TRƯỜNG ĐẠI HỌC VINH

KHOA SINH HỌC

ÔNG VĨNH AN

ĐỘNG VẬT HỌC

(Phần Động vật có xương sống)

Nghệ An, tháng 02 năm 2023

CHƯƠNG XIX. LỚP THÚ
(Mammalia)
19.1. ĐẶC ĐIỂM CHUNG

 Cã tæ chøc cao:
+ HÖ thÇn kinh ph¸t triÓn.
+ Cã hiÖn tư­îng thai sinh vµ nu«i con b»ng sữa.
+ Đéng vËt ®¼ng nhiÖt.
 ĐÆc ®iÓm kh¸c:
+ Th©n cã l«ng mao vµ cã nhiÒu tuyÕn.
+ Tim 4 ngn. Hång cÇu hình ®Üa lâm 2 mÆt, kh«ng nh©n.
+ Bé răng ph©n ho¸.
 Nguyªn thuû: tuyÕn da ph¸t triÓn, cã khíp cæ bµn, 2 låi cÇu
chÈm.
19.2. Tæ chøc cÊu t¹o c¬ thÓ

19.2.1. H×nh d¸ng c¬ thÓ

 D¹ng ®iÓn h×nh lµ ch¹y trªn mÆt ®Êt:
- Th©n cao chèng ®ì cho khèi l­îng toµn bé c¬ thÓ:
khíp ®Çu gèi h­íng vÒ tr­íc, khíp khuûu h­íng vÒ sau, cæ ph¸t triÓn râ
rµng, ®u«i nhá.
 D¹ng sèng trong n­íc:
- C¬ thÓ h×nh thoi, cæ ng¾n, ®Çu vµ cæ  khèi v÷ng ch¾c.
- Chi biÕn ®æi thµnh b¬i chÌo (c¸ voi cã chi sau tiªu gi¶m).
 KÝch th­íc:
Nhá nhÊt lµ chuét chï: 3,8 - 4,5 cm, nÆng 1,2 – 1,7 g.
Lín nhÊt ë c¹n lµ voi ch©u Phi cao 3,5 m, nÆng 4 – 5 tÊn.
19.2.2. Da vµ s¶n phÈm cña da

a. Vai trß:
B¶o vÖ (va ch¹m c¬ häc, x©m nhËp cña vi khuÈn, chÊt
®éc).
Gi¶m sù tho¸t h¬i n­ưíc vµ to¶ nhiÖt.
b. CÊu t¹o:
 Líp biÓu b×:
- TÇng sõng dµy bªn ngoµi.
- Trong lµ tÇng manphighi
chøa c¸c s¾c tè (2 lo¹i ®en,
vµng).
 Líp b×: dµy h¬n vµ ®µn håi.
- Gåm m« liªn kÕt víi sîi kÕt
thµnh m¹ng l­íi.
- MÆt trªn cïng t¹o thµnh gai
b×, chøa nhiÒu vi thÓ xóc
gi¸c.
- PhÇn h¹ b× chøa nhiÒu tÕ
bµo mì t¹o thµnh ®¸m hoÆc
líp.
s¶n phÈm cña da

a. L«ng mao:
Nguån gèc biÓu b×:
Tõ chåi b× (tÇng manpighi) lâm vµo trong líp b×, chç lâm
h×nh thµnh mét gai b×, tõ ®ã ph¸t triÓn thµnh l«ng.

Sù h×nh thµnh l«ng

 CÊu t¹o:
- Th©n l«ng:
. ChÝnh gi÷a cã tuû l«ng.
. ChÊt vá l«ng.
. Mµng vá l«ng (ngoµi cïng)
- Bao l«ng:
. Bao l«ng trong (bao bäc th©n
l«ng ë phÇn c¾m s©u vµo da).
. Bao l«ng ngoµi.
. Gèc l«ng cã nhiÒu m¹ch m¸u
 TÕ bµo s¾c tè: ®en vµ vµng
chøa trong c¸c tÕ bµo tuû l«ng
vµ vá l«ng.

CÊu t¹o l«ng

 C¸c lo¹i l«ng:
- L«ng phñ bªn ngoµi: dµi, cøng vµ th«.
- L«ng nÖm bªn trong: ng¾n, mÒm, tuû l«ng thiÕu hoÆc nhá.
L«ng nÖm cã t¸c dông gi÷ nhiÖt cho c¬ thÓ.
L«ng cã thÓ biÕn ®æi thµnh ria cøng, gai vµ tr©m:
-- Ria cøng: c¬ quan xóc gi¸c phô, th­êng ph©n bè ë c¸c phÇn cña ®Çu
(mÐp, m¸, trªn m¾t) hoÆc mäc ë ngùc, bµn ch©n...
-- Gai vµ tr©m: Ph¸t hiÖn ë mét vµi loµi nh­nhÝm, ®on...
b. V¶y:
Mét vµi loµi cã vÈy sõng
bao bäc (tª tª) hoÆc chØ ë
phÇn ®u«i (h¶i li), xen
gi÷a c¸c vÈy vÉn cã l«ng
mao.

VÈy sõng ë tª tª
c. Mãng, vuèt, guèc:
N»m ë ®Çu c¸c ngãn ch©n, ngãn tay. §Òu gåm 3 phÇn: TÊm sõng, §Õ,
§Öm

 Mãng: TÊm sõng dÑp phñ mÆt Mãng

trªn, §Õ lµ mét ®Üa máng, ®Öm
kh«ng ph¸t triÓn.

 Vuèt: TÊm sõng lan réng sang 2

bªn ®èt vµ quÆp xuèng, ®Õ Vuèt
hÑp l¹i.

 Guèc: Lµ tÊm sõng cuèn thµnh

èng, ®Õ vµ ®Öm ®Òu ho¸ sõng.
Guèc
d. Sõng:
Lµ cÊu t¹o ®Æc tr­ng cña bän mãng guèc. Cã 3 lo¹i:

 Sõng h­¬u nai:

§Æc, ph©n nh¸nh, rông hµng n¨m.
Gåm mét trôc x­¬ng ®Æc + da, l«ng bäc ngoµi.

 Sõng tr©u bß:

Trôc x­¬ng rçng g¾n liÒn víi sä vµ mét bao sõng
ngoµi.

 Sõng tª gi¸c:
Cã nguån gèc hoµn toµn ë biÓu b×.
Lµ nh÷ng sîi sõng kÕt l¹i víi nhau rÊt chÆt.
Mäc suèt ®êi, nÕu bÞ g·y sÏ mäc l¹i.
 TuyÕn da: Gåm tuyÕn nhµy vµ tuyÕn må h«i.
- TuyÕn nhµy:
H×nh chïm th«ng víi bao l«ng. TiÕt ra chÊt lµm da l«ng mÒm m¹i vµ
kh«ng thÊm n­íc.
- TuyÕn må h«i:
TuyÕn èng dµi, ®Çu cuén l¹i vµ cã èng bµi tiÕt dÉn må h«i tíi mÆt
da hoÆc ®æ vµo tói l«ng vµ tiÕt må h«i.

- TuyÕn s÷a: cã h×nh chïm, cã nguån gèc tõ tuyÕn må h«i.

- TuyÕn x¹:
Cã gèc tõ tuyÕn må h«i, tuyÕn nhµy hoÆc hçn hîp.
ChÊt tiÕt cña tuyÕn x¹ gióp cho viÖc t×m ®èi t­îng sinh dôc, ®¸nh
dÊu vïng c­tró (tuyÕn hËu m«n, tuyÕn lÖ) hay ®Ó l¹i dÊu vÕt
(tuyÕn guèc)...
19.2.3. Bé x­ư¬ng

 a. Cét sèng
§èt sèng kiÓu 2 mÆt ph¼ng, gi÷a c¸c ®èt cã sôn gian ®èt
máng.
Cét sèng 5 phÇn: Cæ - Ngùc - Th¾t l­ng - ChËu - §u«i
 PhÇn cæ:
Gåm 7 ®èt (trõ l­ưêi: 6 – 9 ®èt).
- 2 ®èt cæ ®Çu tiªn lµ ®èt
chèng (atlas) vµ ®èt trôc (axis).
- §èt chèng cã 2 hè khíp víi 2 låi §èt sèng chèng vµ ®èt trôc

cÇu chÈm.
Sä vµ ®èt chèng xoay quanh
mÊu h×nh r¨ng cña ®èt trôc.
- Tõ ®èt thø 3: cã cÊu t¹o ®iÓn
h×nh.

§èt sèng cæ Thá (nh×n tr­íc)

 PhÇn ngùc:
Gåm 12 – 13 ®èt (thay ®æi
tõ 9 – 25 ®èt) ®Òu mang sư­
ên.
CÊu t¹o ®èt sèng:
 C¸c lo¹i sư­ên:
- S­ưên thùc cã sôn s­ưên khíp víi xư­¬ng má ¸c.
- S­ưên gi¶ sôn sư­ên kh«ng nèi víi xư­¬ng má ¸c.
- S­ưên côt kh«ng cã sôn sư­ên vµ kh«ng nèi víi má ¸c.
 Lång ngùc:
 Vai trß trong cö ®éng h« hÊp.
 B¶o vÖ néi quan.
 T¹o ®iÓm tùa cho chi trư­íc.
 Bé xư­¬ng Thá

- PhÇn th¾t l­ưng: gåm 6 – 7 ®èt (thay ®æi tõ 2 – 9 ®èt).

- PhÇn chËu: gåm 2 – 4 ®èt (thay ®æi tõ 1 – 10 ®èt).
- PhÇn ®u«i: gåm 3 – 49 ®èt
(ë ng­êi cã 4 ®èt rÊt nhá g¾n víi nhau thµnh xư­¬ng cïng).
b. Hép sä

 §Æc ®iÓm:
- Hép sä lín liªn hÖ víi bé n·o thó lín.
- Sä cã 1 xư­¬ng chÈm víi 2 låi cÇu chÈm.
- Sè x­¬ng sä gi¶m ®i do sù g¾n liÒn c¸c xư­¬ng víi
nhau.
Sä n·o:

Sä thá nh×n dư­íi

Sä n·o:

Sä thá nh×n d­ưíi

 Vïng chÈm:
Gåm 1 xư­¬ng chÈm. §¸y cã lç chÈm lín.
2 låi cÇu chÈm.
Sä n·o:

Sä thá nh×n dư­íi

 Vïng ®¸y sä:

Xư­¬ng gèc b­ưím. X­ư¬ng tr­ưíc b­ưím; Xư­¬ng c¸nh bư­ím.
PhÝa tr­ưíc lµ xư­¬ng l¸ mÝa.
Sä n·o:

Sä thá nh×n bªn

 Sä n·o:

Sä thá nh×n bªn

 Vïng nãc sä:

gåm 3 ®«i x­ư¬ng: - §«i x­ư¬ng mòi phÝa tr­ưíc.
- §«i xư­¬ng tr¸n.
- §«i xư­¬ng ®Ønh lín, ph¼ng.
Hai bªn thµnh trªn æ m¾t cã 2 mÊu xư­¬ng lµ mÊu æ
m¾t.
 Sä n·o:

Sä thá nh×n bªn

 Vïng bªn:
- X­ư¬ng lÖ máng t¹o nªn thµnh tr­ưíc æ m¾t.
- X­ư¬ng v¶y phÝa sau æ m¾t, trư­íc cã mÊu gß m¸.
MÊu gß m¸ khíp víi x­ư¬ng gß m¸ t¹o nªn cung th¸i dư­
¬ng.
Sä t¹ng:

Sä thá nh×n dư­íi

 Hµm trªn:
Gåm X. gian hµm, trªn cã r¨ng cöa; X. hµm trªn ë 2 bªn
phÝa sau xư­¬ng gian hµm; X. c¸nh n»m sau X. hµm trªn.
- X­¬ng khÈu c¸i: cïng víi mÊu khÈu c¸i cña x­ư¬ng hµm
trªn t¹o nªn khÈu c¸i chÝnh thøc cña thó.
 Hµm dư­íi:
- ChØ cßn mét ®«i xư­¬ng hµm
dưíi (x­ư¬ng r¨ng). Trªn cã chåi
khíp víi hâm khíp ë x­ư¬ng gãc.

- C¸c ®«i x­ư¬ng kh¸c ®· biÕn

thµnh xư¬ng tai gi÷a.
(Xư­¬ng khíp  x­ư¬ng bóa. X­ư¬ng hµm dư­íi Thá
Xư¬ng vu«ng  x­ư¬ng ®e
X­ư¬ng mãng hµm  x­ư¬ng bµn
®¹p)
c. §ai vµ chi

 §ai vai: gåm 3 xư­¬ng:

- X­ư¬ng qu¹: thu nhá vµ g¾n
vµo xư¬ng b¶.
- X­ư¬ng b¶: h×nh tam gi¸c
máng, mÐp cã sôn trªn b¶.
Däc x­¬ng b¶ lµ gai sèng b¶.
§Çu xa cña gai sèng cã mÊu
mám.
§Çu d­ưíi x­ư¬ng b¶ cã hâm khíp.
- X­ư¬ng ®ßn: m¶nh, nhá vµ
dµi.
§Çu xa nèi víi x­ư¬ng øc, ®Çu
gÇn nèi víi mÊu mám.
 §ai chËu:
Xư­¬ng h«ng + X­ư¬ng h¸ng +
Xư¬ng ngåi  X­ư¬ng kh«ng
tªn
N¬i tiÕp gi¸p 3 x­ư¬ng cã hè
chuyÓn khíp víi ®Çu x­ư¬ng
®ïi. Gi÷a xư­¬ng h¸ng vµ
xư¬ng ngåi cã lç bÝt.

§ai chËu Thá

 Chi: cÊu t¹o chi 5 ngãn ®iÓn
h×nh
 Chi tr­ưíc:
- 1 x­ư¬ng c¸nh tay cã ®Çu gÇn
trßn tú vµo hâm khíp cña ®ai vai.
- 2 x­¬ng èng tay: xư­¬ng trô lín vµ
xư¬ng quay nhá.
- 9 x­ư¬ng cæ tay xÕp thµnh 2
hµng.
- 5 x­ư¬ng bµn tay.
- 5 d·y ®èt ngãn tay.
 Chi sau:
 1 xư­¬ng ®ïi, ®Çu gÇn trßn khíp víi
hè chuyÓn cña ®ai chËu
 2 x­ư¬ng èng ch©n: x­ư¬ng chµy lín,
xư¬ng m¸c chØ cßn lµ que nhá.
§Çu xa xư­¬ng chµy cã diÖn khíp
trong khíp víi xương sªn,diÖn khíp
ngoµi khíp víi x­ư¬ng gãt.
 6 xư­¬ng cæ ch©n xÕp thµnh 2
hµng.
 4 x­ư¬ng bµn ch©n.
 4 d·y ®èt ngãn ch©n.
Sè ®èt ngãn ch©n ®Òu lµ 2.
 Sù biÕn ®æi chi:
Do thÝch nghi víi nh÷ng ®iÒu kiÖn vËn chuyÓn kh¸c nhau
nªn cÊu tróc chi cã nhiÒu biÕn ®æi.
 BiÕn ®æi chi tr­ưíc:
- Thó di chuyÓn trªn c¹n: phÇn xư­¬ng c¸nh vµ èng dµi h¬n.
- Thó sèng ë n­ưíc: phÇn bµn, ®Æc biÖt lµ phÇn ngãn rÊt
dµi, biÕn thµnh b¬i chÌo.
- Thó thÝch nghi víi sù bay: c¸c ngãn rÊt dµi, cã mµng da
c¨ng lµm thµnh c¸nh.
 BiÕn ®æi chi sau:
- Ch©n chÝch hµnh (®i bµn):
khi ®øng c¶ bµn vµ ngãn
ch©m ch¹m ®Êt (ng­êi, gÊu…).

- Ch©n chØ hµnh (®i ngãn):

khi ®øng chØ cã ngãn ch¹m
®Êt (chã, mÌo..).
- Ch©n ®Ò hµnh (®i ®èt
ngãn): chØ cã ®èt cuèi cña
ngãn ch©n ch¹m ®Êt (ngùa,
bß...).
19.2.4. HÖ c¬

RÊt ph©n ho¸.

- C¬ hoµnh: ng¨n gi÷a khoang ngùc vµ khoang bông.

- C¬ b¸m da: tham gia vµo viÖc h×nh thµnh m¸, m«i, vµ t¹o
thµnh nh÷ng c¬ nh­c¬ cö ®éng mi, tai, mòi vßi...
Thó linh tr­ëng: c¬ nÐt mÆt ph¸t triÓn ®Ó biÓu lé t×nh c¶m.
Thó mãng guèc: cã c¬ b¸m da th©n cã thÓ lµm rung chuyÓn
c¶ mét m¶ng da.
19.2.5. HÖ tiªu ho¸

 Phøc t¹p, thÓ hiÖn ë ®é dµi, sù ph©n ho¸ vµ hoµn chØnh

cña èng tiªu ho¸.
a. Ông tiªu ho¸:
 Xoang miÖng:
- Xoang tr­íc miÖng (®Æc tr­ng cho thó) do m«i vµ m¸ hîp thµnh.

Mét sè loµi linh tr­ëng nh­khØ cã ®«i tói m¸ lín ë d­íi da cæ.
- Xoang chÝnh thøc: hay xoang miÖng hÇu ë ngay phÝa sau hµm
r¨ng.
 R¨ng:
Cã ch©n c¾m vµo lç ch©n r¨ng.
CÊu t¹o gåm:
- ChÊt ngµ r¨ng
R¨ng mäc trong lç ch©n r¨ng
- Men r¨ng
- Tuû r¨ng

R¨ng hµm R¨ng cöa

 C¸c lo¹i r¨ng:
- R¨ng cao: lç ch©n r¨ng réng ®Òu tõ ngoµi vµo trong,
khoang tuû cã lç réng tiÕp nhËn nhiÒu chÊt dinh d­ìng cÇn
cho sù ph¸t triÓn r¨ng (như­r¨ng voi, gÆm nhÊm... )
- R¨ng ng¾n: chØ ph¸t triÓn ®Õn mét giíi h¹n nhÊt ®Þnh,
ch©n r¨ng thu hÑp l¹i, chØ ®Ó mét lç nhá ®Ó thÇn kinh,
m¹ch m¸u lät vµo tuû (ë ®a sè thó).
Sù ph©n ho¸ r¨ng:

- R¨ng cöa (I): h×nh l­ưìi bµo, c¾t thøc ¨n.

- R¨ng nanh (C): h×nh nãn, c¾n xÐ thøc ¨n.
- R¨ng trư­íc hµm (P).
- R¨ng hµm (M): h×nh cèi, ®Ó nghiÒn thøc
¨n.
- Riªng c¸ voi cã r¨ng gièng nhau (r¨ng ®ång
h×nh).
R¨ng ë ngư­êi
- R¨ng cöa: mäc trªn x­ư¬ng trư­íc hµm. R¨ng
nanh, trư­íc hµm vµ r¨ng hµm: mäc trªn
xư¬ng hµm.

R¨ng ë thó ¨n thÞt (chã)

Sè r¨ng th­ưêng kh«ng thay ®æi ë mçi nhãm thó:

C«ng thøc r¨ng sè r¨ng mçi lo¹i cña nöa hµm r¨ng trªn
= (I.C.P.M)
sè r¨ng mçi lo¹i cña nöa hµm r¨ng d­uưíi
(I.C.P.M)
3.1.4.3
+ Thó cao nguyªn thuû bé r¨ng cã 44 = 44 chiÕc.
chiÕc:
3.1.4.3

3.1.4.2
+ Thó cao tiÕn ho¸, bé r¨ng cã sè lư­îng Ýt = 42 chiÕc.
h¬n:
3.1.4.3
Sù chuyªn ho¸ r¨ng:

 Thó thÊp: r¨ng Ýt chuyªn ho¸ nh­thó ¨n s©u

bä hay gi¬i.

 GÆm nhÊm vµ thá: r¨ng chuyªn ho¸ râ: r¨ng

cöa lín ®Ó ®ôc khoÐt.
r¨ng nanh thiÕu.

 Thó ¨n thÞt:
r¨ng nanh chuyªn ho¸ ®Ó xÐ måi, r¨ng hµm
s¾c...
 L­ưìi ph¸t triÓn.
- NhiÖm vô: ®­a thøc ¨n vµo miÖng, ®¶o
vµ lµm thøc ¨n thÊm nư­íc bät, vÞ gi¸c.
- Khoang miÖng cã 3 ®«i tuyÕn n­ưíc bät:
TuyÕn d­ưíi lư­ìi.
TuyÕn dư­íi hµm.
TuyÕn mang tai.
- N­ưíc bät: lµm nhuyÔn thøc ¨n vµ cã men
biÕn ®æi tinh bét thµnh ®ư­êng.
 HÇu: TuyÕn nư­íc bät ë
mÌo
- Sau khÈu c¸i mÒm lµ hÇu. HÇu th«ng
víi lç mòi trong (lç khoan) vµ èng
Eustachi.
 D¹ dµy:
Ph©n ho¸ râ rµng víi thùc qu¶n.
Trong cã nhiÒu tuyÕn tiªu ho¸.
 Ruét:
Ruét t¸
Ruét tr­ưíc (ruét non)
Mang trµng
Ruét giµ, cã ruét th¼ng.
 HuyÖt (hay hËu m«n ë thó ®¬n
huyÖt)
b. TuyÕn tiªu ho¸
- Gan tiÕt mËt ®æ vµo tói mËt. Tói mËt thiÕu ë mét sè thó
nh­ư chuét, ngùa, l¹c ®µ...
- Tuþ: cã 2 tr¹ng th¸i lµ ®Æc ë ®a sè thó hay ph©n t¸n ë thá,
chuét. ChÊt tiÕt lµ dÞch tuþ ®æ vµo ®Çu ruét trư­íc.
19.2.6. HÖ h« hÊp

 Phæi lµ c¬ quan h« hÊp chÝnh cña thó. Da

cã vai trß h« hÊp kh«ng ®¸ng kÓ.
 Thanh qu¶n: cã mét sè ®Æc trư­ng:
L­ưìi gµ (lµ mét sôn máng cã t¸c dông che khe
thanh qu¶n ®Ó thøc ¨n khái lät vµo),
Sôn nhÉn, sôn h¹t cau.
C¸c sôn nµy cã thÓ cö ®éng ®­ưîc nhê d©y
ch»ng vµ c¬.
Sôn gi¸p tr¹ng (®Æc trư­ng cho thó).
Gi÷a sôn gi¸p tr¹ng víi sôn h¹t cau cã xoang
thanh ©m, trong ®ã cã nÕp mµng nhÇy lµm
thµnh d©y thanh ©m.
 KhÝ qu¶n.
 PhÕ qu¶n  TiÓu phÕ qu¶n
 PhÕ nang: ®­îc bao bäc b»ng mét m¹ng mao qu¶n.
Sè l­îng phÕ nang ë thó rÊt lín lµm t¨ng diÖn tÝch trao ®æi
khÝ:
VÝ dô: thó ¨n thÞt cã 300 - 500 triÖu phÕ nang,
ng­êi cã 400 triÖu phÕ nang.
 Thó thë b»ng c¸ch thay ®æi thÓ tÝch cña lång ngùc: nhê c¬
gian sư­ên vµ c¬ hoµnh.
19.2.7. HÖ tuÇn hoµn

a. Tim:
- 4 ng¨n. Van nhÜ thÊt ph¶i lµ mét
mµng máng chia 3 l¸. Van tr¸i 2 l¸.
- Tõ t©m thÊt tr¸i  §M chñ nh­ư ë
chim nh­ng quay sang bªn tr¸i.
- Tõ t©m thÊt ph¶i  §M phæi.
- Hång cÇu h×nh ®Üa lâm 2 mÆt,
kh«ng nh©n (trõ l¹c ®µ hång cÊu
cã h×nh bÇu dôc).
b. HÖ m¹ch:

 HÖ ®éng m¹ch:
- §M chñ xuÊt ph¸t tõ t©m nhÜ
tr¸i vµ vßng sang bªn tr¸i.
- §M chñ l­ưng  ph¸t ®i c¸c ®éng
m¹ch néi quan.
- Tõ chç uèn cña ®éng m¹ch chñ:
 §M kh«ng tªn  2 §M cæ
(c¶nh) chung.
§M d­ưíi ®ßn ph¶i vµ tr¸i xuÊt
ph¸t tõ 2 gèc riªng.
- Tõ t©m thÊt ph¶i ph¸t ®i ®éng
m¹ch phæi, chia ®«i ®i vµo 2
phæi.
 HÖ tÜnh m¹ch:
- PhÇn ®Çu:
TM c¶nh, TM d­ưíi ®ßn, TM ngùc
mçi bªn  TM chñ tr­ưíc.
- PhÝa sau:
TM lÎ ph¶i, (mét sè cã TM lÎ tr¸i)
TM chñ trư­íc.
TM chËu trong vµ ngoµi, TM sinh
dôc, TM thËn…  TM chñ sau 
t©m nhÜ ph¶i.
§a sè loµi cã TM chñ tr­ưíc tr¸i vµ
ph¶i hîp víi nhau  t©m nhÜ ph¶i.
ChØ mét sè Ýt loµi cã TM chñ trư­íc
tr¸i ®æ th¼ng vµo t©m nhÜ ph¶i.
- TM phæi  t©m nhÜ tr¸i.
19.2.8. HÖ thÇn kinh

- Ph¸t triÓn c¶ sè l­ưîng vµ chÊt

lư­îng. §Æt biÖt ë khØ hÇu, ng­
êi.
- 2 b¸n cÇu n·o rÊt lín. Vá n·o
míi ph¸t triÓn.
- N·o gi÷a lµcñ n·o sinh tư 2 cñ
thÞ gi¸c vµ 2 cñ thÝnh gi¸c
(sau).
- TiÓu n·o 3 phÇn: thÓ h×nh
giun ë gi÷a, 2 b¸n cÇu tiÓu n·o
hai bªn (liªn hÖ víi nhau b»ng
cÇu Var«n).
- 12 ®«i d©y thÇn kinh n·o.
19.2.9. Gi¸c quan

 Khøu gi¸c: ph¸t triÓn, nhËn biÕt ®­ưîc tÊt c¶ c¸c mïi.
. T¨ng khèi lư­îng thuú khøu gi¸c
. X­ư¬ng xo¨n mòi phøc t¹p.
. Mét sè nh­ư thó cã tói, gÆm nhÊm vµ mãng guèc cßn
tån t¹i c¬ quan Jacopson nh­ë Bß s¸t.
 ThÞ gi¸c:
M¾t thó cã cÊu t¹o ®¬n gi¶n.
- M¾t cã mÝ trªn, mÝ d­íi.
- MÝ thø 3 tiªu gi¶m hoÆc biÕn thµnh mµng nh¸y n»m ë gãc
m¾t.
- ThiÕu l­ưîc. §iÒu tiÕt b»ng c¸ch thay ®æi ®­ưêng cong cña
thuû tinh thÓ.
 ThÝnh gi¸c:
- Ph¸t triÓn.
Tai ngoµi cã vµnh tai, gióp cho
viÖc ®Þnh h­íng ©m thanh.
Tai ngoµi ®Æc biÖt ph¸t triÓn ë
nh÷ng loµi thó ¨n ®ªm.
19.2.10. Bµi tiÕt vµ sinh dôc

 Bµi tiÕt: hËu thËn, n»m s¸t thµnh l­

ưng xoang c¬ thÓ, 2 bªn cét sèng
vïng th¾t l­ưng.
èng dÉn niÖu nhá mµu tr¾ng.
 CÊu t¹o: 2 phÇn (thÊy râ khi c¾t
däc):
- Vá thËn cã nhiÒu chÊm ®á (vi thÓ
thËn ).
Mçi vi thÓ thËn gåm mét nang h×nh
chÐn (nang bawman) bao lÊy mét
bói mao m¹ch cuén trßn (tiÓu cÇu).
- Tuû thËn cã nhiÒu v¸ch phãng tia.
TuyÕn trªn thËn trßn nhá, mµu
vµng.
Sinh dôc:

 C¬ quan sinh dôc ®ùc :

. §«i tinh hoµn
. Tinh hoµn phô (di tÝch trung
thËn)
. èng dÉn tinh.
. TuyÕn sinh dôc (tuyÕn Cupe).
 C¬ quan giao cÊu:
Gåm 2 thÓ hang cã thÓ chøa
®Çy m¸u lµm c­¬ng lªn khi giao
phèi.
C¬ quan sinh dôc c¸i:

 Buång trøng.
- èng dÉn trøng gåm 3 phÇn: vßi phalop, tö cung vµ ©m ®¹o.
- Thó ®¬n huyÖt thiÕu ©m ®¹o, vßi phal«p vµ tö cung trùc tiÕp th«ng víi
xoang niÖu sinh dôc.
- Thó cã tói cã 2 ©m ®¹o.
- Thó cã nhau chØ cã 1 ©m ®¹o.
C¸c kiÓu tö cung cña thó cã nhau:
 Tö cung kÐp:
2 tö cung riªng biÖt cã lç th«ng riªng víi
©m ®¹o (d¬i, c¸nh da, thá, gÆm nhÊm...).
 Tö cung chÎ ®«i:
2 tö cung cã lç th«ng chung víi ©m ®¹o
(gÆm nhÊm, mét sè thó ¨n thÞt, mãng
guèc).
 Tö cung 2 sõng:
2 tö cung g¾n víi nhau ë phÇn d­íi (thó ¨n
s©u bä, d¬i, ¨n thÞt, c¸ voi...).
 Tö cung ®¬n:
ChØ gåm 1 tö cung (mét sè d¬i, khØ thiÕu
r¨ng).
19.2.11. Sù ph¸t triÓn ph«i thó

 Trøng ph¸t triÓn trong buång trøng vµ ®­îc bao bäc bëi tÕ
bµo bao no·n lµm thµnh bao no·n Graf.
 Ph«i sÏ lät vµo trong mµng tö cung hoÆc b¸m trªn mµng tö
cung vµ tiÕp tôc ph¸t triÓn.
 Khi mµng èi h×nh thµnh, xuÊt hiÖn rau hay nhau
(placenta).
[Nhau ®­ưîc h×nh thµnh do mµng nhung biÕn ®æi,
sinh ra nh÷ng nh¸nh, nÕp gÊp ¨n s©u vµo mµng tö cung.
Nhau gióp cho sù trao ®æi dinh d­ưìng gi÷a ph«i vµ c¬ thÓ
mÑ].
 Tuú theo møc ®é liªn hÖ gi÷a c¬ thÓ mÑ vµ ph«i cã thÓ
chia thµnh nhiÒu lo¹i nhau.
 C¸c lo¹i nhau:
- Nhau nöa.
- Nhau t¸n hay nhau biÓu b× mµng ®Öm.
- Nhau ®¸m hay nhau liªn kÕt víi mµng ®Öm.
- Nhau thùc.
- Nhau èng.
- Nhau ®Üa hay huyÕt mµng ®Öm:
TuyÕn x¹ ë thó
Sõng ®Æc
Sõng rçng
Sõng tª gi¸c
 HÖ c¬ ë thó

C¬ th©n

C¬ mÆt (c¬ b¸m da)

Tiªu ho¸ ë
Thá
 D¹ dµy: Thó ®¬n huyÖt C¸ voi
- Thó ®¬n huyÖt chØ lµ mét tói ®¬n
gi¶n.
- Nh÷ng thó kh¸c d¹ dµy nhiÒu ng¨n h¬n: Ng­êi
Thó nhai l¹i (tr©u, bß): d¹ dµy cã 4 tói
th«ng nhau, gåm tói cá (lµ tói lín nhÊt),
tói tæ ong (cã nh÷ng nÕp gÊp h×nh
m¹ng l­íi ë trong), l¸ s¸ch (cã nhiÒu nÕp
gÊp lín) vµ l¸ ch¾n (cã nhiÒu tuyÕn tiªu Nhai l¹i
ho¸).
19.3. Ph©n lo¹i thó
Líp thó hiÖn ®¹i gåm kho¶ng 1000 gièng,
4000 loµi xÕp trong 3 ph©n líp:
1. Ph©n líp nguyªn thó hay thó ®¬n huyÖt
(Prototheria)
2. Ph©n líp thó thÊp (Metatheria)
3. Ph©n líp thó cao hay thó nhau (Eutheria)
1. Ph©n líp nguyªn thó hay thó ®¬n huyÖt (Prototheria)

 §Æc ®iÓm:
Lµ ph©n líp nguyªn thuû nhÊt:
- 2 hµm cã bao sõng bäc ngoµi.
- §ai vai kiÓu bß s¸t, ®ai h«ng cã x­¬ng tói.
- Chi n»m ngang kiÓu bß s¸t. Cã huyÖt.
- ChØ cã buång trøng tr¸i ho¹t ®éng...
 Ph©n lo¹i vµ ®¹i diÖn:
HiÖn nay chØ cßn 6 loµi ph©n bè ë ch©u
óc.
- Thó má vÞt Ornithorhynchus anatinus.
- Thó l«ng dÝm Echidna hay Tachyglossus
2. Ph©n líp thó thÊp (Metatheria)

 §Æc ®iÓm:
- Kh«ng cã nhau hoÆc nhau ph¸t triÓn yÕu.
- Thêi gian chöa ng¾n (Kanguru 39 ngµy, Didelphis 12
ngµy): con ch­a ph¸t triÓn ®Çy ®ñ, ®­îc nu«i tiÕp trong
tói Êp.
- ChØ gåm 1 bé cã tói – Marsupialia
 §¹i diÖn:
Chã sãi tói (Thylacinus), chuét ®Êt tói (Macrotis),
chuét chòi tói (Notoryctes), gÊu tói (Koala), Kanguru
(Macropus)...
3. Ph©n líp thó cao hay thó nhau (Eutheria)

§«ng ®¶o nhÊt hiÖn nay, ph©n bè trªn kh¾p c¸c lôc ®Þa.
 §Æc ®iÓm:
- Vßm n·o míi ph¸t triÓn m¹nh.
- Thêi gian ph¸t triÓn ph«i dµi, ph«i ph¸t triÓn hoµn
chØnh.
- Cã nhau chÝnh thøc: con ®Î ra ®· ph¸t triÓn ®Çy ®ñ, cã
thÓ tù bó s÷a.
- ChØ cã 1 ©m ®¹o.
- §a sè cã bé r¨ng kÕ tiÕp (r¨ng s÷a vµ r¨ng tr­ưëng thµnh).
 Ph©n lo¹i:
Ph©n líp thó cao hiÖn nay cã 18 bé.
3.1. Bé ¨n s©u bä – Insectivora

 §Æc ®iÓm: Bé thó nhau nguyªn thuû nhÊt:

- C«ng thøc r¨ng: 3.1.4.3/3.1.4.3 . Thay ®æi tõ 26 – 44 chiÕc.
- R¨ng Ýt ph©n ho¸, r¨ng nanh dµi vµ nhän, r¨ng hµm 3 – 4
mÊu nhän.
- Tö cung 2 sõng, mét vµi loµi cã huyÖt.
- Tinh hoµn n»m trong khoang bông.
 Ph©n lo¹i:
Gåm 400 loµi thó nhá, cã mâm kÐo dµi thµnh vßi cö ®éng ®­
îc.
a. Hä chuét chï - Soricidae
 Thó nhá vµ rÊt nhá, ¨n
s©u bä, giun ®Êt.
 Chuét chï lín, Chuét chï
®u«i tr¾ng. Chuét chï lín Suncus murinus
b. Hä chuét chòi – Talpidae
- Chuyªn ho¸ víi ®êi sèng
®µo hang trong ®Êt.
- Chuét chòi Talpa micrura
vµ Talpa klossi.

Chuét chòi Talpa micrura

3.2. Bé c¸nh da – Dermoptera

- Cã mµng c¸nh da réng, nèi

liÒn tø chi víi cæ, th©n vµ
®u«i.
- R¨ng 34 = 2.1.2.3/ 3.1.2.3
 §¹i diÖn:
Chån d¬i.

Chån d¬i Cynopithecus temminckii

3.3. Bé d¬i – Chiroptera

 §Æc ®iÓm:
Lµ thó ®éc nhÊt cã kh¶ n¨ng bay.
- Chi tr­íc cã mµng da réng nèi liÒn c¸nh tay, bµn tay vµ ngãn
tay víi m×nh, chi sau vµ ®u«i.
- Th­êng ®Î 1 con.
- HiÖn cã kho¶ng 1000 loµi, gåm 116 gièng ®­îc xÕp vµo 2
ph©n bé:
a- Ph©n bé d¬i lín Megachiroptera
b- Ph©n bé d¬i nhá Microchiroptera
a. Ph©n bé d¬i lín
Megachiroptera
 M¾t lín, vµnh tai ®¬n gi¶n.
¡n hoa qu¶, cã h¹i.
 ViÖt Nam cã 10 loµi:
D¬i lín Pteropus lylei
D¬i chã Cynopterus sphinax
D¬i chã

D¬i lín
b. Ph©n bé d¬i nhá
Microchiroptera

- M¾t nhá, vµnh tai lín cã h×nh

phøc t¹p.
Phæ biÕn kh¾p n¬i trªn lôc
®Þa.
- D¬i l¸ mòi, D¬i mòi mÆt n¹.

D¬i mòi mÆt n¹ Hipposideros

larvatus
3.4. Bé thiÕu r¨ng – Edentata

 ThiÕu r¨ng hoµn toµn

hoÆc bao giê còng thiÕu
r¨ng cöa.
Thó ¨n kiÕn
 R¨ng ®ång h×nh, thiÕu
men r¨ng.
 Ph©n bè ë Nam MÜ.
 Thó ®i chËm (l­ưêi). Thó ¨n
kiÕn (mâm dµi thµnh èng,
Thó ®i chËm (l­ưêi)
chuyªn ¨n kiÕn mèi). Thó
gi¸p.
Thó gi¸p Dasypus
3.5. Bé Tª tª - Pholidota

 ThiÕu r¨ng hoµn toµn,

th©n phñ b»ng v¶y sõng
lín xÕp nh­ngãi lîp.
- Ch©n cã mãc s¾c dïng
®Ó ®µo hang.
 §¹i diÖn:
Tª tª Ên ®é, Trót.
Tª tª Ên ®é Manis pentadactyla
3.6. Bé gÆm nhÊm – Rodentata

 §Æc ®iÓm:
- Cã 1 ®«i r¨ng cöa lín, dµi vµ cong, ch×a ra ngoµi vµ mäc
dµi liªn tôc.
- R¨ng nanh thiÕu, r¨ng hµm cã kh¶ n¨ng mäc liªn tôc.
 Ph©n lo¹i:
- Gåm gÇn 2500 loµi thuéc 32 hä, 3 ph©n bé.
 Ph©n bé thó h×nh sãc – Sciuromorpha
 Ph©n bé thó h×nh nhÝm –
Hystricomorpha
 Ph©n bé thó h×nh chuét – Myomorpha
Ph©n bé h×nh sãc - Sciuromorpha

Hä sãc – Sciuridae
 Th©n dµi m¶nh, ®u«i dµi
vµ xï gióp con vËt ®Þnh h­
íng khi di chuyÓn.
 N­íc ta cã 8 gièng, 21 loµi:
Sãc bông ®á, Sãc bông
x¸m, Sãc ch©n vµng Sãc ch©n vµng Callosciurus flavimatus
Ph©n bé thó h×nh nhÝm – Hystricomorpha

Hä NhÝm – Hystricidae
 Bé l«ng cã gai nhän cøng.
Ch©n cã vuèt rÊt to vµ
khoÎ.
 §¹i diÖn: NhÝm, Don...
NhÝm Hystrix
Ph©n bé thó h×nh chuét – Myomorpha

Hä chuét – Muridae
 Mâm nhän, m¾t to vµ ®en,
l«ng ng¾n mÒm. Ch©n
m¶nh.
R¨ng = 1.0.0.3 / 1.0.0.3
Søc sinh s¶n cao, thµnh thôc Chuét nh¾t Mus musculus
sinh dôc sím.
 ViÖt Nam: 33 loµi, 12 gièng:
Chuét cèng, chuét ®µn, chuét
nh¾t.
3.7. Bé thá – Lagomorpha

 ThiÕu r¨ng nanh, r¨ng cöa

lín, c¸ch r¨ng hµm mét
kho¶ng trèng.
- Manh trµng lín cã nÕp
xo¾n.
 §¹i diÖn:
Thá rõng Lepus. Thá nhµ
Oryctologus (gèc ch©u ¢u).

Thá rõng Lepus

3.8. Bé ¨n thÞt – Carnivora

 §Æc ®iÓm:
- Bé r¨ng ®Çy ®ñ, chuyªn ho¸:
R¨ng nanh lín, r¨ng hµm dÑp bªn cã mÊu nhän s¾c (kiÓu c¾t).

R¨ng tr­ưíc hµm cuèi cïng ë hµm trªn (r¨ng thø 4) vµ r¨ng hµm
thø nhÊt ë hµm dư­íi (P1/M1) ph¸t triÓn h¬n c¶ gäi lµ r¨ng thÞt.
- §i b»ng ngãn hay bµn ch©n, vuèt ngãn cong vµ nhän, cã khi co
lªn ®­ưîc.
 Ph©n lo¹i:
Gåm h¬n 240 loµi thuéc 100 gièng, 7 hä.
Hä chã - Canidae

- Ch©n cao, ®i b»ng ngãn.

Vuèt kh«ng co lªn ®­îc.
- R¨ng thÞt ph¸t triÓn, chñ yÕu
¨n thÞt.
- R¨ng 42 hay 40 = 3.1.4.2/
3.1.4.3-2
 Sãi ch©u ¸, Chã rõng hay sãi
löa, C¸o...

Sãi löa Cuon alpinus

Hä gÊu – Ursidae

 §u«i rÊt ng¾n, ®i b»ng

bµn ch©n. Vuèt ngãn
khoÎ, kh«ng co ®­îc.
- R¨ng 42 = 3.1.4.2/ 3.1.4.3

R¨ng thÞt kÐm ph¸t triÓn, GÊu chã

¨n t¹p. Helarctor malayanus
 Gåm 7 loµi:
GÊu ngùa, gÊu chã. GÊu ngùa
Selenanctor thibetanus
Hä triÕt – Mustelidae

 Mãng co lªn ®­îc Ýt nhiÒu.

§i b»ng ngãn ch©n hay nöa bµn
ch©n.
R¨ng 28-38 = 3.1.(2-4).1/ 3.1.(2-4)(1-2)
 §¹i diÖn:
TriÕt, r¸i c¸, löng lîn...

TriÕt Mustela
Hä cÇy – Viverridae

 Ch©n ng¾n, ®u«i dµi

rËm thưêng cã khoanh.
R¨ng 40 = 3.1.4.2 / 3.1.4.2

TuyÕn hËu m«n vµ tuyÕn

x¹ ph¸t triÓn.
 ViÖt Nam cã 12 loµi thuéc CÇy hư­¬ng Viverricula indica
9 gièng:
CÇy gi«ng, CÇy h­ư¬ng,
CÇy vßi, CÇy mãc cua...
Hä mÌo – Felidae

 S¨n måi b»ng r×nh vå måi: ®i

b»ng ngãn, vuèt s¾c co lªn
®ưîc.
- Hµm ng¾n vµ khoÎ.
- R¨ng thÞt ph¸t triÓn
B¸o hoa mai Panthera pardus
- R¨ng 30 = 3.1.3.1 / 3.1.2.1
 ViÖt Nam cã 7 loµi:

B¸o löa, mÌo rõng, B¸o gÊm, B¸o

hoa mai, Hæ.
Hæ Panthera tigris
3.9. Bé c¸ voi - Cetacea

 §Æc ®iÓm:
ThÝch nghi hoµn toµn víi ®êi sèng ë n­íc:
- H×nh thoi gièng c¸, cæ kh«ng ph©n biÖt víi th©n.
- Chi tr­íc biÕn thµnh b¬i chÌo. Chi sau tiªu biÕn.
- §u«i gièng ®u«i c¸ n»m ngang. L«ng tiªu biÕn.
- Da thiÕu tuyÕn, líp mì d­íi da dµy.
- Phæi lín cã sè l­ưîng phÕ nang gÊp 3 lÇn ë ng­ưêi.
 Ph©n lo¹i:
Gåm 2 ph©n bé:
a. Ph©n bé c¸ voi kh«ng r¨ng - Mystacoceti
b. Ph©n bé c¸ voi cã r¨ng - Odontoceties
a. Ph©n bé c¸ voi kh«ng r¨ng
 ThiÕu r¨ng.
 §¹i diÖn: C¸ voi xanh
Balenoptera musculus. C¸ voi
b. Ph©n bé c¸ voi cã r¨ng
 Hµm cã nhiÒu r¨ng (®Õn
240 chiÕc), lµ nh÷ng r¨ng
h×nh nãn gièng nhau.
 §¹i diÖn: C¸ heo
Delphinus.
C¸ heo Delphinus
3.11. Bé guèc ch½n – Antiodactyla

 §Æc ®iÓm:
Thó cã guèc lín, ¨n thùc vËt vµ ch¹y nhanh. Ch©n cao.
Ngãn III vµ ngãn IV dµi b»ng nhau.
Ngãn II vµ V nhá hoÆc thiÕu. Ngãn I thiÕu.
 Ph©n lo¹i:
200 loµi thuéc 9 hä, 2 ph©n bé:
a- Ph©n bé kh«ng nhai l¹i – Nonruminantia
b- Ph©n bé nhai l¹i – Ruminantia
a. Ph©n bé kh«ng nhai l¹i – Nonruminantia

 Gåm nh÷ng thó cã guèc kh«ng nhai l¹i.

- R¨ng nanh lín, ph¸t triÓn liªn tôc.
- Ch©n cã ngãn II vµ IV ph¸t triÓn vµ t× xuèng ®Êt.

- Kh«ng cã kh¶ n¨ng ch¹y nhanh.

 Ph©n lo¹i:
Gåm 12 loµi, 8 gièng. Thuéc 2 hä chÝnh:
- Hä lîn (Suidae)
- Hä hµ m· (Hippopotamidae).
b. Ph©n bé nhai l¹i – Ruminantia

 §Æc ®iÓm:
- Gåm nh÷ng guèc ch½n cã d¹ dµy phøc t¹p (4 ng¨n).
- R¨ng r¨ng nanh trªn th­ưêng thiÕu.
- Ngãn thø II vµ V ph¸t triÓn yÕu hay thiÕu.
- Ch©n cao, nhiÒu loµi cã sõng.
 Ph©n lo¹i:
Gåm 6 hä, 76 gièng, 180 loµi.
Hä cheo - Tragulidae

 §Æc ®iÓm:
Cì nhá, kh«ng cã sõng.
Gåm 2 gièng, 4 loµi.

 §¹i diÖn:
Cheo cheo.

Cheo cheo Tragulus javanicus

Hä hư­¬u x¹ - Moschidae

 Kh«ng sõng, cì nhá.

PhÝa sau rèn cã tói x¹ tiÕt
chÊt x¹ (dïng trong kÜ
nghÖ n­ưíc hoa).
 ChØ gåm 1 loµi nhai l¹i
duy nhÊt ë B¾c ViÖt
Nam:
H­ư¬u x¹ cao b»ng.

H­¬u x¹ Moschus caobangis

Hä sõng ®Æc – Cervidae

 Sõng ph©n nh¸nh vµ thay

thÕ hµng n¨m.
- Cã tuyÕn nư­íc m¾t.
 ViÖt Nam cã 3 gièng, 7
loµi:
H­ư¬u vµng, H­ư¬u sao, Nai,
Mang hay ho½ng.

H­¬u sao Cervus nippon

Hä sõng rçng – Bovidae

 Sõng rçng kh«ng ph©n

nh¸nh, kh«ng thay.
R¨ng nanh tiªu biÕn.
 ViÖt Nam cã 3 gièng, 5
loµi:
S¬n d­ư¬ng hay dª nói, Bß
tãt, bß x¸m, Tr©u rõng...
S¬n dư­¬ng hay dª nói
Capricornis sumatraensis
Hä h­¬u cao cæ – Giraffidae

 Sõng ®Æc, cã da phñ

ngoµi nh­ưng kh«ng rông
hµng n¨m.
 HiÖn cã 2 loµi ë ch©u Phi.
 H­ư¬u cao cæ.

Hư­¬u cao cæ Giraffa camelopardalis.

3.12. Bé l¹c ®µ - Tylopoda

Ch©n t× lªn mÆt ®Êt do

toµn bé ngãn, cã ®Öm
n©ng ®ì bªn dưíi.
- D¹ dµy 3 ng¨n, manh
trµng ng¾n. Kh«ng sõng.
3.13. Bé Guèc lÎ – Perissodactyla

 §Æc ®iÓm:
Gåm nh÷ng loµi mãng guèc lín ¨n thùc vËt,
- Ch©n 3 ngãn hoÆc 6 ngãn. Ngãn III lín h¬n c¸c ngãn
bªn.
- §èt ngãn ch©n cuèi cã guèc rÊt ph¸t triÓn.
- Manh trµng lín.
Hä lîn vßi - Tapiridae

 §Çu cã mòi vµ m«i trªn

kÐo dµi thµnh vßi, m¾t
nhá.
Chi tr­ưíc 4 ngãn, chi sau 3
ngãn.
 HiÖn chØ cßn 5 loµi:
Lîn vßi ch©u ¸ hiÖn rÊt
hiÕm ë ViÖt Nam.
Lîn vßi ch©u ¸ Tapirus indicus
Hä tª gi¸c - Rhinocertidae

 KÝch th­ưíc lín, cã chi 3

ngãn.
Da dµy gÇn như­trôi l«ng. Tª gi¸c mét sõng nhá Rhinoceros sondaicus
Cã 1 hay 2 sõng.
 Cã nguy c¬ tuyÖt chñng.
 Tª gi¸c 1 sõng, tª gi¸c 2
sõng.
Hä ngùa – Equidae

 TiÕn ho¸ vµ chuyªn ho¸

nhÊt ®èi víi ch¹y nhanh vµ
dai:
- Ch©n cao, chi cã ngãn III Ngùa

ph¸t triÓn. Ngãn II vµ IV

tiªu biÕn.
- Guèc ngãn ch©n ph¸t
triÓn.
- R¨ng hµm mäc liªn tôc. Ngùa v»n
Hipotigris zebra
L«ng phñ kh¾p m×nh, cã
bêm cæ.
Ngùa, lõa vµ ngùa v»n .
3.14. Bé voi – Proboscidae

 Lín nhÊt ë c¹n.

- Mòi vµ m«i trªn kÐo dµi
thµnh vßi.
- Chi 5 ngãn phñ guèc nhá.
Da dµy, thiÕu l«ng.
- R¨ng nanh hµm trªn
biÕn thµnh ngµ mäc dµi
suèt ®êi.
Voi Ên Elephas indicus
 HiÖn chØ cßn 2 loµi thuéc
2 gièng trong 1 hä
 Voi ch©u Phi, Voi Ên.
3.15. Bé khØ hÇu hay linh tr­ưëng – Primates

 §Æc ®iÓm:
§i b»ng bµn, thÝch nghi víi ®êi sèng ë c©y:
- Tø chi thÝch nghi víi sù cÇm n¾m vµ leo trÌo: chi 5 ngãn,
ngãn c¸i ®èi diÖn víi c¸c ngãn kh¸c.
- X­¬ng quay vµ xư­¬ng trô cö ®éng t× vµo nhau, ®¶m b¶o cho
cö ®éng lËt ngöa tay.
- Cã x­¬ng ®ßn. Hép sä tng ®èi lín. M¾t h­ưíng vÒ tr­ưíc. N·o
ph¸t triÓn, vá b¸n cÇu ®¹i n·o dµy.
- R¨ng nhiÒu mÊu thÝch nghi víi chÕ ®é ¨n kh¸c nhau.
- §Î 1 con, con non yÕu.
a. Ph©n bé b¸n hÇu –
Prosimii
Hä ®åi - Tupaiidae
 H×nh d¹ng gièng sãc, th©n
dµi, chi ng¾n.
- 5 ngãn ng¾n cã vuèt.
Ngãn c¸i kh«ng ®èi diÖn
víi c¸c ngãn kh¸c.
§åi Tupaia glis
- §u«i dµi, mâm dµi.
 §åi.
Hä culi – Lemuridae

Cu li lïn
- Ngãn c¸i bao giê còng cã
vuèt vµ ®èi diÖn víi c¸c
ngãn kh¸c (cÇm n¾m).
- §¹i diÖn:
Cu li lín Nycticebus
coucang
Cu li lïn N. pygmaeus.

Cu li lín
b. Ph©n bé khØ vư­în - Simioidae

 §Æc ®iÓm:
- N·o bé ph¸t triÓn m¹nh, thuú khøu gi¸c nhá.
- M¾t h­ưíng vÒ tr­íc. MÆt thiÕu l«ng, c¬ nÐt mÆt ph¸t triÓn.
- Chi tr­ưíc th­ưêng rÊt dµi, ngãn cã mãng.
 Ph©n lo¹i:
Gåm c¸c loµi khØ, v­ưîn, vư­în ng­êi vµ ng­êi.
Nư­íc ta cã 4 gièng 12 loµi.
Hä khØ - Cercopithecidae

 Cã tói m¸ lín, chai m«ng

vµ ®u«i dµi.
N·o ph¸t triÓn.
 Gåm 20 gièng, phæ biÕn ë
KhØ vµng
ch©u ¸, ch©u phi. Macaca mulatta
Nư­íc ta cã 3 gièng 10 loµi.
 KhØ vµng, Voäc v¸...

Voäc v¸
Pygathrix nemaeus
 V­în tay tr¾ng
Hä v­în – Hylobatidae Hylobates lar

 Cì trung b×nh, thÝch nghi

®Æc biÖt víi ®êi sèng ë
c©y.
- Chi tr­õíc rÊt dµi, tói m¸
vµ tói d­íi thiÕu, chai m«ng
rÊt nhá.
- Cã ruét thõa.
 V­în ®en, V­în tay tr¾ng, V­
în ®en m¸ tr¾ng.

V­în ®en m¸ tr¾ng

Nomascus leucogenys
Hä khØ h×nh ng­êi hay hä ®­ưêi ­ư¬i – Pongidae

 Sèng trªn c©y, vËn chuyÓn

ë ®Êt b»ng tø chi.
- ThiÕu ®u«i, tói m¸ vµ chai
m«ng.
- N·o ®Æc biÖt ph¸t triÓn.
- Ruét thõa ph¸t triÓn.
- Cã 4 nhãm m¸u.
 §­ưêi ­ư¬i, H¾c tinh tinh,
KhØ Gorila.
KhØ gorila Gorilla
gorilla
Hä ngư­êi – Hominidae

 Bé n·o lín, vá n·o dµy, cã låi c»m liªn quan ®Õn sù ph¸t triÓn cña lưìi.
- Bé l«ng tiªu gi¶m.
- T­thÕ ®øng th¼ng, chi tr­ưíc ®ư­îc gi¶i phãng khái chøc n¨ng chèng ®ì
cho c¬ thÓ, v× vËy ng¾n kh«ng xuèng qu¸ ®Çu gèi.
- Chi sau dµi vµ khoÎ h¬n chi trư­íc, x­ư¬ng chËu lín, n©ng ®ì cho phñ
t¹ng.
 Ph©n lo¹i:
- HiÖn nay ng­ưêi chia lµm 3 nßi lín: Nßi xÝch ®¹o, nßi ¢u ¸, nßi MÜ.
Sù ph©n chia nµy hoµn toµn dùa trªn ®Æc ®iÓm h×nh th¸i nh­mµu da,
tãc, m¾t...
The end!
 Thó má vÞt Thó l«ng dÝm
Ornithorhynchus Echidna hay Tachyglossus
anatinus
19.4. Nguån gèc
vµ h­¦íng tiÕn ho¸ cña Thó
19.4.1 Tæ tiªn thó

Tõ mét nhãm bß s¸t ë ®¹i cæ sinh (kû pecmi) thuéc: Ph©n líp bß s¸t
h×nh thó (Theromorpha), Bé bß s¸t r¨ng thó (Theriodonta).
§Æc ®iÓm:
 R¨ng n»m trong lç ch©n r¨ng. Ph©n ho¸.
 Cã khÈu c¸i thø sinh.
 X­¬ng vu«ng, x­¬ng khíp nhá. X­¬ng r¨ng rÊt lín.

§¹i diÖn:
 Inostrancevia vµ Cynognathus (®Òu ë kû Tam ®iÖp):

2 nhãm nµy qu¸ chuyªn ho¸  kh«ng thÓ lµ tæ tiªn cña thó.
 Ictidosauria (®Çu Tam ®iÖp): cì nhá, Ýt chuyªn ho¸ vµ gÇn víi tæ
tiªn thó h¬n.
9.4.2. C¸c lo¹i thó cæ

a. Thó r¨ng nhiÒu mÊu (Multituberculata)

Di tÝch thÊy ë kû Tam §iÖp trªn:
- R¨ng hµm nhiÒu mÊu xÕp theo vµi hµng däc: chøng tá
chóng ¨n thùc vËt nh­gÆm nhÊm hiÖn t¹i vµ ®· chuyªn ho¸
kh¸ xa.
=> sù h×nh thµnh Thó tõ bß s¸t r¨ng thó ®· diÔn ra sím h¬n
(tõ ®Çu Tam §iÖp).
Thó má vÞt non còng cã r¨ng hµm nhiÒu mÊu:
=> Thó r¨ng nhiÒu mÊu lµ tæ tiªn trùc tiÕp, hoÆc gÇn víi
tæ tiªn cña thó huyÖt.
b. Thó r¨ng 3 mÊu (Trituberculata)
XuÊt hiÖn ë kû Jura:
- R¨ng cöa, r¨ng nanh vµ r¨ng hµm trªn xÕp thµnh hµng.
- R¨ng hµm cã 3 mÊu.
Gåm 3 bé:
- Bé Triconodonta vµ Symmetrodonta: tuyÖt chñng ë ®Çu
kû B¹ch phÊn.
- Bé Pantotheria lµ nhãm tæ tiªn cña thó tói vµ thó nhau.
2 nhãm nµy ph¸t sinh riªng biÖt.
C©y ph¸t sinh c¸c nhãm thó
 Nh­ư vËy:

1. Thó r¨ng nhiÒu mÊu lµ tæ tiªn trùc tiÕp, hoÆc gÇn víi
tæ tiªn cña Thó huyÖt (Prototheria).

2. Tõ nhãm Pantotheria (thuéc Thó r¨ng ba mÊu) ph¸t sinh

theo hai h­ưíng (tõ ®Çu B¹ch phÊn):
- Mét hư­íng h×nh thµnh thó tói (Metatheria).
- Mét hư­íng h×nh thµnh thó nhau (Eutheria).
19.4.3 H­Ưíng tiÕn ho¸ c¸c nhãm thó

 Thó tói:
Ph¸t triÓn tõ ®¹i cËn sinh. §Õn gi÷a ®Ö tam, thó tói chØ
cßn ë ch©u Úc vµ am MÜ, tån t¹i ®Õn tËn b©y giê.
 Thó nhau:
T¸ch khái thó r¨ng 3 mÊu ë ®Çu B¹ch phÊn tõ Pantotheria.
Tõ Pantotheria ph©n ho¸ thµnh 2 nhãm:
Sù tiÕn ho¸ cña thó nhau
i) Nhãm nguyªn ¨n thÞt Proto-creodonta: nhãm nµy tiÕn ho¸ theo 2 hư­íng:
- Mét h­íng thµnh bé ¨n thÞt cæ Creodonta lµ nguån gèc cña bé ¨n thÞt,
bé ch©n vÞt, bé c¸ voi vµ bé ngãn ch½n.
- Mét h­íng thµnh bé cã guèc cæ Condylarthra, lµ nguån gèc cña bé voi, bé
®aman, bé bß nư­íc, bé ngãn lÎ vµ bé r¨ng èng.
ii) Nhãm nguyªn ¨n s©u bä Froto-insertivora tiÕn ho¸ theo nhiÒu h­ưíng:
Mét h­ưíng thµnh bé Taeniodonta tuyÖt chñng ë kû Eoxen.
Mét hư­íng thµnh bé tª tª, bé r¨ng thiÕu.
Mét h­ưíng thµnh bé Tillodonta, còng tuyÖt chñng ë Eoxen.
Mét h­ưíng thµnh bé gÆm nhÊm, bé thá.
Mét hư­íng thµnh bé d¬i, bé c¸nh da.
Mét hư­íng thµnh bé ¨n s©u bä vµ bé khØ hÇu.
Tãm l¹i, chñng lo¹i ph¸t sinh cña thó tiÕn hµnh trªn 2 nh¸nh:
- Mét nh¸nh cã nguån gèc tõ tæ tiªn x­a trong nhãm thó r¨ng
nhiÒu mÊu cho thó ®¬n huyÖt hiÖn t¹i.
- Mét nh¸nh cã gèc tõ thó r¨ng 3 mÊu cho toµn bé thó hiÖn
t¹i, gåm thó tói vµ thó cã nhau.
19.5. Sinh th¸i häc Thó
19.5.1. §iÒu kiÖn sèng vµ sù ph©n bè

Lµ líp trÎ nhÊt trong ph©n ngµnh §VCXS, ph©n bè ®Þa lý

rÊt réng r·i trªn tr¸i ®Êt, trõ lôc ®Þa nam cùc
-- Bê nam cùc còng cã chã biÓn (Phocidae) vµ c¸ voi
-- B¾c cùc còng cã gÊu tr¾ng, c¸ voi.
Nguyªn nh©n:
- C­êng ®é trao ®æi chÊt cao, kh¶ n¨ng ®iÒu hoµ th©n
nhiÖt lín  c¬ thÓ æn ®Þnh, Ýt chÞu t¸c ®éng cña m«i tr­
êng.
- HÖ thÇn kinh ph¸t triÓn  cã nh÷ng tËp tÝnh phøc t¹p,
kh¶ n¨ng ph¶n øng kÞp thêi víi ®iÒu kiÖn ngo¹i c¶nh…
19.5.2. Thøc ¨n

- Thó cæ: ¨n th©n mÒm, giun, s©u bä, l­ìng c­vµ bß s¸t nhá: cßn duy
tr× ë mét sè thó hiÖn t¹i nh­chuét chï vµ mét sè thó tói.
Mét sè chuyªn ho¸ h¼n víi ¨n s©u bä: d¬i, thó ¨n kiÕn, tª tª, r¨ng èng,
thó l«ng dÝm...
- Thó ¨n thÞt chuyªn ho¸: hæ, b¸o, mÌo rõng, c¸o, chã sãi...
C¸ch b¾t måi: r×nh vµ vå måi: hä mÌo, c¸o Vulpes vulpes. Chån:
®Õn tËn hang æ cña con måi ®Ó kiÕm ¨n...
- Thó ¨n thùc vËt: thó tói, hai r¨ng cöa, mét sè d¬i, ®a sè gÆm
nhÊm, thá, cã guèc, khØ hÇu.
+ Nhãm ¨n cá (ngùa, bß rõng, dª, cõu...)
+ Nhãm ¨n cµnh l¸ (h­¬u, h­ư¬u cao cæ, voi, thá rõng...)
+ nhãm ¨n h¹t (sãc), ¨n qu¶ (khØ Macaca, v­în ®en, d¬i qu¶...) ...
 HiÖn t­ưîng dù tr÷ thøc ¨n:
Cã ë mét sè thó, ®Æc biÖt lµ thó «n ®íi như­gÆm nhÊm.
Mét sè thó ¨n thÞt như­c¸o, chån, cÇy, khi giÕt ®­ưîc måi lín
kh«ng ¨n hÕt th­ưêng vïi xuèng ngay trong khu vùc kiÕm ¨n
®Ó ¨n dÇn.
19.5.3. Ho¹t ®éng ngµy ®ªm vµ mïa

Phô thuéc vµo kh¶ n¨ng b¾t ®­ưîc måi vµo nh÷ng kho¶ng thêi
gian nµo trong ngµy hay trong n¨m.
Ho¹t ®éng ngµy ®ªm:
- Thó ¨n ®ªm: gåm nh÷ng thó ¨n thÞt nhá v× con måi chñ yÕu
ho¹t ®éng vÒ ®ªm.
§a sè thó ¨n thÞt lín (hæ, b¸o, chã sãi...) còng thư­êng kiÕm ¨n
vÒ ban ®ªm.
- Thó ¨n ngµy: ®åi, thó chuyªn ¨n c¸ (r¸i c¸), ®a sè thó chuyªn
¨n chim (cÇy).
Thó ¨n thùc vËt chñ yÕu ¨n ngµy.
 Ho¹t ®éng mïa:
ThÓ hiÖn sù thÝch øng víi nh÷ng bÊt lîi vÒ thêi tiÕt hay thøc ¨n
theo mïa trong n¨m: di cư­, ngñ ®«ng hay tró ®«ng.
- Di cư­: mét sè thó di cư­vÒ ph­ư¬ng nam khi thøc ¨n khan hiÕm
vµo mïa thu.
Di c­x¶y ra ë thó sèng ë biÓn: c¸ voi, ch©n mµng.
Mét sè nh­d¬i, mãng guèc, hæ, voi rõng... còng di cư­hµng tr¨m
kilomet ®Ó kiÕm ¨n.
GÆm nhÊm, ¨n s©u bä, thó ¨n thÞt nhá kh«ng cã sù di cư­.
- Ngñ ®«ng hay tró ®«ng: thư­êng thÊy ë thó «n ®íi, tró ®«ng ë thó
vïng cËn nhiÖt ®íi.
19.6. TÇm quan träng thùc tiÔn cña Thó

- Thùc phÈm: h­ư¬u nai, ho½ng, lîn rõng, s¬n d­ư¬ng...

- D­îc liÖu: mËt gÊu, tr¨n, kú ®µ, khØ, r¨ng hæ, x¹ cÇy h­ư¬ng, l«ng
®on, dÝm, vÈy tª tª... dïng trong ®«ng y ch÷a nhiÒu bÖnh.
- Nguyªn liÖu lµm ®å mü nghÖ: da l«ng b¸o hoa mai, b¸o gÊm, mÌo
rõng, chån, r¸i c¸, ngµ voi...
- Cã Ých cho khoa häc vµ s¶n xuÊt n«ng nghiÖp: chuét, thá, khØ
lµ ®èi tư­îng thÝ nghiÖm.
- C¸c loµi thó ¨n thÞt nh­chån, cÇy, mÌo rõng tiªu diÖt gÆm nhÊm
ph¸ ho¹i mïa mµng...
Tuy nhiªn, kh«ng cã loµi thó nµo lµ hoµn toµn cã h¹i hay cã lîi.
- C¸c loµi thó lµ ®Æc s¶n cã gi¸ trÞ xuÊt khÈu: khØ, don, nhÝm,
nai, ho½ng...
- TÊt c¶ c¸c gia sóc ®Òu cho søc kÐo, thÞt, s÷a vµ da.
 Qu¸ tr×nh ph¸t t¸n cña ®éng vËt
®Õn c¸c m«i tr­Ưêng sèng

 Sù sèng ®ư­îc b¾t ®Çu tõ m«i tr­ưêng nư­íc:

N­ưíc ngät N­ưíc mÆn
Silua 100% 0
§ªv«n đíi 77% 23%
§ªv«n gi÷a 13% 87%
§ªv«n trªn 29% 71%
 lªn kh«ng trung
chuyÒn
cµnh
chui ch¹y
vµo nhanh
®Êt §V ®Êt
Èm

§V nư­íc
ngät
§V nưíc
mÆn
 §éng vËt n­ưíc ngät  nư­íc mÆn.
 B¾t ®Çu lªn c¹n:
Gi¶i quyÕt vÊn ®Ò h« hÊp  vËn ®éng  di chuyÓn  lÊy
thøc ¨n...
 Chèng l¹i tho¸t h¬i nư­íc: sèng trong ®Êt Èm.
 Tõ §V ®Êt ph¸t triÓn thµnh §V trªn c¹n:
- §V ch¹y nhanh trªn ®Êt
- Chui s©u vµo ®Êt
- TruyÒn cµnh...
 Ph¸t t¸n lªn kh«ng trung.
 Trªn mÆt ®Êt:
VÊn ®Ò th©n nhiÖt ¶nh h­ëng ®Õn ph©n bè, møc ®é ®a
d¹ng.
The end!
 Thó má vÞt Thó l«ng dÝm
Ornithorhynchus Echidna hay Tachyglossus
anatinus