XX.

AKTINIDJA (KIWI)

Actinidia deliciosa, aktinidia ose kiwi, e quajtur m par rrushi i frngut kinez, e ka origjinn nga Lugina Jangce n Kin (Tabela 20.1). Gjinia Actinidia ka orgjin aziatike. Jan regjistruar afro 36 specie, disa prej t cilave jan prdorur pr ushqim, si pr shembull, Actinidia arguta, e cila ka nj fryt m t vogl pa mbulesn e qimeve q sht tipike e A. deliciosa. Regjistrimet kineze i referohen prdorimit t Actinidia arguta si fryt q n vitet 770 e.s.. Actinidia chinensis sht e prhapur gjersisht n Kin dhe sht lloji kryesor i vjel dhe prpunuar, pasi prgjithsisht nuk konsumohet i freskt.

Kultivart e prdorur aktualisht e kan origjinn nga farfiliza, emrtimi i t cilve sht standardizuar n Zelandn e Re m 1958. Hayward sht br kultivari kryesor i tregtis botrore dhe kultivohet kryesisht n Itali, Zelandn e Re, Kili, Kin, SHBA, Franc, Greqi, Japoni dhe Kore. Nj kultivar i Ekzemplar t A. deliciosa u morn nga Kina pr kohve t fundit, Zespri Gold, n pronsin e Zesn Britani nga Robert Fortune m 1847. Farrat e pri International, tashm prbn 20% t prodhimarra nga Kina u uan n Zelandn e Re m 1906. mit t Zelands s Re dhe mbillet n shkall koKto farfiliza, t kultivuar nga Alexander Allison merciale n Itali, Kili, Japoni dhe Kore. nga Wanganui, filluan t frytzojn m 1910 dhe pasardhsit e ksaj hyrje jan baza e kultivarve Prparimet n prmirsimin gjenetik q nga vitet t rinj t Zelands s Re. M 1924, duke prdorur 1980 kan nxjerr nj sr kultivarsh t testuar

POM AL kt material, Hayward Wright nga Auckland kultivoi afro 40 farfiliza dhe zgjodhi njrin prej tyre, t cilin e quajti Wrights Giant. Ky kultivar sht riemrtuar Hayward dhe u shndrruar n kultivarin e par komercial n bot.

20.1Kultivart e aktinides

Tabela 20.1 Karakteristika botanike, anatomike dhe fiziologjike t aktinides Emrtimi i zakonshm Emrat botanik Emri botanik i specieve t lidhura dhe t dobishme

Bim kacavjerrse gjethernse. Me mbshtetje, arrin deri n 9 m Madhsia dhe forma e pems gjatsi ose lartsi. Gjethe t mdha n form zemre deri n 20 cm Seksualiteti Dioike (bim mashkullore dhe femrore t ndara) Pjalmi bartet nga insektet. Rekomandohet vendosja e deri n 8 koshere bletsh/ha duke filluar q n momentin kur kan lulzuar 15% Pjalmimi e bimve femrore. Bimt mashkullore shprndahen sipas raportit mashkull : femr nga 1:3 n 1:8 Lulet gjenden n nj deri gjasht nyjat e para t lastarve t rritur gjat sezonit n vazhdim prej sythave ansor n sharmendat e vitit Sythat lulor t mparshm. Kushtet n sezonin e mparshm ndikojn aftsin e bims pr t diferencuar lule, p.sh. hijezimi i teprt nga gjethet dhe sqetullat e pakson lulzimin Pranver, pak prpara mollve dhe hardhis. Fryrja e sythave nis afro Periudha e eljes s sythave 10 dit para eljes s tyre Periudha e lulzimit Fundi i pranvers Nga vjeshta deri n mesin e dimrit. Frutat piqen mir nse pas vjeljes prmbajtja e lndve t ngurta t tretshme e tejkalon vlern 6.2%. Periudha e pjekjes s frutave Frutat ruhen m mir nse vilen kur prmbajtja e lndve t ngurta t tretshme sht 7 - 9 % dhe po kshtu kan arom shum t mir. Pr prcaktimin e pjekjes mund t prdoret edhe lnda e that e frytit N trsi, kiwi ka lakore rritje sigmoidale t dyfisht. Ndodhin Rritja e frytit dhe lastarve gjithashtu disa episode rritje t vogla shtes dhe sht raportuar nj lakore rritje sigmoidale e trefisht Actinidia arguta, Actinidia kolomikta, Actinidia chinensis

Aktinidia, kiwi, rrushi i frngut kinez, jang-tao (Kin) Actinidia deliciosa

157

AKTINIDJA

Figura 20.1 Forma e pems s aktinides

Figura 20.2 Sythat e aktinides 158

Figura 20.3 Lastar vegjetativ t aktinides

Tabela 20.2 Krkesat klimatike, gjeografike, pedologjike dhe hidrike t aktinides Krkesat pr temperatur Toleranca ndaj ngricave Nevojat pr uj Toleranca ndaj tokave t lagshta Toleranca ndaj lagshtis Toleranca ndaj thatsirs Toleranca ndaj ers Krkesa edafike Nevojat pr tok

Krkesat pr ushqyes

Krkon nj periudh pa ngrica prej 8 9 muajsh. Pranverizimi dimror (600 1100 h nn 7C) sht i nevojshm pr zhvillimin e mir lulor dhe eljen e sythave Rritja e re n pranver dmtohet n 2C. Degzat dmtohen n 8C Jan raportuar norma t larta t transpirimit t gjetheve. Krkesat pr ujitje prllogariten n 5litra/m2 Nuk e toleron lagien e kmbve. Toleron reshje t larta nse kullimi sht i mir E mir Toleranc e dobt. Mund t psoj rnie t prodhimit E dobt. sht shum e rndsishme t ket mbrojtje t mir n vendmbjelljet e rrahura nga era; lastart e rinj thyhen dhe dmtohen kur ka er; edhe frutat mund t psojn vraga Paraplqen shum kodrat e ngrohta me kullim t mir t ajrit dhe mbrojtje nga era n zonat m t freskta Krkon toka t thella e t kulluara mir. Kapaciteti ujmbajts i mir sht i dshirueshm pr rritjen verore t lastarve dhe frutave Aktualisht prdoren doza t larta plehrimi. Synohet t nxitet fuqia e rritjes dhe mbulimi i shpejt i kurors. Tani analiza gjethore pr prmbajtjen e elementve ushqyes po kthehet n praktik t rndomt. Zakonisht, bimt e rritura furnizohen me 170-220 kg N/ha, 30-60 kg P/ ha, 200-300 kg K/ha. Plehu shprndahet njtrajtshm prreth pems, n pranver dhe 1/3 e N n fillim t vers; pH i knaqshm sht 6

POM AL

Figura 20.4 Tipare t gjethes s aktinides 159

AKTINIDJA

Figura 20.5 Lulja e aktinides

nga krkuesit dhe kultivuesit n nj sr vendesh. Nj sasi e vogl e formave t A. arguta prodhohen n disa vende. Ky lloj ka nj fryt t vogl, me lkur t gjelbr q konsumohet i tri dhe ka jetgjatsi t shkurtr n raft, ngjashm me rrushin e tavolins dhe me disa manor. Tipa A. chinensis po przgjidhen dhe prmirsohen nga prmirsuesit e bimve n shumicn e vendeve ku kultivohet aktinidia. Zelanda e Re sht vendi kryesor n krijimin e formave t reja t chinensis, me nxjerrjen n 1999 t nj kultivari t ri me tul t verdh t art n tregjet botrore. Ky kultivar, i emrtuar Zespri Gold, sht i mbrojtur nga e drejta e autorit. Fryti ka shije t mbl, vilet n 12Brix dhe kur piqet arrin 18 20Brix. Bima sht m nntropikale se sa Hayward, ku elja e sythave dhe lulzimi ndodhin 4 5 jav m hert.

Bima e aktinides vazhdon t rritet mir n vjesht, ndryshe nga shumica e tipave deliciosa, t cilat e ndrpresin rritjen n fund t vers. Q nga viti 2005, afro 20 kultivar t rinj chinensis dhe deliciosa jan testuar nga kultivues komercial n vendet kryesore prodhuese t aktinides. Ka gjithashtu prova eksperimentale me nnshartesa pr t prmirsuar lulzimin dhe prodhimtarin.

20.2 Shumimi dhe ngritja e pemtores

Aktinidja shumohet me copa dhe shartim. Nga copat formohen bim m t vogla me sistem rrnjor m xhufkor. Copat mund t jen t gjelbra (barishtore), gjysm-t drunjzuara dhe copa rrnjore. Copat e gjelbra merren nga mesi i vers deri n mesin e vjeshts, duke prjashtuar majat shum t

Figura 20.6 Fruta aktinide t pamaturuar t paraqitur edhe n prerje trthore 160

Tabela 20.3 Aspekte agroteknike t kultivimit t aktinides

Farfilizat rriten dhe prgatiten pr shartim. Farrat mbillen n mesin deri fundin e pranvers. Mund t prdoren copat me gjethe si dhe copa rrnjsh. Shumimi Prdoret shartimi me syth n form T, shartimi me arje dhe arje t dyfisht dhe shartimi nn lvore (shih tekstin) Si nnshartes jan prdorur kryesisht farfilizat e kultivarit Bruno. Jan raNnshartesa portuar gjithashtu kultivar dhe farfiliza t tjer Ndryshon sipas kultivarit, nnshartess, trins dhe pjergulls. Largesat tradiLargesat (hapsirat, cionale kan qen 5 m ndrmjet rreshtave dhe 5.5 8 m ndrmjet bimve. distancat) Ekziston nj prirje e prgjithshme pr hapsira m t ngushta, deri n 3 m, pr t prmirsuar rendimentet Formsohet n nj trin me shtyll T ose pjergull. Kraht e prhershm mbshteten n lartsin 1.8 2 m. Kraht frytzues t prkohshm riprtriFormsimi dhe hen do 2 4 vjet por mund t lihen m gjat n disa sisteme pjergullash; krasitja ansoret n kraht e prkohshm krasiten n ver pr t kontrolluar fuqin e rritjes s gjetheve dhe hijezimin Mund t krkohet pr t ndihmuar n arritjen e madhsis s fryti dhe zvoglimin e prirjes pr prodhim t kmbyer si dhe shmangien e frutzave anormal Rrallimi q prodhojn fruta t deformuar. Studimet tregojn se rrallimi menjher pas rrzimit t petlave ka ndikimin m t mir Prdoren herbicide pr t mbajtur pastr rreshtat e pemve; midis rreshtave Menaxhimi i dyshelihet bar. Ndonjher, n vend t herbicideve prdoren kositse me krah mes s pemtores lkunds Periudha e vjeljes s Hayward 2 4 vjet pas mbjelljes, llojet chinensis 1 2 vjet par Periudha deri n 'Hayward' 7 9 vjet, m hert nse mbillet m dendur; llojet chinensis Gold 4 prodhimin e plot 5 vjet Tipat A. deliciosa, p.sh. 'Hayward' N vitin 3: 6 t/ha N vitin 5: 20 t/ha Rendimentet e N vitin 8: 30 t/ha pritshme Tipat A. chinensis, p.sh. 'Zespri Gold' N vitin 3: 20 t/ha N vitin 5: 30 t/ha N vitin 8: 45 t/ha Jeta produktive e E ngjashme me hardhin, mbi 50 vjet. zakonshme Vjelje me dor. Pr prcaktimin e shkalls s maturimit maten lndt e ngurta t tretshme (mbi 6.2%). Disa agjent marketingu paguajn bonuse t prshMetoda e vjeljes kallzuara mbshtetur n lndn e that. Kjo e fundit luhatet nga 12 - 20%, megjithse m s shumti sht 14 - 17%. Kultivari 'Hayward' i A. deliciosa ka jetgjatsin m t madhe n ruajtje dhe n raft se do specie drufrutore kryesore. 0C dhe 90% lagshti relative i ruajn frutat pr afro 9 muaj. Shum e ndjeshme ndaj gazit etilen. Nuk duhet ruajtur Ruajtja me fruta q lirojn etilen p.sh. molla. Frutat cilsor q ruhen m mir kan 7 - 9% lnd t ngurta t tretshme. Kultivari 'Gold' i A. chinensis ruhet n 1.5C pr 6 muaj. Patogjent dhe dm- Vemjet gjetheprdredhse, breshkzat, tripsat, krimi i gungave rrnjore, botrituesit kryesor tis, Pseudomonas virdiflava, Sclerotinia, kalbzimi rrnjor fitoftora.

POM AL

161

AKTINIDJA

Figura 20.7 Pamja e frytit t pjekur n bim

buta t lastarve, q ndodhen mbi gjethe, me diametr 4 cm. N copat 10 - 15 cm t gjata lihen dy gjethe por llapat e tyre priten prgjysm pr t zvogluar lagshtin e larguar. Copat priten menjher posht sythit dhe trajtohen me hormon rrnjzues prpara vendosjes n njsit e shumimit me sprkatje dhe ngrohje nga posht n 20 - 25C. Rrnjzimi ndodh afro 3 4 jav m von dhe bimt duhet t zhvendosen n nj mjedis t mbrojtur pr t vazhduar rritjen; n pranvern e ardhshme mund t trapiantohen n fidanishte. Edhe copat gjysm t drunjzuara mund t merren gjat mesit t vers deri n fillim t vjeshts. Copat duhet t jen 15 25 cm t gjata dhe t gjith gjethet duhet t hiqen me prjashtim t gjethes kulmore, e cila pritet prgjysm. Copat trajtohen me hormon rrnjzues dhe m pas vendosen n kushte mjedisi me sprkatje. Ngrohja nga posht nuk krkohet.

Figura 20.8 Pamja e frytit n vjelje

162

Farfilizat e rinj trapiantohen n kaseta farfilizash ose epruveta sapo t ken arritur madhsin e mjaftueshme. M von ato vendosen n nj serr t ftoht (pa ngrohje) ose n nj hijezues prpara se t nxirren jasht n fush. Trapiantimi n fush t hapur kryhet zakonisht n pranver. Zakonisht bimt rriten pr 1 vit prpara se t transferohen n parcel apo t shartohen. Pjesa drrmuese e Copat rrnjore merren nga rrnjt q luhaten nga pemtarve i selitin farfilizat njvjear n pem10 30 mm diametr, t cilat priten n copa 5 10 tore edhe pr nj vit tjetr, duke u orvatur ti zgjacm t gjata; ato vendosen horizontalisht n tava sin farfilizat sa m lart n raport me trinn, me me nj terren me kullim t lirshm, menjher qllim q t shartohet mbi to mbishartesa n nj posht siprfaqes s toks. Periudha m e mir lartsi sa m t madhe t krcellit. pr rigjenerimin e lastarve nga copat rrnjore sht periudha dimr/pranver. Pasi q lastart Shartimi, i cili kryhet nga fundi i dimrit deri n filjan formuar, ato shkputen nga copat rrnjore t lim t pranvers, sht mnyra kryesore e prodhivjetra, t cilat m pas hidhen. Lastart vendosen mit t fidanit. Si shartimi me arje ashtu edhe me n nj mjedis me sprkatje dhe ngrohje nga posht arje t dyfisht jan t zakonshm. Copat (kalemat) e mbishartess duhet t zgjidhen nga bim prej 21 - 25C pr t prodhuar rrnj t reja. prodhimtare me afrsi t provuar dhe tipare t Shtratifikimi i farrave realizohet zakonisht duke mira. Ato ruhen n nj vend t freskt (p.sh. myshk hequr tulin e frytit me gjith farra dhe m pas ose tallash i lagur) ose n nj qese polietileni t puduke e lngzuar at me nj prziers. Nse nuk thitur n frigorifer n afro 4 5C. teprohet me shpejtsin e prziersit dhe kohzg-

jatjen e przierjes, farrat duhet t veohen t padmtuara. Tuli mund t lahet prmes nj site (shoshe) dhe farrat lihen pr tu thar. Farrat e ekstraktuara duhet t ruhen n qeska polietileni n 4 5C pr 2 3 jav (shtratifikim) prpara se t mbillen, e ndjekur nga nj luhatje temperature nga 10 deri 2C gjat mbirjes. Farrat mund t zhyten n acid giberelik (deri n 5000 ppm pr 20 h). Kjo nxit mbirjen dhe mund t zvendsoj shtratifikimin dhe trajtimin me luhatje t temperaturs.

Kultivart e rinj chinensis gold shumohen duke shartuar bim Hayward t rritura me an t shartimit me arje n trung.

Ka dy arsye pr shqetsimin e veant pr pjalmimin e aktinides. S pari, kultivart e aktinides q kultivohen aktualisht jan dioik dhe pjalmi duhet t transferohet nga nj bim mashkullore tek nj bim tjetr femrore. S dyti, madhsia e frytit sht e bashklidhur me numrin e farrave, q n vetvete varet nga transferimi i pjalmit t mjaftueshm e t prshtatshm n lulen femrore. Nj fryt me madhsi t mir i Hayward prmban afro 1150 farra, q krkojn depozitimin e afro 12000 15000 kokrriza pjalmi t gjalla n siprfaqen e Kultivart A. chinensis kan tipat e tyre mashkrezs. kullor q lulzojn n t njjtn koh si bimt femrore. N zonat me klim t ngroht si sht jugu i Italis, era mund t luaj nj rol ky n pjalmimin e Zelanda e Re, Kili dhe Franca jan vendet kryesore aktinides. Pjesa drrmuese e krkimeve shkencore q mbshteten tek blett pr pjalmim. N shum konfirmojn se jan insektet ato q mbajn peshn vende t tjera, si Japonia, Kina dhe Koreja, praktika kryesore n pjalmimin e aktinides. Blett mjaltse e zakonshme sht pjalmimi me dor. jan insekti kryesor i prdorur komercialisht. Blett, t vendosura n koshere t pozicionuara Ka nj sr teknikash pr prdorimin e pjalmit me mir, q kan nivele t larta riprodhimi dhe ushqi- dor dhe makineri pr realizimin e pjalmimit. Kjo mi me sheqer, do t ushqehen n lulet e aktinides. teknik ka gjetur nj pranim t gjer n Zelandn Ashtu si tek shumica e drufrutorve, burimet e Re qysh prej 1995, duke prdorur pjalm shtes konkurruese t nektarit nga lulet e agrumeve apo s bashku me blett, me qllim prmirsimin e trfilit mund t zvoglojn nivelet e pjalmimit t madhsis, forms dhe prmbajtjes s lnds s aktinides. that n fryt. Prodhuesit e pjalmit n Zelandn e Re aktualisht eksportojn pjalm n shum vende, Bimt mashkullore duhet t jen t shprndara kryesisht Itali, Japoni dhe Kore. Prdorimi i nj mir n parcel. Pjesa drrmuese e pemtoreve sprkatje t lagt q prmban pjalm n pezulli moderne kan nj raport 1:5 deri 1:6 midis bimve ka rezultuar me vler n sezonet kur moti gjat mashkullore dhe femrore.

20.3 Pjalmimi dhe frytzimi

POM AL Lulja femrore sht pritse e pjalmit pr 7 9 dit nga hapja e saj. Nj lule mashkullore e vetme prodhon pjalm t gjall pr 2 3 dit pas hapjes. N mot t ngroht, 80 90% e pjalmit mashkullor lirohet q n ditn e hapjes s lules. Sidoqoft, pjesa drrmuese e kultivarve mashkullor t kultivuar komercialisht prodhojn nj numr t madh lulesh, q hapen njra pas tjetrs gjat 2 3 javve. Kloni mashkullor Matua me lulzim t hershm po zvendsohet me lloje mashkullor t prmirsuar. Meshkujt kryesor t prdorur sot jan Chieftain dhe M56. Pemtart q mbshteten tek blett pr pjalmim do t duhet t testojn disa lloje n nj pemtore t re pr t gjetur se cili kultivar ofron mbulimin m t mir n lulzim me Hayward.

Figura 20.9 Pamje e tulit t aktinides

Figura 20.10 Farra t aktinides 163

AKTINIDJA pjalmimit sht shum i lagt.

20.4 Faktort q ndikojn mbi lulzimin dhe prodhimtarin

Prodhimtaria sht kulmimi i shum ndodhive dhe proceseve, veanrisht atyre faktorve q ndikojn eljen e sythave dhe numrin e luleve. Aktinidia mund t kultivohet vetm n ato zona ku nuk ka ngrica gjat fillimit t pranvers apo fillimit t vjeshts. Diferencimi lulor ndodh n periudhn e mesit deri fundit t vers dhe ky diferencim favorizohet nga nivelet e larta t rrezatimit diellor dhe shndetit e t ushqyerit e mir t bimve. Zhvillimi i luleve brenda sythave ndodh n fund t periudhs s qetsis dhe fillim t periudhs s eljes s sythave.

sharmend. Edhe pse fryti sht deri diku i fort, duhet gjithsesi t trajtohet me delikates. Frutat e plagosur mund ti nnshtrohen nj pjekje tejet t shpejt. Zakonisht, frutat vilen dhe mbahen n trasta q m pas shkarkohen n arka t mdha, t ngjashme me ato t molls, q mbajn deri n 300 kg. Vjelja mund t bhet me nj kalim t vetm, por disa pemtar e realizojn vjeljen me dy duar duke ln frutat m t vegjl n fund pr t inkurajuar rritjen e mtejshme t tyre. Frutat kategorizohen sipas peshs dhe inspektohen me vmendje. do fryt me blana apo form t paprshtatshme ndahet n nj kategori m t ult sipas standardeve t shoqris apo industris. Frutat paketohen n nj larmi paketimesh. M i prdorshmi sht paketimi 10 kg dhe kasetat njshtresore q mbajn nga 3 deri 4 kg. Aktinidia ka tre krkesa kryesore pr ruajtjen e knaqshme: lagshti relative prej 95% munges etileni

Mungesa e pranverizimit (temperaturave pranngrirse) dimror on n elje t vonuar t sythave dhe nj numr m t vogl lulesh pr lastar. Edhe pse frutat jan kultivuar n zona me vetm 500 njsi pranverizuese Richardson (= numri i orve nn 7C), shumica e studiuesve jan t mendimit se aktinidia krkon 700 800 njsi pranverizuese pr nj mas t prshtatshme elje sythash dhe lulesh. Prdorimi i sprkatjeve pr eljen e sythave, si sht cianimidi i hidrogjenit, kryhet rndom n shumicn e zonave t kultivimit t aktinides n mbar botn pr t garantuar nj elje sythash t prshtatshme pas nj dimri t but dhe pr t ndihmuar mbivendosjen e lulzimit femror dhe mashkullor. Faktort klimatik, t till si era e teprt, moti i that dhe tejet i lagsht gjat lulzimit mund t zvoglojn ndjeshm prodhimtarin. Menaxhimi i duhur i krasitjes dimrore dhe verore sht instrumenti kryesor i pemtarit pr t garantuar nivelet e duhura t ndriimit brenda kurors pr t maksimizuar vllimin aktual si dhe pr ta prgatitur bimn pr lulzimin gjat sezonit t ardhshm.

Ato mund t ruhen mir n atmosfer t kontrolluar n 5% CO2 dhe 2% O2.

diapazon temperaturash prej 0.5 deri 0C pr kultivart deliciosa dhe + 0.5 deri 1.5C pr kultivart chinensis

N Zelandn e Re, shum kultivues prdorin unazimin e trungut pr t prmirsuar prodhimtarin dhe cilsin e frytit. Operacioni i unazimit kryhet 4 jav nga frytzimi, gj q prmirson madhsin e frytit. Nj unazim veror n mesin e Shkurtit prdoret pr rritjen e lnds s that dhe pr t realizuar nj vjelje m t hershme. Aktinidia vilet me dor. Fryti mund t shkputet n bazn e tij, duke ln bishtin t bashklidhur n

20.6 Vjelja dhe ruajtja

164