POM AL sukses n nj rajon t caktuar. T pakt jan kultiXIX.

RRUSHI I TAVOLINS dhe vart q mund t piqen sa duhet nn 700 900C RRUSHI PR LNGJE grad ditore; nga 950 deri 1500C grad ditore Hardhia evropiane, Vitis vinifera, ndoshta me mbizotrojn kultivart pr ver t hapur tavoline; origjin nga rajoni i Maleve t Kaukazit ndrmjet mbi 1500C grad ditore mund t piqen kultivar Detit t Zi dhe Detit Kaspik. Nga kjo specie prodho- pr tavolin dhe pr verra likernash; dhe mbi het rrushi pr ver, pr tharje dhe pr konsum t 1950C grad ditore, mbizotrojn kultivart pr freskt. Ekzistojn disa specie t hardhis q jan tavolin (konsum t freskt) dhe pr tharje. vendase t Ameriks s Veriut; disa prdoren pr Disa zona q kan nxehtsi vere t prshtatshme lngje, t tjera pr nnshartesa dhe nj numr i kunuk mund t kultivojn rrush pr shkak t dmfizuar (shpesh si hibride ndrllojore) si rrush pr timit nga dimrit. N prgjithsi, nse temperatura tharje dhe pr ver. mesatare e muajit m t ftoht sht 0C, pritet t Rrushi, nj prej frutave m t kultivuar n bot, ket dmtim nga ngrirja pasi klima t tilla shpesh gjendet rndom n zonat klimatike t buta e t prjetojn temperatura q zbresin deri n 15 apo ngrohta dhe nuk prshtatet mir me zonat nn- 20C. tropikale dhe tropikale. Megjithat, ekzistojn teknika t veanta menaxhimi t cilat mund t prdoren dhe n vende t nxehta si Tailanda dhe 19.2 Tokat dhe plehrat Indonezia merren dy deri katr prodhime rrushi Hardhia sht shum tolerante ndaj nj diapazoni pr tharje n vit. t gjer tokash, edhe pse ajo nuk e plqen motin e lagsht dhe t ftoht. Rrushi i kultivuar pr lng shkon m mir n toka m pak pjellore, pasi pjello19.1 Krkesat klimatike ria e lart e toks nxit rritjen vegjetative t teprt. N nj mas t gjer, grumbullimi i nxehtsis pr- Kjo on n probleme me smundjet, pincim (precakton se cilt lloje rrushi mund t kultivohen me rje majash) veror shtes e ndoshta cilsi lngu m Tabela 19.1 Karakteristika botanike, anatomike dhe fiziologjike t hardhis Emrtimi i zakonshm Emrat botanik Hardhi, rrush Vitis vinifera (hardhia evropiane) Vitis labrusca Vitis aestivalis Emri botanik i specieve t Vitis vulpina lidhura dhe t dobishme Vitis rupestris Vitis riparia Vitis berlandieri Madhsia dhe forma e pems Nj bim kacavjerrse me rritje t fuqishme nse lihet e pakontrolluar Vinifera sht dyseksore (hermafrodite), shum specie amerikane jan Seksualiteti monoike Pjalmi bartet nga era dhe nuk nevojiten insektet; kushtet e ngrohta e t Pjalmimi thata prmirsojn pjalmimin dhe frytzimin Hardhia ka nj syth i shumfisht q prodhohen ansisht n sharmendat e sezonit t mparshm. N fakt, sythi dimrues prbhet nga tri Sythat lulor sytha t mbshtjell nga luspa t prbashkta. Sythi kryesor, qendror rritet zakonisht n pranver dhe prodhon nj lastar me dy lulesa ansore. Dy sythat e tjer zakonisht qndrojn t fjetur Periudha e eljes s sythave Zakonisht m von se brthamort, n nj koh me molln Periudha e lulzimit 7 - 9 jav m von Periudha e pjekjes s frutave 5 - 7 muaj pas eljes s sythave, zakonisht n vjesht Lakore rritje sigmoide e dyfisht. Ndryshimi i ngjyrs ndodh zakonisht Rritja e frytit dhe lastarve n fillim t episodit prfundimtar t rritjes (stadi III)

151

HARDHIA

Figura 19.1 Forma e pems s hardhis

Figura 19.2 Sythat e hardhis 152

Figura 19.3 Lastar vegjetativ t hardhis

Tabela 19.2 Krkesat klimatike, gjeografike, pedologjike dhe hidrike t hardhis Krkesat pr temperatur Toleranca ndaj ngricave Nevojat pr uj Toleranca ndaj tokave t lagshta Toleranca ndaj lagshtis Toleranca ndaj thatsirs Toleranca ndaj ers Krkesa edafike Nevojat pr tok Krkesat pr ushqyes

POM AL

Krkon klim t but e t ngroht, zakonisht 900 ose m shum grad ditore rritse ose m shum (temperatura baz 10C) Ka sistem rrnjor t thell dhe nevoja mesatare pr uj E ult n ver, mesatare n dimr E mir, veanrisht n sht mbjell n toka t thella Mesatare n e mir nse kultivohet n trina

Gjat qetsis (prgjumjes) duron -20C, gjat fazs s hershme t eljes s sythave -1C, gjat lulzimit dhe frytzimit -0,5C E ult; n klim t lagsht krkohen trajtime pr kontrollin e smundjes Shpatet e rrahura nga dielli prdoren shpesh n zonat e ftohta pr t nxitur grumbullimin e nxehtsis dhe zvoglimin e ngricave

Tolerante ndaj shum tipa tokash, me kusht q t jen t thella e t kulluara mir. Prgjithsisht, paraplqehen tokat e lehta dhe ato me pjellori t ult pasi lehtzojn mirmbajtjen e kurors Plehrimi organik i konsiderueshm, veanrisht me azot, shkakton probleme t fuqis s rritjes, sidomos n zonat e lagshta t kultivimit

Figura 19.4 Tipare t gjethes s hardhis 153

HARDHIA

Ka shum seleksionime t cilat kan si prindr Vitis rupestris, Vitis riparia dhe Vitis berlandieri. Duke qen se paraplqimet vendore dhe nevojat jan kaq t ndryshme, sht shum e rndsishme t krkohet kshillim vendor pr nnshartesn m t prshtatshme pr zonn e kultivimit n fjal.

19.4 Nnshartesat

Figura 19.5 Lulja e hardhis

t ult. Plehrat, veanrisht azoti, duhen prdorur me mas.

Rrushi i pjekur ka nj prqindje sheqeri ndrmjet 16 dhe 24% dhe nivele aciditeti nga 0,6 deri 19.3 Nevojat pr uj 1%. Nivelet m t prshtatshme ndryshojn siRrnjt e thella t hardhis i mundsojn asaj t pas rajonit, kultivarit dhe destinacionit t prdormbijetoj n kushte shum t thata dhe n disa imit (pr tavolin nga 13 - 15.5% sheqer kohs s raste mendohet madje se ujitja ndikon negativisht vjeljes). Lngu nga rrushi i vjel jasht diapazonit mbi cilsin e frytit dhe lngut t prodhuar prej optimal t sheqerit dhe aciditetit mund t krkoj tij. N kushte t caktuara, kjo mund t jet e sakt, korrigjime. pasi, ashtu si pr plehrat, ujitja mund t induktoj Rrushi i shitur pr prodhim lngu mund t vilet rritje vegjetative t teprt. Ksisoj, stresi mesan mnyr t mekanizuar. Kjo zvoglon ndjeshm tar ujor tek hardhia sht nj gjendje q shpesh kostot e krahut t puns pr vjelje. Pr m tepr, paraplqehet pasi ndihmon n menaxhimin e fuqduke qen se operacioni i vjeljes mund t prfunis s rritjes s hardhis. Sidoqoft, ashtu si me t doj n nj koh m t shkurtr, sasia e rrushit q gjith prgjithsimet, ka shum prjashtime dhe mbrrin n impiantin e prpunimit pr lng me shum zona me nivel t ult reshjesh nuk mund t maturim optimal sht m e madhe. prodhojn rrush pa ujitje. Prodhimi i lngut cilsor prcaktohet duke pr-

Afati i vjeljes s rrushit sht shum kritik. Nse vilet shum hert, rrushi sht shum i atht; nse vilet shum von, mund t prmbaj athtsi t pamjaftueshme apo t bjer rendimenti pr shkak t dmtimit nga zogjt ose kalbzimit t veshulve. Zgjedhja e dats m t prshtatshme pr vjeljen e rrushit garanton q rrushi t prmbaj nj nivel t lart dhe ekuilibrin e duhur t prbrsve aromatik dhe shijues.

19.6 Vjelja

Figura 19.6 Fruta hardhie t pamaturuar t paraqitur edhe n prerje trthore 154

Tabela 19.3 Aspekte agroteknike t kultivimit t hardhis

Kur nematodat dhe filoksera nuk prbjn problem, prdoren copa: zakonisht copa drunore, ose copa barishtore (t gjelbra) pr shumim t shpejt. Shumimi Anasjelltas, shartim n fush ose n tavolin (shartim me kalem) mbi nnshartesa rezistente Ka shum seleksionime, thuajse t gjitha t krijuara nga kombinimet e V. rupestris, V. riparia dhe V. berlandieri. Ato mund t prcjellin t gjith ose disa prej karakteristikave t mposhtme: rezistenc ndaj filoksers dhe/ose nematodave; kontroll t madhsis deri n nj far mase, edhe shum m pak se sa, p.sh. tek molla; hershmri nga pikpamja e hershmris s pjekjes s frutave; Nnshartesat toleranc ndaj thatsirs, tokave t lagshta, acide dhe alkaline dhe mangsive t ndryshme t elementve ushqyes. Pavarsisht gjith ktyre avantazheve, bimt e formuara nga copat prdoren prgjithsisht kur nematodat dhe filoksera nuk jan t pranishme. Kshillimi me specialist vendor sht mnyra m e mir pr zgjedhjen e nnshartess. Prgjithsisht, largesat ndrmjet rreshtave luhaten nga 2.7 deri 3.0 m, ndrsa Largesat (hapsirat, bimt vendosen 1 deri 2 m larg njra-tjetrs, varsisht nga toka, nnshartesa distancat) dhe klima. Ka shum sisteme formsimi por pjergulla sht forma m e paraplqyer pr Formsimi dhe rrushin e tavolins. Variacionet varen nga tradita dhe paraplqimi, klima dhe krasitja destinacioni i produktit (pr lng ose pr tavolin). Pr rrushin e tavolins t kultivuar n serra krkohet rrallim i imt dhe m i Rrallimi moderuar pr rrushin e tavolins t kultivuar n fush t hapur Zakonisht vreshti mbahet i pastruar nga barishtet. Shpesh prdoren herbicide Menaxhimi i dyshendrmjet bimve n rreshta; dis akultivues sot prdorin trajtime me herbicide mes s vreshtit midis bimve dhe midis rreshtave. Periudha e vjeljes s Sezoni i 2t ose i 3t pas mbjelljes par Periudha deri n Tre deri katr sezone prodhimin e plot Ndryshojn sipas kultivarit dhe zons. Rendimentet e N vitin e 2: 4 t/ha pritshme N vitin 3: 8 - 15 t/ha N vitin 4: 10 - 20 t/ha Jeta produktive e Deri n 40 - 60 vjet; smundjet dhe zgjedhja e tregut mund t'ia shkurtoj jetn zakonshme Metoda e vjeljes Vjelje me dor pr rrushin e tavolins; pr lngje i mekanizuar Veshult mund t ruhen n t ftoht pr 3 - 6 muaj n 1C. Ndonjher prdoRuajtja ret fumigimi me dyoksid squfuri Patogjent dhe dm- Problemet shkaktohen nga insektet, nematodat, smundjet krpudhore dhe tuesit kryesor bakteriale, zogjt por edhe rregullimet fiziologjike. Shih Tekstin.

POM AL

dorur kultivart m t mir pr klimn, t kombinuar me agroteknikn e specializuar, prcaktimin e pjekjes optimale, etj. Rrusht e that (stafidhet) vilen dhe trajtohen n disa mnyra. Ato mund t vilen me dor dhe t thahen, qoft drejtprdrejt n diell ose n skara. Pr

t ndihmuar tharjen dhe pr ti dhn nj ngjyrim t elur t veant frytit, prpara tharjes rrushi mund t trajtohet me emulsione vaji alkalin. Vjelja me makineri shkakton shum dmtime pr frutat q t mund t thahen drejtprdrejt n diell ose n skara; n kto raste vjelja e mekanizuar mund t

155

HARDHIA

Figura 19.7 Pamja e frytit t pjekur n hardhi

prdoret pr t krasitur sharmendat me veshul ende t bashklidhur me to dhe duke i varur mbi hardhi pr tu thar.

Figura 19.8 Pamja e frytit n vjelje

Rrushi pr lng Veanrisht n SHBA, rrushi pr lng prbn nj sektor t rndsishm dhe domethns. Nj kultivar i vetm, Concord, z 90 % t strukturs. Ky kultivar, s bashku me t tjer si Niagara dhe Iona, e ka prejardhjen kryesisht nga Vitis labrusca.

19.7 Kultivart

Rrushi pr tharje (stafidhe) Jan kultivar t V. vinifera dhe prfshijn Sulltana (sinonime: Sulltanina, Thompson's Seedless) dhe Currants (sinonime: Zante, Zante Currant, Korinthi i Zi), ku t dy jan pa far ndrsa kultivart me farra si Mus- Figura 19.9 Pamje e tulit t hardhis cat Gordo Blanco (Muskatet, Muskatelet). Rrusht pr tharje krkojn kushte t ngrohta (mbi 1950C grad ditore) pr prodhim ekonomik. Rrushi pr tavolin Rrushi pr tavolin (konsum t freskt) prodhohet n mnyr ekonomike n vendet me klim t ngroht n t nxe-ht. Krkesat jan pamja e bukur, madhsia e kokrrave dhe lkura e holl, s bashku me teksturn dhe shijen e mir. Mungesa e farrave jan nj prparsi, por shpesh madhsia e tyre sht shum e vogl; trajtimi me hormonin bimor acid giberelik mund ti bjn rrusht pa far, t tilla si Sultana, me nj madhsi t pranueshme.

Vrugu, hiri, filoksera, nematodat, tenjat, breshkzat, kpushat, etj. dhe smundje virusale t ndryshme. 156

19.8 Smundjet dhe dmtuesit

Figura 19.10 Farra t hardhis