2007-2008 GZ YARIYILI MALZEME I

Katlarn Atomik Dzeni (Kristal Yaplar)

22.10.2007

KATILARIN ATOM K DZEN

Kristal ve Kristal Sistemleri
Denge konumunda bulunan atomlar 3 boyutlu belirli bir dzene gre dizilmilerse, merkezlerinin birlemesi ile ortaya kan grnme kristal kafesi denir. Btn metaller, nemli sayda seramikler ve baz polimerler kristal yapya sahiptir. Kristal kafesi, yanyana gelerek kendisini oluturan ve birim hcre olarak adlandrlan basit geometrik cisimler yardmyla tanmlanabilir. Birim hcre, bir eksen takmnda (x, y, z eksenleri), eksenler zerindeki a, b, c atom uzaklklar (kafes parametresi) ve eksenler arasndaki , , alar ile belirlenir. Atomlarn merkezinden geen herhangi bir kafes kesiti, kafes dzlemi olarak adlandrlr.
2

(a) Kristal Kafes ve (b) Birim Hcre

(a)

(b)
3

Birim Hcrenin Belirlenmesi

Birim hcre, bir eksen takmnda (x, y, z eksenleri), eksenler zerindeki a, b, c atom uzaklklar (kafes parametresi) ve eksenler arasndaki , , alar ile belirlenir.
4

KATILARIN ATOM K DZEN

Kristal ve Kristal Sistemleri (devam)
Birim hcrenin biimine gre 7 temel sistem ve 14 farkl birim hcre vardr (Tablo 3.1). Bunlardan kbik, tetragonal, hekzagonal sistemler metaller iin nemlidir (ekil 3.1). Atomlarn yerleimi bakmndan 4 temel tip birim hcre vardr ;
Basit Yzey Merkezli Hacm Merkezli Taban Merkezli

Metallerde en ok rastlanan kafes trleri (ekil 3.2) ;

Yzey Merkez Kbik (YMK) Hacm Merkez Kbik (HMK) Sk Paket Hekzagonal (SPH) / Sk Dzen Hekzagonal (SDH)
5

Tablo 3.1. Kristal kafes sistemleri

ekil 3.1. Temel kafes tipleri

ekil 3.2. Metaller asndan nemli olan 3 temel kafes tipinin boyutlu grn (HMK=Hacim Merkezli

Kbik, YMK= Yzey Merkezli Kbik ve SDH= Sk Dzen Hekzagonal).

KS = 8

KS = 12 KS = 12

10

Birim hcrede bulunan atom saysnn hesaplanmas :

Atomun birim hcredeki yeri KE YZEY MERKEZ HACIM MERKEZ KENAR ORTASI Atomu paylaan birim hcre says 8 2 1 4 Atomun bir birim hcrede kalan ksm 1/8 1/2 1 1/4

11

BAS T KB K B R M HCRE :

8 adet ke atomu var 1 atom / birim hcre KS = 6

12

YZEY MERKEZ KB K B R M HCRE :

KS = 12

8 adet ke, 6 adet yzey atomu var 4 atom /birim hcre NOT : Tm atomlar ayn tiptir, ke ve yzey atomlar ayrt edilebilmeleri iin farkl renkte gsterilmitir !
13

HACIM MERKEZ KB K B R M HCRE :

KS = 8

8 adet ke, 1 adet hacm atomu var 2 atom /birim hcre NOT : Tm atomlar ayn tiptir, ke ve hacm atomlar ayrt edilebilmeleri iin farkl renkte gsterilmitir !
14

RNEKLER :

YMK rnek : Al, Cu, Au, Ag, Pb, Ni, Pt

HMK rnek : Cr, Fe, Mo,Ta, W, Nb, Ba

15

RNEKLER :

Basit Kbik rnek : CsCl, CuZn, CsBr, LiAg

YMK rnek : NaCl

16

SIKI DZEN HEKZAGONAL YAPI :

12 adet ke, 3 adet hacm, 2 adet yzey atomu var 6 atom / hcre Ke 12 x 1/6 ; Hacm 3x1 ; Yzey 2 x 1/2
17

Atom yarap ile kafes parametresi arasndaki bant (YMK) :

18

Atom yarap ile kafes parametresi arasndaki bant (HMK) :

19

KATILARIN ATOM K DZEN

Atomik Dolgu Faktr (ADF) Bir kristal yapda atomlarn dizilii skln ifade eder. Atomlarn ileri dolu birer kre olduklar varsaylr. Atomik dolgu faktr, birim hcredeki atomlarn toplam hacmnn (Vs), toplam birim hcre hacmna (Vc) orandr ; ADF = Vs / Vc Vs = n(4/3)R3 Vc = a3 (kbik birim hcre iin) n = birim hcredeki atom says
20

Basit kbik birim hcre iin ADF = 0.52

volume atom 4 (0.5a)3 1 3 a3 volume unit cell

a R=0.5a
close-packed directions contains 8 x 1/8 = 1 atom/unit cell

atoms unit cell APF =

= 0.52
21

YMK birim hcre iin ADF = 0.74

Close-packed directions (diagonal): length = 4R a = 2R 2 Unit cell contains 4 atoms/unit cell

a
atoms 4 unit cell APF = 4 3 R 3 16 R3 2 volume atom volume unit cell
22

= 0.74

HMK birim hcre iin ADF = 0.68

Close-packed direction - diagonal a= 4R 3

atoms volume 4 ( 3a/4)3 2 unit cell atom 3 APF = volume a3 unit cell

= 0.68

23

KATILARIN ATOM K DZEN

Atomik Dolgu Faktr (devam)
YMK ve SDH kristal yaplar iin atomik dolgu faktr ayndr (ADF=0.74). Fark atom dizilii en sk olan dzlemlerin birbirini izleme srasdr (ekil 3.3).

ekil 3.3. Sk dzenli bir sistemde dzlemlerin dizilii; (a) stten grn, (b) SDH ve YMK sistemlerinde st grnte verilen I-II kesitleri.

24

Sk dzenli sistemlerde atomlarn dizilii (KS=12)

A.B,C diziliinde atomlarn pozisyonlar (YMK)

A.B dizilii (SDH)

25

Sk dzenli sistemlerde atomlarn dizilii (KS=12)

YMK (kbik sk dzen)

SDH (hekzagonal sk dzen)

26

Sk dzenli sistemlerde atomlarn dizilii (KS=12)

YMK ABCABCABC

SDH ABABABAB
27

Sk dzenli sistemlerde atomlarn dizilii (KS=12)

Her iki durum iin koordinasyon says (birinci dereceden teet komu atomlarn says) 12dir.
28

YMK yapda atom dizilii en sk olan dzlemlerin birim hcredeki konumlar

a) ABC dizilii

b) Birim hcrenin izimi

YMKda atom dizilii en sk olan dzlemler {111} kbn hacm diyagonaline <111> dik olan dzlemlerdir.
29

YMK yapda atom dizilii en sk olan dzlemlerin birim hcredeki konumlar

A A sites B sites C sites A B B C B B C B B

C B

A B C

KS = 12 ADF = 0.74

30

SDH yapda atom dizilii en sk olan dzlemlerin birim hcredeki konumlar

A sites B sites A sites

Top layer Middle layer Bottom layer

KS = 12 ADF = 0.74

31

Basit Kbik Birim hcre hacm, Vc Birim hcredeki atom says Birinci dereceden komu atomlar aras mesafe Birinci dereceden komu atomlarn says (KS) kinci dereceden komu atomlar aras mesafe kinci dereceden komu atomlarn says 12 a3 1 a 6

HMK a3 2

YMK a3 4

8 a 6

12 a 6
32

Younluk Hesaplamalar :

Burada ; = teorik younluk (g/cm3) n = birim hcredeki atom says (atom/birim hcre) A = atom ktlesi veya ktle numaras (g/mol) Vc = birim hcrenin hacm (cm3/birim hcre) NA = Avogadro says = 6.023 x 1023 atom/mol
33

Younluk Hesaplamalar (devam) :

rnek : Atomik yarap 0.128 nm olan ve YMK kristal yapya sahip bakrn atom ktlesi 63.5 g/moldur. Bakrn teorik younluunu hesaplaynz ve deneysel younluu olan 8.94 g/cm3 ile karlatrnz.

34

Tablo 3.2. Baz metallerin kristal kafes trleri ve kafes parametreleri

35

KATILARIN ATOM K DZEN

Anizotropi Anizotropi : Birim hcrede deiik dorultularda atomlar aras uzaklk farkldr. Bu durum baz zelliklerin yne baml olmas sonucunu dourur, buna anizotropi denir. HMK kristal yapda atomlar aras uzaklk hacm kegeni ynnde en ksa, yzey kegeni ynnde en uzundur. YMK kristal yapda ise bu durum tam tersidir.

36

KATILARIN ATOM K DZEN

Allotropi veya Polimorfi Allotropi : Birka metalde kristal yap scakla bal olarak deiir, bu durum allotropi veya polimorfi olarak adlandrlr. rnek : Fe 910oCnin altnda -Fe HMK yapya sahiptir (KS=8) 910oCnin stnde -Fe YMK yapya sahiptir (KS=12) rnek : Ti 882oCnin altnda -Ti SDH yapya sahiptir (KS=12) 882oCnin stnde -Ti HMK yapya sahiptir (KS=8)
37

KATILARIN ATOM K DZEN

Kristal Dzlemleri, Dorular ve Ynleri Kristal kafes sistemi iinde dzlem ve dorularn belirlenmesinde h, k, l, ile gsterilen ve Miller indisleri olarak isimlendirilen bir iaretleme sistemi kullanlr. Doru [hkl] ile ifade edilir Edeer doru ailesi <hkl> ile ifade edilir Dzlem (hkl) ile ifade edilir Edeer dzlem ailesi {hkl} ile ifade edilir

38

KATILARIN ATOM K DZEN

Kbik sistemde dorularn belirlenmesi : Yntem :
1) Orijin seilir (ke atomlarndan bir tanesi). 2) Dorunun iki ucunda koordinatlar belirlenir. 3) Doru okla orijinden noktaya izilir. 4) Okun ucunun koordinatlar, bann koordinatlarndan karlr. 5) Bulunan saylarn en kk katsaylar alnr. 6) Doru bu saylarla [hkl] olarak ifade edilir. 7) Negatif saylar, indislerin zerine bir izgi konularak gsterilir. 8) Bir kristal kafeste ayn atom younluuna sahip dorular, edeer dorulardr ve <hkl> olarak ifade edilir.

39

KATILARIN ATOM K DZEN

Kbik sistemde dorularn belirlenmesi (devam): RNEK : Kbik kafeste <100> doru ailesinin yeleri unlardr ; [100] [100] ayn doru, ynleri ters [010] [010] ayn doru, ynleri ters [001] [001] ayn doru, ynleri ters Bu dorular kbn kenarlarn belirler ; 3 farkl doru, 6 farkl yn. NOT : Bir doru ile onun negatifi eit deildir, ayn hatt ancak zt ynleri temsil ederler. Bir doru ile onun katlar ayn doruyu temsil eder, rnein [100] ile [200] eittir.
40

KATILARIN ATOM K DZEN

Kbik sistemde dorularn belirlenmesi (devam): RNEK : Kbik kafeste <110> doru ailesinin yeleri unlardr ; [110] [110] ayn doru, ynleri ters [101] [101] ayn doru, ynleri ters [011] [011] ayn doru, ynleri ters [110] [110] ayn doru, ynleri ters [101] [101] ayn doru, ynleri ters [011] [011] ayn doru, ynleri ters Bu dorular kbn yzey diyagonallerini belirler ; 6 farkl doru, 12 farkl yn.
41

KATILARIN ATOM K DZEN

Kbik sistemde dorularn belirlenmesi (devam): RNEK : Kbik kafeste <111> doru ailesinin yeleri unlardr ; [111] [111] ayn doru, ynleri ters [111] [111] ayn doru, ynleri ters [111] [111] ayn doru, ynleri ters [111] [111] ayn doru, ynleri ters Bu dorular kbn hacm diyagonallerini belirler ; 4 farkl doru, 8 farkl yn.

42

KATILARIN ATOM K DZEN

Kbik sistemde dorularn belirlenmesi (devam): Uygulama : Kbik sistemde <100> doru ailesinin yelerini izerek gsteriniz. Kbik sistemde <110> doru ailesinin yelerini izerek gsteriniz. Kbik sistemde <111> doru ailesinin yelerini izerek gsteriniz.

43

KATILARIN ATOM K DZEN

ki doru arasndaki a, Dorusal atom younluu, Burger vektr : [h1k1l1] dorusu ile [h2k2l2] dorusu arasndaki a () aadaki forml yardm ile hesaplanr :

cos =

h1h2 + k1k2 + l1l2 h1 + k1 + l1 h2 + k2 + l2

2 2 2 2 2 2

Dorusal atom younluu (hkl) birim boydaki atom saysdr. Burger vektr (bhkl) ise [hkl] dorultusunda atomlar aras uzakl verir.

[hkl ] =

atom says birim boy

[hkl ] =

1 b[hkl ]
44

KATILARIN ATOM K DZEN

Kbik sistemde dzlemlerin belirlenmesi : Kristallerde atomlar dzlemler boyunca dizilirler. Kafes yapsnda belirli bir dzlem (hkl) olarak belirtilir. Ayn atom younluuna sahip dzlemler edeer dzlemlerdir. Edeer dzlemler ailesi {hkl} olarak belirtilir. Dzlemler ve negatifleri zdetir (dorularn tersine). Dzlemler ve katlar zde deildir (dorularn tersine), rnein (100) ve (200) dzlemleri farkl dzlemlerdir. Kbik sistemde ayn hkl indislerine sahip dorular o dzleme diktir. rnein, [100] dorusu (100) dzlemine diktir.
45

KATILARIN ATOM K DZEN

Kbik sistemde dzlemlerin belirlenmesi (devam) : Yntem :
1) Koordinat sistemi kurulur, orijin saptanr. 2) Dzlemlerin eksenleri kestii noktalarn koordinatlar belirlenir. 3) Koordinat olarak belirtilen saylarn tersi alnr. 4) Kesirler ortak paydaya getirilir. 5) Payda terk edilir, en kk tam saylar bulunur. 6) Dzlem bu saylarla (hkl) olarak ifade edilir. 7) Negatif saylar, indislerin zerine bir izgi konularak gsterilir. 8) Bir kristal kafeste ayn atom younluuna sahip dzlemler, edeer dzlemlerdir ve {hkl} olarak ifade edilir.

46

KATILARIN ATOM K DZEN

Kbik sistemde dzlemlerin belirlenmesi (devam): RNEK : Kbik kafeste {100} doru ailesinin yeleri unlardr ; (100) (100) ayn dzlem (010) (010) ayn dzlem (001) (001) ayn dzlem Bu dzlemler kbn yzeylerini belirler ; 3 farkl dzlem. NOT : Bir dzlem ile onun negatifi zdetir, birim teleme ile ona paraleldir.

47

KATILARIN ATOM K DZEN

Kbik sistemde dzlemlerin belirlenmesi (devam): Uygulama : Kbik sistemde {100} dzlem ailesinin yelerini izerek gsteriniz. Kbik sistemde {110} dzlem ailesinin yelerini izerek gsteriniz. Kbik sistemde {111} dzlem ailesinin yelerini izerek gsteriniz. Kbik sistemde (020) dzlemini izerek gsteriniz. Kbik sistemde (112) dzlemini izerek gsteriniz.
48

KATILARIN ATOM K DZEN

Dzlemler aras uzaklk, Dzlemsel atom younluu : (hkl) dzlemlerinin kendi aralarndaki uzaklk (dhkl) kbik sistemde aadaki forml yardm ile hesaplanr :

d [hkl ] =

a h + k2 + l2
2

Dzlemsel atom younluu (hkl) birim alandaki atom saysdr.

[hkl ] =

atom says birim alan

49

KATILARIN ATOM K DZEN

Hekzagonal sistemde dzlem ve dorular :
Hekzagonal sistemde dzlem indisleri ayn Miller indisleri eklinde fakat 4 eksene gre gsterilir (hkil). Eksenlerin 3 (hki) taban dzleminde olup, birbirleri ile 120olik a yaparlar, 4. eksen (l) tabana diktir.

Eksenler arasnda aadaki bant vardr : h+k+i = 0

50

KATILARIN ATOM K DZEN

Hekzagonal sistemde dzlemlerin belirlenmesi (devam): Uygulama : Aadaki dzlemleri hekzagonal sistemde izerek gsteriniz ; (1010) (1010) (0110) (0110) (1100) (1100) (0001)
51

KATILARIN ATOM K DZEN

Dzlem ve dorular RNEKLER :

52

KATILARIN ATOM K DZEN

Dzlem ve dorular RNEKLER :

53