Bölüm 13: Açık Kanal Akışı

Amaçlar
Açık kanallardaki akış İle borulardaki basınçlı
akış arasındaki farkı anlayabilmelisiniz
Açık kanallardaki farklı akış rejimlerini ve
bunların tipik özelliklerini öğrenebilmelisiniz
Akışta hidrolik sıçramanın görülüp
görülmeyeceğini öngörebilmeli ve hidrolik
sıçramada yiten enerjiyi hesaplayabilmelisiniz
Açık kanallarda dip savaklarını ve bentleri
kullanarak hacimsel debinin nasıl ölçüleceğini
öğrenebilmelisiniz
2 Bölüm 13: Açık Kanal Akışı
Açık Kanal Akışların Sınıflandırılması
Açık kanal akışı, sıvılarm
atmosfere açık kanallarda ya
da kısmen dolu borulardaki
akışıdır ve serbest yüzey
olarak adlandırılan bir sıvı-gaz
ara yüzeyinin varlığı ayırıcı bir
niteliktir.
Doğal akışlar: örneğin dereler,
nehirler ve taşkınlardaki akışı
İnsan yapımı sistemler:
örneğin sulama kanalları,
kanalizasyonlar, drenaj
kanalları ve yol kenarlarındaki
yağmur kanalları.

3 Bölüm 13: Açık Kanal Akışı

Açık Kanal Akışların Sınıflandırılması
Açık kanalda
Simetrik bir açık kanaldaki akış hızı, yan ve alt
yüzeylerde kaymama koşulundan dolayı
sıfırdır.
Serbest yüzeyin orta düzleminde en yüksek
değerini alır.
Akış hızı akış yönünde de değişir.
Açık kanatlardaki hız dağılımı (ve dolayısıyla
akış) genellikle üç-boyutludur.
Bununla birlikte, mühendislik uygulamaların da
denklemler, kanalın bir en-kesitindeki ortalama
hıza göre yazılır.
4 Bölüm 13: Açık Kanal Akışı
Açık Kanal Akışların Sınıflandırılması
Açık kanallardaki akış
ayrıca akış derinliği y’nin
kanal boyunca nasıl
değiştiğine bağlı olarak
üniform ya da üniform
olmayan şeklinde de
sınıflandırılır

Eğer akış derinliği (ve

dolayısıyla ortalama hız)
sabit kalıyorsa kanaldaki
akışın üniform olduğu
söylenebilir.

5 Bölüm 13: Açık Kanal Akışı

Açık Kanal Akışların Sınıflandırılması
Eğer akış derinliği, akış yönünde göreceli olarak kısa bir
mesafede önemli ölçüde değişiyorsa değişken akış, hızlı
değişen akış (HDA) (rvf) olarak adlandırılır.
Eğer akış derinliği kanal boyunca göreceli olarak uzun bir
mesafede yavaşça değişiyorsa değişken akış, yavaş
değişen akış (YDA) (gvf) olarak adlandırılır.

6 Bölüm 13: Açık Kanal Akışı

Açık Kanal Akışların Sınıflandırılması
Boru akışlan gibi açık kanal akışları da Reynolds
sayısına bağlı olarak; laminer, türbülanslı ya da
geçiş akışı olabilir ve burada Reynolds sayısı

Burada
 = yoğunluk,  = dinamik viskozite,  = kinematik vizkozite
V = ortalama hız
Rh = hidrolik yarıçap= Ac/p
Ac = en-kesit alanı
P = çevre uzunluğu
Not burada hidrolik yarıçap
Dh = 4Ac/p = 4Rh (Dh = 2Rh, değildir dikkatli olun)

7 Bölüm 13: Açık Kanal Akışı

Açık Kanal Akışların Sınıflandırılması
Çeşitli açık kanal
geometrileri için
hidrolik yarıçap
bağıntıları

8 Bölüm 13: Açık Kanal Akışı

Froude Sayısı ve Dalga Hızı
Açık kanal akışı Froude
sayısı değerine göre
sınıflandırılır.

Bu durum, sıkıştırılabilir
akışın Mach sayısına
göre sınıflandırılmasını
andırmaktadır.

9 Bölüm 13: Açık Kanal Akışı

Froude Sayısı ve Dalga Hızı
Kritik derinlik yc olmak üzere Fr
=1

Düşük akış hızlarında (Fr < 1)

Küçük bir bozucu etki yukarı akım
bölgesine doğru ilerler.
y > yc
Yüksek akış hızlarında (Fr > 1)
Küçük bir bozucu etki aşağı akım
bölgesine doğru ilerler.
y < yc

10 Bölüm 13: Açık Kanal Akışı

Froude Sayısı ve Dalga Hızı
Bir yüzey çalkantısının bir sıvı
içerisindeki ilerleme hızı olan
dalga hızı c0, açık kanal
akışının incelenmesinde
kullanılan önemli bir
parametredir.

11 Bölüm 13: Açık Kanal Akışı

Froude Sayısı ve Dalga Hızı
Süreklilik denklemi (b = genişlik)

Momentum denklemi

12 Bölüm 13: Açık Kanal Akışı

Froude Sayısı ve Dalga Hızı
Momentum ve süreklilik bağıntıları birleştirilerek
yeniden düzenlenirlerse

Sonsuz küçük yüzey dalgaları için y << y,

Dalga hızı c0 derinliğin bir fonksiyonudur.

13 Bölüm 13: Açık Kanal Akışı

Özgül Enerji
Kanaldaki sıvının toplam
mekanik enerjisi yükler cinsinden

z potansiyel yük
y etkin basınç yükü
V2/2g dinamik yük
Bir akışkanın bir en-kesitteki
özgül enerjisi, eğer referans
düzlemi olarak z = 0 olan kanalın
tabam seçilirse daha gerçekçi
olarak ifade edilir.

14 Bölüm 13: Açık Kanal Akışı

Özgül Enerji
Genişliği sabit ve b olan
dikdörtgen en-kesitli bir açık
kanaldaki akışı ele alırsak,
hacimsel debi ve özgül enerji

Es ile y’nin değişim eğrisi

çizilirse (V ve b’nin sabit
durumunda)

15 Bölüm 13: Açık Kanal Akışı

Süreklilik ve Enerji Denklemleri
Kanal boyunca iki bölüm
arasındaki süreklilik denklemi

bir-boyutlu enerji denklemi

Sürtünme etkileri nedeniyle

oluşan yük kaybı hK, boru
akışındaki gibi ifade edilebilir

16 Bölüm 13: Açık Kanal Akışı

Süreklilik ve Enerji Denklemleri
kanal tabanının yatayla yaptığı açı olmak üzere,
kanalın taban eğimi.

Sürtünme eğimi’nin tanımlanması Sf

Bu tanımlamadan sonra enerji denklemi

17 Bölüm 13: Açık Kanal Akışı

Kanallarda Üniform Akış
Eğer akış derinliği sabit
kalırsa, bir kanaldaki akış
üniform akış olarak
adlandırılır.
Uzun ve düz kanallarda
üniform akış koşullarıyla
karşılaşılır.
Üniform akıştaki akış
derinliği, normal derinlik
yn
Ortalama akış hızı da
üniform akış hızı V0

18 Bölüm 13: Açık Kanal Akışı

Kanallarda Üniform Akış
Kanalın eğimi, en-kesit alanı ve yüzey pürüzlülüğü
değişmedikçe akış üniform olarak kalır.
yük kayıpları yükseklik düşüşüne eşitlenince limit hıza
ulaşılır ve üniform akış oluşur. Bu nedenle

bağıntı V0 için çözülürse, üniform akış hızı

Burada C Chezy katsayısıdır. f Moody diyagramından

ya da Colebrook denkleminden elde edilebilir.

19 Bölüm 13: Açık Kanal Akışı

En İyi Hidrolik En-kesit
Açık bir kanal için en
iyi en-kesit, hidrolik
yarıçapı maksimum
ya da buna eşdeğer
şekilde belirli bir en-
kesit alanı için, ıslak
çevresi minimum
olandır.
Islak çevre yüzeyinin
küçülmesi imalat
maliyetinide düşürür

20 Bölüm 13: Açık Kanal Akışı

En İyi Hidrolik En-kesit
Örnek : Dikdörtgen kanal
Cross section area, Ac = yb
Çevre, p = b + 2y
Çözüm için b yerine Ac cinsinden yazılır

Ac sabit tutulurken, p'nin y'ye göre türevi alınırsa

en iyi hidrolik en-kesit için ölçüt

sıvı yüksekliği kanal genişliğinin
yarısı olacak şekilde yapılmalıdır

21 Bölüm 13: Açık Kanal Akışı

En İyi Hidrolik En-kesit
Benzer analizi trapez kanal için
yapılırsa

Benzer şekilde, en iyi hidrolik

en-kesit için trapez açısı

En iyi trapez açısı 0 = 60°, en

iyi hidrolik en-kesit

22 Bölüm 13: Açık Kanal Akışı

Yavaş Değişen Akış
Bu akış, akış derinliğindeki ve
hızındaki yavaş değişimlerin
yanı sıra, daima düzgün kalan
bir serbest yüzey ile tanınır
Üniform akışta enerji çizgisinin
eğimi, kanal tabanının eğimine
eşittir. Dolayısıyla sürtünme
eğimi ile taban eğimi aynıdır,
Ancak yavaş değişen akışta
bu eğimler farklıdır. Sf  S0.
Sıvının herhangi bir en-
kesitteki toplam yükü

23 Bölüm 13: Açık Kanal Akışı

Yavaş Değişen Akış
H’ın türevi alınırsa

Enerji çizgisinin eğimi olan dHldx sürtünme eğiminin

negatifine eşittir

Ayrıca dzb/dx de taban eğiminin negatifidir

Denklemler yerine yazılırsa

24 Bölüm 13: Açık Kanal Akışı

Yavaş Değişen Akış
Dikdörtgen bir kanaldaki daimi akış için süreklilik denklemi

Bu ifadenin x'e göre türevinden

Bu ifadeden dy/dx çekilirse, bir açık kanaldaki yavaş

değişen akışta, akış derinliğinin değişim hızı (veya yüzey
profili) için istenen bağıntı elde edilmiş olur.

25 Bölüm 13: Açık Kanal Akışı

Yavaş Değişen Akış
Her bir yüzey profili, kanal eğimini
gösteren bir harfin yanı sıra kritik
derinliğe (yc) ve normal derinliğe
(yn) göre bağıl akış derinliğini
gösteren bir sayı ile tespit edilir.
Kanal Eğimleri
Sert : yn < yc
Kritik : yn = yc
Hafif : yn > yc
Yatay : S0 = 0
Ters : S0 < 0
Bağıl akış derinliğinin değerine
dayanan sayı gösterimi
1 : y > yn
2 : yn < y < yc
3 : y < yc

26 Bölüm 13: Açık Kanal Akışı

Yavaş Değişen Akış
Yavaş değişen akışta
yüzey profillerinin
sınıflandırılması

27 Bölüm 13: Açık Kanal Akışı

Yavaş Değişen Akış
Tipik bir açık kanal
sistemi; farklı eğimlere
sahip çeşitli bölümler ile
geçiş adı verilen
bağlantılardan oluşur

Dolayısıyla akışın genel

yüzey profili, daha
önceden tanımlanan alt
profillerin meydana
getirdiği sürekli bir
profildir.

28 Bölüm 13: Açık Kanal Akışı

Hızlı Değişen Akış ve Hidrolik Sıçrama
Akış derinliğinin akış
yönünde göreceli olarak
kısa bir mesafede önemli
ölçüde değiştiği açık
kanal akışına hızlı
değişen akış (HDA)
denildiğini hatırlayalım.
Oluştuğu yerler
Savak geçişlerinde
Su bentlerinde
Çağlayanlarda
Kanalların genişleme ve
daralma amacı ile yapılan
geçiş bölgelerinde

29 Bölüm 13: Açık Kanal Akışı

Hızlı Değişen Akış ve Hidrolik Sıçrama
Kontrol hacminde
hidrolik sıçramalar
hesaba katılmalıdır.
Kabuller
1. V (1) ve (2) de üniformdur
dolayısıyla 1 ve 2  1
2. P = gy
3. Çeperdeki kayma
gerilmesi ve bununla ilgili
kayıplar ihmal edilebilir.
4. Kanal geniş ve yataydır
5. Yerçekimi dışında
herhangi bir dış kuvvet
veya kütle kuvveti yoktur

30 Bölüm 13: Açık Kanal Akışı

Hızlı Değişen Akış ve Hidrolik Sıçrama
Süreklilik denklemi

X momentum denklemi

Düzenlenen momentum denklemi

31 Bölüm 13: Açık Kanal Akışı

Hızlı Değişen Akış ve Hidrolik Sıçrama
Derinlik oranı

Bu yatay akış bölümü için enerji denklemi ise

Hidrolik sıçramadan kaynaklanan yük kaybı

32 Bölüm 13: Açık Kanal Akışı

Hızlı Değişen Akış ve Hidrolik Sıçrama
Yük kaybı; akışkanın iç
sürtünmeleri nedeniyle kaybolan
mekanik enerjinin bir ölçüsüdür ve
boşa giden mekanik enerjiyi temsil
ettiğinden genellikle istenmez.
Ancak bazen hidrolik sıçramalar,
barajların sakinleştirme havzaları
ve taşma savakları ile birlikte
tasarlanır.
Kaybedilen enerjinin oram hidrolik
sıçrama için bir performans
ölçütüdür.
Sıvının hidrolik sıçramadan önceki
özgül enerjisi, Esl =y1 + V\l2g dir.
Buna göre enerji yitim oranı

33 Bölüm 13: Açık Kanal Akışı

Hızlı Değişen Akış ve Hidrolik Sıçrama
Hidrolik
sıçramaların
sınıflandırılma
sı

34 Bölüm 13: Açık Kanal Akışı

Akışın Kontrolü ve Ölçülmesi
Boru ve kanallardaki debiler, farklı
tiplerdeki vanalar ile kontrol edilir
Açık kanallardaki sıvı akışı tamamen
durdurulamaz ve bu nedenle debi,
kanal bir engel ile kısmen kapatılarak
kontrol edilir.
Sıvının üzerinden aktığı engele savak
sıvının alt taraftaki ayarlanabilir
açıklıktan geçtiği engele de dip savağı
denir
Bu tür düzenekler, kanaldan geçen
debiyi ölçmenin yanı sıra debiyi
kontrol etmek için de kullanılabilir
35 Bölüm 13: Açık Kanal Akışı
Akışın Kontrolü ve Ölçülmesi
Dip Savakları
Dip savakları bir duvarın, bir
Free outflow
barajın veya bir açık kanalın
dip kısmında bulunur.
Dip savağı ve tambur savağı
olmak üzere çok kullanılan iki
tipi vardır
Dip savağı tipik olarak dikeydir
Drowned outflow
ve düz bir yüzeye sahiptir
Bir tambur savağı, akım
çizgilerine uygun dairesel bir
en-kesite sahiptir.

36 Bölüm 13: Açık Kanal Akışı

 Akışın Kontrolü ve Ölçülmesi
Dip Savakları
Serbest ve boğuk boşalımlı dip
savaklarındaki akışa ait akış
derinliği-özgül enerji diyagramı
37
Es remains constant for
idealized gates with negligible
frictional effects
Es sürtünme etkilerinin ihmal
edilebildiği ideal savaklar için
sabit kaldığına (1 noktasından
2a noktasına doğru), gerçek
savaklarda ise azaldığına
dikkat edilmelidir.
Serbest boşalımlı bir savak için
aşağı akım kritiküstü (2b
noktası)
Boğuk boşalımlı savak için
kritikaltıdır (2c)
Bölüm 13: Açık Kanal Akışı
Akışın Kontrolü ve Ölçülmesi
Taşma Savakları
Bu durumda akan sıvının özgül enerjisi

Eğer tümsekten önceki akış kritikaltı ise (1a hali) akış

derinliği azalır (2a hali). Akış derinliğindeki azalma tümsek
yüksekliğinden daha fazla ise serbest yüzey alçalır

38 Bölüm 13: Açık Kanal Akışı

Akışın Kontrolü ve Ölçülmesi
Geniş Tepeli Savaklar
Bir açık kanalda
yeterince yüksek bir
engel üzerindeki akış
daima kritiktir.
Savağın üst yüzeyinin
üzerindeki yukarı
akım yükü savak
yükü olarak
adlandırılır ve H ile
gösterilir.

39 Bölüm 13: Açık Kanal Akışı

Akışın Kontrolü ve Ölçülmesi
Keskin Tepeli Savaklar
Keskin tepeli savak,
kanala yerleştirilen dikey
bir plakadır ve debinin
ölçülmesi için sıvıyı bir
açıklıktan akmaya zorlar
Yukarı akımda akış kritik
altıdır ve savağa
yaklaştıkça kritik akışa
dönüşür.
Sıvı ivmelenmeye devam
eder ve serbest jeti
andıran bir kritik üstü akış
olarak dökülür.
40 Bölüm 13: Açık Kanal Akışı
Akışın Kontrolü ve Ölçülmesi
Keskin Tepeli Savaklar
Keskin tepeli savak

V-çentik savağı
Burada Cwd genellikle 0.58 ve 0.62 arasındadır.

41 Bölüm 13: Açık Kanal Akışı