Medea -personazh antik apo aktual Natyre femerore apo jo femerore Ese analizuese /argumentuese "Ky diskutim qe po ngre,

disave mund t'iu duket i kote, ndersa ato qe nuk i ndajne interesat e tyre letrare nga gjithe ajo rrjete komplekse raportesh qe lidh mes tyre interesat e ndryshem njerezor, e kane kete ceshtje qe po trajtoj gjithnje per zemer." (marre nga shkrimi kritik " hel!i i ceshtjes' !otuar per here te pare me "#$$, nga %talo &alvino'. (aisa )imoni *o e +illoj kete ese me nje thenie te shkrimtarit me te +amshem italian te *aslu+tave, sepse tema qe do te trajtoj mund t'i duket pa interes dhe teper speci+ike atyre qe nuk e perdorin letersine si !urim pasioni apo historine letrare si !usull kulturore. ,naliza e nje personazhi i jep hapsire letersise te veproje m!i historine, i jep mundesi historise te diktoje letersine ne pjesen me te vetedijshme te saj- te studiosh njeriun, historine e tij, t'i gatitesh +ushen e !etejes per jeten, t'i matesh ndjeshmerine e vrullin moral, peshen e +jales, sim!oliken, kendveshtrimet. pra gjithe ato gjera qe vetem letersia dhe jo politika apo +ilozo+ia mund t'i deshi+roje ne natyren njerezore. )hpesh ndjejme se duhet pa dyshim ta kuptojme nje personazh qe ta duam. Kjo ndodh edhe ne shem!ujt me te pare te historise se letersise. me personalitetet me te pathyeshem e me krenare. me krijesat me te paetiketueshme e me klasike- me personazhet antike... *ersonazh negativ apo pozitiv % ri apo i vjeter Kryenec apo i gu/imshem )im!olik apo +unksional % eger apo me tharm ,ntik apo aktual *a dyshim qe 0edea ka tiparet e epokes antike kur eshte shkruar per here te pare. &'ankthe te mahnitshme, te egra e tragjike, shperthime te ter!uara demoniake, me c'mendime. ndjenja e veprime ekstreme e percakton +atin e saj vetegjykues. 1jate periudhes se antikitetit audiences (pu!likut' se per!ere nga aristokrate, +ilozo+e, perandore, popuj e tirane, iu desh ta pranonin nen hijen e dyshimit 0edean, ta donin e ta per!uznin !renda heshtjes se shpirtit, te mundoheshin t'a kuptonin e t'ia pervetsonin thel!in !renda mendjes se tyre. nen zhurmen e duartrokitjeve qe ata vete i dhuronin kur kjo 0ede i mrekullonte ne skene. Edhe menyra se si vete Euripidi e donte kete krijese te +rymemarrjes se tij mendore eshte me se kontradiktore- duke e veshur me veset me te keqija, me gu/imin per aktet me te denueshme, me egersine me te peshtirshme. si per te vene ne prove vetvleresimin (qendresen, rezistencen' e saj, impaktin e saj me shoqerine, vendin e saj

ne historine e letersise, re+lektimin e saj (rikthimin, rievolimin, rievokimin' e saj ne mijevjecaret qe do vinin. )i per te vene ne prove (per ta cuar ne peshe' ndjeshmerine dhe inteligjencen e !rezave nder 2$33 vjet ( viti 453 p.e.s6lindja e autorit deri ne shek.77%'. )i per te pyetur- a mund t'a doni me integritet kete personazh, pa e pelqyer me eu+ori , mund t'a ruani te paster respektin per te deri ne epoken kur nga antihero te kthehet ne nje model shoqeror me se aktual ashtu sic e kam parashikuar une ne enderren time te peperseritur e te pakshyeshme (asnje nga personazhet e tij tragjike 8edra, %+igjenia, 9ionisi nuk perqasen nga kompleksiteti me 0edean', kur devijimi i vizionit, nen ethet e gjenialitetit me thuri nje krijese kaq ekspresive, te paperm!ajtur e komplekse sa 0edea. ,jo ndryshon ngjyre, dritere+lektim, dinamike, kuptim e identitet, e pare nga sy te ndryshem, qo+te te se njejtes epoke. 0egjithese Euripidi shkroi pas saj edhe per protagoniste te tjere tragjike- si 8edra vetevrasese apo %+igjenia, ai nuk prodhoi kurre me nje krijese me te dashur e me te rrezikshme se 0edea... e pakte kane qene ata qe gu/uan te shkruanin e duke shkruar t'i vinin ku+inj ketij !urimi mijevjecar kontradiktash. Edhe vete lumi nga e mori per t'a jetesuar Euripidi 0edene, pra mitologjia, m!etet evazive ne vazhdimin e rrjedhes se jetes se saj duke na dhene disa versione- mund te jete kthyer tek i ati ne Kolkide, mund te jete perzene nga Egjeu, ose mund te jete !ashkuar me ,kilin ne +ushen e Elizeut ( re+eruar "8jalorit te mitologjise greke"'. :e antikitet ajo u trajtua vetem nga )eneka, ndersa ne kohet moderne u trajtua vetem nga ata te gu/imshem qe e perqasen me aktualitetin (kohet moderne'. 9uket se qe prej sh+aqjes se ketij personazhi kult gjithmone njerezit, madje edhe vete artistet kane pre+eruar me mire t'a jetesojne ne skene se sa ne li!ra (interpretuar per here te pare ne teatrot e Europes nga italiania 0aria &allas, deri tek e +amshmja ,nna Katerina ,ntonaci dhe 1uiseppe 8ilianotti ne pallatin e ;uiggi &heru!innit ne ditet e sotme'. si per t'i shpetuar ka+shimit +atal te 0edeas se pakuptuar e te keqinterpretuar. E megjithate une gu/oj....% !ashkohem opinionit te )hilerit (autor gjerman shume i +amshem, i cili edhe ne nje nga vjershat e tij me te njohura ":darja e okes' merr spunto nga vete mitologjia' te cilit iu duk kaq !ashkekohor Euripidi me " 0edean" e tij, sa u cudit se si mund t'i !ashkangjisnin ato me epoken e antikiteti grek. ...dhe dal ne per+undimin se vetem me realisti i tragjedianeve greke, me popullori i +ilozo+eve aristokrate mund te krijoje nje lemsh te tille energjie, kontradiktash dhe vetkundershtimesh si 0edea. nje energji qe projekton vetem ne drejtim te se ardhmes. gjithnje duke na lene pyetje, duke na e s+iduar simpatine, duke u sh+aqur me shume +ytyra, nje personazh qe mund te jete aktual ne cdo epoke qe e evokojme. *a dyshim qe Euripidi qe ndryshe nga te tjeret qe ne momentin qe ngriti gjithe ate pluhur ne ndergjegjen dhe shqisat e shoqerise me nje personazh +emer (me te paren *(< ,1<:%) E'. =etvetiu lind pyetja me e natyrshme, me kurioze, me e gu/imshme, por njekohesisht me pak etikja- 0edea kishte natyre +emerore apo

mashkullore =ete mitologjia i serviri autorqve dhe qytetrimeve antike +igura dhe modele +emqrore teper lirike. 0!ase sepse vetem me to mund te ekuili!roheshin dhe ushqeheshin shoqerite e hershme lu+tarake. :doshta vetem te luajturit e ketij roli i jepte nje prioritet gruas. Kjo gjendje e adhurueshme e pasive ishte nje mjet per te m!ijetuar ne shoqerite e para civile maskiliste. 0itologjia eshte plot gra me !ukuri statuore si ,+erdita, me nim+a te ndeshkuara ne menyre romantike si tre >iret ("8jalor i miotlogjise"' qe gjithmone i dorezohen +atit te percaktuar nga +orma te ndryshme te pushtetit, ne kete rast +atit te percaktuar nga +igura e supremacise se pushtetit mashkullor - ?eusit(si ne qyteterimin grek'. e gjitha vdesin apo denohen pa +jale, pa kundershtime, plot lirizem e adhurim. %zolda vuan ne pendese +ajin e saj te dashurise ne +err duke iu nenshtruar institucionit te ndeshkimit moral ne raport me shoqerine dhe pushtetin hyjnor- ?otin (sic ndodh te kantika e 8errit te 9ante ,ligerit'. )henjtja 0ari dhe 0aria 0agdalena pranuan vdekjen e Krishtit duke iu nenshtruar pushtetit shoqeror (periudha e qyteterimit romak' dhe duke pritur shper!lim nga ai hyjnor. ?hulieta romantike e )hekspirit iu nenshtrua +atkeqsise duke vrare veten kur nuk arriti ate qe deshi. :dersa 0edea kishte personalitet autokton dhe te lire. 0es ketyre +igurave letrare dhe +etare ka edhe plot +igura te tjera shoqerore te cilave njerezit iu perkushtuan dhe i adhuruan shume me teper se 0edea. 9uke u !azuar tek nje shprehje e eseistit @orges- ")yte shohin ate qe jane mesuar te shohin", mund te them se shoqeria njerezore u mesua kaq shume me keto modele (+igura' kaq pam!arimisht lirike dhe romantike sa 0edea m!eti nje perjashtim ne kohet e saj, ndoshta pjeserisht edhe ne kohet e sotme. *or po te shohim thel!in e saj pa egersine dhe ashpersine e shemtuar, veme re se ajo eshte shume e ngjashme me konceptin aktual te +emres- nuk eshte aspak e nenshtruar ndaj pushtetit si nim+at, aspak e penduar ndaj shoqerise dhe zotit si %zolda, aspak ne pritje te nje mirenjohjeje a gjykimi hyjnor si )hen 0eria, aspak +ataliste dhe e dorezuar si ?hulieta...,rtsitja e +amshme italiane ,nna Katerina ,ntonacci qe interpreton 0edean ne ditet e sotme thote- " :dihem !osh ne +und te cdo interpretimi sepse nje personazh kaq ekspresiv dhe kok+orte duket sikur nuk i nenshtrohet asgjeje". ,shtu si personalitetet e sotme moderne- ajo vendos vete per +atin e vet, vendos te !ehet pjese aktive e shoqerise per mire a per keq, e !en rolin e gruas pjese +unksionale te saj...:e kete kendveshtrim Euripidi, me largpamesi gjeniale predikon i pari +rymen +eministe qe vetem koha ku jetojme po e ve ne pune. E pra natyra e saj autoktone dhe energjia e saj vepruese nuk e privojne nga tiparet +emerore. ,shtu sic thoshte sopranoja 0aria &allas- ":je +igure kaq e lodhshme dhe emocionale nuk mund te ishte vecse +emer.".

:e nje pamje te pare menyra se si e shpreh e para dashurine ndaj Aasonit dhe jo ai ndaj saj, duket si nje hap jo shume +emeror por ne vazhdim te ngjarjeve z!ulohet krejt e kunderta...:e +und te +undit a nuk eshte nje tipar tradicional i +emres ne shoqeri qe kur zgjedh apo dashuron dike !raktis +amiljen !ashke me autoritetin e pushtetit te pare mashkullor- !a!ane. ,shtu sic ndodh ne ceremonite martesore. kur rruga pershkohet !ashke me !a!ane deri kur ndahesh ne altar.ashtu sic ndodh ne dasmat tradicionale shqiptare (ndikuar pikerisht nga +igurat pagane, qe rrjedhin nga politeizmi, qe eshte thel!i i mitologjise' mes qindra gjesteve dhe veprimeve sim!olike ajo qe !ie me shume ne sy eshte pikerisht momenti i vajtimit te vajzes kur le shtepine aterore, si per te thene se prioriteti i saj tashme eshte +amilja e re, +igura e re mashkullore e re+erimit. ,shtu sic !eri ?hulieta kur u arratis nga +amilja per te ndjekur (omeon, ashtu sic iu perkushtua princesha )isi 8rancit, duke u !ere perandoria me e mire austriake, me e devotshme dhe me histori personale me +atale (Eliza!etta a @adiscl, +igure politiko6 shoqerore qe iu kushtuan shume vepra artistike', ashtu !eri edhe 0edea. , nuk eshte tipar i devotshmerise +emerore +akti qe kesaj +amiljeje, ketij !urri, ketij +roni, atyre trashegimtareve ajo u sher!eu dhe u dha prioritetin. % konsideroi gjene me te rendesishme, prandaj kur u zhgenjye, shkaterroi pikerisht keto, duke vrare e djegur edhe m!reterine deri ne lumin )tiks (sipas "8jalorit te 0itologjise" lumi qe ndan !oten e gjalle nga m!reteria e >adit, i ashtuquajturi ";umi i urrejtjes'.'. ,ntiket i rindertuan +emrat e mitologjise duke i ngjyruar me apicitet (,tena6u perpunua nga mitologjia romake', +ryme tragjike dhe dramatike(Euripidi6 me tragjedine e 8edres dhe dramen e %+igjenise', por 0edea nuk mund te rilindte e kurohej vecse prej rilindasit te pare ("@iogra+ia e Euripidit'- poet realist, pershtat mitet sipas nevojave te personazhit, ne qender te vemedjes se tij qendron gjithnje njeriu' dhe +eministit te pare-Euripidit. 0edea eshte nje personazh qe nuk e gjykoj, as nuk e perkrah, por ndaj se ciles vazhdoj te jem kurioze. ,naliza qe u perpoqa t'i !ej, me erdhi natyrshem kur degjova ca keqkuptime ndaj saj si personazh. 0e vjen natyrshem te perpiqem ta kuptoj por edhe ta m!roj sepse- ajo eshte nje palimpest6 letrar, shoqeror, historik, +ilozo+ik, psikologjik qe i sher!en njerezimit...:je personazh i shume+ishte, nje personalittet plot maska, nje nga +igurat me komplekse dhe me moderne te historise...dhe te mendosh se nuk ka jetuar por ka ekzistuar te secili prej nesh.