EĞİTİM FAKÜLTESİ

Eğitim Bilimleri
Bölümü/Rehberlik ve
Psikolojik Danışmanlık Lisans
Programı
RPD 312-Mesleki Rehberlik ve Psikolojik
Danışma Uygulaması

Doç. Dr. Ayşenur Büyükgöze Kavas

Sosyal Bilişsel Yaklaşımlar ve Kariyer
Danışmanlığı Süreçleri

RPD 312-Mesleki Rehberlik ve

Psikolojik Danışma
Uygulaması

Hafta-2
 Giriş

• Sosyal bilişsel kuramlar, yaşam boyu kariyer süreci ve kariyer

seçimlerini etkileyen geniş bir değişken grubu üzerine odaklanır;
sosyal koşullar, sosyal durum ve yaşam olaylarının kariyer seçimleri
üzerinde anlamlı bir etkisi olduğunu savunurlar.
• Kariyer seçim sürecinin anahtar ögeleri, problem çözme ve karar
verme becerileridir.
• ‘Öğrenme’ bu alandaki kuramların odak noktasında yer alır.
• Bu kuramlar, hatalı düşünmenin/yanlış inançların, akılcı bir karar
verme davranışını engelleyeceğini savunur.
 Kariyer Kararı Vermede Sosyal
Öğrenme Kuramı
• Kuromboltz ve arkadaşları, Bandura tarafından geliştirilen genel
sosyal öğrenme kuramına dayalı olarak, kariyer kararları vermenin
de bireyin çevresi ile etkileşim süreci içinde oluşan bir öğrenme
yaşantısı olduğunu kabul ederler. Buna göre meslek seçimi, bireyin
sosyalleşme süreci içinde bir çok etkenin, karşılıklı etkileşimi ile
oluşan karmaşık bir süreçtir. Bu süreci etkileyen ve biçimlendiren
başlıca 4 etken vardır:
– Kalıtımsal özellikler
– Çevresel koşul ve olaylar
– Öğrenme yaşantıları
– Göreve yaklaşım becerileri
 Kariyer Kararı Vermede Sosyal
Öğrenme Kuramı
Açıklanan bu 4 grup etken bireyleri farklı şekillerde etkiler ve bu etkiler
onların kariyer kararlarına, aşağıda açıklanan dört alanda yansır:

1.Kendine ilişkin genellemeler

2.Dünya görüşü ile ilgili genellemeler

3.Karar vermede kullanılan göreve yaklaşım becerileri

4.Eylemler
 Kariyer Danışmanlığı Süreci
1. Problemi ve danışanın amaçlarını tanımlayınız.
2. Danışma süreci sonunda ulaşılacak hedefleri tartışıp anlaşma
sağlayınız.
3. Problemin çözümüne ilişkin alternatifler oluşturunuz.
4. Alternatiflere ilişkin bilgi toplayınız.
5. Her bir alternatifin olası sonuçlarını tartışınız.
6. Amaçlar, alternatifler ve sonuçları yeniden birlikte değerlendiriniz.
7. Bu değerlendirmelere dayanarak danışanın karar vermesini veya
seçim yapmasını sağlayınız.
8. Danışanın, yeni bir problemde bu süreci uygulaması için genelleme
yapmasına yardımcı olunuz.
 Kariyer Danışmasının Hedefi Ve
Kariyer Danışmanlarının Rolleri
 Kariyer gelişimi ve seçimlerini etkileyen akılcı olmayan inançları
belirlemeye ve değiştirmeye çalışmak,
 Danışana göreve yönelim becerilerini ve karar verme stratejilerini
öğretmek,
 Danışanın mesleki ufkunu genişletmesi için gerçek yaşam ve iş
deneyimleri araştırmasını teşvik etmek,
 Danışan için olumlu deneyimler kazanıp olumlu pekiştireçler
alabileceği
fırsatlar yaratmak,
 Olumlu rol modelleri görme fırsatları sağlamak,
 Kariyer Danışmasının Hedefi Ve
Kariyer Danışmanlarının Rolleri

 Danışanın kendi amaçlarını seçmesi için uygun kariyer planlama

becerilerini geliştirmesine yardımcı olmak (araştırma, bilgi toplama,
alternatifleri kristalleştirme, seçenekleri değerlendirme vb),

 Danışanın, belirsizliğin normal bir durum olduğunu kabul etmesine

ve yeni deneyimleri planlamada bu koşuldan yararlanmasına
yardımcı olmak.
Kariyer Danışmanlığı Süreci, Müdahale
Yöntemleri Ve Uygulamaları
• Bu yaklaşımda, danışanın öncelikle öğrenme geçmişi üzerinde
durulmakta ve olumsuzlukları anlaşılmaya çalışılmaktadır.
• Hangi yönleri güçlüdür, başarılıdır, yaşamda neler yapmaktan
hoşlanmaktadır?
• İlgi envanterleri ve meslek değerleri ile ilgili araçlar kullanılabilir.
• Danışanın kariyerindeki ilerlemesini engelleyen inançların
üstesinden gelinmesine yardım etmek amaçlanır.
• Müdahale yöntemlerinin başında gelişimsel ve önleyici yöntemler
bulunmaktadır. Bunlar; kariyer eğitimi, nasıl iş aranacağının
öğretilmesi, mesleki bilgi kaynaklarından yararlanmak, meslekleri
canlandırma (simulation) olabilir.
Kariyer Danışmanlığı Süreci, Müdahale
Yöntemleri Ve Uygulamaları
• İkinci olarak, uyarlanmış ve çözüm bulucu yöntemlerden
yararlanılabilir. Bunlar bilişsel müdahaleler olabilir.

• Örneğin, hedefleri açıklığa kavuşturma, bilişsel yeniden

yapılandırma ve yeniden düzenleme, engelleme yaratan inançlara
karşı fikirler üretme , bilişsel prova, öyküsel analizler , kitap okuma
ve meslek üyesiyle görüşme yapma olabilir.
 Kariyer İnançları Envanteri (Kie)

• Krumboltz (2001), tarafından geliştirilen Kariyer İnançları Envanteri,

bir psikolojik danışmanın, danışanın kariyerindeki ilerlemesini
durdurabilen sayıltıları belirleyerek yardım etmesi amacıyla
geliştirilmiştir.
• Danışanın isteklerini gerçekleştirmesini engelleyen ya da ona
yardım eden inançları keşfetmek amaçlanmıştır.
 Karar Verme, Problem Çözme,
Hedef/Amaç Belirlemeyle İlgili Etkinlikler

• Karar vermeyle ilgili etkinlik ve beceri kazandırma programlarının

amaç ve içerikleri ülkemizdeki karar verme ile ilgili programlarda,
öğrencilerin amaç belirleme, seçeneklerin olumlu ve olumsuz
yönlerini değerlendirme gibi etkinlikler yer almaktadır.
 Değerlendirme

• Öncelikle, bu kuram sayesinde, psikolojik danışmanların kendilerini

basitçe “eşleştirme yapıcı” olarak görmemesi için, danışanların /
öğrencilerin öğrenme görevlerine önem vermelerinin yararı
anlaşılmaktadır.
• Ayrıca, karar verme becerileri ve KİE gibi bir ölçme aracı sayesinde
danışanların / öğrencilerin akılcı olmayan inançları üzerinde
durulması da önemli bir katkıdır.
 Sosyal Bilişsel Kariyer Kuramı
(SBKK)

• Lent, Brown ve Hackett tarafından geliştirilen Sosyal Bilişsel Kariyer

Kuramı (SBKK) öğrenme temelli, bilgi işleme ve sosyal bilişsel görüş
açılarından yararlanılarak geliştirilmiştir.

• 1980’lerden sonra, bireyler kendi kariyer gelişimlerinin özneleri

(agents) ya da biçimlendiricisi olarak görülmeye başlanmıştır.

• İnsanların zaman içerisinde ve farklı durumlarda davranışlarının

nasıl değiştiği, geliştiği ve davranışlarını nasıl düzenledikleri
önemlidir.
 Sosyal Bilişsel Kariyer Kuramı
(SBKK)

• SBKK, ilkesel olarak Albert Bandura’nın geliştirmiş olduğu genel

sosyal bilişsel kurama dayalı olarak geliştirilmiştir.

• SBKK, insanın kendi gelişimi ve çevresini etkileyen kapasitesi ile

ilgili belirli oluşumcu/yapılandırmacı (constructivist) sayıltıları
benimsemektedir.

• SBKK; birey, davranış ve çevrenin karşılıklı olarak birbirini

etkilediğini kabul ederek, Bandura’nın karşılıklı üçlü adını verdiği
nedensellik modelinden yararlanır.
 Sosyal Bilişsel Kariyer Kuramı
(SBKK)
Bu modele göre ;

a) içsel olan bilişsel ve duyuşsal durumlar gibi kişisel özellikler,

b) dışsal çevresel etkenler ile ve

c) gözlenen (açık) davranışla (bireyin içsel ve fiziksel özelliklerinden

farklı olarak) bağlantılı mekanizmalar şeklinde çalışarak, birbirlerini
karşılıklı olarak etkilerler.
 Sosyal Bilişsel Kariyer Kuramı
(SBKK)
• Bilişsel Birey Değişkenleri
Kendini Yetkin Görme Beklentileri
Nasıl elde ediliyor?
Bilgilendirici kaynaklar:
1. Başarılı performans yaşantıları gösterme.
2. Dolaylı öğrenme.
3. Sosyal ikna.
4. Fizyolojik ve duyuşsal durumlar (Bandura, 1997).
 Sosyal Bilişsel Kariyer Kuramı
(SBKK)
Sonuç Beklentileri
Nasıl elde ediliyor?
Bilgilendirici kaynaklarla paralellik gösteriyor:
1. İnsanların geçmişteki benzer davranışlarından sonra elde ettikleri
sonuçları
anımsama.
2. Diğer insanların elde ettiği sonuçlara dikkat etme.
3. Kişinin kendisinin ortaya çıkardığı sonuçlara ya da diğerlerinin verdiği
tepkilere dikkat etme.
4. Bedensel-fizyolojik ipuçlarına dikkat etme
Kişisel Hedefler
Türleri:
Seçim hedefleri Performans hedefleri
 SBKK’ nın Çevresel Etkilere İlişkin
Görüşleri

• Lent ve arkadaşları (1994), ikinci düzey analizlerinde fiziksel

özellikler (cinsiyet, ırk gibi), çevrenin özellikleri ve belirli öğrenme
yaşantıları üzerinde durmuşlardır.
• Değinilen bu değişkenlerin kariyerle ilişkili ilgi ve seçim davranışını
çeşitli yollardan geçerek etkilediği düşünülmektedir.
• Bu yüzden, kariyer gelişim kuramcıları seçim davranışını etkileyen
hem içsel hem de dışsal etkenleri hesaba katma gereği
duymaktadırlar.
 SBKK’ nın Çevresel Etkilere İlişkin
Görüşleri
• Çevresel Etkiler
Sosyal ortam etkileri
Çevrenin objektif ve algılanmış yanları
Uzak ve yakın çevresel etkiler
• Kariyer Engelleri
Kariyer ilerlemesini engelleyen iki engel türü olabilir: Birey (örneğin, düşük
yetkinlik) ve ortama özgü etmenler (örneğin, önemli kişilerin onayını
alamama).
Kariyer engelleri zamansal bir boyut üzerinde düşünülebilir: Engellerin bir
kısmı geçmişimizle ilgilidir. Örneğin, kültürel ve cinsiyet rolüyle ilgili
toplumsallaşma yaşantıları gibi. Bir kısım engeller ise daha yakın etkilere
sahiptir. Örneğin, işe alım sırasında cinsiyet ya da etnik ayrımcılık yaşamak
gibi.
Kariyer engelleri; baş etme yetkinliği, duygulanım eğilimi ve sonuç
beklentileri ile ilişkilidir
 SBKK’ nın Çevresel Etkilere İlişkin
Görüşleri

• Kariyer Destekleri
Destekler, bireylerin kariyer seçimlerini oluşturmalarını ve bu amaçları
doğrultusunda kendilerini geliştirmelerini kolaylaştırabilir.
Bunun için kişilerin ortamlarında yeni düzenlemeler ya da yararlı
kaynakların olduğu ortamlara ulaşılması için değişiklikler yapılabilir.
Kariyer Gelişimi İle İlgili Denenceler Ve
Günlük Yaşamdan Örnekler

• Sosyal bilişsel yaklaşım, kariyerle ilişkili ilgileri, seçimi ve

performansı birbirleriyle iç içe üç ayrı model (ilgi gelişimi, seçim ve
performans modelleri) şeklinde kavramlaştırmıştır ve bu modeller
üzerinde denenceler oluşturulmuştur.
 Uygulamalar

• SBKK gelişimsel (developmental; öğrencilerin eğitsel/kariyer ilgi ve

becerilerini teşvik ederek geliştirmek için),

• Önleyici (preventive; çalışma yaşamına başlamadan önce kariyerle

ilişkili zorlukları önlemek için) ve

• Çözüm bulucu (remedial; kariyer seçimine ve çalışma ortamına

uyuma yönelik problemlerle başa çıkmaya yardım için) kariyer
müdahaleleri önermektedir.
 Okuldan Çalışma Yaşamına Geçiş

6 tane birbirleriyle ilişkili sürece önem verilmektedir. Bunlar;

(a) Olumlu, ancak gerçekçi yetkinlik ve sonuç beklentisi kazanma,
(b) Akademik ve kariyer ilgileri geliştirme,
(c) İlgi ve kariyerle ilişkili hedefler arasında bağlantılar oluşturma,
(d) Hedeflerin eyleme dönüştürülmesi,
(e) Akademik ve çalışma becerileri geliştirme, performansla ilgili
problemlere bir çözüm bulma ve
(f) Benlik ve mesleki inançların gelişimini etkileyen sosyal destek ve
engellerin müzakere edilerek, tercih edilen eğitsel/kariyer seçeneklere
ulaşmak amacıyla çaba gösterilmesi.
 Risk Grubundaki Gençlere Yönelik
Öneriler
• Bu kişilerin beceri gelişimlerini sağlamak kadar, yetkinlik
beklentilerini de geliştirecek programlar düzenlenebilir.
• Program içeriklerinde doğru sonuç beklentileri kazanmalarına,
hedef saptama becerilerine önem verilebilir.
• Kazandıkları çalışma becerilerinin yanı sıra değişik alanlarda da
yetkinleşmeleri sağlanabilir. Örneğin, bunlar iletişim becerileri, özenli
ve dikkatli olma ve engellerle başa çıkma davranışları olabilir.
• Bu beceriler, çalışma yaşamına daha sağlıklı geçişlerini sağlayabilir.
 SBKK ve Kariyer Danışması
• Meslekler arasından, çalışma kişiliklerinin (araştırmacı tip, sosyal tip
gibi) önemli yanlarına en uygun olanları seçmeleri için danışanlara
yardım etmek.

• Ancak bu sürecin önemli bir yanı, kariyer seçeneklerini daha geniş

bir tarzda düşünmeye sevk etmektir.

• Bunun için danışanların yanlış yetkinlik inançları ve sonuç

beklentileri nedeniyle eledikleri kariyer yollarını tanımaları ve
yeniden düşünmeleri teşvik edilmektedir.
 SBKK ve Kariyer Danışması
• 2 Strateji Önerilmektedir;

İlk stratejide standardize edilmiş yetenek testi, gereksinim ve

ilgilere ilişkin ölçüm sonuçları kullanılmaktadır.

Kapasite ve gereksinim/değer ölçümleri sonucunda ortaya çıkan

mesleki olasılıklar karşılaştırılmakta ve daha ayrıntılı biçimde
tartışılmaktadır.
 SBKK ve Kariyer Danışması
• İkinci strateji standart kart tasnifi işlemlerinin bir miktar değiştirilmesi
ile ilgilidir. Şöyle uygulanır:
• Standart uygulamada da yapıldığı gibi, ilk olarak “seçebilirdim,”
“sorunlu” ve “seçmek istemezdim” kategorilere uygun düşen meslek
isimlerinin tasnifi
• Bundan sonra “sorunlu” ve “seçmek istemezdim” kategorilerindeki
meslekleri, şu seçenekleri yansıtan alt kategorilere ayırması istenir:
– (a) Yetkinlik beklentisi inançlarına uygun olan (“eğer gereken becerilere sahip
olduğumu düşünseydim, seçebilirdim”),
– (b) sonuç beklentilerine uygun olan (“değer verdiğim şeyleri bana sunmuş
olsalardı, seçebilirdim”),
– (c) ilgilerinin yetersiz olduğu (“hiçbir koşulda seçmek istemezdim”) ve
– (d) diğer özellikleri olan meslekler.
 SBKK ve Kariyer Danışması

Seçim Ve Başarıya Ulaşmak İçin Engellerin Aşılması

(a) Bir kariyeri amaçlaması ve başarılı olması için potansiyel engelleri

dikkatli biçimde düşünmelerine,
(b) Karşılaşabilecekleri bu engelleri analiz etmelerine ve
(c) Mesleki beceriler geliştirmelerini zorlaştıracak olası engelleri
önlemek ve aile ya da akran çevrelerinden sosyal destek
alabilmek için stratejiler hazırlamalarına yardım etmek
amaçlanmalıdır.
 Değerlendirme
• Özellikle, ilgilerin nasıl geliştiği ve değiştiği bu kuram sayesinde
daha iyi anlaşılmıştır.
• Yeteneği oranında başarılı olamayan öğrencilere yönelik çözüm
bulucu müdahale çalışmaları bakımından da bu kuramdan
yararlanmak olasıdır.
• Benzer şekilde, risk altındaki gençlik, işsizler ya da motivasyonu
düşük öğrencilerle yapılacak çalışmalar bakımından bu kuramdan
yararlanılabilir.
• Bu bakımdan özellikle kuramın hedef belirlemeyle ilgili olarak
sunduğu bilgiler yararlı olabilir.