UNIVERZITET U SARAJEVU Fakultet za saobracaj i komunikacije-Sarajevo Odsjek:Komunikacijske tehnologije

SEMINARSKI RAD IZ PREDMETA

OSNOVI TRANSPORTNIH SISTEMA Tema:Historijski razvoj putne mree u BiH

Predmetni nastavnik: Doc. Dr. Abidin Deljanin Student: Pui Tahir

Sarajevo april.2007.

1.UVOD HISTORIJSKI RAZVOJ PUTNE MREE U BIH Razvitak cestovne mree u BiH nije bio jednolik jer je bio uvjetovan drutveno-politikim prilikama u kojima se nalazila BiH. Ceste su bile graene prema potrebama i interesima zemalja koje su imale pod svojom vlau pojedine nae krajeve. Tako da imamo periode u kojima se razvija putna mrea nae zemlje. To su periodi: 1. do dolaska Osmanskog carstva 2. period Osmanskog carstva 3. period sneksije BiH od strane Austro-Ugarske 4. period kraljevine Jugoslavije 5. period nakon II svjetskog rata do 1992 god. 6. period agresije na BiH( od 1992-1995 god.) 7. posljeratni period. 1.1.Period do dolaska Osmanskog carstva na podruje BiH Prema prvim historijskim izvorima organizovana izgradnja puteva irom BiH poela je poetkom nove ere poslije zadnje neuspjele pobune tadanjih starosjedilaca Ilira protiv Rimskih osvajaa. Od tada cijelo podruije BiH biva vrsto pod kontrolom Rimljana koji uspostavljajusvoja naselja i mreu puteva irom Bosne. Ovi putevi su bili potrebni Rimljanima za njihovo dalje vojno napredovanje, kao i za prevoz zlata, srebra i olova koji se eksploatiu iz rudnika u Bosni. Propast Rimskog carstva i dolazak Slavena na Balkan nije imao posebnog utjecaja na razvoj puteva u BiH. Postojei putevi se i dalje koriste uglavnom za transport roba izmeu sjevera dananje Srbije i Crne Gore preko BiH sa Dubrovnikom i Rimom. Dubrovaki drum-Via Ragusina- vodio je preko Trebinja,Gackog, Foe, Pljevalja,Prijepolja,Sjenice, Novog Pazara i Prokuplja u Ni. 1.2.Period Osmanskog carstva irenje Osmanske imperije na prostore Balkana nije za posljedicu imao veih promijena u izgradnji novih puteva na podruju BiH. I dalje su se koristile ve postojee karavanske komunikacije, s tim da je u tom periodu izgraeno nekoliko poznatih mostova na Bosanskim rijekama (slike 1,2 i 3)kao: -Most na rijeci Drini u Viegradu zadubina Mehmed Pae Sokolovia iz XVI vijeka. - Stari most u Mostaru izgraen 1566 god. Koji je sluio svojoj namijeni spajajui lijevu i desnu obalu Neretve i povezujui ljude,sruen je 1993 god. u sukobima armije BiH i HVO. Da bi se 14.04.2003 god. postavio prvi kamen njegove obnove koja se uspeno zavrzila. I most je ponovo u funkciji. - Kozija uprija iz XVI vijeka , - Rimski most zapadna kapija Sarajeva sagraen je izmeu 1530 i 1550. Osnovni karavanski putni pravci prema tada razvijenoj Dubrojakoj republici (nastala u XIII vijeku) i Mletakoj republici (nastala poetkom XV vijeka) iao je preko BiH iz preavca Srednjeg i Biliskog istoka preko Carigrada, Makedonije, Srbije i Sandaka i bio je poznat kao Carigradski drum. Znai , on je preko Gorada, Prae , Sarajeva, Konjica, Jablanice, Mostara i apljine vezao itavu BiH sa zemljama Bliskog i Srednjeg istoka. Bila je to u doba Osmanske imperije u razdoblju od XV do XIX vijeka osnovna saobraajna arterija u BiH. Jedan dio se odvajao prema Travniku , Jajcu i dolinom

rijeke Vrbas prema zapadnoj Bosni. Uz karavanske puteve su za potrebe trgovaca to su dolazili iz dalekih zemalja graeni karavansaraju-moteli. Jedan od njih , Gazihusrevbegov Moria han, podignut je u prvoj polovini XVI vijeka. Imao je veliko ograeno etvrtasto dvorite , magaze i prostore za konje, imao je 44 sobe, kapacitet 300 leaja.

1.3.Period aneksije Austro-Ugarske

Do 1884 god. ukupna duina putne mree u BiH iznosila je 1531 km glavnih i 1310 sreskih puteva (karta puteva BiH do 1884 god.). Najvei dio putne mree u BiH,oslanjajui se na malobrojne srednjivekovne i karavanske drumove, izgradjen je u periodu vladavine Austro-Ugarske Monarhije i Kraljevine Jugoslavije. Putni prevci su se doraivali prema tadanjim vojno-politikim i privrednim potrebama to je kratak period za veu razvijenost putnih komunikacija. U ovom periodu AustroUgarske Monarhije prioritet dat je razvoju eljeznikog uskotranog saobraaja na par osnovnih prevaca prema sjeveru BiH i dalje, iz razloga znatno veih prevoznih kapaciteta eljeznice iskoritavanih za izvoz prorodnih sirovina iz BiH ka Austro-Ugarskoj (izgraeno je 1694 km uzanog kolosijeka ).

2.HISTORIJSKI RAZVOJ PUTNE MREE U BiH

Na podruju bive Jugoslavije ceste su u ranijim periodima, sve do 1945 god. graene prvenstveno prema potrebama drugih zemalja koje su due ili krae vrijeme gospodarile-pojedinim njenim teritorijama.( Za vrijeme Osmanskog carstva posveuju panju vezama ka Carigradu, AustroUgarska vodi politiku povezivanja u prevcu Bea i Budimpete, Italija gradi veze prema Trstu). Cestovni saobraaj je veoma star na teritoriji BiH. Jo su Rimljani na njenoj teritoriji izgradili cestovnu mreu koja je povezivala kolonije i municipije sa gradskim naseljima na obali Jadrana. Na gotovo istim pravcima se razvijala i kasnije cestovna mrea,srednjovekovna,osmanskoturska,austrijska i kasnije od prvog svetskog rata do danas. Na ovom podruju se razvijala cestovna mree prema regionalnim i lokalnim centrima. Postoji pravilnos u orijentaciji cestovne mree u raznim epohama historijskog razvoja. Za vrijeme Rimljana osnovni pravac bio je jugozapad-sjeveroistok,odnosno Jadransko-sredozemni-panonskopodunavski, koji je povezivao rimske provincije: Panoniju,Dakiju,Iliriju,odnosno Dalmaciju. Osnovni pravac u Bosanskom paaluku je : sjeverozapad-jugoistok. Odnosno Carigradski Drum: Biha-Sarajevo-Skoplje Carigrad. U austrougarskom periodu dominira pravac : sjever-jug,odnosno panonsko podunavski-bosanskohercegovako-jadranski prevac. Cestovno saobraaj odvija se na mrei od 21168 km duine. Gustina te mree je oko 0,4 l/km. Prema podacima iz 1990. godbilo je 11436 km asfaltnih,betonskih i pokockanih puteva,8145 km tucanikih, a 1586 km zemljanih (5000 umskih). U razdoblju od 1968 g.-1975 g. Izgraen je prvi poluauto-put dolinom rijeke Bosne od Sarajeva do Zenice. Veliki graevinski poduhvat ostvaren je od 1970- 1980 g. Kada je izgraeno 5272 km savremenih cesta. U BiH je izgraeno puteva u periodu : -1966-1970 g...........................722 km, prosjeno godinje 144 km -1971-1975 g.............................2174 km, prosjeno godinje 435 km -1976 1980 g .............................3559 km, prosjeno godinje 717 km I u BiH , tempo izgradnje i modernizacije puteva u periodu 1980-1983 g . je znatno ublaen u odnosu na prethodni petogodinji razvojni period. to je uslovilo da se 1983 g. Oformi mrea kategorizovanih puteva ukupne duine 20729km i sljedeeg kvantitativnog , kvalitativnog i strukturnog sastava: -putevi sa savremenim kolovozom 8875 km ili 42,8 % -putevi sa tucanikim kolovozom 9909 km ili 47,8 % -putevi sa zemljanim kolovozom 1945 km ili 9,4 % Prema privrednom znaaju od ukupne duine kategorisanih puteva na pojedine vrste otpada: -magistravlni 3592 km ili 17,3 % - regionalni 5806 km ili 18,4 % - lokalni 13331 km ili 64,3% Inae ,u regionalnom pogledu djelovaljem historijsko-ekonomskih okolnosti , na teritoriji BiH najslabije je situirana putna mrea na podruijima jugozapadnih i zapadnih, te jugostonih i istonih dijelova drave. Fiziko-geografski uslovi i saobraajne prilike uvijetovali su i osnovne saobraajno-tehnike karakteristike cestovne mree. U ravniarskim predijelima, koji lee na sjeveru sa breuljksatim reljefom, ceste su sa blagim krivinama, malim padovima, trasirane slobodno , irine 6-7,5 m sa 1

vozakim brzinama od 80 km /h, a na autoputu 120 km/h. U ostalom prostoru BiH , a to je 4/5 teritorije , koji je iznad 300 m su ispresjecani reljefom, tj. Velikom horizontalnom i vertikalnom ralanjenou te strmim nagibima , ceste su drugaijih tehnikih karakteristika: Strmijih su nagiba,otrijih krivina,ue su sa raubarskim brzinama od 60 km/h i manje. U tom prostoru nalazi se nekoliko prevoja naprelazu iz BiH ili jedne doline u drugu. Od prevoja poznatiji su: -Ivansedlo ...........................959 m - emerno .........................1293 m - Komar ..............................927 m - Kupreka vrata ...............1384 m - Makljen .............................213 m - Romanija..........................1218 m Fiziko geografske karakteristike koje su odredile navedene tehnike osobine cesta u brdskogorskom dijelu BiH uvjetuju i ekonominos i sigurnost prevoza kao i trokove i uslove odravanja cesta. Sve ceste, bez obzira kakvih su tehnikih osobina i kolovoza nemeju isti privredni znaaj. Po ovom kriterijumu u BiH ima oko 3722 km magistralnih puteva, oko 3683 km regionalnih i oko 13736 km lokalnih puteva. Mrea magistralnih puteva obuhvata 12 transferzalnih pravaca sjever-jug, a 7 longitudinalnih pravaca zapad istok. etiri relacije su kategorisane i kao meunarodne ceste: 1. Bosanski amac-Doboj-Sarajevo-Mostar-Metkovi u duini od 381 km, 2. Bosanska Gradika-Banja Luka Jajce Travnik Lava- Blauj 275 km, 3. Sarajevo Dobro polje epan polje 92 km, 4. Liko Petrovo Selo Biha- Bosanski Petrovac Jajce- Travnik-Sarajevo- PodromanijaRogatica-Ustipraa-Viegrad 435 km. Ovo je najdua relacija magistralnih cesta. Jo su znaajnije po tranzitnoj funkciji i relaciji: 1. Bosanski Novi Prijedor- Banja Luka Doboj Tuzla Zvornik 288 km 2. Imotski- Grude- Ljubuki apljina- Stolac- Vilusi 207 km , 3. Bosanska Dubica Prijedor Sanski Most Klju Glamo Livno 238 km, 4. Ustipraa Foa Gacko Bilea Trebinje Ivanjica 198 km. Sa magistralnim cestama su izravno povezana sva opinska sredita. Preko 85 % magistralnih cesti je asfaltirano. Lokalnih cesta ima oko 260 kraih relacija, sa oko 15 % asfaltiranog kolovoza. Magistrale i regionalne ceste ine osnovnu mreu puteva u BiH. Na njima ima veliki broj ukrtanja 241, ukrtanja sa eljeznicom ima 290, a mostova i vijadukta je 110: kod Jasenovca most preko Save i Une 700 m ,kod Oraja preko Save 850 m, kod Semizovca preko Bosne i preko Save kod Bosanske Gradike 500 m ; cestovnih tunela ima oko 84m od njih su najdui : Vranduk 1058 m, Brigovo 960 m, Ivan 645 m . Ovdije se mora napomenuti da je putna infrastruktura doivjela teka razaranja za vrijeme agresije na BiH. Od ukupne mree magistralnih i regionalnih cesta u BiH, u duini od 8406 km u zoni neposrednih ratnih dejstava , sa veim oteenjima , obuhvaeno je 1410 km magistralnih i 1100 km regionalnih puteva. U zoni posrednih ratnih dejstava, sa manjim oteenjima evidentirano je 576 km magistralnih i 550 km regionalnih puteva, dok inderektna oteenja obuhvataju mreu od 1561 km magistralnih i 3029 km regionalnih puteva.1
1

Bosna raskrsnica Evrope II dopunjeno izdanje;Dr.efkija eki

Meutim, najvee i najznaajnija oteenja na cestovnoj mrei po obimu , cijeni i sloenosti radova na obnovi , nastala su ruenjem i oteenjem mostova. Rekapitulacija tete na objektima putne infrastrukture sadri samo procjene za magistralne i regionalne puteve, mostove i tunele , a njena ukupna vrijednost iznosi : 172.341.700 USD (Amerikih dolara). 2.1.EVROPSKI CESTOVNI KORIDOR NA PODRUIJU BOSNE I HERCEGOVINE Opta je ocijena da mrea buduih cestovnih koridora u Bosni i Hercegovini treba biti prilagodljiva datim potrebama i povezana sa evropskom cestovnom mreom i koncentracijom meunarodnih saobraajnih tokova, a istovremeno potrebno je da je najrazvijenija na prevcima gdje se odvija najvei dio unutranjeg tranzitnog i meunarodnog saobraaja. Bosna i Hercegovima ima vrlo osetljiv geostrateki poloaj to cestovnoj mrei daje poseban znaaj,prevashodno kada je u pitanju teritorijalni razmjetaj i privrede i aglomeracija stanovnitva. Njen primarni znaaj jeste povezivanje cjelokupnog prostora uz predpostavku dobrog uklapanja u evropske transportne koridore. Bitna predpostavka takvog prilaza sadrana je u prijedlogu cestovnih koridora na podruju Bosne i Hercegovine u okvirima evropske cestovne mree. Inoviranje evropske transportne politike na naim prostorima treba da se odvija kroz izgradnju tri evropska cestovna i jedan dravni pravac i to ; A. Transevropska autocesta Sjever-Jug; (Budimpeta)-Osjek-Doboj-Zenica-Sarajevo-Mostar-Ploe (Koridor Vc) B. Evropski longitudinalni cestovni pravac ; (Trst)-Rijeka-Senj-Otosc-Biha-Jajce-Travnik-Sarajevo-Gorade-(Albanija-Skoplje-Istambul) sa alternativnim prikljukom Biha-Velika Kladua-Karlovac C. Evropska cesta: Baltan-Virovitica-Okuani-Banja Luka- Jajce-Bugojno-Livno-Split C1) Brza cesta prema Jadranskom moru preko teritorije Bosne i Hercegovine: (Mostar-Draevo-Gradina-Neum). Sigurno je da svi ovi cestovni pravci nemaju istu vrijednost iako u osnovi imaju sline i iste ciljeve. Dok jedni imaju funkciju efikasnog povezivanja ve razvijenih podruja sa rim meunarodnim podrujima tranzitnog i izvorno ciljnog saobraaja,drugi pravci imaju funkciju razvoja ratom razruenih podruja i ubrzanja njihovog razvoja. Organizacija i koritenje ovih prostora kao i razvoj sistema aktivnosti u njemu neposredno utiu na prostornu raspodijelu saobraaja,a time na znaaj i strukturu cestovnih komunikacija. Iz ovog proizilazi da e s razvojem saobraajnih tokova predloena cestovna mrea uzajamno i povratno dijelovati na strukturu aktivnosti i njihovu efikasnost, koja se oekuje na ovom prostoru i zbog toga cestovna mrea mora biti razvojna,a ne konana za neku procijenjenu budunost. Razvojna usluga glavnog grada drave-Sarajeva, te regionalnih centara i saobraajnih vorita u BiH kao to su : Tuzla, Zenica, Mostar, Biha, Banja Luka i dr.,zahtijeva izgradnju efikasnog sistema cesta visokog ranga,kojima se ostvaruje meusobna povezanost sa Republikom Hrvatskom, a preko nje i sa meunarodnim cestovnim pravcima Evrope. 2

Bosna raskrsnica Evrope II dopunjeno izdanje;Dr.efkija eki

Aktivnos naunih i strunih institucija rezurtirala je zahtijevom pred Evropskom Unijom da se Bosna I Hercegovina uvrsti u planskoj projekciji izgradnje savremenih cesta. Kao rezultat takvog pristupa postignuto je da se , na II panevropskoj konferenciji ministara transporta odranoj u Helsinkiju, juna 1997, godine Bosna i Hercegovina uvrsti u mreu evropskih transportnih koridora- cestovni i eljezniki. Na pomenutoj Konfrenciji Bosna i Hercegovina je dobila koridor Vc(pet ce): Budimpeta-Osjek-Sarajevo-Ploe kao krak koridora V(pet),te su nakon toga u naoj zemlji preduzete sve adekvatne aktivnosti realizacije evropske transportne politike. 2.2.PETI TRANSPORTNI KORIDOR Vc3 Pod transportnim koridorima prema dokumentima Evropske Unije podrazumjevaju se jedinstveni saobraajni kompleksi koji povezuju Evropske prostore modernim autocestama,eljeznicom velikih brzina, savremenim PTT sistemima i gasnim vodovima. Realizacija izgradnje koridora Vc od izuzetnog je znaaja za cijelu Bosnu I Hercegovinu, prvenstveno za njenu privredu. Znaaj koridora akceptira se kroz sledee elemente: 1. u zoni predloenog koridora Vc nalazi se preko 56% stanovnitva BiH, koji ostvaruju 63% bruto nacijonalnog dohotka, 2. koridor predstavlja prirodni pravac jer kroz BiH prolazi dolinama rijeka, a kroz Hrvatsku i Maarsku panonskom ravnicom, 3. kroz koridor prolaze znaajne cestovne i eljeznike saobraajnice koje nose oznaku evropske transportne mree, 4. na dionici Sarajevo-Zenica ve je izgraena polovina budue autoceste. 5. kao pomorska luka,Ploe sa kompletnom infrastruktorom za obavljanje inter-modalnog transporta treba da osiguraju efikasan i racionalan transport svih roba koje treba prevesti do Srednje Evrope.

2.2.1.Uticaj bive Jugoslavije

Transportni koridori imaju politiko znsenje, jer se projektuju tako da najprije pridonose<privrednom razvitku zemlje i krajeva kroz koje prolaze. Cesta se projektuje tako da ide najloginijim smjerom sa gledita reljefnih i geomorfolokih karakteristika, da pomogne demografskom razvitku i oivljavanju prostora kroz koji prolazi , ali ona se gradi ali ne gradi ponekad jo i iz politikih razloga koji nisu zanemarivi. Iz tog aspekta dosadanja zbivanja pokazuju da je saobraajna politika Bosne i Hercegovine voena odlukama bive Jugoslavije i da je bila parcijalna, nedosljedna i anemina ,bez osmiljene dugorone perspektive. Kao posljedica takve saobraajne politike, danas u Bosni i Hercegovini imamo pomanjkanje modernih cesta , nesavremenu vezu eljeznnikih pruga i nerazvijene telekomunikacije. Istina je da je krajnji rezultat takve politike bio da naa drava danas ne posjeduje niti jedan kilometar autoceste, to nije sluaj sa drugim dravama bive Jugoslavije.

2.2.2.Zaobilaenje Bosne i Hercegovine

Agresija na Bosnu i Hercegovinu uunila je da stanje bude jo gore. Povrh svega toga Evropa je pokuala da zaobie prostore Bosne i Hercegovine u planovima ukljuenja Bosne i Hercegovine u evropske saobraajne tokove, tako je 1994. godine na Kreti , odrana Konferencija koja je razmatrala evropsku saobraajnu politiku i utvrdila prioritetne saobraajne koridore kroz Evropu. Na ovoj Konferenciji naa zemlja nije uvrtena niti u jedan evropski transportni koridor, to je podrazumijevalo njenu potpunu izolaciju u odnosu na transportna i komunikacijska kretanja u
3

Bosna raskrsnica Evrope II dopunjeno izdanje;Dr.efkija eki,str.218.

Evropi. Svjestan funkcije saobraaja i njegove velike uloge za bri razvor drave i njeno ukljuivanje u evropske integracione tokove,1995 god. Fakultet je inicirao pokretanje ovog pitanja kod meritornih institucija nae zemlje. Cjelokupnu aktivnos redefiniranja evropske saobraajne politike preme naoj zemlji preuzeo je Fakultet za saobraaj i komunikacije Univerziteta u Sarajevu,koji je sainio kritiku analizu evropskih dokumenata usvojenih i Kreti, 1994 god. U tom konteksu animirao je naune institucije iz Hrvatske da zajednikim snagama uestvuju u realizaciji ovog projekta, koji je vrlo znaajan za Bosnu i Hercegovinu i za Hrvatsku.

2.2.3.Saradnja RH i BiH 4
Bosna i Hercegovina i Hrvatska su u mnogo emu povezane, to podrazumijeva i prometnu povezanost. Strateka upuenost Hrvatske na Bosnu i Hercegovinu i obratno., neizbrisiva je realnost u tim prostorima. Rezultat takve istine je uspostavljanje svestrane naunoistraivake aktivnosti u ovoj tematici izmeu Fakulteta prometnih znanosti Zagreb i Fakulteta za saobraaj i komunikacije Sarajevo. Dalje , ta aktivnost izvedena je na najvii nivo odraavanja dva nauna skupa pod pokroviteljestvom Akademije nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine i Hrvatske akademije znanosti i umjetnosti , iji su visoki nauno-autoratitativni stavovi i zakljuci sa ovih skupova prezentirani Evropskoj zajednici.

2.2.4.Helsinki 1997 godine5

Nauno i struno obrazloeni stavovi doprinjeli su toma da je na Konferenciji u Helsinkiju, juna 1997. godine, koja je razmatrala evropsku transportnu politiku, naa zemlja konano uvrtena u evropsku mreu transportnih koridora. Ovo podrazumijeva izdradnju i integraciju savremenih autocesta,eljeznikih i telekomunikacijskim veza sa ostalim dijelovima Evrope. Na pomenutoj konferenciji Bosna i Hercegovina dobila je evropski transportni koridor: Budimpeta-OsjekSarajevo-Mostar-Ploe. Navedeni koridor je dan je odpreduslova razvoja drave Bosne i Hercegovine, jer se tim koridorom povezuje Baltiko more , Srednja i Sjeverna Evropa preko Hrvatske i Bosne i Hercegovine sa junim Jadranom i zemljama Mediterana. Dobijeni transportni koridor od Osjeka do Sarajeva mogue je razmatrati u dvije varijante i to: 1. Osjek-amac-Doboj-Zenica-Sarajevo-Mostar- Ploe 2. Osjek-Brko-Lukavac(Tuzla)-Sarajevo-Mostar- Ploe . Prva varijanta prolazi dolinom rijeke Bosne i preklapa se sa ve izgraenom eljeznikom prugom i postojeim cestovnim prevcem. Druga varijanta, iz aspekta ireg nacionalnog interesa, puno je interesantnija i ona omoguava optimalnost meusobnih saobraajnih veza luke Brko preko regiona Tuzle, Zenice i Sarajeva sa lukom Ploe. Takoe ova varijenta, gledamo sa aspekta zona privredne koncentracije sa centrima stanovnitva predstavlja varijantno rjeenje koje umnogome zadovoljava privredni raznoj ovog regiona i njegov daljni prosperitet. Ovdije,takoe,treba istai da na potezu od Tuzle do Sarajevo, sada nema kvalitetne putne komunikacije i koridor koji bi prolazio kroz ovo podruje otvorio bi velike mogunosti savremenog drutvenog i privrednog razvoja. Elaborirajui ovo pitanje na ovom nivou smatram sasvim opravdanim istai ogroman doprinos Fakulteta za saobraaj i komunikacije u pokretanju inicijative,obrade odgovarajuih nauno-istraivake dokumentacije, te njene prezentacije i odbrane na meunarodnom nivou. Konaan pozitiva rezultat takvog angaovanja ovog fakulteta ukljuivanje Bosne i Hercegovine u savremenu evropsku mreu autoceste, odnosno komunikacije. Izgradnja autoceste imasvoju
4 5

Bosna raskrsnica Evrope II dopunjeno izdanje;Dr.efkija ekistr.218 Bosna raskrsnica Evrope II dopunjeno izdanje;Dr.efkija eki

privrednu opravdanost. Dravne strukture treba da intenziviraju svoju aktivnost o izboru jedne od dvije inicirane varijante. Uporedo sa aktivnou odabira varijantnih rjeenja,nuno je blagovremeno animirati meunarodne monetarne institucije u cilju angaovanja kapitala za izgradnju kraka petog evropskog transportnog koridora kroz teritoriju Bosne i Hercegovine. Ovaj panevropski transportni koridor oznaen kao Vc od iznimne je vanosti. On je trileteralan tj. ovisi od dogovora Maarske i Hrvatske. Ove dvije nama prijateljske drave u cjelosti podravaju izgradnju koridora Vc. Bosna i Hercegovina treba izgraditi planove nove izgradnje, a Hrvatska i Slovenija takoer rade na svojim transportnim koridorima oznaenima sa Va I Vb. 2.3..EVROPSKI LONGITUDINALNI CESTOVNI PRAVAC; VELIKA KLADUA- BIHAJAJCE- TRAVNIK- SARAJEVO-GORADE-granica BiH6 Struktura cestovne mree Bosne i Hercegovine sa gledita optimalnog povezivanja njenih podruja nuno je da se oslanja na osnovnu mreu longitudinalnih i transterzalnih cestovnih pravaca, koji trebaju to ravnomjernije da pokrivaju itavo podruje zemlje. Ravnomjeran razmjetaj osnovnih cestovnih pravaca jedan je od bitnih preduslova efikasnisti i racionalnosti itave mree. Brza saobraajnica na pravcu sjeverozapad-jugoistok kroz BiH (pravcem ceste E-761 i E-762) povezuje najvanije privredne centre meusobno a ujedno prolazi kroz glavni grad BiH- Sarajevo koji je privredni,kulturni i politiki centar drave. Na zapadu ovaj cestovni pravac (autocesta) bi se povezao sa autocestom Zsgred-Sisak-SplitKarlovac-Rijeka, a na istoku sa autoputem Beograd-Bar kao i putevima koji vode prema Albaniji, Makedoniji i dalje na istok prema Istambulu. Ideja o ovoj saobraajnici datira od ranije , ali se pripremi projektne dokumentacije briu neposredno pred agresiju, na dionicam na kojima je saobraajno optereenje ukazivalo da je kapacitet na primarnoj mrei pred iskoritenjem odnosno da postojei kapacitet nije mogao pojedinim dijelovima puta zadovoljiti zahtijevima saobraaja, a to su bile dionice ovog puta Jajce-Travnik-Lava- Sarajevo. Ukupna duina ove saobraajnice je oko 426 km, podijeljene na odsjeke, koji su prikazani u tabeli 1. Sve naprijed navedene dionice cestovnog pravca sjevero zapad-jugiostok Bosne i Hercegovine zadovoljavaju kriterijume racionalnog i neposrednog povezivanja geostaratekih podruja Bosne i Hercegovine. Prema svojim znaenjima, pravcima i duini ovaj evropski longitudinalni pravac treba da odgovara standardima evropskih transportnih koridora. One su teritorijalno ravnomjerno rasporeene po cijelom prostori sjeverozapad-jugoistok nae zemlje, tako da omoguavaju relativno lako prikljuivanje ostalih cesta, ime cestovna mrea u cijelini postaje efikasnija i rentabilnija. Odsjek I II III IV V VI VII VIII Velika Kladua Biha Biha Sanski Most Sanski Most Jajce Jajce Travnik Travnik Leava Leava Sarajevo Sarajevo Gorade Gorade Meteljka (granica BiH) Duina (km) 40 77 89 34 28 55 85 18

Bosna raskrsnica Evrope II dopunjeno izdanje;Dr.efkija eki ,str. 207

Treba istai da je ova saobraajnica poloena popreno kroz Bosnu i Hercegovinu njenim breuljkastim-brdovitim terenom, popreno presjeca doline rijeka Une,Vrbas,Sane,a a vodi dolinama rijeke Lave,Bosne i Drine. Prema saznanjima meritornih naunih i strunih institucija, geoloki uslovi na ovom putnom pravcu su generalno pooljni,s tim da su zastupljene sve vrste geolokih formacija. 6 Prema posljednjem predatom brojanju saobraaja na postojeim cestama, na ovom pravcu odvijao se saobraaj intenziteta prosjenog godinjeg dnevnog saobraaja (PGDS) od 2500-4000-8000- vozila na dan. injena je da su ratne prilike poremetile i prekinule saobraajne tokove kroz Bosnu i Hercegovinu, no isto tako uoava se sada veliko oivljavanje saobraaja,tako da se moe oekivati da e predratne vrijednosti saobraaja na ovoj dionici biti relativno brzo uspostavljene. Smatramo da razmatrana alternativna rjeenja na cijeloj trasi navedenog cestovnog koridora trebaju da se temelje na sledeem: - kraoj trasi, respektujui njen tranzitni karakter, trasi koja ima povoljne visinske odnose, nie kote penjanja i blae nagibe, - niim trokovima graenja, - trasama koje manje zauzimaju obradivo zemljite i manje remete prirodnu sredinu. Gledajui sa geostratekog karaktera navedeni cestovni pravac svakako zasluuje posebnu panju u narednom periodu. Iz tog aspekta sve nadlene institucije nae drave pored izgradnje dobijenog koridora Vc neophodno je da potenciraju i koridor sjeverozapad-jugoistok nae zemlje, odnosno longitudinalni cestovni pravac od Velike Kladue preko Bihaa, Sarajeva pa do Gorada i dalje prema Albaniji i Istambulu, koji bi sa adekvatnim elaboriranjem kod evropskih institucija dobio svoje mjesto u razvojnim planovima i investicijama Evropske Unije. Kao prioritet ovaj cetovni koridor svakako bi se trebao elaborirati kroz Pakt stabilnosti kao cesta pomirenja i cesta uvezivanja prostora bive Jugoslavije. Gledano sa ekonomskog aspekta ovaj cestovni koridor predstavlja najkrai put izmeu Zapadne Evrope i zemalja Bliskog Istoka i svakako je potrebno animiranje najire domae i meunarodne javnosti kroz sticanje prednosti ovog koridora u meunarodnim cestovnim vezama. 2.4.EVROPSKA CESTA (E-661):OKUANI-BANJA LUKA-JAJCE-SPLIT7 Transportani koridor odnosno Evropska cesta, od Okuana preko Banja Luke, Livna do Splita predstavlja cestovni pravac koji je takoe aktuelan i potrebno je isti u dugoronim planovima razvoja transportnih koridora uzeti u razmatranje. Posebno ako se ima u vidu da je dio od Okuana do Banja Luke ve je uraena kompletna projektna dokumentacija. Trasa bi pokrivala prostor zapadno od
7

Bosna raskrsnica Evrope II dopunjeno izdanje;Dr.efkija eki,str. 211

postojee ceste, uglavnom ravnim terenom, pri emu bi obilazila Bosansku Gradiku, Novu Topolu,Bosanski Aleksandrovac, Laktae i Klanice kao i terene koji se navodnjavaju. Osnovne duine ove trase od Okuana do Banja Luke prezentirane su u tabeli 2. Nastavak ove trase od Banja Luke do Splita preko Jajca,Donjeg Vakufa,Bugojna,Kupresa,Livna i Prisike (granice Bosne i Hercegovine) zahtijeva blagovremenu izradu projektne dokumentacije koja e na osnovu relevantnih tehnikih elemenata utvrditi ekonomske parametre po dionicama.

Dionica I II III IV V

Okuani Bosanska Gradika Bosanska Gradika Nova Topola Nova Topola Laktai Laktai Klanice Klanice Banja Luka

Duina (km) 10 12 16 4 7

Znaaj ove trase pored savremenog cestovnog uvezivanja podruja kroz koje prolazi je i u tome to on presjeca odnosno uvezuje se na longitudinalni cestovnni pravac kroz Bosnu i Hercegovinu (Biha-Jajce-Zenica-Sarajevo - Gorade). U gornjem dijelu trase ovaj cestovni pravac bi se povezivao sa ve postojeom autocestom ZagrebBeograd, a u donjem dijelu bio bi uvezan sa buduom trasom Jadransko-Jonske autoceste, to ovom cestovnom pravcu daje jo znaajniju funkciju. Na osnovu svega prethodno izloeno nedvojbeno se moe zakljuiti da bi prezentirana tri transporta koridora na podruju BiH predstavljala jedinstvenu geoprometnu cjelinu u mrei evropskih savremenih autocesta ,ime praktino Bosna i Hercegovina postaje sastavni dio Evrope. 2.5.BRZA CESTA PREMA JADRANSKOM MORU PREKO TERITORIJE BIH: MOSTAR-DRAEVO-GRADINA-NEUM8 Bosna i Hercegovina je srednjeevropska i pomorska zemlja. Njena saobraajna orijentacija uslovljena je geostratekim opredjeljenjima. Teite naeg budueg posmatranja treba usmjeriti ka Jadranskom moru odnosno gradu Neumu kao turistikom centru. Prostor Neuma nuno je savremenim cestovnim pravcem saobraajno integrisati u jedinstveno podruje BiH. I to izgradnjom brze ceste Mostar-Draevo-Gradina-Neum. Brza cesta u konkretnom sluaju predstavlja saobraajnicu visokog saobraajnog standarda, velike propusne moi , pir emu se brzina kretanja uzima 80 km po h uz maksimalni uzduni nagib od 4%. Istina je da je nae prostorno okruenje bilo oduvijek podruje sukobljavanja razliitih interesa koji nisu adekvatno i ekonomsko racionalno valorizovali poloaju BiH. Naalost transparentnost takvog odnosa uoljiv je bio u bivoj Jugoslaviji, koja je svojom saobraajnom politikom doprinijela da BiH ostane bez ceste visokog saobraajnog standarda. Posljedica toga je da danas naa drava nema modernih cesta, cestovni pravci koji povezuju dravna podruja nisu vrsto meusobno povezana, a ceste su uglavnom niskog standarda. injenica je da BiH ima funkcionalni oblik dravnog teritorija koji omoguava valorizaciju njene ukupna dravne mree. Cestovna mrea nije zadovoljavajua jer onemoguava optimalan demografski,privredni i prostorni razvitak. Kvalitetne promjene su nune i
8

Bosna raskrsnica Evrope II dopunjeno izdanje;Dr.efkija eki,str. 213

treba da budu sadrane u maksimalnom zadovoljenju naih potreba na racionalno postavljenoj savremenoj cestovnoj mrei uz predpostavku dobrog uklapanja u meudravnog arterijske ceste i evropske transportne koridore. Osnovni i glavni problem na prostoru BiH u daljem razvoju cestovne mree jeste zadovoljenje u gradnji cesta visokih standardnih uslunosti to je posljedica neadekvatnog ulaganja finansijskih sredstava u njenom osavremenjavanju. Za integralno cestonvo povezivanje dravnog prostora vremenska dimenzija je posebno aktuelna. BiH treba u narednih 5-10 god. izgraditi mreu savremenih autocesta i brzih cesta i to prioritetno od centra drave Sarajevo ka regionalnim centrima(Tuzla, Zenica,Banja Luka, Mostar,Gorade,Neum..). Na ovom mjestu je prilika da ukaemo na interes nae drave da se u okviru koridora Vc na potezu Mostar-Ploe odnosno na potezu Mostar-Neum (kod skretanja za Svitavu ) kao sastavni dio cestovnog koridora izdradi 8 cestovni pravac u rangu brze ceste kroz podruje BiH,a to je pravac Mostar- Draevo-Gradina Neum. Ova cesta bi bila izgraena po evropskim standardima a njena ukupna duina od Draeva do Neuma bi iznosila oko 30 km. Trenutno izgraena cesta kroz teritoriju BiH od Draeva prema Neumu je rang lokalne ceste sa vrlo loom podlogom kao i vrlo loim ostalim elementima ceste. Duina ove je oko 38 km. Cestovni pravac E-73 od Mostara preko Metkovia do Neuma uzimajui u obzir duinnu samo od mjesta Draevo je ukupne duine oko 35 km. Evidentno je da bi izgradnja ove ceste kroz teritoriju bih imala pozitivan efekat odnosno krae vrijeme putovanja gledano samo s aspekta duine trase,a ako se ovom pridoda i vrijeme ekanja na graninim prelazima onda se opravdanost izgradnje ove brze ceste ne dovodi u pitanje. Znaaj ovog modernog cestovnog pravca bio bi viedimenzionalan. Naime naa drava bi dobila modernu cestu za direktan izlaz na Jadransko more kroz teritoriju Bosne i Hercegovine. Pored toga to bi bilo obezbijeeno nesmetano kretanje naih graana na itavom prostoru Bosne i Hercegovine , navedeni cestovni pravac bio bi snaana poticaj za razvoj turizma u pomorskim 8 dijelovima drave. Bosna i Hercegovina spada u red zemalja sa inzvaredno povoljnim uslovima za razvoj turizma. Razvoj turizma u svijetu kao privredne djelatnosti jedna je od najvanijih karakteristika naeg vremena. Neum bi predstavljao itergrativno turistiko tkivo drave u koji bi se dolazilo mnogo bre i bez prelaska teritorije druge drave, a time i nepotrebnog zadravanja na graninim prelazima (trenutno koriteni cestovni pravac preko Republike Hrvatske odnosno Metkovia podrazumijeva nailazak na etiri granine kontrole :izlaz iz Bosne i Hercegovine,ulaz i izlaz iz Hrvatske kao i ponovni ulaz u Bosnu i Hercegovinu). Neosporno je da e ovakva ideja naii na punu podrku i razumijevanje Republike Hrvatske jer izgradnjom ovog cestovnog pravca dovelo bi se do rastereenja cestovnog pravca Metkovi-Neum, kao i veoma optereenog graninog prelaza Doljani, izmeu Bosne i Hercegovine i Republike Hrvatske.

2.6.RAZVOJ PUTNE MREE U BUDUNOSTI U BiH S obzirom da se pridaje velika panja novom putu kroz Bosnu on je ujedno i naa budunost od koje potie celokupan budui razvoj putne mree jer e preko tog kraka C biti nogo bolje i razvijenije kulturoloko i ekonomsko stanje zemlje. Obzirom da su velika oekivanja od ovog projekta ovaj projekat je mnogo kotao. Koridor V sainjavaju slijedee trase: (Istok-Zapad) Venecija - Trst/Kopar - Ljubljana - Maribor - Budimpeta - Uzhhorod - Lavov - Kijev. Duina: 1600 km.

Ogranak A - Bratislava - ilina - Koice - Uzhhorod Ogranak B - Rijeka - Zagreb - Budimpeta Ogranak C - Ploe - Sarajevo - Osijek - Budimpeta

Prometni Koridor Vc (cestovni, eljezniki, rijeni i zrani promet) je sloena poveznica Sjeverne Srednje i June Evrope i predstavlja izuzetnu vrijednost u kontekstu procesa privredne i saobraajne integracije srednjoevropskog prostora. Izgradnjom Koridora Vc povezanost i transparentnost prometnih pravaca cestovnog, eljeznikog, rijenog i zranog prometa direktno e utjecati na razvoj ireg i snanog prometnog vorita za cijelu Evropu i Aziju.U toku je gradnja autoputa kroz Bosnu i Hercegovinu, u okviru koridora Vc. Osnovni podaci o projektu autoputa su: Autoput je projektovan prema Trans-European North-South Motorway (TEM) standardima od februara 2002. godine, sa dva odvojena puta svaki sa po dvije prometne trake i odgovarajuom zaustavnom trakom. Projektna brzina je 120 km/sat

od ukupne duine trase kroz BiH, koja iznosi 337 km, dionica Kakanj-Vlakovo (duine 45 km) je u izgradnji i financira se iz budeta Federacije BiH, a za preostalih 292 km u toku je izrada Projektne dokumentacije, (tehnika studija, idejno rjeenje, idejni projekat, prostornoplanska dokumentacija i procjena uticaja na okolinu), trasa autoputa prolazi kroz razliite geomorfoloke terene. Oko 30 km trase se nalazi na mostovima, a 74 km u tunelima, preliminarna kalkulacija trokova izgradnje za 292 km autoputa je 3,2 milijarde eura, okvirni rok izgradnje za cijelu trasu je do 2013. godine 26. jula 2006 zavrena Studija izvodljivosti o projektu. Pokazala da se radi o 290,6 kilometara autoputa sa 20 vorita te da e ukupna investicija iznositi 6,9 milijardi KM-ova. Projekat ocijenjen kao visoko isplativ.

10

2.7.MOJE VIZIJE O RAZVOJU U BUDUNOSTI U BiH Kako je poelo da se radi ja mislim da bi ovaj put trebao da se zavri do 2013 prema mojoj prognozi. Obzirom da i ako se zavri ovaj put trebalo bi da se posvijeti panja na dalji razvoj projekata. Kako ovaj koridor predstavlja prekretnicu puteva na koji se povezuju ostali putevi, trebalo bi napreviti u skorijoj budunosti jo takvih koridora koji povjezuju ostali dio Evrope zbog bolje komunikacije sa njima i bolje saradnje. to se tie puta trebalo bi se posvjetiti malo panje i bezbednosti saobraaja, kako zbog kasnije velikog prometa ne bi dolo do komplikacija u uestalog dogaanja saobraajnih nezgoda tako da bi taj grana saobraaja mogla izgubiti upotrebnu vrijednost. Ja mislim da ako bi funkcionisao taj koridor kako treba ba bi se na pojedinim dionicama mogao naplaivati transport kako bi dolo do povratka i malog profitiranja neke koliine koja je uloena ovde. Isto tako trebao bi se osigurati taj koridor od raznih klimatskih utjecaja,recimo da se ispod asfaltirane povrine ugradi grijanje zbog leda i snijega koji bi se topio i bila bi vea sigurnost na putu , ako bi se ovo uradilo taj asfalt ne bi trebao posipati solju koji nagriza asfalt i tako da je vijek trajanja mnogo manji. Zato bi se i na ovaj nain ovaj na put mogao plasirati na jedne od boljih ako ne i najboljih puteva u Evropi i ire.

11

12

ZAKLJUAK
Historija saobraajne putne mree pokazuje da se putna mrea razvija kroz vijekove, zbog toga to ovek udi da osvoji to vie teritorije kako preko drumskog tako i kroz druge vidove saobraaja. Vrlo brzo su uoene mogunosti koritenja putne mree u vojne svrhe, za prevoz trupa i materijala. Kao i prevoz putnika. itava prva decenija posleratnog perioda posveena je graenju cesta koji povezuju razvijenije zemlje kako bi naa zemlja mogla bre da s oporavi od agresine zloinaca Naa zemlja treba da pored drugih vidova transporta posvijeti posebnu panji drumskom kao i cestama zbog bolje komunikacije sa drugim zemljama. Daljna izgradnja,rekonstrukcija i poboljanje kvalitetne strukture putne mree , dnsno njeno organizovanje i intenzivnije odravanje sa ciljem to bolje teritorijalne povezanosti savremenom mreom puteva itavog podrzja drave,prvenstveno rekonstrukcijom i modernizacijom putne mree na pravcima i podruijima na kojima drumski transport predstavlja osnovni vid saobraaja. Izgradnja obilaznh saobraajnica oko naselja u kojima gustina saobraaja nalae hitnu intervenciju izgradnjom putnih dionica kojima se obezbjeuje povezivanje saobraajno odsjeenih naselja i nerazvijenih podruja. Izvrenjem radova na putevima koji su neophodni sa stanovita bezbjednosti saobraaja izgradnjom dionic puteva radi izbjegavanja velikih prevoja koji oteavaju normlno odvijanje saobraaja naroito u zimskom periodu; rekonstrukcija ili zamijena dotrajalih mostova i drugih objekata.

13

LITERATURA
Bosna raskrsnica Evrope,II dopunjeno izdanje, Fakultet za saobraaj i komunikacije Sarajevo Dr. efkija eki Bosna raskrsnica Evrope - Fakultet za saobraaj i komunikacije Sarajevo Dr. efkija eki - bs.wikipedia.org/wiki/Bosna_i_Hercegovina. -

14

Sadraj
1.UVOD HISTORIJSKI RAZVOJ PUTNE MREE U BIH 1.1.Period do dolaska Osmanskog carstva na podruje BiH 1.2.Period Osmanskog carstva 1.3.Period aneksije Austro-Ugarske 2.HISTORIJSKI RAZVOJ PUTNE MREE U BiH ........................................................... 2.1.EVROPSKI CESTOVNI KORIDOR NA PODRUIJU BOSNE I HERCEGOVINE.. 2.2.PETI TRANSPORTNI KORIDOR Vc........................................................................ 2.2.1.Uticaj bive Jugoslavije................................................................................................ 2.2.2.Zaobilaenje Bosne i Hercegovine .............................................................................. 2.2.3.Saradnja RH i BiH ....................................................................................................... 2.2.4.Helsinki 1997 godine.................................................................................................... 2.3..EVROPSKI LONGITUDINALNI CESTOVNI PRAVAC; VELIKA KLADUA- .... BIHA- JAJCE- TRAVNIK- SARAJEVO-GORADE-granica BiH 2.4.EVROPSKA CESTA (E-661):OKUANI-BANJA LUKA-JAJCE-SPLIT ................. 2.5.BRZA CESTA PREMA JADRANSKOM MORU PREKO TERITORIJE ................. BIH:MOSTAR-DRAEVO-GRADINA-NEUM 2.6. RAZVOJ PUTNE MREE U BUDUNOSTI U BiH ................................................. 2.7.MOJE VIZIJE O RAZVOJU U BUDUNOSTI U BiH ............................................... ZAKLJUAK .. LITERATURA ..................................................................................................................... 1 3 4 4 4 5 5 6 7 8 10 11 13 14

11