KLASİK SOSYOLOJİ KURAMLARI

Emile Durkheim (1859-1917) - 2

Prof. Dr. Erol Demir
Ankara Üniversitesi
Sosyoloji Bölümü
erol.demir@humanity.ankara.edu.tr
 Emile Durkheim – Ders İçeriği
İntihar
◦ İntihar Tipleri
◦ Toplumsal Reformlar
Dinsel Yaşamın İlkel Biçimleri
◦ Durkheim’ın Din Kuramı
◦ Durkheim’ın Bilgi Sosyolojisi
Ahlak Eğitimi ve Toplumsal Reformlar
◦ Ahlak
◦ Ahlak Eğitimi
Eleştiriler
 Emile Durkheim – İntihar
• Durkheim’ın İntihar adlı eseri, hem teorik yaklaşımını hem de ampirik
analizlerini gerçekleştirdiği bir çalışma olarak görülür. Bu çalışmada
intihar örneklerinden yola çıkarak bir intihar tipleştirmesi yapılır.
Durkheim faklı bütünlüklerin (toplumların ve toplulukların) ve tarihsel
dönemlerin karşılaştırılmasıyla intihar oranlarının karşılaştırılabileceğini
de gösterdi.
• Bu çalışmada farklı faktörleri (psikolojik, patolojik vb.) dikkate almakla
birlikte, intihar olgusu ile sosyoloji arasında ilişkiye dikkat çekti. Farklı
faktörleri incelemesi sonucu toplulukların farklı kolektif duygulara sahip
olduklarını ifade etmiş, bu kolektif duygularla ilişkili olarak toplumsal
akımlardaki değişmelerin intiharla büyük oranda ilişkili olduğunu
belirtmiştir.
 Emile Durkheim – İntihar Tipleri
Toplumsal akımlardaki değişmeler intihar oranlarındaki değişmeyi
de etkiler. Ancak ilişkili olarak iki ölçütten yararlanır. Bu ölçütler
bütünleşme ve düzenlemedir. Bütünleşme ve düzenleme açısından
intiharın nitelikleri ortaya konabilir. Aşağıdaki tabloda bu ilişkiler
gösterilmektedir.
Toplumsal düzey Toplumsal düzeyin İntihar türü
derecesi

Bütünleşme Düşük Bencil intihar

Yüksek Özgeci intihar

Düzenleme Düşük Anomik intihar

Yüksek Kaderci intihar

Kaynak: Ritzer, 2011.

Emile Durkheim – Toplumsal Reformlar
• Durkheim intihar oranlarının yüksek olması
durumunda, birtakım toplumsal reformların
yapılması gerektiğine işaret eder.
• Kilise ve devlet gibi kurumların bireyi intihara
sürükleyen koşullar çerçevesinde bireyi topluma
kazandırmada etkisinin sınırlı olduğunu kaydeder.
• Bu konuda meslek grupları temelinde
oluşturulacak kurumlara ihtiyaç olduğundan söz
eder.
Emile Durkheim – Dinsel Yaşamın İlkel Biçimleri

◦ Durkheim geç döneminde yazdığı Dinsel Yaşamın İlkel

Biçimleri çalışmasında din olgusunun tarih içinde geçirdiği
değişimi ve özellikle ilkel topluluklarda din olgusu
inceler.
◦ Bu çalışmasında dinin oluşması için gerekli koşullar
(kutsal ve dünyevi olan, inanç, ritüel ve cemaat) ve
totemizm üzerinde durur. Bu kitabında Durkheim din ve
toplum ilişkisini kurma yanında, bir bilgi teorisi de
geliştirir.
Emile Durkheim – Dinsel Yaşamın İlkel Biçimleri
Durkheim’ın Din Kuramı:
Durkheim bugün sahip olduğumuz insan düşüncesinin
temel kategorilerinin (sınıflandırma, zaman ve mekân,
nedensellik) ilk dinsel biçimlerden ortaya çıktığını ve süreç
içinde evrimleşerek günümüze kadar geldiğini öne sürer.
◦ a. Kutsal ve dünyevi olan: Kutsal olan dinin özünü
meydana getirir ve hayranlık, saygı ve yükümlülüklerle
ayırt edilir. Kutsal olmayan ise diğer dünyevi faaliyet ve
davranışlarla ayırt edilir.
Emile Durkheim – Dinsel Yaşamın İlkel Biçimleri
Durkheim’ın Din Kuramı:
◦ b. Durkheim’a göre bir dinin gelişmesi için kutsal-kutsal olmayan
ayrımı dışında bir inanç, ritüel ve cemaat faktörlerinin de olması
gerekir. Durkheim’ın bu konudaki açıklaması şöyledir: “Bir din,
kendisine bağlı olanların tümünü Cemaat olarak adlandırılan tek
bir ahlaki topluluk içinde birleştiren inançların ve pratiklerin
birleşik bir sistemidir.”
◦ c. Totemizm: Totemizm, belli materyallerin özellikle bitki, hayvan
veya bunların simgelerinin kutsallık atfedilerek klanın amblemleri
olarak kullanıldığı dinsel bir sistemdir. Totemizm dinin ilk
biçimidir ve klanla (topluluk) bir bağlantısı (bir arada tutma)
vardır.
Emile Durkheim – Dinsel Yaşamın İlkel Biçimleri
Durkheim’ın Bilgi Sosyolojisi:
Durkheim’ın din çalışmaları aynı zamanda bir bilgi sosyolojisi için
de önemli bir kaynaktır.
• a. Bilginin kaynağı: Durkheim döneminde bilginin edinimi ve
kavramlar üzerine iki başat yaklaşım vardı. Birincisi ampirizm,
kavramların duyusal deneyler yoluyla edinilen genellemeler
olduğunu, ikincisi apriorizm ise kavramların doğuştan gelen
yetilerle edinildiğini savunmaktaydı. Durkheim her iki görüşe de
karşı çıkarak kavramların toplumsal bir inşa, toplumsal bir
yaratım, toplumsal bir temsil olduğunu söyler.
Emile Durkheim – Dinsel Yaşamın İlkel Biçimleri
Durkheim’ın Bilgi Sosyolojisi:
◦ b. Anlama kategorileri: Mevcut olarak felsefecilerin temel toplumsal
kategoriler olarak gördükleri altı kategori (zaman, mekan, sınıflandırma,
kuvvet, nedensellik ve bütünlük) toplumsal deneyimlerimizden ortaya çıkar.
Bir toplumsal olgunun oluşumu başka bir toplumsal olguyla ilişkisi içinde
açıklanır. Ancak oluşan yeni bir olgu oluşumuna yol açan diğer olguyla
bağlarını koparıp özerk bir alan haline gelebilir. Din ve bilim ilişkisi bu
bağlamda anlaşılabilir.
◦ c. Kolektif coşku: Tarihsel süreç içinde ahlaki ve bilişsel kategoriler değişir ve
öncekilerin yerini oluşan yeni kategoriler alır. Yeni ahlaki ve bilişsel
kategorilerin oluşumunda bir kolektif coşku da yaşanabilir. Reformasyon ve
Rönesans dönemleri bu tür değişimler açısından kolektif coşku dönemleri
sayılabilir. Kolektif coşku Durkheim tarafından ayrıntılı olarak işlenmese de
mikro ve makro düzeylerde temsil edilebilir.
Emile Durkheim – Dinsel Yaşamın İlkel Biçimleri
Durkheim’ın Bilgi Sosyolojisi:
◦ d. Birey kültü: “Kolektif bilincin modern biçimi” olarak tanımlanıyor. Bu
kavram Durkheim’ın “bireycilik” fikriyle ilişkilidir. Ahlaki bireycilik
egoizmden ayrı düşünülür. Homo duplex kavramı bu açıdan açıklayıcıdır:
İnsanların özsel açıdan iki boyutu vardır. Biri yalıtılmış bireyselliğimiz,
diğeri ise toplumsal varlığımızdır. Bu iki benlik türü sürekli birbiriyle
gerilim içinde olmakla birlikte, insan toplum içinde yaşadığı için, toplumsal
olan bireysel olanı etkileyerek, egoizmden çıkararak ahlaki bir boyut
kazandırır. Toplumsal varlık, bencillik üzerinde denetim kurarak bunu
ahlaki bireyciliğe dönüştürür. Geçmiş toplumlarda intihar olgusu ahlaki bir
durum değildi, oysa modern toplumda intihar modern topluma bir saldırı
olarak düşünülür ve kınanır. Ahlaki bireycilikte bireyin kolektif temsili
geliştiği için intiharı engellemeye çalışır.
 Emile Durkheim –
Ahlak Eğitimi ve Toplumsal Reformlar
Durkheim herhangi bir siyasi yaklaşıma taraftar olmadığı halde
toplumun düzenlenmesi için eğitimin yaygınlaştırılması ve meslek
derneklerinin güçlendirilmesi konusunda kimi müdahaleler
önermekten geri kalmamıştır. Toplumdaki geçici anormalliklerin
düzeltilmesi için toplumun kendi içsel mekanizmalarının ve bireylerin
ahlaki katkılarını ifade eden birey kültünün önemine değinmekle
birlikte, kimi reform programlarının geliştirilmesi gereğine inanır.
A. Ahlak
Ona göre ahlakın üç bileşeni vardır:
a. Ahlaki disiplin
b. Bağlılık
c. Özerklik
 Emile Durkheim –
Ahlak Eğitimi ve Toplumsal Reformlar
B. Ahlak Eğitimi
Durkheim okulların modern toplumun temellerini atacak tek kurum
olarak gördü. Okul ortamı ahlaki tutumları geliştirmek ve kolektif
temsilleri yeniden üretmek için uygun ortamlardı.

C. Meslek Dernekleri
Modern topluma geçilirken yaşanan bütünleşme ve düzenleme
sorunlarına karşı toplumsal kurumların eksikliğine dikkat çeken
Durkheim, meslek derneklerini öne çıkarır. Belli bir endüstri kolunda
çalışan her türden çalışanlar (iş adamları, yöneticiler ve işçiler) farklı
işlevleri bir araya getiren derneklerde ortak ahlaki amaçlar için bir araya
gelebilirler ve toplumun bütünleştirilmesine katkıda bulunabilirler.
 Emile Durkheim – Eleştiriler
• Durkheim sıklıkla fonksiyonalist ve pozitivist yaklaşımlar içinde
ele alınmış ve bu görüşleri nedeniyle eleştirilmiştir. Durkheim’ın
yakın zamanlarda görüşleri yeniden tartışmaya açılmış ve bu
konularda güçlü düşünceleri olmadığı gibi, bu yakıştırmaların
da abartıldığı ifade edilmiştir.
• Birey ve toplum ilişkisi konusundaki görüşünde belirsizlikler ve
çelişkiler vardır. Bireyin sonsuz arzularını toplum için bir tehdit
olarak görürken, gerçekte bu arzularının (kendi yaklaşımında da
var olduğu gibi, bireyin toplum tarafından yaratılması)
toplumun içinde olduğu ve toplum tarafından empoze edildiği
de öne sürülebilir.