomların yerleşimi
Kromozomun Bölümleri
Telomer

p kolu

Sentromer

q kolu

•Her kromozomda p ve q olmak

üzere 2 kol bulunur. p (petit)
küçük anlamına geldiğinden,
kısa kolu belirtir; q ise alfabede
p’den sonra gelen harf olduğu
için uzun kolu simgeler.
 Kromozom
Cinsiyet Kromozomları

E.M ile kromozomların yapısı

 Kromozom
• Türe özgü (Sayı, çeşit ve büyüklük)
• Çifler halinde
• Homolog
• Somatik hücreler diploid
• Gametler haploid
İnsan somatik hücreleri 46 kromozom
taşır. diploid sayı (2n) = 46

23 anneden - 23 babadan

22 çift otozom –homolog

1 çift gonozom

- seks veya eşem kromozomu

Dişi XX
Erkek XY
Figure 2.12
 Kromozom Boyutu
• Hücre bölünmesinin farklı fazlarında
Kromozom boyutu farklılık gösterir

 Interfaz: Kromozom (kromatin) uzun

& ince
 Profaz: uzunluk azalır ve kalınlık
artar
 Metafaz: mikroskopta kromozomun
en güzel göründüğü faz (kromozom
ölçümleri genelde bu fazda yapılır)
 Anafaz/Telefaz: kromozom çok kısa
 Kromozom Anotomisi
• sentromerler
kromozomların en büyük daralma bölgesidir

•mitotik fibriller buraya bağlanır

•171 bç’ ti 100,000lerce kez tekrarlar, bunlara
alfa satelit dizileri denir
•sentromere bağlı proteinler buraya bağlanır.
 Sekonder Bogum

• Sekonder boğum kromozom normal kalınlığından daha dar bir

bölgedir, ve genel olarak nukleolus oluşumunu ve ribosomal RNA
(rRNA) sentezini kontrol genleri ile ilgilidir. Bu nedenle, Sekonder
boğum (yani kromozom bölgesindeki bir ya da daha fazla da olabilir)
Nukleolus organize edici bölge (NOR) olarak adlandırılır. İnsanda
13, 14, 15, 21 ve 22. satellitli kromozomlarda vardır.
 Telomerler:
Kromozomların uçlarında bulunurlar.
TTAGGG/AATCCC dizilerinin tekrarlarından oluşurlar.
D loop oluşturarak kromozom uçlarını kapatır.
Mayoz bölünmede homolog eşleşmesinde rol oynar.
Hücre bölünmesinde önemi var.
 •Subtelomerler
8,000 - 300,000 baz içeren kromozomun telomer
bölgesine yakın bölgelerdir.
Tekrar dizileri telomer dizilerine benzerlik gösterir
gen aileleri içerirler (ör: olfactory receptor genler).
Kinetokorlar iğ ipliklerinin bağlanmasını sağlarlar.

Kinetokor büyük protein

kompleksi bir kaç
tabakalı ve dış tabaka
mikrotubuller için
bağlanma bölgesidir.
Satellitler
Akrosentrik kromozomlarda, kısa kol çok küçüktür ve kısa kolun
ucunda satellit olarak isimlendirilen (satellit DNA ile
karıştırılmamalı) yoğun bir yapı bulunur. Satellit büyüklüğü, bir
bireyin her akrosentrik kromozomu için farklıdır (kromozomal
polimorfizm).
İki tür heterokromatin vardır
Konstitütif heterokromatin:her hücrede homolog
kromozomların ayni bölgesinde mevcuttur. Tekrarlayan
DNA’lardan oluşur ve örnek olarak sentromer ve telomer
bölgeleri gösterilebilir.

Fakültatif heterochromatin: diğerine göre durum

hücre tipine ve gelişim evresine göre veya bazen homolog
kromozomlar arasında bile değişebilir. Kondense olmuş ve
dolayısıyla inaktif kromozom parçalarını temsil eder.
Memeli hayvanların dişilerinde somtik hücrelerde görülen
ve inaktif X- kromozomu olan Barr Body, bu kromatin
türüne örnektir.
Konstitüsyonel heterokromatin
(sentromer,telomer,satellit)

Fakültatif heterokromatin(Barr body)

Yapısal Fakültatif
heterokromatin heterokromatin
Stabil Geri dönüşümlü

Satellit DNA içerir LİNE dizilerinden

zengin
Polimorfik Polimorfik değil

C bant + C bant -
 Sentromer pozisyonuna göre
kromozomların sınıflandırılması

Metasentrik Submetasentrik Akrosentrik Telosentrik

 A En büyük
B
submetasentrik

En büyük
Metasentrik

D E
En küçük
akrosentrikler F G

Cinsiyet kromozomları
XX
–A 1-3
–E 16-18
–B 4-5
–F 19-20
–C 6-12 + X
–G 21-22 +Y
–D 13-15
Akrosentrik kromozomlar

satellit
 kromozomlar farklı büyüklüktedirler
Milyon baz genom
kromozom büyüklüğü %

5 194 6

16 98 3

19 60 2

21 33.55 1

22 33.46 1
kromozomlar farklı
genler taşır
 kromozomları görüntülemek

• Çekirdekli canlı hücreler gereklidir:

– Fetal dokular: amniyon sıvısı hücereleri
koryonik villus biyopsisi
fetal kan hücreleri
– Yetişkin dokular: kan (beyaz kan hücreleri)
kemikiliği
cild hücreleri (fiboblast)
solid doku biyopsisi
vücut sıvılarından elde edilen dokular
 Kromozomal bantlar
•ideogram kromozomun şematik halidir

•Ana band bölgeleri sayılarla gösterilir

X kromozomu

Xq24.1:
Uzun kolu

2. bölge , 4. bant, 1. sub-bant

İ
D
E
O
G
R
A
M
 Kromozomal polimorfizm
• Toplumda %30 oranında kromozom yapısında ışık
mikroskopu ile görülebilecek kadar belirgin büyüklük
farklılıkları bulunabilmektedir.
• Buna heteromorfizm denmektedir
• C bant ile koyu boyanma özelliği taşırlar

Polimorfik değişiklikler:
• Y kromozomu uzun kol heteromorfizmi
• Sentromerik heterokromatin büyüklüğü (1, 9, 16)
• Satellit polimorfizmi(akrosentrik kromozomlarda)
• Frajil bölgeler
Yapısal heterokromatin büyüklük polimorfizmi gösteren kromozomlar
Özelleşmiş kromozomlar degişik yapılara sahiptir

! Iki tip çok özelleşmiş kromozom vardır.

! Bunlar; politen ve lamba fırçası kromozomlarıdır.

! Bu kromozomların organizasyonu, ışık

mikroskobunda fark edilmiştir.

4
6
 Politen kromozomlar

! Dev politen kromozomlar pek çok dokuda, bitkilerde

ve protozoaların çeşitli türlerinde bulunur.

! Politen kromozomlar ışık mikroskobu altında

bantlar
şeklinde görülür.

! Kromozomların uç uca eklenmesi sonucu oluşur.

! Her bir politen komozomun uzunlugu 200-600 nm

uzunlugundadır.
4
8
Puf !!!

! Bantlardaki zincirlerde, genetik aktivite sırasında katlanma ve

bükülmenin çözüldügü bölgeler olan puf (şişkin) yapıları
oluşturur.Bu bölgeler transkripsiyonel olarak aktiftir.

4
9
RNA synthesis in Chromosome puffs
Red: newly synthesized BrUTP; Blue: old ones diffused
RNA synthesis in Chromosome puffs
Lamba fırçası kromozomları

! Ilk defa 1892'de köpekbalıgı oositlerinde

gözlenmiştir.
! Bu ismi lamba temizlemek için
kullanılan fırçalara benzedigi için almıştır.

! Bugün artık pek çok omurgalı oositlerinde,

bazı böceklerde ve spermatositlerde
bulundugu bilinmektedir.
5
2
5
3