Matematiqki fakultet Univerzitet u Beogradu

Master rad

vevijevi proesi i prolem prvog dostiz dtog nivo

tudentX

Bojana Miloxevi

dr Pavle Mladenovi

wentorX

jul 2012.

vevijevi proesi i prolem prvog dostiz dtog nivo

Bojana Miloxevi

redgovor wster rd se sstoji iz qetiri elineF prvoj elini definisni su osnovni pojmovi koji se pojvuju de u rduD nveE den su osnovn svojstv sluqjnih veliqin i sluqjnih proesF hrug elin je posveen vevijevim proesimF hte su v%ne osoine istihD ko i njpozntiji predstvnii vevijevih proes @frunovo kreteD usonov proesD slo%eni usonov proesAF krtko su opisne klse stilnih vevijevih proes ko i suordintorF oglve je zvrxeno prikzom nekih od mnogorojnih primen vevijevih proesF treem poglvu opisn je prolem dostiz dtog nivo frunovog kret i frunovog kret s pomerjemF xvedene su i dokzne v%ne teoreme koje govore o ponxu sluqjne veliqine koj predstv vreme dostiz dtog nivoF etvrt glv posveen je vremenu dostiz dtog nivo kod vevijevih proes koji se mogu prikzti ko zir dv nezvisn proesE frunovog kret s pomeE rjem i slo%enog usonov proesF rikzn je rd 4 First passage time law for some Lvy processes with compound Poisson: Existence of density hiji su utori Laure Coutin i Diana Dorobanty RD u kome je pokzno d je vreme dostiz dtog nivo sluqjn veliqin koj im gustinuF elel ih d se zhvlim svom mentoru profesoru dr vlu wldenoviu n ezE rezervnoj podrxiD strpeuD ukznom povereu i struqnoj pomoiF koe D zhvE ujem se svim ostlim qlnovim ktedre z verovtnou i sttistikuD koji su svojim sugestijmD primedm i idejm doprineli d ovj rd ude xto oiF oseno se zhvujem dr tovnu ukmiroviu koji je svojim pristupom u nstviD studentim neprekidno otkrivo qri mtemtiqke nlize i verovtnoeF osenu zhvlnost dugujem i svom njoem drugu wiloxu n svemu xto nxe druE grstvo qiniF s n krjuD zhvujem se svojim roditeim i rtuD n eskrjnom strpeu i uviF

vevijevi proesi i prolem prvog dostiz dtog nivo

Bojana Miloxevi

dr%j
yznke I eorijski uvod P vevijevi proesi Q R V

PFI usonov proes F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F PFIFI y odnosu nehomogenog i homogenog usonovog proes F F F F F F PFIFP usonov sluqjn mer F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F PFIFQ gentrirni @kompenzovniA usonov proes F F F F F F F F F F F F PFP lo%eni usonov proes F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F PFPFI luqjn mer indukovn slo%enim usonovim proesom F F F PFQ vevijev mer F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F PFR gentrirni @kompenzovniA slo%eni usonov proes F F F F F F F F F F PFS frunovo krete F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F PFT vevijevi proesi i eskonqno deive rspodele F F F F F F F F F F F F F PFU ektivnost vevijevih proes F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F PFV tox neke v%ne klse vevijevih proes F F F F F F F F F F F F F F F F F F PFVFI tilni proesi F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F PFVFP uordintori F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F PFVFQ uordinij F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F PFW remen zustv i opertor pomer F F F F F F F F F F F F F F F F F PFIH vevijevi proesi u svetu oko ns F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F

V II II IP IQ IS IS IU IV PI PS PS PS PU PV PW QI
QP

Q hostize nivo kod frunovog kret

R reme dostiz nivo z vevijeve proese s slo%enim usonoE vim proesom QW vitertur RW

vevijevi proesi i prolem prvog dostiz dtog nivo

Bojana Miloxevi

yznke |A| krdinlnost skup AY = jednkost u rspodeli Y = jednkost u verovtnoi Y = skoro sigurn jednkost Y N skup prirodnih rojevY Q skup rionlnih rojevY R skup relnih rojevY Z skup elih rojevY Z skup nenegtivnih elih rojevY R skup nenegtivnih relnih rojevY Q skup nenegtivnih rionlnih rojevY R proxiren skup relnih rojevD R = R {, +}Y B forelov Elger Y R skup svih funkij s domenom T i kodomenom RY (X ) Elger generisn sluqjnom veliqinom X Y E () eksponenijln rspodel s prmetrom D odnosno funkijom gustine
D p s.s + + + T

f (x) = ex , x 0; N (m, 2 )

normln @qusovA rspodel s prmetrim m i D odnosno funkijom gustine

2

1 (xm)2 f (x) = e 22 , x R 2 (x), x R

funkij rspodele sluqjne veliqine s N (0, 1) rspodelomY (, ) qm rspodel s prmetrim i odnosno funkijom gustine
f (x) =

gde je (t) gm funkijY

x1 ex , x 0, ()

vevijevi proesi i prolem prvog dostiz dtog nivo

Bojana Miloxevi

I eorijski uvod ovom odeku definisemo pojmove koje emo u dem tekstu koristitiF xek je , F, P prostor verovtnoF pmilij sluqjnih veliqin {X , t T }D gde je T neki eskonqn skupD koji se njqexe interpretir ko vremeD nziv se sluqjni proes F koliko je fzni prostor sluqjnog proes R, B D tj proes se nziv relni sluqjni proesF punkij X () : T RD gde je fiksirnoD nziv se trjektorij sluqjE nog proesF zvisnosti od tog d li je T diskretnD odnosno neprekidn skup rzlikujemo sluqjne proese s diskretnim vremenom @sluqjni nizA i sluqjne proese s nepreE kidnim vremenomF
t t

xek je {X (t), t 0} reln sluqjni proesD n N fiksirn roj i t , t , ..., t T n proizvonih elementD td se rspodel sluqjnog vektor (X , X , ..., X ) nziv konqnodimenzion rspodel sluqjnog proes odreen indeksim t , t , ..., t F rspodel je odreen funkijom rspodele
1 2 n t1 t2 tn 1 2 n

pmilij konqno dimenzionlnih rspodel sluqjnog proes u potpunosti odreuje rspodelu verovtno sluqjnog proesF y tome govori uolmogorovev teorem o egzistenijiF re nego xto dmo enu formuliju tre d definixemo jox neke pojmoveF u%emo d fmilij konqnodimenzionih rspodel sluqjnog proes {X , t T } zdovov usloveX sglsnostiX ko z svku nEtorku (t , t , ..., t ) T i svko k < nD k, n N v%i jednkostX
t 1 2 n n

Ft1 ,t2 ,...,tn (x1 , x2 , ..., xn ) = P Xt1 x1 , Xt2 x2 , ..., Xtn xn .

F(t1 ,t2 ,...,tk ) (x1 , x2 , ..., xk ) = F(t1 ,t2 ,...,tn ) (x1 , x2 , ..., xk , +, ..., +),

simetrijeX ko z svko n ND svku nEtorku (t1, t2, ..., tn) T n i svku permutiju
(1 , 2 , ..., n )

nk

skup {1, 2, ..., n} v%i jednkostX E

4

F(t1 ,t2 ,...,tn ) (x1 , x2 , ..., xn ) = F(t1 ,t2 ,...,tn ) (x1 , x2 , ..., xn ).

vevijevi proesi i prolem prvog dostiz dtog nivo

Bojana Miloxevi

xek je x proizvon funkij iz R i nek je definisn s

T 1 2 n n 1 (t1 ,t2 ,...,tn ) n

(t1 ,t2 ,...,tn )

: RT Rn

funkij
n

gde je (t , t , ..., t ) proizvon nEtork iz T F kup A R nziv ilindr ko se mo%e predstviti u oliku A = (B ) z neku nEtorku (t , t , ..., t ) iz T i neki skup B iz R F kup B se td nziv osnov ilindrF koliko je B forelov skupD A se nziv forelov ilindrF winimln Elger generisn ovim ilinE drim oznqen je s B i nziv se forelov ElgerD eni element forelovim skupovim u prostoru R F heD nek je P : B R verovtnosn mer definisn s
T 1 2 n T T (t1 ,t2 ,...,tn ) n

(t1 ,t2 ,...,tn ) (x) = (x(t1 ), x(t2 ), ..., x(tn )),

eorem IFIF xek je T eskonqn skup i nek je z svki prirodn roj n i svku
nEtorku (t1 , t2 , ..., tn )

rimetimo d je ovko definisn verovtnosn merD jednoznqno odreen funkE ijom rspodele verovtnoe F F
(t1 ,t2 ,...,tn )
1 2 n 1 2 n

1 P(t1 ,t2 ,...,tn ) (B ) = P ( (t1 ,t2 ,...,tn ) (B )).

element iz T dt verovtnosn mer P(t ,t ,...,t ) s odgovE rjuom funkijom rspodele F(t ,t ,...,t ) F eko z dtu fmiliju funkij rspodel v%e uslovi simetrije i sglsnostiD ond postoji tqno jedn verovtnosn mer P : BT RD tkv d z svku nEtorku (t1 , t2 , ..., tn ) element iz T D svki forelov skup B Bn i ilindr A s osnovom B v%i jednkost
P (A) = P(t1 ,t2 ,...,tn ) (B ).

hokz se mo%e ni u IQF yv teorem nm pokzuje zxto je jko v%no poznve konqnodimenzionih funkE ij rspodele sluqjnog proesF koliko su konqnodimenzione rspodele normlneD proes se nziv qusov sluqjni proesF sspitive d li je neki sluqjni proes qusov ili neD se mo%e lko izE vrxiti korixeem sledee teoremeF
eorem IFPF luqjni proes {Xt, t 0 } je qusov ko i smo ko z svku nEtorku
(t1 , t2 , ..., tn )

element iz T i (a1 , a2 , ..., an ) iz Rn D sluqjn veliqin Y definisn

Y = a1 Xt1 + a2 Xt2 + + an Xtn ,

im normlnu rspodeluF

vevijevi proesi i prolem prvog dostiz dtog nivo

Bojana Miloxevi

hokz se mo%e ni u IHF ulsifikij sluqjnih proes se mo%e izvrxiti n osnovu jox nekoliko kriE terijumF ledee krkterizije proes su veom v%ne u dem prouqvu sluqjnih proesF
hefiniij IFIF luqjni proes {Xt, t T } je s nezvisnim prirxtjim ko
1 0 2 1 n n1

su z svko n N i proizvon niz 0 = t0 < t1 < t2 < < tn D sluqjne veliqine nezvisneF Xt Xt , Xt Xt , ..., Xt Xt

sz definiije sledi d je z poznve sluqjnog proes s nezvisnim prirxtE jim {X , t T }D dovono znti funkije rspodele sluqjnih veliqin X i X D odnosno znti funkije
t t ts

FXt (x) = P {Xt x}

x osnovu ovog zkuqujemo d jeD z poznve ove klse sluqjnih proesD dovono poznve ihovih dvodimenzionlnih funkij rspodelF koliko je sluqjni proes {X , t T } qusov i s nezvisnim prirxtjim ond se z proveru nezvisnosti prirxtj mo%e iskoristiti slede teoremF
t

FXt Xs (x) = P {Xt Xs x}.

eorem IFQF xek sluqjni vektor X = (X1, X2, ..., Xn) im nEdimenzionlnu norE
mlnu rspodeluF luqjne veliqine nekorelisneFII
X1 , X2 , ..., Xn

su nezvisne ko i smo ko su

hkleD ukoliko %elimo d proverimo nezvisnost normlno rsporeenih veliqin X , ..., X D dovono je d pok%emo d je odgovrju mtri kovrijnse sluqjnog vektor C (X ) = [E(X EX )(X EX )] D dijgonlnF osenu klsu sluqjnih proes qine stionrni proesiF
1 n i i j j n i,j =1

onrn ukoliko je z svki prirodn roj n i svku nEtorku (t1 , t2 , ..., tn ) T n i h T ispuenoX
(Xt1 , Xt2 , ..., Xtn ) = (Xt1 +h , Xt2 +h , ..., Xtn +h ).
D

hefiniij IFPF luqjni proes {Xt, t T } D T Z ili T RDje strogo stiE

nrn ukoliko v%iX

hefiniij IFQF luqjni proes {Xt, t T } D T Z ili T RD je slo stioE

E |Xt |2 < , EXt = const

vevijevi proesi i prolem prvog dostiz dtog nivo

ko i
K (t, s) = E (Xt EXt )(Xs EXs ) = K (t s),

Bojana Miloxevi

gde su t, s R.

hefiniij IFRF luqjni proes je s stionrnim prirxtjim ko je z svko

nN

i proizvon niz 0 = t0 < t1 < t2 < < tn

D

Xtj +1 Xtj = Xtj +1 tj X0 , j = 1, 2..., n.

koliko se rdi o proesu s nezvisnim i stionrnim prirxtjim tip rspoE dele prirxtj odreuje svojstv proesF

vevijevi proesi i prolem prvog dostiz dtog nivo

Bojana Miloxevi

P vevijevi proesi
hefiniij PFIF luqjni proes {Xt, t 0} se nziv vevijev proes koX
IF PF QF
X0 = 0 X X

sFsY

im nezvisne i stionrne prirxtjeY je stohstiqki neprekidnD odnosno z svko > 0 i z svko s 0

ts

lim P {|Xt Xs | > } = 0

xjpozntiji predstvnii vevijevih proes su usonov proesD slo%eni usoE nov proesD frunovo kreteD uoxijev proes i qm proesF xeke od ih emo detnije prikzti u nrednim odeimF ovom rdu viemo se smo jednodimenzionim vevijevim proesimD uz npomenu d sv tvre v%e i z vixedimenzione vevijeve proeseD dokzi tvre se izvode nlognoF
PFI usonov proes
hefiniij PFPF luqjni proes {Nt, t 0} se nziv usonov proes ko jeX
IF
N0 = 0

sFsY
t 0}

PF luqjni proes {Nt ,

im nezvisne prirxtjeY

QF ostoji neopdju funkij : [0, +) [0, +)D koj je neprekidn s desne strneD (0) = 0 i tkv d z proizvone 0 < s < t sluqjn veliqin Nt Ns im P ((t) (s)) rspodeluY RF verovtnoom I trjektorije sluqjnog proes {N (t), t 0} su neprekidne s desne strne z t 0 i imju levu grniqnu vrednost z t > 0 @ca `dla `g svojE 1 stvoA F

punkij se nziv funkij srede vrednostiF

hefiniij PFQF luqjni proes {N (t), t 0} se nziv homogeni usonov proes
ko je (t) = tF
1

sreni frnuskog izrz continue a ` droite, limites a ` gauche

vevijevi proesi i prolem prvog dostiz dtog nivo

Bojana Miloxevi

uonstnt iz definiije se nziv intenzitet homogenog usonovog proesF koE liko je = 1 k%emo d se rdi o stndrdnom homogenom usonovom proesuF yd sd emo ovj proes zvti smo usonov proesD pretpostvjui d se rdi o homogenom usonovom proesuF lede teorem nm govori o tome kko se z dto mo%e konstruisti usonov proes s intenzitetom F
eorem PFIF xek je
rspodelom i {Tn , n 1 i T0 = 0 i niz nezvisnih sluqjnih veliqin s E () n N0 } niz sluqjnih veliqin definisn s Tn = n k=1 Sk D z
{Sn , n N } N (t) = |{k 1 : Tk t}| t 0.

d je {N (t), t 0} homogen usonov proes s intenzitetom F

hokz teoreme se mo%e ni u IPF ostv se piteD d li se uslov eksponenijlne rsporeenosti sluqjnih veE liqin {S } mo%e mlo modifikovti d proes N opet im osoine usonoE vog proesF ydgovor n to dje slede teoremX
n nN t

eorem PFPF xek je Nt = |{k 1 : Tk t}|

2

gde je {Tn , n N } proizvon rstui niz sluqjnih vremen z koji je P {nlim Tn = } = 1F d je {Nt , t 0} usonov proes ko i smo ko je proes roj s stionrnim i nezvisnim prirxtjimF
t0

hokz teoreme se mo%e ni u QF rdu e nm iti potren jox jedn krkterizij usonovog proesF
s nezvisnim i stionrnim prirxtjimD N0 = 0 i

eorem PFQF luqjni proes {Nt, t 0} je usonov proes ko i smo ko je proes

P {Nh > 1} = o(h), h 0F
h

vko se mo%e pokzti d iz posledeg svojstv sledi d je P {N P {N = 0} = 1 h + o(h) kd h 0F

h

= 1} = h + o(h)

luqjni proes {Nt , t 0} s ovim osoinm se nziv proesom roj

vevijevi proesi i prolem prvog dostiz dtog nivo

Bojana Miloxevi

usonov proes s prmetrom = 5

usonov proes s prmetrom = 1

10

vevijevi proesi i prolem prvog dostiz dtog nivo

Bojana Miloxevi

PFIFI y odnosu nehomogenog i homogenog usonovog proes

eorem koju emo nvesti nm govori o odnosu homogenog i nehomogenog usonovog proesF
eorem PFRF xek je funkij srede vrednosti usonovog proes {Nt, t 0}D
t , i {N t }

stndrdni homogen usonov proesF d v%iX

t }

(t) , IF luqjni proes {N

je usonov proes s intenzitetom F

{N1 (t) , t 0}

hokz teoreme se mo%e ni u IPF hvujui ovoj teoremi dovono je sv tvre pokzti z homogen usonov proE esF
PFIFP usonov sluqjn mer

PF eko je rstu i neprekidn funkij ond je homogen usonov proesF

stndrdni

hefinisli smo usonov proes ko proes rojF d je s definisn mer n R F M (, ) uzim vrednosti iz Z i oqigledno je M (, A) < z svki ogrniqen merE iv podskup AF rimetimo d je M (, A) sluqjn vrliqinF to se ovko definisn mer nziv usonovom sluqjnom meromF sntenzitet usonovog proes odreuje oqekivnu vrednost pomenute promeniveD odnosno
+ +

M (, A) = |n 1, Tn ( ) A|

gde je |A| veegov mer skup AF usonov proes se sd mo%e predstviti u oliku N () = M (, ds)F usonov sluqjn mer M nsleuje svojstv usonovog proes X M ([a, b]) im P ((b a)) rspodeluD z svki forelov skup AD M (A) im P (|A|) rspodeluD z diskjunktne intervle [a, b] i [c, d]D sluqjne promenive M ([a, b]) i M ([c, d]) su nezvisne sluqjne promeniveF
t [0,t]

E (M (, A)) = |A|

11

vevijevi proesi i prolem prvog dostiz dtog nivo

Bojana Miloxevi

PFIFQ gentrirni @kompenzovniA usonov proes

t , t 0}D {N

hefiniij PFRF xek je {Nt,

definisn s

t 0}

usonov proesF d se sluqjni proes

t = Nt t N

nziv entrirni usonov proesF

) = 0F ytud i vodi poreklo nziv proesF rimetimo d je E(N rzliku od usonovog proes ne uzim elorojne vrednostiF koliko posmtrmo proes mo%emo uoqiti d tko konstruisn proes im isto mtemtiqko oqekive i disperziju ko frunovo kreteD o kome e iti vixe reqi ksnijeF o nije sluqjnoF ximeD mo%e se pokzti d je lim = B gde je {B , t 0} stndrdno frunovo krete TF tox jedno lepo svojstvo entrirnog usonov proes je i mrtinglsko svojstvoF indukovn ovim proesom se mo%e definisti s luqjn mer M
t t N t N d t t

fitno svojstvo ovko definisne mere je to xto nije uvek pozitivnF gentrirni usonov proes s prmetrom = 5

(w, A) = M (w, A) |A|. M

12

vevijevi proesi i prolem prvog dostiz dtog nivo

Bojana Miloxevi

PFP lo%eni usonov proes

hjnih veliqin s funkijom rspodele F i {Nt , t 0} usonov proes s intenE zitetom i Xt = N k=1 Yt F d se sluqjn proes {Xt , t 0} nziv slo%eni usonov proes s intenzitetom F
t

hefiniij PFSF xek je Yn, n N niz nezvisnih i jednko rspodeenih sluE

rimetimo d D ko je Y = 1D z svko i N D {X , t 0} je usonov proesF nimivo je d je slo%eni usonov proes jedini vevijev proes s deoEpoEdeo konstntnim trjektorijmF yvo svojstvo emo sd dokztiF
i t

je slo%en usonov proesD ko i smo ko je vevijev i trjektorije proes su deoEpoEdeo konstntne funkijeF
t 0}
Skica dokaza [3]:

eorem PFSF luqjni proes {Xt,

rvo emo konstruisti proes N = {N , t 0} n sledei nqinX N = 0, N = |0 < s < t : X = X | roj skokov proes X do trenutk t. okzemo d je N usonov proesF
t 0 t s s t

je deoEpoEdeo neprekidn funkij p je roj skokov proes u konqnom intervlu konqnF xek je h < tF d je N N = |0 < s < t : X = X | |0 < s < h : X = X | = |h < s < t : X X = X X |F ydvde zkuqujemo d N N zvisi smo od X X z h s tD p je nezvisnost i stionrnost prirxtj posledi istih osoin vevijevog proes X F
Xt
t h s s s h s s h s h t s h t

pormiremo niz sluqjnih veliqin {Y } qiji su elementi veliqine skoE kov posmtrnog proes {X , t 0}D o dnosno Y = X X gde je S = inf {t : N n}F okzemo d se rdi o nizu nezvisnih i jednko rspodeeE nih sluqjnih veliqinF vedimo sledee oznkeX
n nN t n Sn Sn n t

A1 (Xs ) B1 (Nr , r s),

P (B1 ) > 0

13

vevijevi proesi i prolem prvog dostiz dtog nivo

Bojana Miloxevi

x osnovu osoin vevijevih proes zkuqujemo d su A i A nezvisni dogjiD n osnovu prethodno pokznogD d su B i B su nezvisni dogjiF tsno je i d A i B ne zvise od B D ko i d A i B ne zvise od B F
1 2 1 2 1 1 2 2 2 1

A2 (Xt Xs ) B2 (Nr Ns , r s) P (B2 ) > 0.

P {A1 A2 |B1 B2 } = =

P {A1 B1 }P {A2 B2 } P {A1 B1 A2 B2 } = P {B1 B2 } P {B1 B2 }

zimem speijlnih skupov B = {N = 1} i B = {N N = 1} doijmo nezvisnost Y i Y F liqno se pokzuje nezvisnost vixe od dv prirxtjF h ismo pokzli d su sluqjne veliqine Y jednko rspodeeneD primetimo d sluqjni proes (X , N ) im stionrne prirxtjeF xek je f proizvon ogrniqen forelov funkijF d je z 0 < h < s i n N
1 s 2 t s 1 2 i t t 0

P {A1 B1 B2 }P {A2 B2 B1 } = P {A1 |B1 B2 }P {A2 |B1 B2 } P {B1 }2 P {B2 }2

E (f (Xh )|Nh = 1, Ns Nh = n) = E (f (Xs+h Xs )|Ns+h Ns = 1, Ns Nh = n)

p z svko n 0D Y i Y imju istu rspodeluF X

1 n+2

ute su oqigledno deoEpoEdeo konstntne jer usonov proes {N , t 0} im prerojivo mnogo skokovD proes {X , t 0} je konstntn u vremenskim intervlim izmeu trenutk skokovF xezvisnost prirxtjX okzujemo d su z s < t sluqjne veliqine X i X X nezvisneF snE dukijom se dokz mo%e uopxtiti n dokzive nezvisnosti proizvonih n disjunktnih prirxtjF N > 0Y uko je X = 0, Y , z inqeD ko i Y , z N N > 0Y X X = 0, inqeD v%iX

t t s t s s Ns k=1 k s t s Nt k=Ns +1 i t s

P {Xs x1 , Xt Xs x2 }

14

vevijevi proesi i prolem prvog dostiz dtog nivo

Bojana Miloxevi

=
kN0 j N0

P {Xs x1 , Xt Xs x2 |Ns = k, Nt Ns = j }P {Ns = k, Nt Ns = j } P {Xs x1 |Ns = k }P {Xt Xs x2 |Nt Ns = j }P {Ns = k }P {Nt Ns = j } ()

kN0 j N0

= =
kN0

P {Xs x1 |Ns = k }P {Ns = k }

j N0

P {Xt Xs x2 |Nt Ns = j }P {Nt Ns = j }

v%i jer je {Y , n N } niz nezvisnih sluqjnih veliqin i usonov proes im nezvisne prirxtjeF tionrnost prirxtj je posledi stionrnosti usonovog proes i pretpostvke d je {Y } niz nezvisnih i jednko rspodeenih sluqjnih veE liqinF tohstiqk neprekidnost proes sledi iz
()
n n

= P {Xs x1 }P {Xt Xs x2 }.

P {|Xt+s Xt | > } P {|Nt+s Nt | > 0} = 1 e|s| 0.

s0

PFPFI luqjn mer indukovn slo%enim usonovim proesom

enlogno sluqjnoj meri indukovnoj usonovim proesomD mo%e se definisti mer J indukovn slo%enim usonovim proesom {X , t 0} definisn s
X t

gde je B meriv podskup od [0, ) RF hkle J (A [a, b])D A RD predstv roj skokov u intervlu [a, b] veliqine koj pripd skupu AF
x

JX (B ) = (Xt Xt , t) B

PFQ vevijev mer

hefiniij PFTF wer indukovn vevijevim proesom {Xt, t 0} definisn s
(A) = E |{t [0, 1] : Xt = 0, Xt A}|, A B (R)

se nziv vevijev mer proes X F

vevijev mer se mo%e definisti i n sledei nqinF

hefiniij PFUF ozitivn mer definisn n R @ili R\{0}A z koju v%iX

(1 |x|2 )(dx) <

15

vevijevi proesi i prolem prvog dostiz dtog nivo

odnosno d je
2 |x|<1 |x| (dx)

Bojana Miloxevi

<

|x|1 (dx)

< D

nziv se vevijev merF

eko je (dx) = g(x)dx ond se funkij g(x) nziv vevijev gustinF

rimetimo d vevijev gustin im ist svojstv ko funkij gustine neke sluqjne veliqineD osim uslov integrilnostiF vevijev mer nekog forelovog skup A se mo%e interpretirti ko oqekivn roj skokov proes {X , t 0} veliqine koj pripd skupu A do trenutk t = 1F yv interpretij je u direktnoj vezi s motivijom z nstje ovih proesD s koE jom emo zvrxiti ovj teorijski uvodF
t

ledee tvree nm dje vezu izmeu sluqjne mere indukovne slo%enim usonoE vim proesom i egove vevijeve mereF
je td usosnov sluqjn mer s intenzitetom (dx dt) = (dx)dt = f (dx)dtF

eorem PFTF xek je {Xt} slo%eni usunov proes s intezitetom F wer JX

zimjui u ozir tvree i qieniu d je roj skokov slo%enog usonovog proE es u svkom konqnom intervlu konqnD zkuqujemo d se svki slo%eni usoE nov proes mo%e npisti u oliku
Xt =
s[0,t]

Xs =
[0,t]R

xJX (ds dx)

gde je J usonov sluqjn mer s intezitetom dtF ostv se piteD d li prozivon vevijev proes im ovkvu ili sliqnu reE prezentijuF ydgovor n to dje veviEstov teorem o dekompoziiji o kojoj e iti vixe reqi ksnijeF
X

16

vevijevi proesi i prolem prvog dostiz dtog nivo

Bojana Miloxevi

PFR gentrirni @kompenzovniA slo%eni usonov proes

hjnih veliqin s funkijom rspodele F i {Nt , t 0} usonov proes s intenE zitetom i Xt = N k=1 Yk tEY1 F d se sluqjn proes {Xt , t 0} nziv kompenzovni slo%eni usonov proes s intenzitetom F
t

hefiniij PFVF xek je Yn, n N niz nezvisnih i jednko rspodeenih sluE

yv modifikij slo%enog usonovog proes je mrtinglF

17

vevijevi proesi i prolem prvog dostiz dtog nivo

Bojana Miloxevi

PFS frunovo krete

inerov proes 3 ukoliko z neku pozitivnu konstntu v%iX IF
W0 = 0

hefiniij PFWF luqjni proes {Wt, t 0} nziv se frunovim kretem D ili

sFsY

PF svko s > 0 i t 0 sluqjn promeniv Wt+s Wt im N (0, s2 ) rspodeluY QF luqjni proes im nezvisne prirxtjeY RF luqjni proes im neprekidne trjektorije s verovtnoom IF

uonstnt se nziv vrijnsom frunovog kretF eom qesto se nziv i prmetr difuzijeF koliko je = 1 proes se nziv stndrdnim frunovim kretem @fuAF tednoE stvno se pokzuje d ko je {W , t 0} fu ond je {aW , t 0} frunovo krete s vrijnsom a D p je dovono nvesti i dokzti tvre z fuF rimetimo d frnunovo krete zdovov sv tri uslov iz definiije vevijeE vih proesF eko se posledi uslov iz definiije izostvi mo%e se pokzti d z svki sluqjni proes koji zdovov prv tri uslov postoji neprekidn modifikij tog proE es z koji je ispuen i uslov R PF
2 t t 2

eorem PFUF xek je {Wt, t 0} stndrdno frunovo kreteF d v%iX

IF PF
{Wt+a Wa , t 0}
1 W 2 t ,

t0

fuD z svko a > 0Y je fuD z svko = 0Y

je
{Wt , t 0}

QF luqjni proesi vtnoF

{tW1/t , t 0}

imju istu rspodelu veroE

rv dv tvre se pokzuju neposrednim provervem uslov iz definiije fuF vko se pokzuje d je W = tW z t > 0F weutimD sluqj t = 0 zhtev posenu p%uF hokzemo g u nrednom poglvu nkon xto prik%emo neke od osoin vremen dostiz dtog nivo frunovog kretF
D t 1/t
3

N.W iener (1894 1964)

meriqki mtemtiqr

18

vevijevi proesi i prolem prvog dostiz dtog nivo

Bojana Miloxevi

eorem PFVF koro sve trjektorije stndrdnog frunovog kret su nigde diE
ferenijilne D odnosno v%iX
P (t > 0) lim
h0

Wt+h Wt = h

= 1.
4

yvo tvree su formulisli i dokzli eliD iner i igmund IWQQF godineF weE utimD zntno elegntniji dokz dli su hvorekiD irdex i ukutni F j dokz emo u krtkim rtm prezentovtiF
5

hokzX

x osnovu prethodne teoreme vidimo d je dovono dokzti tvree z sluqjni proes {W t [0, 1)}F di jednostvnijeg zpisD u dokzu teoreme koristimo notE iju W =: W (t)F retpostvimo d je z neko trjektorij W () diferenijiln u nekoj tqki s (0, 1)F d je t trjektorij diferenijiln u s s desne strneF d v%iX
t t t

heD nek je i = [ns] + 1D gde je n dovono veliki prirodn roj d i se rojevi , i nlzili u intervlu [s, t]F rimetimo i d je s < F d je z j {i + 1, i + 2, i + 3} ispuenoX
i+1 n i+2 n i+3 n i 1 n i n

( > 0)(l N ) 0 t s < Wt ( ) Ws ( ) < l(t s).

W j (w) W j 1 (w) W j (w) Ws (w) + Ws (w) W j 1 (w)

n n n n

yznqimo s A skup svih z koje v%i ()F yqigledno je d je A xek je

i,j l,n n i+3

4l 3l 7l + = () n n n
i,j l,n

A=
i=1 m=1 n=m i=1 j =i+1

Ai,j l,n .

d je A dogj iz F D dogj d postoji prirodn roj l tkv d z sve dovono velike prirodne rojeve n postoje rojevi i + 1, i + 2, i + 3 tko d v%i ()F rimetimo d A sdr%i sve dogeje z koje je trjektorij W () diferenijE iln r u jednoj tqkiD p je dovono pokzti d je P A = 0F
t

@IWHUEIWQQA engleski mtemtiqrD A.Zigmund @IWHHEIWHPA poski mtemtiqr Y@IWITEPHHVA izrelski mtemtiqrD P.Erdos (1913-1996)D mrski mtemtiqrD S. KakutaniD jpnski mtemtiqr
4 5
R.Paley A.Dvoretzky

19

vevijevi proesi i prolem prvog dostiz dtog nivo

Bojana Miloxevi

okzemo d je
P

i+3

Ai,j l,n
n=m i=1 j =i+1

=0

h ismo oenili pomenutu verovtnou iskoristiemo sledeu oenuX

P

d je
n i+3

1 W1 x = 2

t2 2x e 2 dt 2 x

i+3

i+3

P
n=m i=1 j =i+1

Ai,j l,n 1 n 7l n
3

lim P
n i=1 j =i+1

Ai,j l,n 7l W1 n
3

lim
n i=1

P
j =i+1

Ai,j l,n (14l)3 = lim n ( 2 )3 n2

lim nP
n

lim nP
n

lim

14l n 2

rjektorije frunovog kret imju jox v%nih svojstvF

jiju n svkom konqnom intervluF

eorem PFWF koro sve trjektorije frunovog kret imju neogrniqenu vriE

yv teorem je direktn posledi prethodne jer je funkij ogrniqene vrijije skoro svud diferenijiln @jer se mo%e predstviti ko zir jedne rstue i jedne opdjue funkijeAF weutimD ipk postoji kriv s svojstvom d skoro sve trjektorije ne dosti%u neki vixi nivo eskonqno mnogo putF y tome govori slede teorem koju je formuliso i dokzo rinqin IWQQF godineF eorem PFIHF @kon iterirnog logritmA
6

xek je {Wt ,

t 0}

inerov proesF d v%iX

Wt =1 2t ln ln t =1 i P

t+

lim

lim

Wt = 1 2t ln ln t

= 1.

hokz se mo%e ni u ISF xpomenimo jox d konstrukij frunovog kret nije jednostvn i d se vixe oj mo%e ni u ISF
6

eFrinqin@IVWREIWSWA ruski mtemtiqr

20

vevijevi proesi i prolem prvog dostiz dtog nivo

Bojana Miloxevi

PFT vevijevi proesi i eskonqno deive rspodele

feskonqno deive rspodele u direktnoj su vezi s vevijevim proesimF ovom poglvu videemo i kkoF
ko z svko n 1 postoje nezvisneD jednko rsporeene sluqjne veliqine (n) (n) (n) X1 , X2 , ..., Xn tko d je
X = X1
d (n)

hefiniij PFIHF spodel sluqjne veliqine X se nziv eskonqno deivomD

(n) (n) + + Xn .

+ X2

feskonqno deive rspodele mo%emo definisti i korixeem krkteristiqnih funkijF

hefiniij PFIIF spodel sluqjne veliqine X D s krkteristiqnom funkiE
(n)

jom X (t)D se nziv eskonqno deivomD ko z svko n 1 postoji sluqjn veE liqin X (n) (t)D s krkteristiqnom funkijom X tko d je z svko t R
X (t) = (X (n) (t))n .

xek je {X , t 0} vevijev proesF eko X predstvimo u oliku

t t

Xt = (Xt/n X0 ) + (X2t/n Xt/n ) + + (Xnt/n X(n1)t/n )

i prisetimo se d su prirxtji nezvisni i s istom rspodelomD dolzimo do zE kuqk d je z svko t 0 funkij rspodele sluqjne promenive X eskonqno deivF yvo svojstvo proes je veom znqjno u prksiD poseno z simuliju proesF rimer rdiD pokzemo d krkteristiqne funkije opisnih proesD zdoE vovju uslov definiije PFIIF
t

IF eyxy ygi {N , t R} s intenzitetom X

t

t (u) := Nt (u) =
n=0

eitn P {Nt = n} =
n=0 t

eitn

(t)n et it it = et(1e ) = e n t(1e ) n!

PF vyixs eyxy ygi {X , t 0} s intenzitetomn X

t (u) := Xt (u) = E eiuXt = E eiu
Nt k=0

Yk

21

vevijevi proesi i prolem prvog dostiz dtog nivo

Yk

Bojana Miloxevi

=E E e

iu

Nt k=0

Nt = n

=
n=0

E eiu

n k=0

Yk

(t)n et n!
n

(Y1 (u))n
n=0

(t)n et n!

= et(Y1 (u)1) = e n t(Y1 (u)1)

t

QF uywixyexs eyxy ygi {X , t 0} s intenzitetomn X

t (u) := Xt (u) = et(Y1 (u)1) eituEY = et(Y1 (u)1iuEY1 ) = e n (Y1 (u)1iuEY1 )
t

RF fexyy uiei {W , t 0} X
t

t (u) := Wt (u) = E eiuWt =

eiux

1 2 2 t

e 2t2 dx = e

x2

2 tu2 2

= e

2 u2 t 2 n

veviErinqinov @Levy KhintchineA teorem govori krkteriziji eskonqno deivih rspodelD smim tim i o krkteriziji vevijevih proesF
eorem PFIIF punkij je krkteristiqn funkij sluqjne promenive s
eskonqno deivom rpodelomD kko je olik gde je z neke relne rojeve
(u) = e(u) u R, 2 u2 + (1 eiux + iuxI{|x|<1} )(dx) 2 m, 0 i vevijevu meru F
2

(u) = imu +

rmetr m se nziv prmetr pomerjD koefiijent @prmetrA difuzije @ili xormln ili qusov komponentAF punkij se nziv krkteristiqni ekE sponentF urkteristiqne funkije vevijevih proes imju sliqno svojstvoF ximeD zog stionrnosti i nezvisnosti prirxtjD one predstvju rexee funkionlne jednqine (u) = (u) (u)F uko stohstiqk neprekidnost povlqi neprekidnost s desn krkteristiqne funkijeD poznto je d je rexee jednqine funkij (u) = e D gde je (u) nek funkijD koj se nziv @vevijevA krkteristiqni eksponentF svku trojku (m, , ) se mo%e konstruisti vevijev proesD tkv d je egov
t+s t s t t (u)

krkteristiqn trojk vevijevog proes

22

vevijevi proesi i prolem prvog dostiz dtog nivo

Bojana Miloxevi

krkteristiqni eksponent x s tim prmetrim @u veviErinqinovoj teoremi AF to je neizostvni deo prouqv vevijevih proes x prouqve klse eskoE nqno deivih rspodelF
eorem PFIPF svko m RD 0Di vevijevu meru
(u) = imu + 2 u2 + 2 (1 eiux + iuxI{|x|<1} )(dx)

mo%e se konstruisti vevijev proes s krkteristiqnom funkijom (u) = et(u) F s vixeD

Xt = Xt
(1)

+ Xt

(2)

+ Xt

(3)

s krkteristiqnim eksponentom = (1) + (2) + (3) gde su X (i) nezvisni veE vijevi proesi s krkteristiqnim eksponentim (i) D i = 1, 2, 3Y X (1) je qusovD X (2) slo%eni usonov proes s skokovim veliqine vee ili jednke ID X (3) enE trirni slo%eni usonov proes s skokovim veliqine me od IF

je u stvri frunovo krete s pomerjemD odnosno mt+B jer je svki sluqjni proes neprekidni qusov vevijev proes ko i smo ko je frunovo krete s poE merjem QDIF hkleD X predstv neprekidnu komponentu polznog proesF reostle dve komponente predstvju skokove proesF luqjni proes X se mo%e predstviti u oliku
X (1)
t (1) (2)

X (2) =
s[0,t]

Xs I{|Xs |>1} .

ozirom n veliqinu skokov i uslov (dx) < D u sumi figurixe konqn roj sirkD odnosno trjektorije proes su deoEpoEdeo konstntne p se rdi o slo%enom usonovom proesuF yznqimo s X = X I F yvko definisn sluqjni proes je poE novo slo%eni usonov proesF weutimD sluqjni proes limX ne i io korektno definisn jer se mo%e dogoditi d posmtrni proes {X , t 0} im eskonqno , 0} definisn mlih skokov do trenutk tF osmtrjmo zto sluqjni proes {X s
|x|>1 t s[0,t] s {1|Xs |> } 0 t t t

=X t X t t

x(dx).

okzuje se d je X

(3) t

t = lim X
0

F E
23

vevijevi proesi i prolem prvog dostiz dtog nivo

Bojana Miloxevi

uko se svk funkij mo%e proksimirti deoEpoEdeo konstntnim funkijmD z oqekivti je i nlogno svojstvo vevijevih proesD tjF d se svki tkv proes mo%e proksimirti slo%enim usonovim proesomF yv idej se koristi u doE kzu veviEstove teoremeF sz prilo%enog vidimo zxto je doro poznve osoin slo%enog usonovog proes v%no z prouqve vevijevih proesF yv teorem poznt je pod nzivom veviEstov @Levy Ito A teorem o dekompoE ziijiF hokz se mo%e ni u QF x ovom mestu npomenimo d je slo%eni usonov jedini vevijev proes s deoE poEdeo konstntnim trjektorijmD ko i d je frunovo krete jedini vevijev proes s neprekidnim trjektorijmF

24

vevijevi proesi i prolem prvog dostiz dtog nivo

Bojana Miloxevi

PFU ektivnost vevijevih proes

xkon xto smo uveli pojm vevijeve mere i krkteristiqne trojke z vevijev proesD mo%emo dti jednu od moguih klsifikijF zvisnosti od osoin vevijeve mere rzlikujemo Q klse vevijevih proesF xek je {X , t 0} vevijev proes i (m, , ) krkteristiqn trojk tog sluqjnog proesF IF eko je = 0 rdi se sluqjnom proesu koji nem skokoveD dkle o frunovom kretuF PF eko je (R) < k%emo d je {X t 0} vevijev proes s konqnom ktivE noxuF hkleD rdi se o sluqjnom proesu koji im konqn oqekivn roj i mlih i velikih skokovD u jedinii vremenF QF eko je (R) = rdi se o vevijevom proesu s eskonqnom ktivnoxuF yvj uslov seD zog osoin vevijeve mereD mo%e npisti u oliku
t 2 t

(dx) =
|x |< 1 |x|1

(dx) < .

x osnovu ovog zkuqujemo d proes im eskonqn oqekivn roj mlih skokov u jedinii vremenD ko i konqn oqekivn roj velikih skokov u jedinii vremenF
PFV tox neke v%ne klse vevijevih proes

ovom poglvu nvexemo jox neke klse vevijevih proes i opisti ihov njv%nij svojstvF
PFVFI tilni proesi

e smo spomenuli d krkteristike rspodele prirxtj u potpunosti odreuju osoine vevijevih proesF koliko se rdi o stilnim rspodelm vevijeve proE ese nzivmo stilnim vevijevim proesimF
hefiniij PFIPF luqjn veliqin X R im stilnu rspodelu ko z svko
a>0

postoje konstnte b(a) i c(a) z koje je ispueno

b(a) > 0, c(a) R X (s)a = X (sb(a))eic(a)s ,

z svko s R.

koliko je

z svko s R. govorimo o sluqjnim veliqinm s strogo stilnim rspodelmF

X (s)a = X (sb(a))

25

vevijevi proesi i prolem prvog dostiz dtog nivo

1

Bojana Miloxevi

wo%e se pokzti d postoji (0, 2] z koji je b(a) = a F uonstnt se nziv indeks stilnosti rspodele s gore definisnim svojstvomD z rspodelu se k%e d je EstilnF xjpozntiji predstvnii ove klse rspodel suX xormln N (m, ) s indeksom stilnosti = 2Y uoxijev rspodel s indeksom stilnosti = 1 i funkijom gustine f (x) = , x RY vevijev rspodel s indeksom stilnosti = i funkijom gustine
2 1 2 +(xm)2

f (x) =

hefiniij PFIQF vevijev proes {Xt, t 0} z koji je ispueno d je X1 @strogoA

stiln sluqjn veliqin nziv se @strogoA stiln vevijev proesF

1 2

(xm) 2

2(x m)

1 2

, x (m, ).

sz definiije sledi d su uoxijev proes i frunovo krete predstvnii ove klse vevijevih proesF lede teorem nm dje potrene i dovone uslove d i vevijev proes io E stilnF
eorem PFIQF xek je
stiqnom trojkom od slede dv uslov IF PF
=2 {Xt , t 0} (m, 2 , )

netrivijln vevijev proes s krkteriE F d je X Estiln ko i smo ko je ispuen neki

i = 0 @frunovo kreteAY
+1 +1

hokz se mo%e ni u IRF osledi nvedene teoreme je d svi Estilni vevijevi proesiD = 2D imju 4eskonqnu ktivnost4D odnosno roj velikih skokov u nekom vremenskom interE vlu je konqnD roj mlih skokov eskonqnF yvo je posledi tog xto je (dx) = F rimetimo jox d kko se prili%v HD tko ktivnost proes u okolini nule opdD repovi vevijeve mere postju deiD odnosno povev se roj velikih skoE kovF druge strneD ukoliko se prili%v PD povev se roj mlih skokovD p repovi vevijeve mere postju lkxiF koliko je c = c rdi se o simetriqnim vevijevim mermF
1 2

i (dx) = c1 |x|1 I{x<0} dx + c2 |x|1 pozitivne konstnte c1 i c2 z koje je c1 + c2 > 0F

(0, 2), 2 = 0

I{x>0} dx, x RD

z neke

26

vevijevi proesi i prolem prvog dostiz dtog nivo

Bojana Miloxevi

PFVFP uordintori
neopdjue funkijeF

hefiniij PFIRF uordintor {Xt, t 0} je vevijev proes qije su trjektorije

yv kls vevijevih proes je veom v%n z konstrukiju novih od postojeih vevijevih proesF
eorem PFIRF xek je {Xt. t 0} vevijev proes n RF ledei uslovi su ekvivE
lentniX IF PF
Xt 0 Xt 0

sF sD z svko t > 0Y sF sD z neko t > 0Y

QF rjektorije proes su sFs neopdjue funkijeF RF krkteristiqnu trojku (m, 2 , ) v%iX

2 = 0,

(, 0] = 0

(1 x)(dx) < , m
0 0

(1 x)(dx) 0.

x osnovu ove teoreme zkuqujemo d su suordintori vevijevi proesi koji nemju negtivne skokoveF hokz se mo%e ni u QF tedn od primer suordintor je i qm proesF o je vevijev proes qiji priE rxtji imju ErspodeluD odnosno X (t, )F wo%e se pokzti d je krkteriE stiqn funkij qm proes {X , t 0}
t t

ko i d je vevijev mer proes dt s

(dx) =

Xt (s) =

is

dokzu ovog tvre koristi se slede lemF

b>a>0

ex I{x>0} dx. x

vem PFIF a) xek je f diferenijiln funkij i f

v%i
0

>0

i xlim f (x) = 0F d z

f (bx) f (ax) b dx = f (0)log x a

b),

(1 ezx )
0

ex dx = ln(1 z), Z C. x

27

vevijevi proesi i prolem prvog dostiz dtog nivo

Bojana Miloxevi

eom v%n primer suordintor doij se korixeem sledee teoremeF

[0, )

eorem PFISF xek je {Xt, t 0} vevijev proes definisn n R i nek je f : R

pozitivn funkij tkv d je proes {St , t 0} definisn s
St =
st,Xs =0

f (x) = O(x2 )

kd

x 0F

d je sluqjni

f (Xs )

suordintorF

hokz se mo%e ni u QF peijlnoD z f (x) = x doij se d je

2

St =

(Xs )2
st,Xs =0

suordintorF yvj proes se oiqno oele%v s [X, X ] i nziv prekidn kvE drtn vrijij proes X F
PFVFQ uordinij

eom qesto potreno je uvoee tkozvnog sluqjnog vremenF og svojih osoin @pozitvniD rstue trjektorije i slFA suordintori su dost pogodni d se interE pretirju ko sluqjno vremeF kv postupk nziv se suordinijF
eorem PFITF xek je {Xt,
(m, 2 , )

vevijev proes s krkteristiqnom trojkom i krkteristiqnim eksponentom (s) i {St , t 0} suordintor s krkteristiqnim eksponentom l(s) i krkteristiqnom trojkom (0, , b)F d je sluqjn proes {Yt , t 0} definisn s
t 0} Y (t, ) = X (St (t, ), ),

vevijev proes s krkteristiqnom funkijom

Yt (s) = etl((s)) .

tedn od pozntijih suordintor je Eq sluqjn proes sledei nqinX

Yt = mSt + BSt
t t

{Yt , t 0}

definisn n

gde je S qm proesD m RD > 0 konstnteD B frunovo kreteF hkleD rdi se o suordinirnom frunovom kretuF
8
Variance Gamma process

28

vevijevi proesi i prolem prvog dostiz dtog nivo

Bojana Miloxevi

PFW remen zustv i opertor pomer

od F D {Ft ,

hefiniij PFISF xek je (, F, P ) prostor verovtnoF pmilij Epodlgeri

t 0}

z koju v%iX

s < t Fs Ft

nziv se filtrijomF koliko {Xt , t 0} sluqjni proes definisn n istom prostoru verovtno i Ft = (Xt )D k%emo d je filtrij {Ft , t 0} generisn sluqjnim proesom {Xt , t 0}F

hefiniij PFITF xek je {Ft, t 0} filtrij definisn n prostoru dogj

(, F )F {Ft ,

luqjn veliqin T nziv se zustvno vreme u odnosu n filtriju t 0} ko dogj {T t} pripd Elgeri Ft D z svko t 0F

rimer PFIF vk nenegtivn konstt t je vreme zustvF rimer PFPF luqjn veliqin a = inf {t 0 : Wt a}D je vreme zustv u
odnosu n filtriju generisnu frunovim kretemF zustvF

rimer PFQF luqjn veliqin max = inf {t [0, T ] : Wt = 0max Wu } nije vreme uT rimer PFRF xek je
usonov proes i Tn = n i=1 Si niz trenuE tk skokovD gde je {Sn }nN niz nezvisnih sluqjnih veliqin s E () rspodelomF luqjn veliqin Nt nije vreme zustv u odnosu n filtriju generisnu nizom sluqjnih veliqin {Sn , n N } jer dogj {Nt = n} = {Tn t < Tn+1 } zE visi i od sluqjne veliqine Sn+1 F eli zto sluqjn veliqin Nt 1 jeste vreme zustv u odnosu n pomenutu filtrijuF
{Nt , t 0}

d su i sluqjn veliqine Z1 = min(S, T )D Z2 = max(S, T ) i Z3 = S + T vremen zustv u odnosu n {Ft , t 0}F Z1 i Z2 je tvree oqiglednoD zto eomo pokzti smo z Z3 F og osoin Elgeri dovono je pokzti d {Z3 > t} Ft F
{Z3 > t} = {S = 0, T > t} {T = 0, S > t} {T > t, S > 0} {0 < T < t, S + T > 0}

rimer PFSF xek su S i T vremen zustv u odnosu n istu filtriju

{Ft , t 0}F

etvrti dogj se mo%e predstviti u oliku

{0 < T < t, S + T > 0} =
rQ+ ,r<t

{t > T > r, S > t r}

odkle sledi tvreeF

29

vevijevi proesi i prolem prvog dostiz dtog nivo

Bojana Miloxevi

hefiniij PFIUF xek je {Xt, t 0} sluqjni proes definisn n (, F )F pmiE

lij opertor {s ,
s s 0 } s :

z koje v%iX

je F /F merivD z svko D

Xs+t ( ) = Xt (s ( ))

nziv se fmilij opertor pomerF wo%emo definisti i sluqjni opertor pomer S D S vreme zustvD n skupu {S () < } s XS+t () = Xt (S ())F

yvi opertori nm dost olkxvju rd s vremenim dostiz nivo qije osoine prouqvmo u ostlim poglvim rdF ledeu teoremu nvodimo ez dokzF
eorem PFIUF xek su S i T vremen zustv koj su konqn i S < T skoro
svud i opertor pomerF d je T S < T sFsD td je XT S = XS +T F
S

= S + T S F

koliko se izostvi uslov

yd velikog znqj ie strogo svojstvo wrkov koje emo definisti n dv nqinF

d je dptirn n filtriju (Ft )t0 ko je z svko s 0 sluqjn promeniv Xs meriv u odnosu n Elgeru Fs F hefiniij PFIWF A luqjni proes {Xt, t 0}D dptirn n filtriju FtD poseduje svojstvo wrkov ko je s t
P {Xt A|Fs } = P {Xt A|Xs }.

hefiniij PFIVF sluqjni proes {Xt, t 0} definisn n (, F , Ft, P ) k%emo

A xek je S vreme zustv koje je skoro sigurno konqno i v%e uslovi iz prvog
del definiijeF dD {Xt ,
d

t 0}

im strogo svojstvo wrkov ko je i Xt+S XS ne zvisi od FS

()

Xt+S XS = Xt , t 0

ili ekvivlentno
E (Y S |FS ) = E (Y |XS )

z svku FE merivu sluqjnu promenivu Y D gde je F njm Elger koj sdr%i t0 Ft F

wo%e se definisti i opxtij definiij u kojoj je izostven uslov d je S < sFsFD li td se uslov () posmtr smo n skupu {S < }F hokz ove vrlo v%ne teoreme se mo%e ni u IF E
30

eorem PFIVF vki vevijev proes poseduje strogo svojstvo wrkovF

vevijevi proesi i prolem prvog dostiz dtog nivo

Bojana Miloxevi

PFIH vevijevi proesi u svetu oko ns

wodelove finnsijskih tr%ixt sluqjnim proesim zpoqelo je IWHHF godD s fxeeom koji je modelovo ene kij n frnuskoj erzi frunovim kretemF yvj model se pokzo nedekvtnim iz vixe rzlogF x prvom mestu je nenegtivE nost en koju model ne pretpostvF hrugi prolem je pretpostvk d skok en ne zvisi od trenutne eneF o svkko nije sluqj u prksiF ek TS godin ksnije emjuelson je predlo%io d se logritmi en kij modeE lirju frunovim kretemD tjF d z proes en {S , t 0} je S = S e gde je W frnunovo kreteF xeprekidnost trjektorijD ko i lki repovi rspodele prirxtj qinili su ove modele nedovono dorimF j prolem je otkloen kd je frunovo krete W zmeeno uopxtenim veviE jevim proesom X D tjF ene rznih finnsijskih derivt modelovne su proesom S = S e F yvim je postignut zntno ve fleksiilnost modelF koliko su ili potreni texki repovi rspodel prirxtjD ilo je dovono d se uzme nek od veE vijevih mer s texkim repomF x isti nqin se mo%e rexiti i prolem prirxtj s simetriqnim rspodelmF zni xokovi n tr%istuD odnosno veliki skokoviD sd su dekvtno ukuqeni u modelF ko su nstli i rzni modeli z odreive ene opijD n prF wertonov model koji pretpostv d se proes en kij mo%e modelovti proesom
9 10
t t 0 Wt t t t t 0 Xt

11

gde je N usonov proesD {Y } niz nezvisnih sluqjnih veliqin s N (, ) rspodelomD en se odreuje n isti nqin ko i u flekEolovom modelu F vevijevi proesi nxli su veliku primenu i u kturstvuF xjosnovniji proes rizik dt je s
t n 2

St = S0 emt+Wt +

Nt i=1

Yi

12

Nt

Kt = K0 + ct
i=1 i

Yi

gde su Y nezvisne i pozitivne sluqjne veliqine koje predstvju veliqine odxtet koje se ispluju klijentim u sluqjnim trenuimF punkij rspodele sluqjne veliqine Y se ir u zvisnosti od tip odxtet koje je potreno modelirtiF oE sen p% se posveuje verovtnoi rzrD tjF P {inf (K ) < 0} koj se svodi n prolem dostiz dtog nivo vevijevog proesD o kojem e iti vixe reqi u nrednim poglvimF
1 t>0 t

E frnuski mtemtiqr @IWISEPHHWAE meriqki ekonomist 11 R.C.Merton @IWRREAEmeriqki ekonomist 12 F. Black @IWQVEIWWSAD meriqki ekonomist i M. Scholes(1941-)D meriqki ekonomist
9 10
L. Bachelier (1870-1946) L.Samuelson

31

vevijevi proesi i prolem prvog dostiz dtog nivo

Bojana Miloxevi

Q hostize nivo kod frunovog kret xek je {W , t 0} stndrdno frunovo kreteF yznqimo s sluqjnu veE liqinu koj predstv vreme do dostiz nekog nivo aD a RD odnosno nek je = inf {t 0 : W = a} @mo%e iti konqno i eskonqno AF ovom odeku poE kzemo d je psolutno neprekidn sluqjn veliqin i ni enu gustinuF izvoeu koristimo prinip refleksijeD odnosno egovu poslediuF ixe o tome se mo%e ni u V F xpomenimo jox d je prinip refleksije direktn posledi strogog svojstv wrkov frunovog kretF
t a a t a

xek je {W , t 0} stndrdno frunovo krete i T vreme zustv i nek je {W , t 0} sluqjni proes definisn sX W z t T , W = 2W W z t > T . d je {W , t 0} stndrdno frunovo kreteF qrfiqki se prinip mo%e prikzti n sledei nqinF
Princip refleksije :
t t t t T t t

32

vevijevi proesi i prolem prvog dostiz dtog nivo

Bojana Miloxevi

osledi QFIF V xek je {Wt, t 0} stndrdno frunovo krete i {Mt, t 0}

sluqjni proes definisn s d je
P {Mt a} = 2P {Wt a} Mt = max {Wu , u 0}
0ut

luqjn veliqin je vreme zustv p n u mo%emo primeniti prinip refleksijeF

Dokaz :
a

P {Mt a} = P {Mt a, Wt > a} + P {Mt a, Wt a} = P {a t, Wt > a} + P {a t, Wt a} = P {a t, Wt > a} + P {a t, 2a a Wt } = P {a t, Wt > a} + P {a t, a Wt }

uoristili smo d W
stin je

= 2P {a t, Wt > a} = 2P {Wt > a}

a

=a

eorem QFIF V luqjn veliqin a je psolutno neprekidnog tip i en guE

f (t) = a 2t3 e 2t , t 0.
a2

xek je t 0F
Dokaz :

P {a t} = P {Mt a} = 2(P {Wt a})

=2
a

d se mo%e odrediti gustin sluqjne veliqine D

a

1 u2 u=z t e 2t du = 2 2t

a t

z2 1 e 2 dz 2

fa (t) = (Fa (t)) =

a 2t3

e 2t .

a2

rimetimo d je E = D ko i d je P { < } = lim 2 1 = 2(1 0.5) = 1F yvj rezultt je isti ko i z vreme dostiz dtog nivo kod simetriqnog sluqjnog lutF o nije iznenujue jer uprvo ono predstv 4 diskretiziju 4frunoE vog kretF
a a t 1 t

33

vevijevi proesi i prolem prvog dostiz dtog nivo

Bojana Miloxevi

dem tekstu ie nm potreno d znmo i vplsovu trnsformiju sluqjne veliqine F

a

L(a, ) = E (ea )
0

=
0

et fa (t)dt =
2

et

a 2t3 1

e 2t dt e
2

a2

=
0

a 2t3

( a +t) 2t

dt = e
0

a 2 0

a 2t)2 ( t 2

2t3

dt

a z= 2 t

d je

= e

a 2

2 ( z 2z) 2 e dz 2z 2 ( t 2t) 2 e dt t
a 2

2L(a, ) = e
a u= t

a 2 0

1 a + 2 t3

2t

ydvde zkuqujemo d je vplsov trnsformij posmtrne sluqjne veliqine

0

4ea

u2 1 e 2 du = 2ea 2 2

L(a, ) = ea

ho sliqnog rezultt se dolzi kd je a < 0F uoristei svojstvo simetrije frunovog kretD odnosno sluqjne veliqine s N (0, ) rspodelomD doijmo d je =e Ee , z a R, > 0.
2 a |a| 2

eorem QFPF V xek je a,b = inf {t 0 : Wt = a + bt}F punkij rspodele sluqjne

veliqine a,b D z a > 0, gde je (x),
x RD < b < D

lede teorem de nm odgovor n pite kkvu rpodelu im sluqjn veliqin koj predstv vreme do prvog presek s prvom y = a + btF
jeX
Fa,b (t) = e2ab bt a t +1 a + bt t

funkij rspodele sluqjne veliqine s N (0, 1) rspodelomF

e2ab < } = 1

vem QFIF V xek je a,b gore definisn sluqjn veliqinF d je

P {a,b

z a > 0 i b 0 , z a > 0 i b < 0.

Dokaz leme:

yznqimo s

L(a, b, ) = E (ea,b ) = E (ea,b I{a,b <} )

34

vevijevi proesi i prolem prvog dostiz dtog nivo

Bojana Miloxevi

d je
P {a,b < } = lim L(a, b, ).
0

ydrediemo L(a, b, ) ztim tr%enu verovtnou doiti odtleD stvjui d 0F rvi kork u dokzu je d primetimo dD zog stroge stionrnosti frunovog kreE tD je = + ( ) ko i d su i ( ) nezvisne sluqjne veliqineF o se mo%e i grfiqki prikztiF
D a1 +a2 ,b a1 ,b a1 +a2 ,b a1 ,b a1 ,b a1 +a2 ,b a1 ,b

ydvde sledi d je
L(a1 + a2 , b, ) = L(a1 , b, )L(a2 , b, ).

exee ove funkionlne jednqine jeX

L(a, b, ) = eC (b)a .

re jox odrediti konstntu C (b) koj zvisi od bF uoristei osoine uslovnog oqekiv i qieniu d z b 0 prvo mor iti dostignut nivo a pre presek s prvom bt + aD doijmoX

L(a, b, ) =
0

E (ea,b |a = t)fa (t)dt

=
0

et E (e(a,b a ) |a = t)fa (t)dt

35

vevijevi proesi i prolem prvog dostiz dtog nivo

Bojana Miloxevi

=
0

et E (ebt,b )fa (t)dt e(+C (b)b)t fa (t)dt

=
0

= E (e(+C (b)b)a ) = ea 2(+C (b)b) .

szjednqvjui doijeni izrz s e

C (b)a

doijmo jednqinu

C (b) =

2( + C (b)b).

uvdrirem prethodne jednkosti doij se kvdrtn jednqin

C 2 (b) 2C (b)b 2 = 0.

ydujemo negtivno rexee kvdrtne jednqine jer je 0 L(a, b, ) 1F ydvde zkuqujemo d je tr%en konstnt
C (b) = b + b2 + 2

odnosno tr%en vplsov trnsformij je

L(a, b, ) = ea(b+
b2 +2)

ydvde je
a,b

P {a,b < } = e2ab .

b < 0 je P { < } = 1 jer presek s prvom a + bt prethodi dostizu nivo a ve smo pokzli d je P { < } = 1F
a

Dokaz teoreme:

P {a,b t} = P {(s [0, t]) (Ws a + bs)} = P {(s [0, t]) (sW1/s a + bs)} = P (s [0, t]) W1/s a/s + b = P {(s 1/t, ) (Ws as + b)}

vedimo sledee oznkeX

Q = P {(s [0, t]) (Ws a + bs)} Q = P {(s [0, t]) (Ws a + bs), W 1 (x, x + x)}.
t

36

vevijevi proesi i prolem prvog dostiz dtog nivo

Bojana Miloxevi

x osnovu prethodnog i korixeem formule uslovne i potpune verovtnoe doE ijmoX

Q = P {(s [1/t, )) (Ws as + b)|W1/t (x, x + x)}P {W1/t (x, x + x)} = P {(s [1/t, )) (Ws as + b)|W1/t = x + x }P {W1/t (x, x + x)}.
(0,1)

zimjui u ozir d je

x 0 x

lim

dQ dt

D doijmo

t x2 t P {(s [1/t, )) (Ws as + b)|W1/t = x} e 2 dx Q= 2 a +b t t x2 t t x2 t e 2 dx P {(s [1/t, )) (Ws as + b)|W1/t = x} e 2 dx + = a 2 2 +b t a +b t t x2 t a + bt = P {bx+a/t,a < } e 2 dx + 1 t 2
a +b t

2a(a/t+bx)
a +b t

t x2 t a + bt e 2 dx + 1 t 2

=e

2ab

t (xt2a)2 a + bt e 2t dx + 1 t 2 bt a t +1 a + bt . t

= e2ab

x osnovu dokzne teoreme mo%emo ni i funkiju gustine sluqjne veliqine F xek je t 0.
a,b

fa,b (t) = (Fa,b (t)) = e2ab f bt + a t

bt a t f

bt a t a + bt t =f

a + bt t

bt + a t

=f =f

bt a t

bt + a t 2a t

bt + a t

bt a a bt t

bt + a t

(bt+a)2 a 2t = e . 3 2t 2

ho sliqnog rezultt se mo%e doi i z a < 0F ixe o tome se mo%e ni u VF rtimo se nedokznom tvreu iz teoreme PFUF E
37

vevijevi proesi i prolem prvog dostiz dtog nivo

hokz teoreme PFU @QFAX

Bojana Miloxevi

uo xto smo ve npomenuliD tvree se jednostvno dokzuje z t > 0 @pokzivE em d su kovrijije proes isteAF re jox pokzti d je
P {lim(tW1/t ) = 0} = 1,

ili ekvivlentno d je

t0

uoristiemo prethodno pokzn rezultt z F xek je a > 0 i b > 0F eko je W a + bt z svko t 0 ond je lim (W )/t bF ydvde zkuqujemo d je . P lim (W )/t b P W a + bt, z svko t 0 = 1 e xek a F d je P lim (W )/t b = 1D z sve b > 0F koliko b 0 doijmo d je P lim (W )/t 0 = 1F liqno se pokzuje d je
a,b t t+ t t+ t t 2ab t+ t t+ t

P { lim (Wt )/t = 0} = 1

t

odkle neposredno sledi tvreeF heD primetimo d je

t+

lim (Wt )/t 0 = 1

a,b = inf {t 0 : Wt bt a} = inf {t 0 : Wt + b t a}

gde je b = bF hkleD 4prolem dostiz nivo a + bt frunovog kret4D je ekvivlentn 4proE lemu dostiz nivo a frunovog kret s pomerjem m = b4F dem tekstu koristiemo sledee oznkeX
x = inf {t 0 : Wt + mt x} f (u, x) = |x| 2u3 e
(xmu)2 2u

I{0,} (u),
+

u R P {x = } = 1 emx|mx|

kon rspodele slF veliqine n R je

x

f (u, x)du + P {x = } (du)

okzli smo d ovo v%i z z 0F z < 0 dokz se izvodi nlognoF ixe o tome se mo%e ni u UF E
38

vevijevi proesi i prolem prvog dostiz dtog nivo

Bojana Miloxevi

R reme dostiz nivo z vevijeve proese s slo%eE nim usonovim proesom ovom odeku prikzemo rd 4 First passage time law for some Lvy processes with compound Poisson: Existence of density 4qiji su utori
Laure Coutin13 i Diana Dorobanty14 .

xek je {X , t 0} sluqjni proes definisn s

t Nt

Xt = mt + Wt +
i=1 t

Yi , t 0
t

gde je {W , t 0} stndrdno frunovo kreteD m reln rojD {N , t 0} usonov proes s intenzitetom aD {T , n 0} odgovrjui niz trenutk u kojim se dexE vju skokovi koji su predstveni nizom nezvisnih sluqjnih veliqin {S , n N} s E (a) rspodelomD {Y , n 0} niz nezvisnih sluqjnih veliqin s istom funkiE jom rspodele F F retpostv se i d su Elgere generisne s sluqjnim nizom {Y , n 0}D i sluqjnim proesim {N , t 0} i {W , t 0} nezvisneF heD nek je
n n n Y n t t

Xt = mt + Wt , t 0

ko i

x = inf {t 0 : mt + Wt x}
Nt

x = inf t 0 : mt + Wt +
i=1

Yi x .

gentrlno mesto u rdu zuzim slede teoremF

t=0

eorem RFIF punkij rspodele sluqjne veliqine x(t) im desni izvod u tqki
i diferenijiln je z svko t > 0 F ydgovrjui izvodi su redom jednki
a (2 FY (x) FY (x )) + a (FY (x) FY (x )) 4 f (t, x) = 2 aE (I {x >t} (1 FY )(x Xt )) + E (I{x >TNt } f (t TNt , x XTNt ))

z t = 0, z t > 0.

wo%e se pokzti i d je P {
13 14
IMT, University of Toulouse, France University of Lyon, France

= } = 0

ko i smo ko je m + aE(Y ) 0F hokz

1

39

vevijevi proesi i prolem prvog dostiz dtog nivo

Bojana Miloxevi

se mo%e ni u WF re nego xto dok%emo teoremu primetimo d je ovko definisnD sluqjni proes {X . t 0} vevijev proes jer je zir nezvisnih vevijevih proesF
t

vem RFIF xek je G sluqjn veliqin s N (0, 1) rspodelom i nek su R, R+

i x+ = max{x, 0} F dD z svko u R v%iX
2 2 +u))

(u, + G)I{+G>0} E f 1 e(mu) /(2( = ( 2 + u) 2u E G + u ( mu) + m u( 2 + u) 2 +u

+

vree ove leme je direktn posledi doijenog rezultt z f iz prethodnog poglv i smene promenive u integrijiF
vem RFPF svko t > 0 je
sup E
0<h1

1 h

t+h t

(u TN , x XT )du I{TNt <x } f t Nt

< +

Dokaz leme 4.2:

dokzu leme koristimo osoinu normlne rspodele d ko sluqjn veliqin im N (0, ) rspodeluD ond se on mo%e predstviti u oliku GD gde je G sluqjn veliqin s N (0, 1) rspodelomF yznqimo s 1
2 t+h

rimetimo d v%i slede implikijX T x osnovu tensenove nejednkosti je

t

I (h) =

(u TN , x XT )du. I{TNt <x } f t Nt

Nt

< x x XTNt > 0.

E I (h)

F
t+h

1 h

t+h t

E I{xXT

Nt

>0} f (u

TNt , x XTNt ) du

Nt

=
t

E I{xmT

Nt

Nt i=1

Yi G

TNt

(u TN , x mTN f t t >0}
i=1

Yi G

TNt ) du

40

vevijevi proesi i prolem prvog dostiz dtog nivo

Bojana Miloxevi

heD primetimo d je
Nt

E I{xmT

Nt

Nt i=1

Yi G

TNt

(u TN , x mTN f t t >0}
i=1 Nt

Yi G

TNt )

= E E I{xmT

gde je F filtrij generisn sluqjnim proesim {N , t 0} i {Y , i N }F

i=1 t i

Nt

Nt i=1

Yi G

TNt

(u TN , x mTN f t t >0}

Yi G

TNt ) F )

luqjn veliqin G i G iz veme RFI imju istu N (0, 1) rspodelu p je n osnovu iste lemeD stvjui d je := T D := x mT Y i u := u T
Nt Nt Nt i=1 i Nt Nt

E I{xmT

Nt

Nt i=1

Yi G

TNt

(u TN , x mTN f t t }
i=1

Yi G

TNt ) F ) =

1 e 2 (uTNt )(TNt +uTNt )

Nt (xmTN Y mu+mTN )2 i=1 i t t 2(TN +uTN ) t t

TNt G+
+

uTNt TNt +uTNt (xmTNt

Nt i=1 Yi

mu + mTNt ) + m (u TNt )(TNt + u TNt )

(x Nt Y mu)2 i=1 i 2u

|F =
Nt +

1 2u(u TNt )

TNt G +
D

u TNt (x u

Yi mu) + m (u TNt )u
i=1

|F

dim proksimijm koristimoX

(a + b)+ (a)+ + (b)+ t TNt u TNt
x 2

funkij xe E |G| < F x osnovu ovog zkuqujemo d v%iX (1, 0] i [0, ) je

E (t TNt )

D z a, b RY 1 + t T z t > 0 i u (t, t + h)Y je ogrniqen n R p postoji C = supxe

Nt + x R

x 2

TNt E |G| 1 C |m| D + 3/2 + . t t 2 t t TNt

TN t

t +
i=1

E I{t>Ti } (t Ti ) Ti <

41

vevijevi proesi i prolem prvog dostiz dtog nivo

Bojana Miloxevi

osled nejednkost v%i n osnovu hlmerovog kriterijum z konvergeniju redD ko i sledee proksimijeX
E I{t>Ti } (t Ti ) Ti = ai t +i+ (i 1)! =
t 0 t 0

(t u) u ai ui1 eau ai du (i) (i 1)! 1 u t

t 0

u +i1 (t u) du =

u t

+i1

du =

ai t +i+ (i 1)!

1 0

u +i1 (1 u) du

ai t +i+ ai t +i+ ( + i)( + 1) ( + i, + 1) = (i 1)! (i 1)! ( + i + + 1)

uoristili smo d T = S + S + + S im (n, a) rspodeluF x osnovu sveg prethodnog je E(D) < odkle sledi tvree lemeF
n 1 2 n

Dokaz teoreme:

ostoje desnog izvod u tqki t = 0D ie pokzno po definiijiD odnosno d postoji P { h}

h0

lim

dokzu je korixeno d z usonov proes {N , t 0} v%i d je

t

P {Nh 2} = o(h), P {Nh = 1} = ah + o(h), P {Nh = 0} = 1 ah + o(h) h 0,

ko i tvre dokzn z sluqjni proes {X , t 0} u prethodnom poglvuF

t

he je

P {x h} = P {x h, Nh 2} + P {x h, Nh = 1} + P {x h, Nh = 0}

x osnovu ovog je

P {x h, Nh 2} P {Nh 2} = o(h). P {x h, Nh 2} = 0. h0 h lim

rimetimo d jeD z 0 t h X () = X () z svko z koje je N () = 0F d je

t t h

P {x h, Nh = 0} = P {x h, Nh = 0} = P {x h}P {Nh = 0} = eah P {x h}.

42

vevijevi proesi i prolem prvog dostiz dtog nivo

Bojana Miloxevi

retposled jednkost v%i zog nezvisnosti sluqjnih veliqin i N F

x h

P {x h, Nh = 0} eah P {x h} P {x h} = lim = lim =0 h0 h0 h0 h h h lim

koliko se do trenutk t = h dogodio tqno jedn skok situij je sledeX

P {x h, Nh = 1} = P {x < T1 , Nh = 1}+P {x = T1 , Nh = 1}+P {T1 < x h, Nh = 1}

hkleD rzlikujemo d li se skok dogodio pre nego xto je dostignut dti nivoD u momentu dostiz dtog nivo ili nkon dostiz dtog nivoF og osoin funkije rspodele sluqjne veliqine D se mo%e zkuqiti d je
x

P {x < T1 , Nh = 1} = P {x < T1 , Nh = 1} P {x < h, Nh = 1} = P {x < h}aheah

P {x < h}aheah P {x < T1 , Nh = 1} = lim =0 h0 h0 h h lim

P {x = T1 , Nh = 1} = P {x > T1 , XT1 + Y1 x, T1 h < T2 } =

(1)

= aeah
0

E (I{x >s} I{Y1 >xX s } )ds

h

(2)

= aeah
0

E ((1 FY )(x Xs ) )ds

0

E (I{x s} (1 FY )(x Xs ) )ds

uko je F funkij rspodele i X funkijD doij seX

Y s0 s0

= ms + Ws

gde je W neprekidn i simetriqn

s

lim E FY ((s Xs ) ) =

FY (x) + FY (x ) 2

E I{x s} (1 FY )((x Xs ) ) = 0.

sz sveg prethodnog sledi

P {x = T1 , Nh = 1} a = 2 FY (x) FY (x ) . h0 h 2 lim

ledi orzlo%ee poslede jednkosti @IA i @PAF yznqimo s

P = P {x > T1 , XT1 + Y1 x, S2 > h T1 | T1 (s, s + s)}P {T1 (s, s + s)}

43

vevijevi proesi i prolem prvog dostiz dtog nivo

Bojana Miloxevi

s+s

d je

= P {x > T1 , XT1 + Y1 x, S2 > h T1 | T1 (s, s + s)}

s

aeau du.

odnosno

P P = P {x > T1 , XT1 + Y1 x, S2 > h T1 | T1 (s, s + s)} s

s+s aeau du s

dP P = lim = P {x > s, Xs + Y1 x, S2 > h s}aeas . s0 s ds

d se mo%e odrediti pomenut verovtnoF

h

P =
0

P {x > s, Xs + Y1 x}P {S2 > h s}aeas ds

h

=
0 h

P {x > s, Xs + Y1 x}ea(hs) aeas ds P {x > s, Xs + Y1 x}ea(hs) aeas ds

h

=
0

= eah
0

P {x > s, Xs + Y1 x}ds.

heD primetimo d je
P {x > s, Xs + Y1 x} = P {Xs + Y1 x} P {x s, Xs + Y1 x}.

uko ismo ojsnili i posledu jednkostD uvedimo oznkuX

Q = P {Y1 > x Xs | Xs (v, v + v )}P {Xs (v, v + v )}
v +v

= P {Y1 > x Xs | Xs (v, v + v )}

v

fXs (u)du.

dQ = P {Y1 > x v }fXs (v ) dv

ydvde sledi d je
s }) = E ((1 FY )(x Xs ) ) Q = E (P {Y1 > x X

liqno se pokzuje d je
P {Y1 > x Xs , x s} = E (I{x s} (1 FY )(x Xs ) )

44

vevijevi proesi i prolem prvog dostiz dtog nivo

Bojana Miloxevi

ystje jox d se rzmotri i tre mogunostD d se skok dogodio pre nego xto je dostignut nivo xF d je
P {T1 < x h, Nh = 1} = P {T1 < x h, T1 h < T2 } = E (E (I{T1 h} I{T1 <x } I{xX = E (I{T1 h} I{T1 <x } E (I{xX
T1 T1

hT1 } I{hT1 <S2 } |T1 ))

hT1 } |T1 )E (I{hT1 <S2 } |T1 )) hT1 } |T1 )) hT1 } |T1 )) hT1 } |T1 ))

= E (I{T1 h} I{T1 <x } ea(hT1 ) E (I{xX

T1

= E (I{T1 h} I{XT1 x} ea(hT1 ) E (I{xX

T1

E (I{x T1 h} I{XT1 x} ea(hT1 ) E (I{xX

T1

xek je G(h) = E(I I e E (I |T ))F uko je lim P { h} = 0 dovono je pokzti d je lim =

{T1 h} {XT1 x} a(hT1 ) {xXT hT1 }
1

1 h0 h

G(h) h0 h

a 4 [F (x)

F (x )]

G(h) = eah
0

eas aeas
0 h 0 0 hs

hs

E (I{Xs +Y1 <x} f (u, x Xs Y1 ))duds

= aeah

uorixeem veme RFI z = x ms Y i = s doij se d v%iX

1

E (I{Xs +Y1 <x} f (u, x Xs Y1 ))duds

E f (u, x Xs Y1 ))I{+G} aeah G(h) = 2

s=th u=hv J =h2 h 0 0 1 0 hs

(xm(u+s)Y1 )2 1 2(s+u) = E e 2 (xm(u+s)Y1 )2 2(s+u)

G s 3 + u(u + s) (u + s ) 2 x Y1

je tkoijn trnsformijeF d je
J G(h) aeah lim = lim h0 h h0 2
1 0 0 1t

aeah h 2

+ G s E e du ds 3 + u(u + s) (u + s) 2 + 1t (xmh(v +t)Y1 )2 x Y1 G t 2 h ( v + t ) E e + dt dv. 3 v (t + v ) 0 h(t + v ) 2

x Y1

E e

(xmh(v +t)Y1 )2 2h(v +t)

G t 3 + v (t + v ) h(t + v ) 2 x Y1

dtdv.

45

vevijevi proesi i prolem prvog dostiz dtog nivo

Bojana Miloxevi

xek je
A = lim e
h0

(xmh(v +t)Y1 )2 2h(v +t)

G t 3 + v (t + v ) h(t + v ) 2 x Y1

z Y = x, 0 z Y = x. wo%e se primeniti veegov teorem o dominntnoj konvergeniji zto xto je

A=
t G+ v (t+v ) 1 1

sup e
0h1

(xmh(t+v )Y1 )2 /(2h(t+v ))

x Y1 + h(t + v )3/2

G t

v (1 + t)

2 supz 0 zez /2 + |m| t | G| + v ( t + v) t+v

G(h) a lim = h0 h 2 = a(FY (x) FY 2

1 0 0

1t

(x))E (G+ )
0

t E G+ I{x=Y1 } dt dv v (t + v ) 1t t 1 E dt dv = FY (x) 4 v (t + v ) 0

ostoje izvod z t > 0F

dokzu se koristi ist idej ko u prvom deluF zlikuju se sluqjevi kd je roj skokov u okolini t nulD jedn i vei od dvF
P {t < x t + h} = P {t < x t+h, Nt+h Nt = 0}+P {t < x t+h, Nt+h Nt = 1}+P {t < x t+h, Nt+h Nt 2}

lede nejednkost oqigledno v%iF

P {t < x t + h, Nt+h Nt 2} P {Nt 2} = o(h), h 0

xek je {F } kompletn filtrij generisn sluqjnim proesim {W , 0}, {N , t 0} i nizom sluqjnih veliqin {Y , i N }F og osoin vevijevih proes v%iX
t t0 t t i

P {t < x t + h, Nt+h Nt = 1} = E (I{x >t} P (xXt h, Nh = 1|Ft )).

46

vevijevi proesi i prolem prvog dostiz dtog nivo

Bojana Miloxevi

x osnovu prvog del teoreme je

h0

lim

uko je
lim

1 a a 2FY (xXt )FY ((xXt ) ) + FY (xXt )FY ((xXt ) ) P (xXt h, Nh = 1|Ft ) = h 2 4 P {Nh = 1} = aeah a h

mo%e se primeniti veegov teorem o domintnoj konvergenijiF

h0

P (xXt h, Nh = 1|Ft )

3a 1 P {t < x t+h, Nt+h Nt = 1} = aE (I{x >t} (1FY )(xXt ))+ E (I{x >t} FY (xXt )) h 4

uko je E(I
lim

{x >t} FY (x

Xt )) = 0

@dokz se mo%e ni u QA doij se d je

h0

1 P {t < x t + h, Nt+h Nt = 1} = aE (I{x >t} (1 FY )(x Xt )) h

ystje jox d se pok%e d je

h0

lim

1 P {t < x t + h, Nt+h Nt = 0} = E (I{x >TNt } f (t TNt , x XTNt )) h

P {t < x t+h, Nt+h Nt = 0} = P {t < x t+h < T1 }+

k=1

P {t < x t+h, Tk < t < t+h < Tk+1 }

= P {t < x t + h < T1 } +
k=1

P {t < x t + h, Tk < t < t + h < Tk+1 } ()

x skupu {T og tog je
Nt

< t}

je X = X
t

Tk + XtTk Tk

D n skupu {T

< x }

je

= Tk +xXTk Tk

I{t<x t+h, Tk <t<t+h<Tk+1 } = I{Tk <t} I{tTk < x t+hTk <Sk+1 } Tk

sko T nije vreme zustvD reprezentij () dozvov d se iskoristi strogo svojstvo wrkov @ T jeste vreme zustv AF
k

P {t < x t + h < T1 } +
k=1 a(t+h)

P {t < x t + h, Tk < t < t + h < Tk+1 }

=e

P {t < x t+h}+
k=1

E (I{Tk <t} I{x >Tk } ea(t+hTk ) E (I{tTk <xX

t+h t

Tk

t+hTk } |Tk ))

=e

ah t

t+h

(u, x)du+eah E (I{0t<T1 } )f

k=1

E (I{Tk t<Tk+1 I{x >T

k}

} f (uTk , xXTk ))du

47

vevijevi proesi i prolem prvog dostiz dtog nivo

Bojana Miloxevi

menom mest sume i integrl doij se d je prethodni izrz jednk

eah
t t+h

E (I{TNt <x } f (u TNt , x XTNt ))du

uko je f neprekidn po u z svko t > 0 v%iX

lim
h0

1 h

t+h t

(t TN , x XT ) I{TNt <x } f (u TNt , x XTNt )du = I{TNt <x } f t Nt

heD
lim
h0

je uniformno integriln z 0 h 1 @ vem RFP A odkle je

t

1 h

t+h

(u TN , x XT )du I{TNt <x } f t Nt

1 P {t < x t + h, Nt+h Nt = 0} = E (I{TNt <x } f (t TNt , x XTNt )) h

48

vevijevi proesi i prolem prvog dostiz dtog nivo

Bojana Miloxevi

vitertur I Applebaum, D.Lvy Processes and Stochastic Calculus @PHHRA

Cambridge University Press

P Bilingsley, P. Covergence of Probability Measures @IWWWAD(2'nd ed.)

John Wiley & Sons, New York

Q R

Cont, R. , Tanakov,P. Financial Modeling with Jumps FL:Chapman & Hall/CRC

D @PHHRA

Coutin, L. , Dorobantu, D. First passage time law for some Lvy processes with coum-

pound Poisson: Existance of density

Bernulli 17(4), 2011, 1127-1135

@PHIIA

S Dvoretski,A.,Erds,P.,Kakutani,S.Nonincrease everywhere of the Brownian motion process, Proc.4th Berkaley Symp. on Math. Stat and Prob. Vol. II,103-116D @IWTIA T Fristedt,B. , Gray, L.A Modern Approach to Probability TheoryD @IWWUA
Birichuser, Boston

U Karatzas, I. ,Shreve, S.E.,DBrownian Motion and Stochastic CalculusD@IWWIAD (2'nd ed.)

Springer

V Kennedy, D. Stochastic Financial Models @PHIHA

CRC Press

W Levvre, C. Loisel, S. Finite-time Horizon Ruin Probabilities for Independent or Dependent Claim AmountsD@PHHVA
Working paper WP2044, Cahiers de recherche de l'Isfa.

IH Malishi, J. II Merkle, M.

Sluajni procesi

IRO "Gradjevinska knjiga", Beograd

D @IWVWA D@PHIHA

Verovatnoa i statistika

Akademska misao, Beograd

IP Mikosch, T. Non-Life Insurance Mathematics: an Introduction with Poison process D @PHHWAD (2'nd ed.)
Springer

IQ wldenoviD F erovtno i sttistikD @PHHSA wtemtiqki fkultet u feogrdu E

49

vevijevi proesi i prolem prvog dostiz dtog nivo

Bojana Miloxevi

IR Sato,K.I Lvy Processes and Innitely Divisible Distributions D @IWWWA IS Steele, M.JD Stochastic Calculus and Financial Applications D @PHHIA
Springer

50