Transformacija poljoprivrede

od tradicionalne do moderne
Posmatano iz današnje perspektive, najteži i
najkomplikovaniji zadaci koje treba da reši svaka
zemlja u domenu agrara odnose se na utvrđivanje
mesta ove oblasti u ukupnom privrednom razvoju, a
odnose se na pitanja:

 Kako uklopiti poljoprivredu (agroprivredu) u

celokupni razvoj ekonomije?
Kako dizajnirati proces transformacije
poljoprivrede?

(ponavljanje)
 Transformacija poljoprivrede od
tradicionalne do moderne

Kompleksan sistem prevođenja poljoprivrede iz

tradicionalne u modernu može se posmatrati:

 istorijski, kroz procese prevođenja iz naturalne u robnu

proizvodnju (modele transformacije poljoprivrede u Velikoj
Britaniji, Japanu, Nemačkoj, SAD i Francuskoj, kao i
različite pokušaje rešenja seljačkog pitanja u bivšim
socijalističkim zemljama), ali i kroz aktuelne procese
transformacije poljoprivrede kako u razvijenim tržišnim
ekonomijama, tako i u zemljama u tranziciji;

 Nezavisno od pojedinačnog pristupa pojedinih zemalja, danas

je to proces reintegracije poljoprivrede i industrije u sistem
agroindustrijskog kompleksa koji se odvija uz primenu
osnovnih dostignuća Zelene revolucije.
 Kontrasti tradicionalne i moderne
poljoprivrede – komparacija karakteristika

Tradicionalna poljoprivreda Moderna poljoprivreda

Bazira na porodičnom gazdinstvu Bazira na različitim tipovima

tradicionalnog usmerenja
Osnovni faktor proizvodnje uz
porodičnu radnu snagu jeste
zemljište
Faktori proizvodnje se prenose u
neizmenjenom ili neznatno
izmenjenom obimu
Struktura proizvodnje je svaštarska
uz naglašen naturalni karakter
Odnosi ljudi se regulišu običajima
Motiv: dohodak i obezbeđenje
sigurnosti vlastite porodice
gazdinstava
Faktori proizvodnje su
zemljište,radna snaga, kapital i
znanje
Povezanost i zavisnost svih
segmenata agrokompleksa uz
mogućnost veće specijalizacije u
okviru vertikalne integracije
Primarna polj.proizvodnja gubi
svoju autarkiju
Opasnost zloupotrebe novih
dostignuća
Motiv: profit
 Kontrasti tradicionalne i moderne
poljoprivrede – komparacija funkcija

Tradiconalna poljoprivreda Moderna poljoprivreda

Obezbeđenje hrane za stalno Proizvodnja sirovina za niz

rastuće stanovništvo
angažovano u poljoprivredi i
van nje
Obezbeđenje akumulacije za
razvoj vanpolj.sektora
industrijskih grana koje se bave
doradom i preradom
Obezbeđenje tržišta za
industrijske proizvode

Oslobađanje viškova radne Značajnija uloga u regulisanju

snage za razvoj vanpolj.sektora odnosa uvoz-izvoz

Kako definišemo ulogu poljoprivrede u kontekstu doprinosa privrednom

razvoju zemlje? Koji su aspekti doprinosa zastupljeni u ova dva sistema?
 Transformacija poljoprivrede od tradicionalne do
moderne – definisanje osnovnih elemenata
 Pojam transformacije poljoprivrede

Da li se termini put rekontstrukcije, podruštvljavanje proizvodnje, strategija

razvoja ili koncept razvoja odnose na istu suštinu?
Osnovni elementi procesa transformacije poljoprivrede identični za sve zemlje
nezavisno od uređenja ili stepena razvijenosti su:
1. Prihvatanje apsolutne neminovnosti razvoja poljoprivrede
2. Postojanje određenog odnosa na relaciji poljoprivreda-ostali sektori
privrede

 Cilj procesa transformacije poljoprivrede je koncentracija osnovnih

faktora proizvodnje uz uvažavanje principa podele rada i
specijalizacije

Opšti smisao transformacije dobija specifičan ugao ukoliko se posmatraju

načini koncentracije faktora proizvodnje, tj. osnovni mehanizmi ovog
procesa

 Organizacioni oblici transformacije poljoprivrede su u prvoj fazi

različiti, dok su u drugoj fazi identični nezavisno od zemlje, a to su:
 krupna gazdinstva (agrobiznis korporacije),
 porodične farme i
 zadruge.
 Opšti smisao transformacije poljoprivrede

Proces transformacije poljoprivrede jeste suma

komplementarnih aktivnosti usmerenih:

1. ka njenom pretvaranju u stabilan izvor hrane za

stalno rastuće stanovništvo kao osnove stvaranja
prehrambene sigurnosti nacije;
2. ka stvaranju integralnog sistema veza i odnosa
između segmenata agrobiznis kompleksa
(agroprivrede).

Da li različite zemlje zadržavaju mogućnost specifičnog pristupa

procesu transformacije poljoprivrede?
 Seljačka ekonomija
 Osnovni elementi seljačke ekonomije

Analiza osnovnih karakteristika seljačkih društava

Višedimenzionalno poimanje seljačkog gazdinstva
Ekonomska definicija seljaka

 Ruralna ekonomija
 Modeli porodične poljoprivrede
Tradicionalno-usmereni farmeri
Obično manja farma
Zaduživanje je oprezno
Veća stabilnost u teškim vremenima
Preferencija vlasništva nad zakupom
Diverzifikacija u proizvodnji
Manja osetljivost na tržišne potrese
Kontinuitet identiteta porodice na farmi
Veća generacijska saradnja u domaćinstvu
Očuvanje farme za jednog naslednika
Visok nivo komunalne lojalnosti i
ekološkog ponašanja
Predmet posmatranja
Preduzetnički-usmereni farmeri
Izrazito velika farma
Obilato pozajmljuje kapital
Rizik prezaduženosti
Zakup i vlasništvo su ravnopravni
Specijalizacija i komercijalizacija
Velika osetljivost na tržišne potrese
Farma nije permanentna baza porodice
Generacijska konkurencija na farmi
Samoutemeljenje eventualnog naslednika
Niži nivo lojalnosti komuni i
profitna orijentacija
 Seljačko gazdinstvo je proizvodna jedinica
polunaturalnog karaktera koja se zadržala u
zemljama u razvoju

 U analizi osnovnih karakteristika seljačkog

društva mogu se primeniti dva pristupa:
 Antropološki – koji seljake posmatra u smislu
socijalnih karakteristika koje ih odvajaju od drugih
društvenih grupa (najčešće je zastupljen stav prema
kome se ova grupa ljudi u realizaciji svojih profesionalnih
opredelenja nalazi “na pola puta”)
 Ekonomski:
 Seljaci su reprezenti tranzicije

 Tržište i robna razmena su neizbežni faktori

transformacije
 Podređeni položaj seljaka

 Interna diferencijacija seljaka

 Višedimenzionalno poimanje seljačkog
gazdinstva
 Seljačko gazdinstvo je tip poljoprivrednog preduzeća
u kome je seljak istovremeno vlasnik (ili zakupac
resurs), menadžer i neposredni izvršilac radnih
zadataka.

 Ekonomska osnova analize seljačkog gazdinstva je

porodica (domaćinstvo), što mu daje dualni karakter
– istovremeno je ekonomska i socijalna kategorija.

 Osnovni elementi diferencijacije seljačkog gazdinstva

u odnosu na druge aktere u tržišnoj ekonomiji su:
 dualni karakter
 delatnost gazdinstva
 osnovni faktori proizvodnje
 potrošnja i interni odnosi
 Ekonomska definicija seljaka
 Bitni elementi definicije su:
 Istaći elemente diferencijacije
 Seljaci nisu statička kategorija, već su osnova
transformacije u moderni tip gazdinstva
 Osnova analize je domaćinstvo
 Postoji samo parcijalna integracija sejaka u tržište
 Relativna rezistentnost na promene i manji uticaj
tržišnih potresa na poslovnu orijentaciju

 Seljak je odrasli član seljačkog domaćinstva koji ima

pristup zemljištu kao osnovnom izvoru egzistencije, a
svojom delatnošću uvek je lociran unutar većeg
ekonomskog sistema uz delimičnu integraciju u
tržište koje je, obično, nedovoljno razvijeno.
 Ekonomska definicija seljaka
 Na osnovu definicje seljaka može se
zaključiti:

 Seljaci ili “ruralni svet” nestaju sa privredne scene

samo uz šire uključivanje u proces robne
proizvodnje svojstven razvijenim tržišnim
ekonomijama

 Transformacija seljačkih u porodična komercijalna

gazdinstva je cilj koji se ne ostvaruje
zapostavljanjem ove kategorije, već aktivnim
merama u okviru agrarne ili šire posmatrano
ruralne politike.
 Različiti pristupi izučavanju procesa
transformacije poljoprivrede
 Početni oblici prodora kapitalizma u poljoprivredu

 Model transformacije poljoprivrede u Velikoj Britaniji

 Model transformacije poljoprivrede u Nemačkoj
 Model transformacije poljoprivrede u SAD
 Model transformacije poljoprivrede u Japanu
 Model transformacije poljoprivrede u Francuskoj

 Pokušaj rešenja agrarnog pitanja u socijalističkim zemljama

 Sovjetski model kolektivizacije poljoprivrede

 Kineska komuna kao model preobražaja poljoprivrede
 Kooperacija kao Yu model transformacije poljoprivrede

 Savremena iskustva zemalja razvijene tržišne ekonomije u

usmeravanju farmerske proizvodnje

 Poljoprivreda u tranziciji – uočeni problemi i perspektive

 Model transformacije poljoprivrede u
Velikoj Britaniji – osnovne
karakteristike

 Klasični model prodora kapitalizma u poljoprivredu

 Privatna svojina nad osnovnim uslovom polj.proizvodnje
stvorena je zakonskim putem u procesu tzv. ograđivanja
poseda koji se odvija
 tokom XV-XVI veka kroz stvaranje privatnih pašnjaka
 tokom XVIII veka kroz pretvaranja opštinskog (javnog)
zemljišta u privatne proizvodne jedinice
 Organizaciona forma za transformaciju poljoprivrede je
zakupno gazdinstvo
 Krupna gazdinstva su jedinice vlasništva a ne proizvodnje
 Novostvorena vrednost u poljoprivredi je zbir rente, profita i
najamnina
 Tehničku stranu transformacije čini četvoropoljni sistem
obrade zemljišta
 Domaća poljoprivreda je od druge polovine XVII veka do
kraja 50 godina XIX veka bila zaštićena tzv. žitnim
zakonima (protekcionistička politika koja odgovara sistemu
prag cena praktikovanim u EU)
 Model transformacije poljoprivrede u
Francuskoj – osnovne karakteristike

 Francuska je kolevka fiziokratske škole.

 Klasični model prodora kapitalizma u poljoprivredu.
 Rušenjem apsolutističke monarhije oduzeto zemljište
postaje opštinsko vlasništvo i deli se buržoaziji
(srednji posed) i seljaštvu (sitni posed), dok krupni
posed ostaje u vlasništvu francuskih veleposednika –
formiraju se zakupni odnosi.
 Preko carinskih tarifa sprečavan je uvoz i stimulisan
izvoz žitarica.
 Tehnička strana transformacije: poljoprivrednici ulažu
u kupovinu zemljišta, a ne u novu tehnologiju i
opremu na gazdinstvu, te do sredine XIX veka
Francuska ostaje agrarno nerazvijena zemlja sa
seljačkim staležom kao najbrojnijim delom populacije.
 Posebnost modela je mit porodičnog gazdinstva.
 Model transformacije poljoprivrede u
Nemačkoj – osnovne karakteristike
 Specifičnosti modela se vezuju za feudalno-vojnički
tip države kakva je bila Pruska (pruski model) u
periodu od XVII-XIX veka.
 Pruski put prodora kapitalizma u poljoprivredu je
mešavina klasičnog (zakupnog) sistema i održanja
poseda junkera (plemstva koji su oficiri u pruskoj
vojsci).
 Organizaciona forma za transformaciju poljoprivrede
je krupni posed koji se ne rasparčava, već se
transformiše u kapitalističko gazdinstvo, a junkeri
postaju preduzetnici.
 Tehnička strana transformacije: država finansira
istraživačko-razvojne institucije, čime se napušta
sistem “laisser-faire”.
 Ciklična kretanja poljoprivredne proizvodnje iziskivala
su primenu mera protekcionističke politike (carine na
uvoz žitarica su uvedene 1879.godine).
 Model transformacije poljoprivrede u
SAD – osnovne karakteristike
 Specifičnost modela: osvajački karakter – prvo je
zauzimano zemljište, a potom je vršena njegova
raspodela koja je zavisila od odnosa javnih i
privatnih snaga.
 Osnovni slogan modela je “slobodno gazdinstvo
slobodnog seljaka na slobodnoj zemlji”.
 Veliki zemljišni fond raspodeljen je uz postojanje
sistema darivanja (plemstvu, crkvi, ratnicima i
doseljenicima) i mogućnost kupovine zemljišta za
male svote novca (Agrarni zakon iz 1804.godine).
 Tehnička strana transformacije: krejem XIX veka
država finansira eksperimentalne stanice i
poljoprivredne škole utičući na pozicioniranje znanja
kao osnovnog faktora privrednog napretka.
 Američki nacionalni ideal je porodično gazdinstvo.
 Model transformacije poljoprivrede u
Japanu – osnovne karakteristike
 Posebnost transformacije japanske poljoprivrede ogleda se u
njenom nacionalnom karakteru.
 Japansku poljoprivredu karakteriše izrazito mali posed (1-1.5
ha)
 Kraj XIX i početak XX veka karakteriše postojanje ilegalnog
zakupa i naturalne rente. Zakupni odnosi zasnivani su na 40-
45% obradivog zemljišta čiji su vlasnici relativno mali broj
lendlordova – pripadnika gono klase.
 Agrarna reforma (1946-1950) vodi rešavanju socijalno-
strukturalnog problema japanske poljoprivrede tako što je
oko 2 miliona ha obradivog zemljišta oduzeto lendlorodovima
i prodato bivšim zakupcima uz uslov da ga efikasno obrađuju.
 Krupniji posedi nosioci su tehnoloških promena u
poljoprivredi, ali i institucionalne transformacije putem
osnivanja poljoprivrednih asocijacija i vertikalne integracije
investiranjem u prerađivačke kapacitete...
 Tehnička strana: Ministarstvo za poljoprivredu i tehnologiju
formira poljoprivredne škole i koledž, inicira se sistem
putujućih učitelja koji vrše grupnu obuku seljaka za primenu
nove tehnologije, formirane su nacionalne eksperimentalne
stanice...Država ohrabruje širok spektar aktivnosti zadruga.
 Pokušaj rešenja agrarnog pitanja u
socijalističkim zemljama
 Agrarno pitanje – šta je to?

 Programi “rekonstrukcije poljoprivrede”

primenjivani u zemljama istočnog bloka temelje
se na isključivoj prednosti krupnih gazdinstava,
baziranih na kolekvitnoj i državnoj svojini.

 Definisana su dva moguća puta koja vode rešenju

agrarnog pitanja u socijalističkim zemljama:
 Kooperacija zadružnog tipa (Yu model)
 Kolektivizacija kolhoznog tipa (sovjetski i kineski
model)
Sovjetski model kolektivizacije poljoprivrede
 Realizovan je blic metodom (1928-1936) – ocenjen kao
najbrži proces koncentracije i centralizacije osnovnih faktora
poljoprivredne proizvodnje praćen nacionalizacijom zemljišta.

 Teoijski posmatrano, postojale su dve forme za

transformaciju poljoprivrede:

 Sovhoz – zadružni tip koji je smatran nedgovarajućom formom,

tj. “prelaznom formom” ili “nižom formom”
 Kolhoz – državno gazdinstvo kao viši, složeniji oblik kojim se
najbrže i najviše podruštvljuje proizvodnja u poljoprivredi.

 Sve socijalističke zemlje koje su se pojavile na istorijskoj

pozornici posle drugog sv.rata prihvatile su, u manjoj ili većoj
meri, model kolektivizacije u izgranji krupnog gazdinstva kao
nosioca transformacije poljoprivrede. Izuzetak je naša zemlja
koja nakon direktnog prototipa kolhoza (1946-1953) napušta
ovaj model i prelazi na prvi – model kooperacije.
 Uspešnost procesa bila je merena procentom
kolektiviziranog zemljišta i zastupljenošću seljačkih
domaćinstava kao nosioca privatne svojine u poljoprivredi.
Tabela 1: Rezultati kolektivizacije u periodu 1958-
1962.godina (izraženi u % kolektivizacije seljaštva)
Zemlja % kolektivizacije
Albanija 100.00
SSSR 99.9
Čehoslovačka 99.4
Kina 99.1
Mongolija 99.0
Bugarska 98.0
Istočna Nemačka 96.0
Mađarska 94.0
Rumunija 90.0
Vijetnam 76.0
Poljska 14.3
Izvor: Z.Zakić (2001) Agrarna ekonomija , Ekonomski
fakultet Beograd, str. 220
 Ocena sovjetskog modela kolektivizacije

 Pozitivne ocene:
 Najbrža koncentracija i centralizacija osnovnih
faktora polj.proizvodnje
 Veoma brza adaptacija i efikasna upotreba
najmodernije mehanizacije u poljoprivredi i primena
tehničko-tehnoloških mera unapređenja proizvodnje

 Negativne ocene:
 Kolektivizacija kolhoznog tipa je u prvom redu
“model socijalističke rekonstrukcije poljoprivrede” -
vođen ideologijom, a ne ekonomskim merilima.
 Osnovni principi udruživanja seljaka (postepenost
transformisanja, dobrovoljnost ulaska u kolhoze i
ekonomska zainteresovanost za rad u kolhozu) su
narušeni.
 Kineska komuna kao model socijalističkog
preobražaja poljoprivrede

 Da li je kineska komuna poseban model ili pripada modelu

kolektivizacije?

 Kineski model agrarne revolucije ne bazira na prevelikom korišćenju

moderne tehnike i smatra se opštim uzorom oslanjanja na sopstvene
snage.

 Osnovne razlike na relaciji kineski-sovjetski model socijalističke

rekonstrukcije poljoprivrede identifikovane su u sledećem:
 U kontekstu iskorišćenja svih mogućnosti za povećanje polj.proizvodnje u
Kini su zadržani izvesni buržoaski elementi (1949-1955): bogati seljaci
(15%) su uključeni u “polusocijalističke” zadruge
 Postepenost transformacije uticala je na izostanak otpora seljaka procesu
udruživanja u Kini
 Komune nemaju samo proizvodnu, već i vaspitnu funkciju i funkciju vlasti

 U oceni konačne (ne)uspešnosti modela u obzir treba uzeti

Malenbaum-ove kriterijume kineske strategije privrednog razvoja
 Kooperacija kao Yu model transformacije
poljoprivrede
 Osnovne ideje Yu modela transformacije poljoprivrede:

 Nosilac proširene reprodukcije je krupno socijalistično

gazdinstvo
 Sponu između individualnih gazdinstava i krupnih
državnih/društvenih preduzeća predstavlja kooperativa koja
ima dvojaki zadatak: (1) da pomogne tehničko-tehnološku
transformaciju na individualnom gazdinstvu; (2) da
transformiše postojeće društvene odnose u poljoprivredi.

 U funkcionisanju kooperacije kao Yu modela transformacije

poljoprivrede mogu se izdvojiti karakteristični periodi:

 I faza: 1945-1953. funkcionišu seljačke radne zadruge (SRZ)

koje su kopije sovjetskog kolhoza
 II faza: 1953(57)-1976. praksu kooperacije čine tzv. niži oblici
saradnje koji se odnose na pružanje usluga seljacima.
 III faza: 1976-1988. karakteriše se prerastanjem nižih u više
oblike saradnje na način da su zadruge utopljene u velike
kombinate kao osnovne organizacije udruženog rada (OOUR u
sklopu SOUR-a)
 Kooperacija kao Yu model transformacije
poljoprivrede
 Usvajanje ustavnih amandmana 1988. godine koji donose
ukidanje zemljišnog maksimuma znači konačno
napuštanje modela kooperacije jer krupno socijalistično
gazdinstvo nije jedini nosilac proširene reprodukcije u
poljoprivredi.

 Ocena Yu modela kooperacije

 Pozitivne strane: kršenje vekovnog konzervativizma seljaka,

pristup povoljnijim uslovima kreditiranja, korišćenje
savetodavne službe (izmena proizvodne strukture i upotreba
modernih inputa)...

 Kritika: poljoprivreda je, uprkos brojnim deklaracijama,

ostala na periferiji industrijalizacije, zadruga je pretvorena u
običnu trgovinsku organizaciju, osnovni zadatak zadruga bio
je obezbeđenje sirovina za kombinatsku industriju, manja
pažnja je posvećena organizovanom informisanju seljaka...
Transformacija poljoprivrede – kuda i kako dalje?
 Osnovna područja transformacije poljoprivrede u
bivšim socijalističkim zemljama danas su:

 Optimizacija odnosa na relaciji veliki-mali u

poljorpivredi
 Svojinsko restrukturiranje mereno tempom promena i
oblicima vlasništva
 Porodično gazdinstvo se vraća na scenu kao značajna
jedinica unapređenja ruralne ekonomije

 Dominantni izbor zemalja u tranziciji jeste farmerski

model kao poželjni model razvoja poljoprivrede

 Šta podrazumevamo pod terminom farmerski model?

 Kako zemlje razvijene tržišne ekonomije usmeravaju
razvoj farmerske proizvodnje?
 Farmerski model
 Farma je
 određena zemljišna ili vodena površina namenjena
proizvodnji useva, gajenju stoke ili ribe;
 poljoprivredno gazdinstvo ratarsko stočarskog
smera ili ribnjak.
 Praksa razvijenih ekonomija pokazuje širok
spektar mogućnosti za formiranje farmi. Tako
postoje:
 porodična farma i korporacijska farma,
 mala, mini, hobi farma i super (mega) farma
 Part-time i full-time farma
 Konvencionalna i organska farma

 Ko je farmer?
 Šta podrazumevamo pod pojmom farmerski
model?
 Farmerski model
 Farmer = preduzetnički-usmeren poljoprivredni
proizvođač (preduzetnik)
 Farmerski model se izjednačava sa dominantnim
modelom u okviru moderne poljoprivrede gde je
bavljenje ovom delatnošću predstavljeno kao biznis.

 Najznačajnija iskustva Zapada u usmeravanju razvoja

farmerske proizvodnje vezuju se za:
 Strukturne promene poljoprivrede vezane za veličinu
gazdinstva, karakter radne snage i način upravljanja
 Posledice strukturnih promena u poljoprivredi na
dohodak, tržište, održanje ruralnog načina života i
očuvanje prirodnih resursa
 Uticaj agrarne politike na razvoj pojedinih tipova
polj.gazdinstava
 Perspektive i alternative za budućnost u okviru
porodičnog sistema poljoprivrede
 Strukturne promene:
proces tehnološke revolucije u poljoprivredi potvrđuje
univerzalno dejstvo zakona koncentracije

 Iako su se procesi strukturnih promena odvijali

različitim tempom u različitim zemljama, njihove
zajedničke karakteristike mogu se pratiti po
tipičnim sloganima
 1950-te se odivjaju u znaku “povećati ili napustiti”
 1960-te su obeležene zahtevom “adaptirati se novoj
tehnologiji i specijalizaciji ili propasti”
 1970-te ističu mit “veliko je bolje”
 1980-te ističu pitanje “alternativni način proizvodnje
ili bankrotstvo”
 1990-te su u znaku nove dileme “porodično
gazdinstvo: mit ili vizija za XXI vek”

 Rezultat forsiranja strukturnih promena jeste

bimodalni tip restrukturiranja savremenog agrara
 Tabela 1 : Broj farmi u EU - stanje i projekcija
Stanje1993 Projekcijaza 2003.
% farmera Broj farmi Broj farmi Promena
Preko 55 god. (u 000) (u 000) u%
Belgija 48 76 55 -28
Danska 46 74 59 -20
Nemaèka 33 606 516 -15
Grèka 57 819 742 -9
Španija 58 1384 1115 -19
Francuska 42 801 629 -21
Irska 42 159 129 -19
Italija 61 2488 2345 -6
Luksemburg 38 3 2 -24
Holandija 44 120 82 -32
Portugalija 63 489 353 -28
Velika Britanija 48 243 173 -29
EUR-12 56 7262 6201 -15
Austrija na 267
Finska 46 192
Švedska 43 91
EUR-3 na 550
EUR-15 na 7812
(izvor: European Commission Directorate General for Agriculture (DG VI),
Rural Developments, CAP 2000 Working Document, July 1997, p.32)
 Posledice strukturnih i tehnoloških
promena u poljoprivredi
 Kako rešiti konfliktne vrednosti tržišne ekonomije?
Suština problema nalazi se u sledećim odnosima:
 potrošač želi jevtinu hranu
 veliki polj. proizvođači žele profit
 mali farmer želi sigurnost vlastite porodice
 Rešenje: sve veća proizvodnja hrane moguća je uz
korišćenje moderne tehnologije, ali da li svi imaju
jednak pristup modernoj tehnologiji?

 Posledice strukturnih i tehnoloških promena u agraru

 Dohodovni jaz između velikih i malih, siromašnih i
bogatih postaje sve izraženiji (da li su mešovita
gazdinstvau novoj fazi razvoja kapitalizma preovlađujući
model – iskustva Francuske)
 Hemijska strategija u proizvodnji hrane iznedrila je
ozbiljne ekološke probleme vezane za korišćenje
prirodnih resursa
Tabela 2 : Indeksi poljoprivrednog dohotka (EUR15=100)

EUR15 1981 1985 1995

Belgija 243.7 219.55 195
Danska 193.2 242.7 223.5
Nemačka (1) 109.2 109.2 …
Nemačka (2) … … 111
Grčka 80.2 73.5 77.8
Španija 72.8 75.6 98.5
Francuska 143.5 140 156.4
Irska 67.3 78.4 78.4
Italija 92.1 92.1 68.9
Luksemburg 130 137.6 139.6
Holandija 256.1 264.6 190.2
Austrija 68.7 74.2 98
Portugalija 18.9 18.2 29.7
Finska 65.5 88.4 66.1
Švedska 145.4 121.8 70.6
Velika Britanija 187 167.9 150.2
(izvor: Rural Developments, op.cit. p. 34)
 Agrarna politika je samo pratilac
tržišnih zakonitosti
 Mereama agrarne politike vođene tokom XX veka u
zemljama razvijene tržišne ekonomije ostvarivani su
različiti ciljevi:
 Postizanje određenog nivoa polj. proizvodnje na kome se
bazira željena samodovoljnost i mogućnosti izvoza
 Usporavanje procesa koncentracije
 Ublažavanje dohodovnih dispariteta
 Ublažavanje regionalnih razlika
 Rešavanje problema nezaposlenosti preko modela tzv.
ruralizacije
 Održivi razvoj poljoprivrede i čovečanstva

 Primenjivane mere doprinosile su ubrzanju pojava

kriza, te se savremena agrarna politika realizuje u
kontekstu zahteva liberalizacije tržišta polj.proizvoda
(STO). Nova agrarna politika samo je pratilac tržišnih
zakonitosti.
 Porodično gazdinstvo ostaje
u zanaku dileme
 Kako definišemo porodično gazdinstvo?

 Poljoprivredno gazdinstvo bazirano na porodici je

višesmerno značajno: socijalno, politički i ekonomski.

 Strukturu savremenog agrara čine velika,

korporativna gazdinstva ali i porodično gazdinstvo
(full-time) i mepovito gazdinstvo (part-time) farm.
Dok je prema mešovitom gazdinstvu agarana politika
u većini zemalja indiferentna, porodično gazdinstvo je
svuda u centru pažnje javnog mnjenja.

 Porodično gazdinstvo ostaje kao idealna struktura u

regulisanju kriza i postavljanju novog modela razvoja
u okviru programa “ruralne industrijalizacje”.
 Aktuelni problemi uklapanja
poljoprivrede u procese tranzicije
 Da li izemđu termina transformacija polj. i tranzicija
poljoprivrede možemo staviti znak jednakosti?

 Rezultat primenjivanih programa reformi jeste, bez

izuzetka, pad poljoprivredne proizvodnje za 25-50%
poena u svim zemljama centralne i istočne Evrope, kao
i u zemljama koje su nastale raspadom bivšeg SSSR-a.

 Da li je u ovim zemljama ugrožena elementarna

prehrambena sigurnost?
Pad poljoprivredne i industrijske proizvodnje i
GDP u zemljama u tranziciji
Tabela 3: Indeksi promene proizvodnje i GDP
Zemlja Žitarice Meso Poljoprivreda Industrija GDP
Mađarska 88 65 72 112 98
Češka Republika 87 73 72 86 91
Poljska 99 98 92 108 122
Rumunija 93 76 97 68 75
Bugarska 68 50 59 50 68
Rusija 61 48 60 50 61
Ukrajina 61 41 51 39 39
Kazakstan 46 45 47 44 51
Belorusija 73 57 58 96 71
Uzbekistan 246 108 99 72 97
Turkmenistan 335 126 118 45 90
Izvor: Changes in Agricultural Markets in Transition Economies, ERS, USDA 2002, p. 4
 Tranzicija / strukturno prilagođavanje

 Tranzicija podrazumeva uvek određenu politiku i akcije kao što

su:

 političke promene koje se specifično odnose na socijalne,

prostorne ili privredne oblasti;
 veće promene pravila kojima se rukovodi celokupna
privreda zemlje.

 Osnovni stub tranzicije čini strukturno prilagođavanje koje

podrazumeva:

 deregulaciju određenih privrednih grana,

 privatizaciju društvenih/državnih preduzeća,
 liberalizaciju trgovinske politike,
 makroekonomsku stabilizaciju i
 demokratizaciju društva.
 Tranzicioni procesi u poljoprivredi
 Reforma agrarnog i prehrambenog sistema ekonomija u
tranziciji uključuje četiri osnovna elementa:
 liberalizaciju tržišta
 restrukturiranje polj. gazdinstava
 reformisanje unutar agroprivrede čiji je glasni nosilac
privatizacija državnih/društvenih preduzeća u agroprivredi –
predfarmerski i dofarmerski sektor
 kreiranje odgovarajuće tržišne infrastrukture

 Kako se prate efekti reformi?

 Stručnjaci Svetske banke prate reforme realizovane u
sektoru poljoprivrede kroz sledeće elemente: cenovna i
tržišna liberalizacija, reforma zemljišne politiike i
privatizacija, reformisanje i privatizacija agroindustrije i
proizvođača inputa za poljoprivredu, ruralno finansiranje i
izgradnja tržišne infrastrukture.
 Rezultati merenja razloga koji objašnjavaju
pad poljoprivredne proizvodnje u zemljama u
tranziciji

Tabela 4: Doprinos pojedinih elemenata

Varijabla Doprinos u %
Vreme -10
Neizvesnost kao faktor rizika -12
Restrukturisanje farmi 18
Privatizacija -39
Promena cena -46
Rezidual -11
Ukupna promena output-a -100
Izvor: Changes in Agricultural Markets in Transition Economies
ERS, USDA 2002, p. 14
 Agroprivatizacija i strateška prehrambena sigurnost
– iskustva prvih godina tranzicije

Uticaj klime
80 68

60 Porast rizika

40 Restrukturiranje velikih
u procentima

agrosistema
20
Efikasnost privatnih
gazdinstava
0 %

Privatizacija
-20 -10 -12 -11
Liberalizacija trgovinskog i
-40 cenovnog režima
-39
-46 Rezidual
-60 -50

Grafikon 1: Osnovni razlozi pada ratarske proizvodnje u

izabranim zemljama u tranziciji
(preuzeto: M.Karen and JFM Swinnen (2000): Causes of Output Decline in Economic Transition: The Case of
Central and Eastern European Agriculture, Journal of Compartive Economic 28-1:172-206, March 2000)
Agro privatizacija i privredni rast u Srbiji
 Agroprivatizacija i strateška prehrambena
sigurnost

 Strategija poljoprivrede Srbije i status

agrokombinata u postupku privatizacije

 Subjekti agrotranzicije: “stari”nosioci

proširene reprodukcije i “novi” preduzetnici

 Analiza toka privatizacije i restrukturiranja u

agrosektoru Srbije
 “Strategija poljoprivrede Srbije”
Vlasništvo nad
2000.godine zemljištem Struktura u % Broj farmi
Društveno/državne farme Prosečno 700 ha 10 549
Zadruge Prosečno 400 ha 5 510
Mikro porodične farme Manje od 1 ha 4 200000

Mala porodične farme Od 1 do 5 ha 35 400000

Komercijalne porodične farme Preko 5 ha 46 179000

Privatizacija i restrukturiranje

Van komercijalne proizvodnje, ali imaju bitnu

ulogu u kontekstu bezbednosti hrane

Strukturno prilagođavanje

Progresivan razvoj
 “Strategija poljoprivrede Srbije” i status
agrokombinata u postupku privatizacije

 Postavljeni strateški ciljevi:

(1) izgradnja održive i efikasne agroprivrede,
(2) obezbeđenje zdravstveno-bezbedne hrane,
(3) podrška životnom standardu za poljoprivrednike,
(4) podrška održivom razvoju sela,
(5) očuvanje životne sredine.

 Strukturne reforme
 Razvijanje tržišta i tržišnih mehanizama u agroprivredi
 Unapređenje sektora komercijalnih porodičnih farmi

 Status agrokombinata u postupku privatizacije

 «znatno veći nego većina komercijalnih farmi u Zapadnoj Evropi – čak i do
tačke neekonomičnosti»
 predloženo njihovo «blokiranje» u više manjih fleksibilnih jedinica (od 50-
100 ha) koje treba prodati (u kratkom roku dati u zakup)
 Privatizacija i restrukturiranje društveno/državnih preduzeća
agroprivrede u Srbiji

Tabela 4 – Pregled broja ponuđenih i privatizovanih preduzeća,

stanje avgust 2005.

Agroprivreda Ukupno Privatizovano %

Dofarmerski sektor 19 10 53
Farmerski sektor 204 88 43
Postfarmerski sektor 189 110 58
Privatization Agency, The Republic of Serbia, www.priv.yu
 Tabela 5: Pregled statusa preduzeća iz primarnog sektora
agroprivrede Srbije u postupku privatizacije – metod
aukcijske i tendreske prodaje, stanje 29.8.2005.god

Poljoprivreda i Aukcija Tender Restrukturi-

Priprema Svega Prodata Svega Prodata ranje
ribarstvo
Poljoprivredna 2 186 85 15 3 3
proizvodnja
Ratarstvo 2 144 76 13 2 1
Voćarstvo 0 11 2 1 1 1
Vinogradarstvo 0 5 1 1 0 0
Stočarstvo 0 26 6 0 0 1
Poljoprivredne 0 9 4 0 0 1
usluge
Ukupno: 2 195 89 15 3 4
www.priv.yu
(Izvor: Analiza autora prema podacima Agencije za privatizaciju, )
 Tabela 6: Pregled toka privatizacije u dofarmerskom i
postfarmerskom sektoru agroprivrede Srbije – metod
aukcijske i tenderske prodaje, stanje 29.8.2005.god
Aukcija Tender Restruktu-
Poljoprivreda i ribarstvo Priprema Svega Prodata Svega Prodata riranje
Dofarmerski sektor 0 10 6 0 0 4
Proizvodnja hemikalija za polj. 0 1 1 0 0 2
Proizvodnja polj. mašina 0 9 5 0 0 2
Postfarmerski sektor 0 155 96 28 14 6
Proizv. prehrambenih proizvoda 0 137 87 25 11 6
Mlevenje žitarica 0 36 19 1 0 0
Proizvodnja hleba i testenina 0 22 18 3 1 0
Prerada voća i povrća 0 27 17 3 0 3
Prerada mesa i ribe 0 23 11 0 0 1
Prerada mleka 0 8 6 1 1 0
Proizvodnja šećera 0 3 2 6 5 2
Proizv. konditorskih proizvoda 0 3 0 1 1 0
Proizvodnja biljnih ulja 0 1 1 2 1 0
Proizv. ostalih prehr.proizv. 0 2 1 0 0 0
Proizvodnja pića 0 6 6 4 1 0
Proizvodnja alkoholnih pića 0 5 5 4 1 0
Proizvodnja bezalkoholnih pića 0 1 1 0 0 0
Proizvodnja stočne hrane 0 13 9 1 1 0
Proizvodnja i prerada duvana 0 5 0 2 2 0
Proizvodnja ferment.duvana 0 4 0 0 0 0
Prerada duvana 0 1 0 2 2 0
VAŽNE NAPOMENE
 Preko 86% privatizovanih farmi bave se ratarskom
proizvodnjom.

 Najveći interes investitora u postfarmerskom

sektoru pokazan je za duvansku industriju,
industriju alkoholnih pića, industriju šećera,
mlekarsku industriju i mlinsko-pekarsku industriju.

 Procesom restrukturiranja obuhvaćena su uglavnom

preduzeća iz predfarmerskog sektora.
 Tabela 5 - Najvažnije transakcije na i van BB (2003-feb. 2005)
(a) TRANSAKCIJE NA BEOGRADSKOJ BERZI
Br Kompanija Datum Mil. eura % kapit. Prodavac Kupac
1 Apatinska pivara Nov 03 107,3 33 MA* Interbrew, Belgija
2 Pivara, Čelarevo Mart 04 46,5 83 MA Karlsberg,Danska
3 Potisje, Kanjiža Jul 03 28,8 93 MA+AF** Tondach,Austrija
4 Šećerana Bač, Bač Okt 03 23 90 MA+AF MK Komerc, Srbija
5 Imlek, Beograd Avg 04 17,8 23 AF Danube Foods, Holandija
6 Karnex, Vrbas Avg 03 14,2 53 MA Midland Resources, VB
7 Fidelinka, Subotica Feb 05 10,6 56 MA Minaco,Švajcarska
8 Tehnogas, Beograd Dec 04 6,4 17 AF Messer, Nemačka
9 Knjaz Miloš, Aranđelovac Feb 04 6,1 7,5 AF Salford, Velika Britanija
10 Bambi, Požarevac Dec 04 4,2 14 AF NWVF Ltd, Gibraltar

(b) TANSAKCIJE VAN BEOGRADSKE BERZE

Br Kompanija Datum Mil.eura % kapit. Transakcija Prod. Kupac
1 Apatinska pivara Sep 03 65 20 EA* P*** Interbrew, Belgija
2 Pivara, Čelarevo Okt 04 56 51 EA P Karlsberg, Danska
3 Knjaz Miloš, Aranđel. Dec 04 36 33,7 P** MA**** FPP Balkan Ltd.
4 Imlek,Beograd Jan 03 35 40 EA P Danube Foods, Holand.
5 Knjaz Miloš, Aranđel. Jan 05 25 24 EA P FPP Balkan Ltd.
6 Knjaz Miloš, Aranđel. Nov 04 20 25 EA MA FPP Balkan Ltd.
7 Centroproizvod, Beograd Avg 04 16 51,6 EA P Don Cafe Grupa Srbija
8 Mlekara, Subotica Avg 03 13,1 51 EA P Danube Foods, Holand.
9 Bambi, Požarevac Jul 04 12,1 40 EA P NWVF, Gibraltar
10 Pivara, Zaječar Sep 04 11,3 64 EA MA Efes Pilsen, Turska

Investment Oportunities on Serbian Capital Market, Capital Market Center, Privatization

Agency, Republic of Serbia, March 2005., p. 10, www.priv.yu
 Status agrokombinata u postupku privatizacije
«znatno veći nego većina komercijalnih farmi u Zapadnoj Evropi – čak i do
tačke neekonomičnosti»
Elementi za zaključak
Tabela 6 - Modeli organizaciono-poslovne strukture
agrosektora

Porodična poljoprivreda Agroindustrijski biznis

Operaciono funkcioniše na bazi vlasništva Industrijski organizovan
Preduzetnički usmeren Finansiran u cilju rasta
Disperziran kao "mali" Koncentrovan kao "veliki"
Proizvodno diverzifikovan Usmeren na specijalizaciju
Utemeljen na porodici Utemeljen na menadžmentu
Tehnološki progresivan Kapital intenzivan
Veća fleksibilnost Moćan u kontrolisanju tržišta
Usmeren ka očuvanju resursa Standardizacija procesa proizv.
Zaštita životne sredine Resursno-potrošački usmeren
Bavljenje poljoprivredom je biznis i način života Bavljenje poljoprivredom je isključivo biznis

(Preuzeto: Zakić Z. (2001): Agrarna ekonomija, CID, Ekonomski fakultet Beograd,

str.336 )
 Agroprivatizacija i strateška prehrambena sigurnost
– mogući problemi u Srbiji

Tabela 2: Društveni proizvod poljoprivrede, lova, šumarstva i

vodoprivrede Republike Srbije prema oblicima svojine, 2002 (u 000 din)

Sektor Srbija ukupno % Centralna Srbija % Vojvodina %

Društveni sektor 10360681 8 2719494 3 7641187 15
Privatni sektor 112344951 83 75940857 92 36404094 70
Privatna preduzeća 2195963 1 1236758 2 959205 2
Individualni sektor 110148988 82 74704099 90 35444889 68
Zadružni sektor 2852659 2 1042237 1 1810422 3
Mešoviti sektor 6394622 5 1352909 2 5041713 10
Državni sektor 2583001 2 1751604 2 831397 2
Ukupno 134535914 100 82807101 100 51728813 100

Izvor: Društveni proizvod i narodni dohodak Srbije, 2002, RZS, str.16.

 Osnovni procesi agrotranzicije
 Liberalizacija trgovine i cena
promocije tržišnog mehanizma kao osnovnog vodiča za efikasnu alokaciju
resursa

 Restrukturiranje agrosektora
privatizacija agrokombinata i izgradnja tržišta faktora proizvodnje (zemljišta i
kapitala)

 Reforma dofarmerskog i postfarmerskog

sektora
privatizacija i restrukturiranje

 Institucionalne reforme
kreiranje institucija i usluga ponuđenih na komercijalnim ili javnim osnovama
koje čine neizostavnu bazu dobro-organizovane, tržišno-orijentisane
agroprivrede. (adekvatan sistem poljoprivrednog bankarstva i finansija,
tržišnih informacija i legislativu koja treba da podrži privatno vlasništvo i
?! razvoj preduzetništva)