Aby rozpocz lektur, kliknij na taki przycisk , ktry da ci peny dostp do spisu treci ksiki.

Jeli chcesz poczy si z Portem Wydawniczym LITERATURA.NET.PL kliknij na logo poniej.

Brantme

ywoty pa swawolnych
Przeoy i wstpem opatrzy Tadeusz eleski (Boy) tytu oryginau Les dames galantes

Tower Press 2000 Copyright by Tower Press, Gdask 2000

PRZEDMOWA TUMACZA

Tytu, pod jakim znan jest powszechnie w oryginale niniejsza ksika, Vies des dames galantes, nie wyszed spod pira Brantmea. Rozdziay te zatytuowane byy w rkopisie po prostu: Druga ksiga o paniach {Second livre des dames), w przeciwstawieniu do pierwszej, znanej znowu francuskiemu ogowi pod nazw Vies des dames illustres. Tytuy te, dzi ju niemal nierozdzielnie z ksikami zczone, nadali im dopiero pierwsi ich wydawcy w XVII wieku (1666), w epoce, kiedy sowa galant i illustre szczegln cieszyy si mod. Dwie te ksigi o paniach, stanowice tylko cz obfitej pucizny literackiej Brantmea, bardzo rni si od siebie charakterem i wartoci ludzkiego dokumentu. Pierwsza to szereg wizerunkw najznamienitszych monarchi i ksiniczek owego czasu; wizerunkw krelonych przez panegiryst odurzonego kultem ich wielkoci, a zarazem wytrawnego i ostronego dworaka. Druga to swobodne gawdy bywalca tyche samych dworw; tutaj incognito opisywanych osb i wypadkw zostawia szerokie pole obserwacji a nazbyt niedyskretnej, swobodzie jzyka a nazbyt wyzutej z wzgldw szacunku i powcigliwoci i czyni z Drugiej ksigi o paniach nieoceniony dokument literacki i obyczajowy. ycie, osoba i pisma Brantmea tak cile zczone s z dworem Walezjuszw, i uwaamy za konieczne przypomnie tu w kilku sowach fizjonomie monarchw tej epoki. Na pierwszy plan tej krtkotrwaej rasy krlw wystpuje wietna posta Franciszka I (15151547). By to roi gentilhomme, jak sam si nazywa, w caym tego sowa znaczeniu. Dworny, rycerski, mionik sztuk i wielbiciel kobiet, wprowadza w surowy rycerski obyczaj dawnej Francji pierwiastki galanterii1, bardziej ludzkiego kultu kobiety, przenikajce do Francji drog woskich i hiszpaskich wpyww. Wpywy te zreszt przesikay od duszego czasu do Francji. Od czasu wojen Karola VIII, przez czas tych dugich i zacitych walk o posiadanie Mediolanu, Genui, Sieny, Neapolu, wytwarza si cige zetknicie Francji z Wochami i kultur Odrodzenia. To, co kulturze tej we Woszech nadawao najbardziej specyficzne pitno, tj. powszechne i wyrafinowane zamiowanie artystyczne w kierunku sztuk plastycznych, nie tak rycho mogo znale przyjcie na nie przygotowanym jeszcze gruncie we Francji (cho i tych wpyww lady wyrane widzimy za Franciszka I, ktry utrzymuje przyjazne stosunki z Leonardem, z Benvenutem); natomiast bardzo wyrane oddziaywanie wywiera woska literatura, z Boocacciem i Petrark; przede wszystkim za, wraz z powracajcym z wypraw rycerstwem, szerok fal wpywaa swoboda poj towarzyskich i obyczajowych, wyzwolenie kobiety, wysubtelnienie kultury erotycznej i rozlunienie dawnego surowego obyczaju.2 Krl Franciszek wznosi szereg wspaniaych zamkw w St. Germam, Chaatilly, Chambord, Chenonceaux.

Warto przytoczy powany wywd, w ktrym Brantme tumaczy rozkwit ycia dworskiego za tego krla: Krl Franciszek miowa rwnie y nadto: bowiem, bdc modym a swobodnym, bez rnice ima si to tey, to owey, jako i w owym czasie nie byo galanta, by si nie k... wszdy po rwnoci: od czego nabawil si choroby przymiotney, ktra skrcia dni iego. Y nie pomar zgoa w swoiey staroci, bowiem mia ledwie pidziesit y trzy ata, co byo barzo nic: owo, widzc si nkanym y drczonym od tego cirpienia, rozmyli w sobie, e leeli bdzie daley wid te amory przygodne, bdzie ieszcze gorszey: y, iakoby mdry dowiadczeniem, wzi przed si bawi si mioci barzo obyczaynie. Ktemu te ustanowi swy nadobny dwr, nawidzany od tak cudnych y godnych xiniczek, wielgich pa y panien, z ktremi sobie nie aowa, ieno aby si ustrzec tych szpatnych chorb y nie plugawi wicey swego ciaa dawn sprosnoci: za czym cieszy si a wspomaga miowaniem nie wszetecznem, ieno wdzicznem, lubem a czystem. (Vies des granda capitaines: Le roy Henry II.) 2 Charakterystyczne s wspomnienia, jakie Montaigne przytacza o swoim ojcu (Essais, ks. II, rozdz. II).

Siostra .krla Magorzata Nawarska pielgnuje, za przykadem brata, sztuki pikne i literatur. Sama jest autork synnego Heptameronu, tak czsto cytowanego przez Brantmea, ktra to ksika jest zbiorem opowiada wzorowanych w formie na nowelach Boccaccia. Z yciem dworskim w Pau, rezydencji Magorzaty, cile si cz tradycje rodzinne Brantmea: babka jego, Luiza de Daillon, bya jedn z najzaufaszych dam dworskich krlowej; matka, Anna de Bourdeille, wystpuje nawet w rnych nowelach Heptameronu jako wspopowiadajca, pod mianem Ennasuite, podczas gdy ojciec Brantmea, Franciszek, nosi w nich godo Simontaut. Po Franciszku I wstpuje na tron syn jego Henryk II (15471559). Wbrew panegirykom Brantmea historia przedstawia go nam jako czowieka ponurego i ograniczonego, zamiowanego jedynie w wiczeniach onierskich, ktre te stay si przyczyn jego mierci.3 Oeniony z Katarzyn z rodu Medyceuszw, pozostawa przez cae ycie pod wpywem synnej Diany de Poitiers (ktr uczyni ksin Valentinois), niegdy faworyty ojca jego, Franciszka, starszej od krla i dziercej go pod nieograniczonym wpywem wicej jeszcze przewag umysow nieli wietn urod. Przez Katarzyn Medycejsk zacienia si jeszcze zwizek pomidzy dworem francuskim a wosk kultur i obyczajem. Wraz z krlow przybywa do Parya caa armia piewakw, tancerzy, muzykw, astrologw, mietelnikw itp. Dworzanin francuski mwi wedle wiadectwa Brantmea rwnie biegle po wosku, a czsto i po hiszpasku, jak po francusku; nieustanne cytaty w tych jzykach w jego ksikach dowodnie zawiadczaj o tym. Wspczesne wiadectwa krel nam Katarzyn jako kobiet imponujcego wejrzenia, cho niepikn, zaywn, namitn myliw, zamiowan w obfitych ucztach i bogatych festynach. Odznaczaa si ozdobn wymow i literackim uzdolnieniem, ktrego wiadectwem jest jej dyplomatyczna korespondencja, obejmujca nie mniej jak sze tysicy listw. Wadz krlewskiej faworyty i jej potnej kliki odsunita od wpywu na ster pastwa, czeka w cierpliwym milczeniu i pozornej biernoci na chwil, w ktrej mier Henryka odda jej w rce rzdy, sprawowane imieniem regentki maoletnich synw, a pniej przemonej doradczyni najbardziej z nich ukochanego, Henryka III. Wwczas ujawnia si w caej peni charakter tej niepospolitej kobiety: namitna dza wadzy, gbokie spojrzenie polityczne, wytrawno w poruszaniu ludmi. Wrd orgii i festynw, wrd czczych igraszek zniewiecialego dworu Katarzyna pracuje bez ustanku nad ziszczeniem swych gboko i tajemnie obmylanych planw. Henryk II ginie w r. 1559, zostawiajc czterech synw i trzy crki. Z synw, ktrzy wszyscy zeszli bezpotomnie, trzech zasiadao kolejno na tronie Francji. Franciszek II (15591560) liczy lat szesnacie w chwili wstpienia na tron; on jego, krlow Francji, bya tak nieszczsna pniej Maria Stuart. Modociany krl by rwnie nierozwinity fizycznie, jak umysowo; za panowania jego ster rzdw wydzierali sobie matka, Katarzyna, i wujowie jego ony, ksita de Guize. W rok po objciu tronu Franciszek II umiera wskutek wrzodu w gowie czy w uchu, po czym nastpuje dziesicioletni okres regencji Katarzyny. W r. 1560 wstpuje na tron Karol IX. Wysokiego wzrostu, chudy, wty, zgarbiony, chorobliwie blady, tak przedstawia si nam na synnym portrecie Franciszka Clouet (Janet), znajdujcym si w galerii ksicia dAumale. Mody krl otrzyma niezmiernie staranne wyksztacenie literackie. Pod kierunkiem Amyota, wietnego tumacza Plutarcha, studiuje Plotyna, Platona, Wergilego, Cycerona, Polybiusa i Makiawela. Sam pisze wiersze, tumaczy ody Horacego na jzyk francuski. Panowanie Karola IX wypenione jest cigymi zamieszkami religijnymi, ktre od czasw reformacji i Kalwina nurtoway Francj. Gow partii hugonockiej by Antoni z Nawarry i brat jego ksi de Cond; najwybitniejszym z jej partyzantw admira Coligny; na3

Ginie w turnieju, ugodzony nieszczliwie kopi przez Montgommeryego.

czelnikami stronnictwa katolickiego byli ksita de Guize. Katarzyna, jakkolwiek zdecydowanie skaniajc si ku wojujcemu katolicyzmowi, wygrywaa obie partie przeciw sobie, aby ster rzdw tym pewniej utrzyma w doni. Wreszcie czci podstpne plany dworu, czci ywioowa nienawi, rosnca pomidzy katolikami a hugonotami, sprowadziy ow straszliw noc w. Bartomieja (1572), w ktrej w samym Paryu wymordowano przeszo dwa tysice hugonotw, przybyych tam z caym zaufaniem z okazji zalubin Henryka Nawarskiego z siostr krlewsk Magorzat. Noc w. Bartomieja zamaa do reszty sabego krla. Karol IX, ktry wedug podania z okien Luwru mia strzela do ratujcych si hugonotw4, drczony halucynacjami, wyrzutami sumienia, szuka odtd spokoju i snu w wytajcych wiczeniach fizycznych. Cae dni spdza na polowaniu, nie zsiadajc po dwanacie i czternacie godzin z konia; jeli nie poluje, szuka znuenia w szermierce, w grze w pik lub kuciu elaza ogromnym, cikim motem. Wreszcie, w r. 1574, umiera w Vincennes na suchoty. Na ou mierci do ostatniej chwili pracuje literacko, piszc dzieo przyrodniczomyliwskie o jeleniach, przy ktrego dwudziestym dziewitym rozdziale wypuszcza piro z rki i umiera. Nastpc Karola IX na tronie francuskim by brat jego Henryk, wprzd ksi andegaweski, pniej krl polski. W chwili wstpienia na tron mia lat dwadziecia pi. By to monarcha wytworny, peen smaku, wyksztacony i wymowny. Z przymiotami tymi czyo si jednake wsplne wszystkim ostatnim Walezjuszom zwyrodnienie fizyczne, zmienno i sabo charakteru, wahajca si pomidzy wyuzdaniem a zapdami pokuty i askezy, pomidzy ucztami i orgiami a procesjami i wosienic. Panowanie jego to okres wpywu faworytw dworskich, mignons, w ktrych towarzystwie, jak rwnie w towarzystwie kobiet, najchtniej i sam przebrany za kobiet, krl przepdza dni na zniewieciaych igraszkach. W Dzienniku Henryka III, spisywanym przez wspczesnego kronikarza Piotra de 1Estoile, znajdujemy wiemy opis uroczystoci danej przez Katarzyn Medycejsk na cze swego zwyciskiegto syna ksicia dAleneon w cudnym zamku Chenonceaux. Krl zjawi si, jak zwykle na podobnych uroczystociach, w stroju kobiecym, ze sznurem pere na gboko obnaonych piersiach, w otoczeniu swoich map i papug. Poniej krla zasiedli jego faworyci, mignons, uszminkowani, pomalowani, wypomadowani, w olbrzymich wykrochmalonych krezach rzekby, gowa w. Jana na pmisku. Trzy krlowe bray udzia w festynie. Katarzyna, mimo swoich szedziesiciu lat, prowadzia orgi, wcigajc w ni crk Magorzat i synow Luiz Lotarysk. Usugiway damy dworskie na wp nagie, z rozpuszczonymi wosami niby mode oblubienice. Wszystkie przybrane byy w mski strj z dwubarwnego adamaszku, zamieniajc si niejako z mczyznami na role i kostiumy. Dobry kronikarz zapewnia, i wszystko odbyo si w najpikniejszym porzdku. Najmodszy z synw Henryka II ksi dAlencon, ten wanie, ktremu Brantme powica swoj Drug ksig o paniach, zmar w trzydziestym pierwszym roku ycia (1584) nie doczekawszy si tronu. Wedle portretw wspczesnych by to mczyzna ksztatnej postaci, ale o grubych i pospolitych rysach twarzy, a zwaszcza duym i szpetnym nosie, bdcym wspczenie przedmiotem licznych epigramw. Z charakteru mia by tchrzliwy, kapryny i draliwy jak kobieta, niestay, bez poczucia honoru, bez przekona politycznych i religijnych, uprawiajcy konszachty z wszystkimi partiami dla dogodzenia swej ambicji i chci wichrzenia. Henryk, brat jego, nienawidzi go i gardz nim; dopki mg, trzyma go niejako w wizieniu, zaledwie zamaskowanym pozorami, przyzwoitoci; pniej jednak dAlencon wy-

Tyle o tym powiedano w tym y owym sposobie, i nie wiadomo, czemu da wiar; wszelako (krl) tak by naglony od krlowey y przekabacany od pana marszaka Reca, i da si nakoni y przysta do acno, y barziey by w tym gorliwy ni wszytcy; tak i kiedy przyszed czas oney zabawy y poczo wita, gdy wystawi gow za okno swey kownaty y widzia niektre krztaice si y pierzchaice, wzi wielg, swoi rusznic myliwsk y wali z niey do nich raz po raz, wey po prnicy, bowiem strzelba nie niesa tak daleko; y nieustannie krzycza: mier! mier! (Brantme, Vies des grands capitaines: Charles IX)

trwaymi knowaniami zdoa sobie wywalczy stasnowisko niemal udzielne. Henryk III zgin zasztyletowany przez Jacka Clment. Jedna z crek Henryka II Magorzata bya zalubiona Henrykowi, krlowi Nawarry. Henryk, syn Antoniego, przywdcy hugonotw, sam rwnie protestant, trzymany by w modoci swej na dworze jako rodzaj zakadnika; po mierci Henryka III przyj katolicyzm i wstpi na tron jako Henryk IV, odtrciwszy wprzdy on sw, Magorzat, aby zalubi Mari Medycejsk. Magorzata de Valois bya szczeglnym przedmiotem kultu i uwielbienia Brantmea, ktry nawet po zupenym wycofaniu si z ycia dworskiego utrzymywa z ni stosunki i korespondencj. Bya to kobieta rzadkiej piknoci, bystrego dowcipu i bardzo swobodnych obyczajw. Na dworze Katarzyny Medycejskiej, jak zawiadcza Brantme, bya krlow mody. Rzdy ostatnich Walezjuszw byy dla Francji epok ruiny ekonomicznej, z ktrej dopiero geniusz organizacyjny Henryka IV zdoa j podwign. Gwn przyczyn upadku byy nieustanne wojny i rozruchy wewntrzne, ktre pustoszyy kraj, tak i jak Henryk IV wyrazi si w Blois przewana cz folwarkw i prawie wszystkie wsie stay prne i niezamieszkae. Do ruiny gospodarczej przyczyniy si rwnie rzdy faworytw, ktrych upiestwu kraj by na pastw wydany, a take i zbytkowny tryb dworu. Budet osobistych przyjemnoci Henryka III wynosi okoo l miliona zotych talarw (dzisiejszych trzydzieci milionw koron). Rwnoczenie jednak podnosi si Pary jako rodowisko sztuk, nauk i wykwintnego ycia i mg ju obecnie rywalizowa pod tym wzgldem z Neapolem i Madrytem, aby niebawem zabysn jako stolica cywilizowanego wiata. Oto pobieny szkic epoki i dworu, z ktrymi cile zwizana jest osoba, ycie i dziaalno literacka Brantmea. O yciu jego nie jest nam wiadomo zbyt wiele, a i te wiadomoci opieraj si niemal wycznie na jego wasnych wyznaniach. Piotr de Bourdeille, pan i opat de Brantme, urodzi si okoo roku 1540, jako modszy syn jednej z najznaczniejszych rodzin perigordzkich. Ojciec jego, czowiek niespokojny i burzliwego temperamentu, by za modu paziem krlewskim, matka, urodzona La Chtaigneraie, bya dam dworu krlowej Nawarry, i w Nawarze prawdopodobnie ujrza mody Bourdeille wiato dzienne. Po mierci krlowej Nawarry Brantme dostaje si do Parya dla odbycia pierwszych nauk; nastpnie prowadzi je dalej jako pitnastoletni chopiec w Poitiers, z ktrego to czasu pozostao mu w pamici wspomnienie piknej hugonotki Gotterelle, tak ofiarnej dla wspwyznawcw. Po ukoczeniu nauk w r. 1556 rodzina przeznaczya Brantmea, jako modszego syna, do stanu duchownego, za Henryk II nadaje mu opactwo Brantme w uznaniu zasug jego starszego brata w potrzebach wojennych. W aktach rodzinnych z owego czasu znajduje si podpis szesnastoletniego wwczas chopca: Wielebny ojciec w Bogu, opat Brantme. Godno ta nie wkadaa jednak adnych kocielnych obowizkw i nie staa na przeszkodzie ani do suby rycerskiej, ani do maenstwa. Rzemioso wojenne bardziej ni stan duchowny odpowiadao niespokojnej naturze modego junaka: jako liczc lat osiemnacie wyrba lasu za piset dukatw, wyekwipowa si i pocign do Woch na czele gromadki siedmiu szlachty, rwnie przeze uzbrojonych i posadzonych na tgie rumaki. Ziemie, przez ktre Brantme jecha, bynajmniej nie byy spokojne. W Piemoncie, w okolicznociach, ktrych bliej nie znamy, otrzymuje postrza w twarz, ktry o mao go nie pozbawia wzroku; zmuszony jest zatrzyma si w Portofino, w owym cudownie piknym pogrzu nad Zatok Genuesk, gdzie przechodzi osobliw kuracj: ...iedna barzo pikna tameczna pani wstrzykiwaa mi do oczu mleko ze swoich piknych i biaych piersitek.5 Nastpnie w orszaku Franciszka de Guize, ksicia lotaryskiego, udaje si morzem do Neapolu; przekazuje nam dokadny opis przyjcia, jakiego dozna francuski orszak od margrabiego
5

Vies des capitaines francais.

Alkali.6 Tutaj poznaje margrabine del Guast, ktrej yczliwo wspomina pniej z takim rozczuleniem. W r. 1560 powraca z Woch do swoich majtkw, ktre przez ten czas byy na opiece starszego brata Andrzeja. W tym czasie przypada zetknicie si Brantme z yciem dworu, gdzie pami jego wuja La Chtaigneraie zapewnia mu, zwaszcza u ksit lotaryskich, znaczne protekcje. Po mierci Franciszka II Brantme znajduje si w orszaku, ktry odwozi krlow Mari Stuart do Szkocji. W yciorysie jej przytacza nam piosenk, jak biedna krlowa egnaa si z Francj.7 Niebawem wybucha wojna domowa. Brantme walczy oczywicie po stronie dworu; bierze rwnie udzia w bitwie pod Dreux. Gdy we Francji chwilowo nie ma gdzie si bi, szuka okazji za granic. W r. 1564 wchodzi w cilejsze stosunki z dworem ksicia Orleanu (pniejszego Henryka III) i zostaje jednym z jego dworzan, z pac szeciuset funtw. Jednake ju w tym samym roku przycza si znw do wyprawy przeciw Barbareskom na wybrzeu Maroko. Widzimy go w Lizbonie, w Madrycie, gdzie na dworach jest nader mile widziany. Kiedy sutan Soliman oblega Malt, przycza si Brantme do ochotnikw spieszcych na odsiecz, ktra jednak przybya zbyt pno. Przejedajc w powrocie przez Neapol, przedstawia znowu swoje suby margrabinie del Guast, ktra okazuje ch zajcia si jego losem; jednake niespokojny duch Brantmea gna go w wiat dalej i kae mu przepuci t okazj, nad czym pniej gorzko ubolewa. Tukc si tak bez okrelonego celu po wiecie, zamierza Brantme pocign na Wgry, gdzie si bij, po drodze jednak, w Wenecji, wie o mierci sutana Solimana udaremnia te zamysy. Powraca przez Mediolan i Turyn w do opakanym stanie; wszelako duma, niezwyka na owe czasy w takich rzeczach, nie pozwala mu przyj zasiku, jaki ofiarowuje mu ksina sabaudzka. Tymczasem hugonoci zmuszaj lorla do coraz wikszych ustpstw. Ksi Cond i admira Coligny uzyskuj chwilowo stanowcz przewag. Hugonoci, ktrzy dowiedzieli si, i Brantme ma jakie przyczyny niezadowolenia przeciw krlowi, staraj si go przecign na stron Reformy, ale na prno. Niebawem otrzymuje Brantme szar rotmistrza nad dwiema chorgwiami, jakkolwiek jedna z nich tylko istniaa w rzeczywistoci. Chorgwi t dowodzi Brantme w bitwie pod St. Denis (1567). W r. 1568 mianuje go Karol IX swoim podkomorzym ze sta pac. Po bitwie pod Jarnac w roku nastpnym zapada Brantme na jak zoliw febr, ktra go wizi niemal przez cay rok w domowych pieleszach. Zaledwie wrci do zdrowia, ju rwie si do nowej wojny; ubolewa, i nie byo mu danym walczy w bitwie pod Lepanto. Natomiast gotuje si wzi udzia w wielkiej egzotycznej ekspedycji do Peru, ktr przygotowuje dawny przyjaciel jego Strozzi. Ale jakie nieporozumienia, zasze pomidzy nim a Strozzim, kazay Brantmeowi poniecha tego zamiaru. Przygotowania do tej wyprawy, ktre trzymay go z dala od Parya, oszczdziy mu widowiska krwawej nocy w. Bartomieja (1572). W nastpnym roku bierze czynny udzia w obleganiu La Rochelle. Po mierci Karola IX Brantme zjawia si na dworze i cieszy si nawet wzgldami Henryka III, wszelako niespokojny jego duch i zayo z Bussym dAmboise, pierwszym dworzaninem ksicia dAlencon, cignie go w stron owego brata krlewskiego, niemiym okiem widzianego u dworu. To osabia yczliwo Henryka III do swego szambelana. Niebawem zachodzi wypadek, ktry popycha Brantmea niemal do jawnego buntu. W r. 1582 umiera starszy jego brat, z ktrym Brantme posiada wsplnie opactwo tego imienia. Krl przyrzek mu zrazu sukcesj, okazao si jednak, i zmary ustanowi spadkobierc swojego zicia, wobec czego monarcha nie mg dotrzyma sowa. Brantme, zrozpaczony i wcieky z gniewu, pragn uzyska opactwo cho dla swego maoletniego siostrzeca: i to na prno. Tego ju byo nadto porywczemu szlachcicowi: Jednego rana, w drugi dzie nowego
6 7

ywoty pa swawolnych, rozprawa IV. Premier livre des dames: Marie Stuart.

roku, przedoyem krlowi moje ale; usprawiedliwia si przede mn, mimo e by moim krlem. Odpowiedziaem mu jeno: Najjaniejszy Panie, postpek W.K.M. nie daje mi bynajmniej przyczyny, abym Jej nadal mia tak gorliwie suy, jak to dotychczas czyniem. I odszed w rozaleniu i gniewie. Wychodzc z Luwru spostrzeg wiszcy na sobie zoty kluczyk szambelaski; w zoci zerwa go i rzuci do Sekwany. Mimo to, jak mwi, uczszcza nadal na pokoje krlowej matki. W ogle biedny konik polny, ktry przeigra modo po dworach i polach bitew, nie mylc o konsekwentnym wspinaniu si na szczeble zaszczytw ani te o powanym zabezpieczeniu na staro, dziwnie teraz z wiekiem staje si draliwy i rozgoryczony. Owo tedy co do mnie powiada koczc swoj czwart rozpraw, ktrej duszy ustp powici aosnym rozpamitywaniem zaniedbanej fortuny mog w tym barzo dobrze uy przysowia, ktre nasz wity Zbawiciel Iezus Krystus wymwi wasnemi usty, i nikt nie iest prorokiem we wasnym kraiu. Moebna, gdybych by wysugiwa si cudzoziemskim xitom tak dobrze iako wasnym y szuka losu rzd nich, iako czyniem miedzy naszemi, i bybych teraz wicey obciony maitkami a godnomi, nilim iest dzisia laty a frasunki. Ano, trza cirpie! ieli moia Parka tak uprzda, przeklinam iey; ieli to zawiso od moich xit, oddai ich wszytkim dyabom, ieli si ieszcze tam nie dostali! Oto jeszcze jeden przykad, nie bez interesu ze wzgldu na osob, ktrej dotyczy. Brantme nie mg znosi Montaignea w ktrym zreszt zapewne nie domyla si jednego z najwikszych pisarzy Francji dlatego e ten pochodzi ze wieo upieczonej szlachty. To, e urodzony szlachcic mg dla rozrywki zabawia si pirem, to uznawa Brantme i potwierdzi wasnym przykadem; eby jednak, na odwrt, czowiekowi pira udzielano godnoci szlacheckich, to nie miecio mu si w gowie. Brantme otrzyma order w. Michaa, co skpo zaspokajao jego ambicj, bowiem odznaczenie to musia dzieli z bardzo wieloma; ale przynajmniej wiedzia, i jest ono ograniczone do urodzonej szlachty. I oto ssiad jego, im p. Micha de Montaigne, otrzymuje to samo odznaczenie! Brantme, oburzony do ywego, wybucha w gorzkich refleksjach na ten temat. Henryk III przebaczy Brantmeowi jego zuchwalstwo, wszelako krlewskie pokoje byy odtd dla niego zamknite. Wwczas przycign go do siebie ksi dAlencon, mianujc go swoim szambelanem. Ksi prbowa stworzy sobie parti z wszystkich niezadowolonych, zatem nieaska Brantmea bya mu na rk. Owocem tej zayoci jest wanie Druga ksiga o paniach, ktrej par rozdziaw musiao by ju spisanych za ycia ksicia. Jednake dAlencon umiera w r. 1584, a z nim rozpadaj si ostatnie nadzieje Brantmea. Wwczas biedny dworak poczyna snu szersze i zuchwalsze plany, z ktrych sam si nam spowiada w ten sposb: Postanowiem sprzeda t odrobine dobra, jak posiadam we Francji, i uda si w sub wielkiego krla Hiszpanii, wspaniaomylnego i szlachetnego w wynagradzaniu usug. Tak tedy myl nad tym i przetrawiam, i widz, i bybym zdolen dobrze mu usuy, bowiem nie ma portu ani nadbrzenego miasta, ktrego bym nie zna doskonale, od Pikardii a do Bajonny, z wyjtkiem Bretanii, gdzie nigdy nie byem; znam rwnie sabe punkty wybrzea langwedockiego a po Grasse w Prowancji. Brantme zamyla tedy ni mniej ni wicej jak zdradzi Hiszpanii sabe punkty portw francuskich i, w danym razie, sprowadzi najazd wojenny na Francj, Zauway naley, i o tym zamiarze nikt nigdy by nie wiedzia, gdyby on sam nie wyspowiada si ze z tak dobrodusznoci: dowd znanego zreszt faktu, i pojcia patriotyczne w dzisiejszym znaczeniu w tej epoce jeszcze nie istniay i byy najzupeniej podporzdkowane wybujaej swobodzie indywidualnej i pojciom kastowym. Brantme chce zreszt prosi krla Francji o zwolnienie z obowizkw poddanego: Mniemam, i nie byby mg odmwi mojej probie, bowiem kademu wolno jest zmieni ojczyzn i obra sobie inn. To pewna, i gdyby mi by odmwi, bybym opuci Francj tak samo, ni mniej ni wicej, jak suga, ktry pogniewa si na swego pana i chce go poniecha; a jeeli ten nie chce go zwolni, nie jest nagann rzecz zwolni si samemu i odda si innemu panu. 9

Brantme w rozmylaniach swoich nieraz powraca do tej kwestii: w innym miejscu, mwic o konetablu Burbonie, zwalcza skrupuy tych, ktrzy godz si wprawdzie, i mona opuci ojczyzn, e wszelako nie godzi si ujmowa za bro przeciwko niej. Doprawdy! wykrzykuje oto mi dzielne filozofyskrupulaty! Nieche ich febra cinie! Wic ja bd siedzia cicho jak gupiec, a kto mnie tymczasem wyywi? Natomiast skoro dobd szpady z pochew, ona mi da je i przymnoy chway w dodatku! Rzeczywisto jednak udaremnia te awanturnicze plany. Wybucha wojna Ligi, majtki spady w wartoci, niepodobna byo znale nabywcy, a bez pienidzy nie sposb szuka szczcia w Hiszpanii. Brantme pociesza si jak moe: Tak to czowiek strzela, a Pan Bg kule nosi! Bg wie, co robi: moebna, i gdybym by zici moje plany, bybym uczyni wicej zego mojej ojczynie, nili uczyni swojej w renegat z Algieru; i e dla tej przyczyny bybym na wieki przeklty u Boga i u ludzi. Sdzi mona, i poudniowa fantazja unosi Brantmea i kae mu si drapowa w paszcz czarnego charakteru; nie wydaje si prawdopodobnym, aby w tym doskonale przecitnym charakterze dzielnego szlachcica swojej epoki by materia na zdrajc w wielkim stylu. Wwczas zachodzi wypadek, ktry stanowi bolesny zwrot w caym yciu Brantmea. Pada nieszczliwie pod konia, ktry gniotc go amie mu wszystkie ebra: Brantme na cztery lata przykuty jest do ka, a na cae ycie zostaje kalek. Kiedy podnis si z oa boleci, nie odnalaz ju dawnej swej Francji. elazna rka Henryka IV uja rzdy kraju, a w nowym porzdku rzeczy zagineo owo ulubione ycie dworu ostatnich Walezjuszw. Brantme nie znalaz tam miejsca dla siebie, zdrowie jego przykuwao go zreszt do domowego spoczynku, w ktrym wreszcie od mierci starej krlowej matki (1589) zagrzeba si ju zupenie. Chafouer le papier, oto wzgardliwa nazwa, jak stary onierz, dworak i podrnik nadaje swoim przymusowym wczasom literackim. Niewtpliwie Brantme zabawia si pirem i wprzdy; cae ustpy jego dzie musiay powsta ju za jego bardziej czynnego ycia, przynajmniej w formie zapiskw; jednake z drugiej strony mona sdzi, i dopiero ten zwrot w jego yciu sprawi, i intensywniej ni wprzdy zaczyna uprawia t niw swojej bujnej indywidualnoci. W r. 1590 Brantme uda si zoy pokon krlowej Nawarry, pdzcej ycie w zamku Usson w Owernii. Ofiarowa jej rozpraw Rodomontades espognoles i przedstawi spis innych dzie, ktre mia na warsztacie. Brantme, dla ktrego w osobie Magorzaty de Valois skupiay si obecnie wszystkie wspomnienia i wszystko, czym y ca sw modo i wiek mski, oczarowany by wdzicznym przyjciem, jakiego dozna od jedynej pozostaej latoroli szlachetnego domu Francji, najpikniejszej, najszlachetniejszej, najwikszej, najwspanialszej, najwielkoduszniejszej i najdoskonalszej ksiniczki w wiecie. W rozczuleniu przyrzek jej ofiarowa cao swoich dzie, jako dotrzyma wiernie tego przyrzeczenia. Oprcz literatury wypeniay stare lata Brantmea dwie namitnoci. Budowa i procesowa si. Wrd cikich trudw i wielkim kosztem wznis zamek Richemond. Z ssiadami pienia si tak zawzicie, i jeszcze w testamencie spadkobiercom swoim zaleca usilnie prowadzenie dalej wszystkich jego procesw. Nkao go osamotnienie i podagra. Ostatnie lata jego wypenione s skargami i gorycz. Umar, zapomniany zupenie od wiata, w r. 1614. adne z dzie Brantmea nie ukazao si za jego ycia. Nie chcia tego mimo nalega ksigarzy, ktrym pokazywa, czciowo przynajmniej, rkopis i ktrzy ofiarowali si wydrukowa go za darmo. Natomiast w testamencie swoim przekazuje wyrane rozporzdzenia co do wydania zostawionych rkopisw i nakada ten obowizek spadkobiercom, od spenienia go czynic wprost zalenym prawo korzystania z sukcesji. Zwaszcza maj czuwa, aby na tytule drukarz nie umieci innego nazwiska jak moje wasne; inaczej bowiem bybym pozbawiony owocw moich trudw i sawy, jaka mi si naley. Z tego rysu i z bardzo szczegowych rozporzdze technicznych, jakie Brantme, co do wydania swoich dzie, zosta10

wi w testamencie, widzimy, i lekcewaenie okazywane przeze dla swoich zabaw literackich z czasem zmienio si w pieczoowit troskliwo zawodow. Mimo tych tak wyranych zalece ani bratanica jego hrabina Duretal, ani aden ze spadkobiercw nie wypenili ycze testatora. By moe lkali si skandalu, moe te nie uzyskali pozwolenia krlewskiego. Rkopis pozosta w zamku Richemond, jednake z biegiem czasu wie o nim rozchodzia si coraz szerzej, poczy kry odpisy. Wreszcie ukazay si, odbite drukiem w Holandii, najpierw Pierwsza ksiga o paniach pt. Vies des dames illustres (1665), nastpnie, w r. 1666, dalsze pisma. Razem wydanie to obejmowao dziewi tomw elzewirowych. Wydanie to, jak rwnie i nastpne z XVII i XVIII wieku, dokonane byy, obyczajem wczesnym, wedle wtpliwych nieraz odpisw; dopiero w r. 1822 ukazao si wydanie sigajce do manuskryptw znajdujcych si w posiadaniu rodziny Bourdeille. Ostatni, najlepsz i najbardziej wyczerpujc redakcj pism Brantmea jest wydanie z r. 1858 z przedmow i przypisami Prospera Merime (Paris, P. Jeannet, Bibliothque Elzvirienne, tomw 13). Obejmuje ono: KSIGI O MCZYZNACH: Ksiga I. ywoty wielkich rycerzy ubiegego wieku. Cz I: ywoty wielkich rycerzy cudzoziemskich ubiegego wieku (75 yciorysw). Cz II: ywoty wielkich rycerzy francuskich ubiegego wieku (124 yciorysy). Ksiga II. Rozdzia I: De tous nos courronnels francais et maistres de camp. Rozdzia II: Rozprawa o pojedynkach. KSIGI O PANIACH:

Ksiga pierwsza o paniach (zwana Vies des dames illustres). Ksiga druga o paniach (Vies des dames galantes). Prcz tego szereg pism pomniejszych i drobiazgw, jak Rodomontades espagnoles etc.

***
Brantme, jak si nam w yciu i w pismach swoich (poza talentem pisarskim) odzwierciedla, jest doskonaym typem wspczesnego szlachcica francuskiego. Jest nawet w kroju jego postaci, tak samo jak w jego umysowoci pewna miara, pewna przecitno, ktra wanie czyni go t y p e m. Jest odwany, chciwy przygd, ale bez nieopatrznoci i bez przesadnego junactwa. Ma z natury odruchy raczej paskie i bezinteresowne, ale w rozpamitywaniach swoich gorzko nad tym ubolewa. Jest hardy, ale oglda si nieustannie na ask monych. Posiada do wyksztacenia, ale przewanie na ten uytek, aby jakim przekrconym przykadem z Plutarcha lub Pliniusza okrasi pieprzn anegdot; poza tym tkwicy niemal we wszystkich przesdach swojego wieku. Dumny ze swojej Francji i bezwiednie w niej rozkochany, ale zarazem gotw, z ca wiadomoci, dla bahej prywaty cign na ni najwiksze nieszczcia. Wreszcie, w religijnych kwestiach niemal obojtny, posiada w naturalny sceptycyzm czowieka, ktry wiele y po wiecie i wiele podrowa; nie ma zaciekoci wzgldem hugonotw, pomidzy ktrymi liczy wielu osobistych przyjaci, ale ze spokojnym sumieniem gotw jest powtarza o wyznawcach Reformy najpotworniejsze banie. Oto Brantme jako czowiek, wizerunek czowieka poczciwego wspczesnej Francji. Na tle wczesnej epoki jest on moe najbardziej podobny do tego typu, jakim by inny ogromny talent literacki, Jan Chryzostom Pasek, na tle Polski XVII wieku. Mimo tej pewnej przecitnoci jeden jest rys w Brantmie, ktry dowodnie wiadczy o jego przynalenoci do owej wspaniaej rasy ludzi Odrodzenia, a mianowicie ta niesychana 11

bujno, ta bezwzgldna afirmacja wszystkiego, co jest yciem, ten fanatyczny kult dla energii we wszystkich jej przejawach. Rys ten jest tym bardziej imponujcy, ile e Brantme w okresie spisywania swoich wspomnie by starcem zamanym dugoletni chorob. Ten kult tryska z kadej karty jego ksiki; wyraa si w jego wybuchach zachwytu, w zabawnych irytacjach, w przykadach dobieranych z historii, w sposobie ich komentowania. Odwaga i dziarsko u mczyzny, pikno i hojno miosna u kobiety oto jedyne credo Brantmea: ...inym niechay kat wici; bowiem zwrok powinien si zawdy rozciga ieno na to, co nadobne, y unika szpatoty iako moe. W zachwyt wprawia tak samo Brantmea pikna zemsta, ktrej przykady niejednokrotnie przytacza z naocznych swoich wspomnie: Na nic si to nie zdao, ieno po iakley szeci, abo siedmi lat, ursszy w wiek y odwag, uczyni wypraw na morderc swego oca, tak grzecznie y skadnie, i iednego dnia, wszedszy chykiem do iego domu, zabili iego, iego en, iego syny, iego crki, wszytkie iego domowniki, zgoa do psw, kotw y wszytkiego, co byo ywe w domu. To si nazywa wzi pomst, nie oszczdzaic ani kropli krwie!8 Pomimo trzynastu tomw, jakie obejmuje wydanie zbiorowe pism Brantmea, i mimo e inne jego ksiki nie s bynajmniej pozbawione historycznego interesu, Brantme pozosta dla potomnoci jedynie niemal i wycznie autorem ywotw pa swawolnych. Raz przez skandaliczny rozgos, jaki dla jej tematu i zawiesistoci jej jzyka przylgn do tej ksiki, z krzywd dla niej i dla jej autora; po wtre dlatego, i w adnym z jego dzie niepospolity talent pisarski Brantmea nie rozlewa si tak bujno i swobodnie. Jego ywoty wielkich rycerzy i ywoty pa dostojnych to cikie nieco, a bezadne, wzorowane na staroytnych autorach biografie, w ktrych nie brak wprawdzie hojnie rozsypanych rysw ywych i charaksterystycznych, lecz w ktrych koinwencjonalno pochwa, uszanowanie i ostrono cige nakadaj pta werwie pamitnikarza. Nic podobnego w ywotach pa swawolnych. Tutaj namaszczony historiograf zmienia si w przemiego gawdziarza, rozbawionego gadu, ktry z przey i rozmyla swego barwnego i urozmaiconego ycia destyluje te opowiastki zwize, ywe, epigramatytzne niemal i wp dla nas, wp dla siebie, aby umili sobie wspomnieniami smtek przymusowej bezczynnoci, spisuje to, co w cigu swych niespokojnych kolei widzia i zauway. Jako rasowy Francuz widzia przede wszystkim kobiet. Patrzy na to osobliwe stworzenie oczyma naiwnego zaciekawienia; wszystko go w niej interesuje: anatomia, umysowo, skonnoci, obyczaje, wszystko to opisuje wiernie z wspczesnych ywych wzorw, czerpanych w najwyszych, czsto koronowanych sferach, nie przebierajc zgoa w wyraeniach, wciskajc subtelne nieraz obserwacje w jzyk zabawnie kccy si ze swoim tematem, czasem paradny naiwnoci, czasem monstrualny bezwstydnym obnaeniem i lubowaniem si w szczegach, a mimo to zawsze okraszony na wskro sceptycznym i filuternym umiechem dworskiego bywalca. W Brantmie jako kronikarzu naley podnie jeden rys bardzo dodatni: mimo i obraca si stale w tak akomych dla mioci wasnej tematach, jak kobiety, wojny i pojedynki, i jakkolwiek moemy przypuszcza, i miaby w tej materii o sobie niejedno do powiedzenia, nigdy osoby swojej nie wysuwa na pierwszy plan opowiadania, przeciwnie, osania j pen umiarkowania dyskrecj. Ten rys daje nam znaczne gwarancje prawdomwnoci jego jako dziejopisa i malarza obyczajw, oczywicie z nieodczn na owe czasy poprawk domieszki fantazji, kursujcych bajeczek, niecisoci w powtrzeniu etc. Dwa razy moe jedynie w toku ksiki Brantme wykracza przeciw swej wstrzemiliwoci. Raz, kiedy on, zazwyczaj tak zwizy, rozwodzi si w nieskoczenie dugim opisie nad pozbawionymi wszelkiego interesu dziejami poznania swego z margrabin del Guast; czu tu jednak nieodpart potrzeb rozgadania si w aosnym wspomnieniu nad umiechem szczcia, ktrego nie umia wyzyska;
8

Vies des grands capitaines.

12

drugi raz to w owej rwnie dugiej, a mao interesujcej przygodzie brata swego u krlowej Nawarry, zamieszczonej wyranie dla niewinnej przyjemnoci zaznaczenia, i krlowa Nawarry mwia do brata jego mj kuzynie. Ksika Brantmea ma opini wysoce gorszc. Nie mwi tu o tej kategorii czytelnikw, ktrzy szukaj w Brantmie pornografii; co do tych, milej by mi byo, aby nie brali tej ksiki do rki. Ale w ogle przyjte jest mwi i pisa o bezprzykadnym zepsuciu Brantmea, godnego historiografa zwyrodniaych Walezjuszw i ich zepsutego dworu itd. Zwaszcza bogobojni Niemcy uywaj sobie pod tym wzgldem. Pozostawiam uczonym historykom dociekania, o ile dwr Walezjuszw mniej albo wicej by zepsuty od dworu Ludwika XIV, Regencji lub Ludwika XV. Pozwol sobie jedynie zauway, i nie ma i nie byo takiego kawaka spoeczestwa, ktrego sprawy i czyny opowiedziane z prostot i naiwnoci stylu Brantmea nie zdawayby si czym monstrualnym i nie obraay grubo dzisiejszej naszej wstydliwoci. To zatem, co czyni, dla naszego poczucia, jaskrawoci ksiki Brantmea najbardziej racymi, to wanie naiwno jego stylu i poniekd jego niewinno: niewinno jak gdyby dziecka, ktre z zainteresowaniem budzcej si pci oglda swoje niepokojce je szczegy anatomiczne, jak gdyby je po raz pierwszy widziao. Mona si o tym przekona: najbardziej obraaj nasze uczucia wstydliwoci te ustpy, w ktrych Brantme oddaje si dociekaniom anatomicznym, obierajc sobie, z ca dobrodusznoci, za modele swoje koronowane osobistoci. Ale w zamian czy np. szczeg przytoczony przeze o anatomii Elbiety Angielskiej nie wicej nam tumaczy dol nieszczsnej Marii Stuart ni cay pikny dramat Schillera?... Nie wszystko zreszt, co mieci si wtej ksice, moemy woy na osobisty rachunek Brantmea. Peno tu jest tych iovialitates, ktre, od Boccaccia poczwszy, szy z Woch na ca Europ i tak samo dotrze mogy na komnaty Luwru, jak zbka si pod zacn lip Jana z Czamolasu, ktrego ksiga fraszek, pisanych dobrym towarzyszom gwoli, pod wzgldem trefnego y spronego rzeczenia nie ustpuje bynajmniej Paniom swawolnym. Rnica gwnie jest ta, e w Figlikach Reja, Ogrodzie fraszek Potockiego itp. z tych samych wzorw przyswoi sobie polski geniusz rasy bogat niw epigramu skatologicznego, obracajcego si nieodmiennie okoo spraw zwizanych z trawieniem, podczas gdy w umysowoci francuskiej znalaz wdziczniejszy grunt pierwiastek erotyczny. Oprcz wpyww woskich przewijaj si w Brantmie reminiscencje klasyczne, po ktrych, obyczajem wszystkich wspczesnych autorw, buszuje niemiosiernie. Klasycyzm w stanowi jakby nagminn chorob pisarzy XVI wieku caej Europy. Kade zdanie, twierdzenie, uwaga cignie za sob zazwyczaj ogon cytat, anegdot, wywodw z Plutarcha, Pliniusza, Cycerona etc. Do powiedzie, i nawet dobry pan Rej z Nagowi czuje si w obowizku streci na uytek braci ssiadw doktryn Platona, a czyni to w nastpujcy sposb: A iako pisz o Platonie, o owym sawnym mdrcu, i barzo rad patrza na te swowolne a wszeteczne krotofile a sprawy ludzkie, to si im umiawszy a nadziwowawszy, zasi to powoli dyscypuom przyszedszy rozwaa, iako to s rzeczy zelywe a sprone, a poczciwemu nieprzystoyne, aby si z tego karali, a na potem si tego przestrzegali.9 Staroytne anegdoty, krce w pewnej iloci, powtarzaj si, niemal wci te same, u rozmaitych pisarzy. Tak np. w caej Europie, od Sekwany po Wis; wentylowana jest kwestia wielkodusznoci Scypiona, ktry w niepojtym bohaterstwie, przed szesnastoma wiekami, n i e z g w a c i jakiej pojmanej branki: nasz Gmicki i Modrzewski wysawiaj go za to pod niebiosy, Montaigne chwali z umiarkowaniem, Brantme czyni sceptyczn uwag, e trzeba by si wprzd zapyta tey paniey, co sdzi o takowey strzemiliwoci. Moebna, odpowiedziaaby... etc. Ale co stanowi ju wasn, o wiele cenniejsz cz ksiki Brantmea, to owo cudowne spojrzenie, jakie nam ona dozwala zapuci w te zamki, gdzie w duych, pmrocznych kom9

ywot czowieka poczciwego, rozdz. VI.

13

natach, przy blasku drew na kominie i migoccych pochodni, w zimowy odwieczerz cign si owe rozhowory, dyskusje i trefnoci; w te ogrody, po ktrych stare ochmistrzynie o sabych nogach i zwroku na prno staraj si docign swoje panie przed kocem alei, aby je ustrzec od niechybnego grzechu; w te dusze proste i zapamitae, w te bujne i krwiste temperamenty: wszystko to rozsnuwa przed nami ksika Brantmea niby cudny haft wyblakego starego gobelinu, podobny temu, na ktrym on sam oglda histori biednego mistrza Jana z Meung i obraonych przeze pa dworskich. Dziki niemu wiemy, czym zabawiali si najwysi dostojnicy pastwa nie wiedzc, co z czasem pocz; syszymy, o czym gwarzyli sobie z cicha rycerze lec z rusznic w okopach La Rochelle; znamy piosnki, jakie opowiaday mu, czerpic we wspomnieniach z czasu krla Franciszka, godne wiekowe panie; ba, nawet histori rkawiczki synnego rycerza Delorges poznajemy z opowieci starszych dworzan, naocznych jej wiadkw. C rozkoszniejszego jak owa pani, co to yczya sta si zim, a iby iey mionik by ogniem, a potem iby si staa wiesn, a iey przyiaciel ogrdkiem caym w kwiatach, a potem chciaa sta si latem, a owo aby iey mionik by rzdem iasnem y lnicem, przedsi ku kocu pragna na swoi iesie wrci do pirwszey swey postaci y sta si bia gow, a iey mionik mczyzn, aby znowu oboie mieli zmiarkowanie, dowcip a rozum, aby poziera a rozpamitowa cae minione ukontentowanie y y w onych wdzicznych wyobraeniach a rozpamitywaniach upynitych y aby wiedzie a uradza ze sob, iaka pora im bya barziej sposobna a rozkoszliwa. Albo ten jake nastrojowy obrazek zimowego wieczoru: Aa niedobrze te iest w zakamarku kole ciemnego ka, dokd oczy inych osb (ile e grzei si naprzeciw ognia) przenikaa barzo niecakowicie abo te owi, siedzc wpodle na skrzyniach i na oach po ktach, tako si bawi mionem rzemisem; abo te widzc ich, iako si trzymaa blisko iedni drugich, mnima si, i to z przyczyny zimna y aby trzyma si barziey ciepo: przedsi owi czyni sodkie rzeczy, ile e pochodnie stoi z boku dobrze odsunite, abo na stole, abo na kredency. I jeszcze jedno. Kiedy czytamy t ksig, ca powicon, jak mwi dedykacja, wesoym sprawom, widzimy zaraz w jej pierwszych ustpach, jak te sodkie historie ociekaj od przelanej krwi, jak spazm pieszczoty splata si ze spazmem konania. Oto iny, ktry umierci suk swoiey eny y barzo go drczy, iby sama pomara od mczestwa, i widzi gincego w mkach tego, ktrego tak miowaa i ciskaa w ramiona. Iny znw we wiecie zabi swoi en w samym rzodku dworu... Iny wszed do niey sam, bez orszaku, y udusi i swoi rk y iey wasn szarfeczk... Syszaem o iedney, ktr gdy iey m, staruch, przychwyci na takowym uczynku, da iey trucizn, od ktrey chramaa wicej roku y wyscha iak drewno; a za m czsto i nawiedza y cieszy si z tey niemocy, y powieda, i ma to, co si iey naley... I tak cignie si ta krwawa litania przez kilkanacie stron: mimo woli trudno si oprze myli, i patrzy si na zacit i nieubagan wojn, w ktrej kobieta, walczca dla pci swojej, dla przyszych pokole o prawo do ycia i rozrzdzania sob, krwi wasn i swoich sukw znaczy pobojowisko. Rozczulajce niemal jest patrze, jak fanatycznym, przekonanym, tkliwym, wyrozumiaym obroc, sojusznikiem kobiety jest w tej walce Brantme; jak wszystko jej przebacza, wszystko darowuje, jak szuka przykadw w staroytnoci, w w. Augustynie, w logice, w religii, jak je gromadzi i pitrzy wrd mnstwa naiwnych i przezabawnych paradoksw, wszystko ku obronie kobiety a pohabieniu tych iadowitych grzybkw, gupich mzgowczych, poderzliwych, nieprzezpiecznych rogali. Jednym z czarw Brantmea jest jego jzyk. Brantme nie jest stylist; pisze w najwyszym stopniu niechlujnie, niedbale, nieliteracko, gubi si i baamuci, ile razy zdarzy mu si webrn w jaki okres ywcem przeniesiony z aciny, niejednokrotnie zapomina, gdzie podmiot, a gdzie orzeczenie, a z tym wszystkim jzyk jego ma taki urok bezporednioci, tak ywo, naiwno, jdrno, tyle nieraz dowcipu i subtelnej ironii wanie w swej niezaradno-

14

ci, e milszy jest od caego oceanu gadkich literacko wypracowa. Dla tego jzyka trzeba byo znale odpowiednik w jzyku polskim, w czym przez najnaturalniejsz asocjacj nastrcza si wspczesny jzyk polski z XVI wieku, Tumaczowi naleao tedy jedynie sign w w bujny okres literatury naszej, rozczyta si w Reju, Modrzewskim, Kochanowskim, a przede wszystkim w nieocenionym tu wanie pod wzgldem jzykowym Grnickim i jego Dworzaninie. Jednake jedyn myl przewodni tumacza bya ch moliwie najwierniejszego oddania charakteru ksiki Brantmea z zachowaniem jej caego swoistego wdziku, nie za ch przestrzegania jakiej idealnej filologicznej wiernoci. Zreszt nie ulega kwestii, i gdyby polski pisarz w XVI wieku przekada Brantmea na jzyk polski, byby musia stworzy do tego celu jzyk zdolny pomieci wszystkie odcienia tego egzotycznego tematu. W pracy tej wskazanym si zdawao zachowanie oglnej archaizacji, bez obciania tekstu sowami i formami zbyt przestarzaymi, ktre w czytaniu wpynyby ujemnie na jego pynno. Pisownia staropolska w pierwszej chwili moe utrudnia czytanie, jednake zdawaa si ona niezbdna jako najskuteczniejszy rodek zagodzenia, bodaj dla oczu. jaskrawoci tekstu. Wreszcie co do imion wasnych, tumacz uwaa za wskazane spolszcza je w taki sposb, w jaki musiayby si prawdopodobnie spolszczy w ustach szlachty polskiej XVI wieku; w czym szed za wzorami zawartymi midzy innymi w Panu Tadeuszu (ksi D y n a s w). Zdaj sobie spraw, i wiele osb wemie mi za ze przyswojenie tej ksiki pimiennictwu polskiemu; jednake, kto zdolny jest odczu poprzez drastycznoci formy, waciwe caej wspczesnej epoce wartoci ludzkie, historycznoobyczajowe i literackie w niej zawarte, ten mniej surowym okiem bdzie patrza na t prac. Co do mnie, tyle znalazem niewinnej rozkoszy w tej igraszce polskiego jzyka, i nie mogem oprze si pokusie przeszczepienia na nasz ziemi gazki tej winnej latoroli, ktra si u nas nie rodzi, wyrosej przed wiekami tam, pod tym socem, ktre si u nas nie mieje...

Boy Krakw, w maju 1913 r.

15

IEGO KRLEWSKIEY WYSOKOCI NAYDOSTOYNIEYSZEMU XICIU ALANSONU, BRABANCYEY Y GRABIEMU FLANDRYEY, SYNOWI A BRATU NASZYCH KRLW

WASZA KRLEWSKA WYSOKOCI! Iako i W.K.W. czynia mi nieraz ten zaszczyt, aby ugwarza ze mn na dworze barzo poufale o wielu trefnych rzeczeniach a opowiastkach, ktre W.K.W. s tak przyrodzone a zwasne, rzekby, i rodz si Iey w uciech w iednem mgnieniu oka, tak dowcip W.K.W. iest rozlegy, bystry a subtylny y rzeczenie rwnie takie, a przy tym barzo ozdobne, iem si skada oto, tedy y owdy, nalepiey iako mogem, one niektre rozprawki, iby, ieli nieiakie z nich przypadn do smaku W.K.W., day Iey wdzicznie przepdzi czas y przypomnie Iey o mnie y o naszych pogwarkach, iakiemi W.K.W. raczya niekiedy poczci mnie, swego powolnego dworzanina. Przypisuj przeto W.K. Wysokoci te xigi y bagam I, aby raczya wesprze ie swoiem imieniem, a powag, zanim przyo si do rozpraw w statecznieyszey materyey. Urzy hnet W.K.W. iedn, bdc nie prawie na ukoczeniu, gdzie wywodz porwnanie szeci wielgich xit a hetmanw grujcych dzi w naszem krzeciiastwie, ktrzy s: krl Hendryk III, brat W.K.W., Wasza Krlewska Wysoko, krl Nawarry, szwagier W.K.W, xi Giz, xi Menu y xi Parmeskie, przytaczajc wszytkich Waszych Dostoynoci co naypiknieysze cnoty, ozdoby, przewagi a zacne uczynki, w ktrych osdzeniu zdai si na godnieyszych, lepiey to zdoaicych uczyni ode mnie. Podczas, Wasza Krlewska Wysokoci, prosz Boga, aby I pomnaa zawdy w Iey wielgoci, pomylnoci, a dostoiestwie, ktrey iestem na zawsze nayniszym a naypowolnieyszym poddanym y barzo przywizanym sug

Bourdeille

16

ALE NA MIER XICIA ALANSONU

Przypisaem by ona drug cz xig o biaych gowiech naydostoynieyszemu xiciu Alansonu, iako i wyrzdza mi t cze, i mnie miowa y rozmawia barzo poufale ze mn y chciwy by sysze dobre opowiastki; owo, chocia iego wspaniae a mne y szlachetne ciao spoczywa iu w ziemi pod iego zasuonym mieczem, nie chciaem wszelako odwoywa moiego daru, ieno oddal go iego dostoynym popioom y boskiemu duchowi, o ktrego cnotach y wielgich uczynkach a przewagach mwi osobno, iako o inych znacznych xitach a hetmanach: bowiem, wier, by miedzy nimi godny iak mao kto we wiecie, chocia pomar barzo modym. Owo do mwi o rzeczach aosnych, godzi si nieco pomwi o wesoych.

17

Rozprawa pirwsza

O biaych gowiech, ktre parai si postronnem miowaniem y malonki swe kad pomidzy rogale
Iako i biae gowy uczyniy fundacy stanu rogatego y ony to mczyzn czyni rogalami, umyliem woy t rozpraw w one xigi o paniech, chocia rzecz w niey bdzie po rwni o mczyznach, co o biaych gowiech. Wiem, iako wa si na nie lada dzieo y iako nigdy bych mu nie podoa, gdybych chcia upora si z niem do koca; bowiem na wszytkim papierze pariskiey kamery rachmistrzowskiej nie pomieciby ani poowy onych historyw, tak mczyskich, iako y biaogowskich. To mimo to spisz, co podoam, a kiedy tchu mi nie stanie, naonczas przeka piro dyabu abo iakiemu dobremu kompanowi, iby ie podi po mnie. Wraz exkuzui si, ieeli nie trzymam w tey rozprawie statecznego ordynku: wdy tak wielga iest liczba onych mw y onych pa, i nie znam tak biegego obonego, ktry by uzdoli sprawi miedzy nimi naleyte szyki a porzdki. Prowadzc si tedy, iako mi si bdzie zdao, rozpoczynam te opowieci w piknym miesicu kwietniu, ktry iest czas a pora na kukuki: rozumiem lene, bowiem inych trefi si a spotyka podostatkiem po wszytkie miesice a pory roku. Owo tedy pord naszych rogalw sia znachodzi si rozmaitych odmian; ba ze wszytkich nagorszy, y ktrego biae gowy strachaa si nabarziey, iest rodzay onych zagorzalcw, nieprzezpiecznych, mzgowczych, zych, iadowitych, okrutnych, krwioercw a poderzliwych, ktrzy drcz, katui, zabiai, iedni z racy, drudzy bez racyey, popadaic w szalestwo za leda poderzeniem; owo przed takow kompani snadnie trzeba si mie na bacznoci tak enom, iako ich panom sukom. Wdy znaem takie panie y ich slukw, ktrzy nie dbali na to, bowiem byli tak sierdzici iako y tamci, a za panie byy wielgiego serca, tak i kiedy chybiao odwagi galantom, same im iey przyczyniay; ile e wszelaka przygoda im barziey iest lizga a nieprzezpieczna, tem wicey godzi si i podi y dokona we wspaniaoci ducha. Ine znaem biae gowy, ktre nie miay adnego serca ani hambitu, aby cytowa ku rzeczom duym, y paskudziy si ieno swoiemi mizernymi sprawami: iako to powiedai: nikczemna iak k...a. Znaem jedn godn bia gow y nie z ledacyiakich, ktra, gdy uwidziaa chwil sposobn ku zayciu rozkoszy z przyjacielem, a za ten przedkada iey nieprzezpieczestwo, iakie by wyniko, gdyby m, nie bdcy daleko, ich podchwyci, wzgardzia onym galantem y rzucia go, bd i okaza si maego serca, bd te i chybi iey w potrzebie: ile e skoro rozmiowan dam gorco krwie a ochota przypiera do uczynku, a za przyiaciel iey dla bd iakiey przeszkody nie moe abo nie chce zadowoli iey z miesca, nienawidzi takiego y gardzi nim iak nikiem w wiecie. Wier, trzeba wysawia odwag oney paniey y inych iey podobnych, ktre nie lkai si niczego, aby zadosy uczyni swoiey pochoci, mimo i podai si na wicey nieprzezpieczestw nili onierz abo marynarz w co naysroszych potrzebach ldu y morza. Pewna dama iszpaska sza raz na kownaty krlewskie wiedziona przez dwornego kawalera; owo gdy przechodzili przez nieiaki zaktek postronny a przymroczny, w kawaler, iakoby wynoszc si ze swey iszpaskiej czci a diskrecyey, rzek iey: Seora, buen lugar, si no fuera vuessa merced. Dama odrzeka mu ieno: Si, buen lugar, si no fuera vuessa merced. Oto sposobne miesce, gdyby to bya iensza iak wy, pani. Wier, barzo sposobne, gdyby to by ienszy jak wy, panie. Tak oto wyszydzia go y w hab podaa za ona mitko, i nie 18

wzi od niey w tak sposobnem miescu to, czego da y czego ona pragna; oo byby uczyni ienszy, mielszego przyrodzenia: za czym stracia serce ku niemu y poniechaa go. Syszaem o iedney barzo cudney y znamienitey paniey, ktra zwolia swemu przyiacielowi, iby z ni spa, ieno i ma nie dotkn iey w adnym sposobie ani si bra do samey rzeczy: czego tamten dotrzyma, trwaic ca noc w wielgiey dzy, pokusach a powcigliwoci; za co owa pani go tak uczcia, i w niedugi czas potem daa mu ukontentowanie, podaic za sw racy, ie chciaa dowiadczy iego mioci przez posuszestwo w tym, co mu naoya. Za co miowaa go pni tem barziey, mnimaic, i zdolen by by uczyni na drugi raz in rzecz rwnie znaczn co ta, ktra bya z nayznacznieyszych. Mog niektrzy wychwala t strzemiliwo abo t maoduszno, ini zasi nie: zdai si na mnimania y racye, iakie mogliby wywie partyzanci iedney y drugiey strony. Znaem iedn pani, cale znamienit, ktra gdy daa zezwolenie swemu przyiacielowi, aby przyszed z ni spa iedney nocy, tene przyby cakowicie przysposobiony, w koszuli, iby speni swoi powinno; wdy e to byo w zimie, przymarz tak po drodze, ba, wszedszy w oe nie mg nic dokona y troska si ieno o zagrzanie czonkw; za co pani owa znienawidzia go y nie dbaa iu o. Iensza pani, gdy uradzaa o mioci z pewnym szlachcicem, tene powiedzia iey, miedzy inymi rozmwkami, i gdyby przyszo mu lec z ni w oe, doliczyby do szeci potyka, tak barzo iey cudno zalaza mu za skr. Barzo o wiele chepicie si, rycerzu rzeka pani. Za czym zamawiam was na t a na t noc. Iako nie omieszka si stawi; ba nieszczciem dla niego, gdy iu by w ou, przyszed na taki skurcz, ozibienie humorw, a oporno przyrodzenia, i nie mg doliczy ani do iednego; za czym pani rzeka do: Zali nic inkszego nie chcecie uczyni? Owo pomykaycie precz z onice; nie naiam wam iey iakoby ka w gospodzie, ibycie w niem zaywali wczasw a wypoczynku. Tedy pomykaycie, powiedam. Y tak go odprawia, namiewajc si potem barzo z niego y nienawidzc gorzey morowey zarazy. Szczcie byoby onemu dobremu panu, gdyby by mia przyrod cnego wielgiego protonotara Baroda, iamunika krla Franciszka, ktry, kiedy mu si trefio przyspa z iak pani ze dworu, liczy co namniey do dwunastu, ba, rano ieszcze powieda: Odpucie mi, pani, ielim godniey nie uzdoli, wdy braem medykament wczora. Znaem go pniey; by to tgi Gaskoczyk: zrzuci sukienk y zwano go kapitanem Barodem; sia mi historyw naopowieda, wszytkie z imienia y nazwiska. Na stare lata opucia go ta mska y weneryczna krzepko; za czym popad w niedostatek, mimo i swoiego czasu uszczkn by sobie nieze kski z tego, co mu przynosi iego instrument; ba, wszytko przetrwoni y i si warzenia a destiiowania esencyi. Wdy powieda gdybych mg, iako w moich modszych leciech, destilowa ieszcze esency nasienn, lepiey bych radzi sobie w moich sprawach y lepiey by mi si dziao. Podczas ostatnich woyen Ligi pewien godny szlachcic y iunak nie lada wyszedszy z fortecy, nad ktr mia przeoenstwo, y ruszywszy w pole, a nie mogc za powrotem zdy na czas do swego garnizonu, zaiecha na noc do iedney pikney, zacney y znamienitey damy, ktra zaprosia go, iby tam przespa; od czego si nie wymawia, bo by utrudzon sielnie. Podkarmiwszy go tedy smacznie przy wieczerzy, pani daa mu swoi kownat y swoie ko, ile e wszytkie iensze izby byy ogoocone z przyczyny woyny, a za statki pochowane, gdy miaa barzo nadobne. Zasi pani sama cisna si w alkierzu, gdzie miaa proste eczko na czas dnia. Szlachcic, nawzbraniawszy si sia bra t kownat y to oe, probami oney paniey zniewolony by ie zai: za czym uoy si y hnet usn snem barzo gbokim. Ba c! ta pani przysza ku niemu uoy si obok, on wszelako nic nie poczu ani zrazu, ani przez ca noc, tak barzo by zdroony y zmorzony snem; spoczywa tedy a do wielgiego dnia nazaiutrz, a gdy si zacz budzi, ona pani odchodzc ode rzeka mu: Nie spae, wasza mio, iako 19

widzisz, bez kompaniey, bowiem nie radam bya opuci ci caey onicy y zaywaam iey poowy tak dobrze iako y ty. Byway: przepucie okazy, ktrey iu nie odzyszczesz nigdy. Szlachcic, klnc y biadaic nad stracon fortunk (a byo od czego si obwiesi), chcia i zatrzyma a ubaga: wdy na nic si to nie zdao y pani posza barzo rozalona przeciw niemu, i nie ukontentowa iey tak, iak chciaa, gdy nie przysza tam po ieden raz (iako to mwi, ieden raz iest w onicy iako saata do obiadu) y nie przybya tam dla liczby poiedynczey, ba dla, mnogiey, ktr wiele biaych gw woli w tey rzeczy nili co inego; cale przeciwnie od iedney barzo cudney y poczciwey paniey, znaiomey mi, ktra gdy raz zamwia swego galanta do siebie do ka, ten w iedno mgnienie oka trzy razy sprawiedliwie i obrci; za czym gdy chcia uczyni to samo raz czwarty y ine ieszcze mnogie razy, ona sama rzeka mu, prosia y nakazaa, iby wyszed z oa a oddali si. w, rwnie rzewy iak wprzdzi, okazuie iey swoi gotowo do boiu y przyrzeka raczy i ca noc do biaego rana; iako e, pry, dla takiego drobiadku krzepko iego bynamniey nie osaba. A ona: Zadowl si tem (prawi), iem poznaa twoie siy, ktre s barzo wdziczne y dostao, y w swoiem czasie a miescu bd umiaa lepiey ich zay ni teraz; bowiem do byoby przypadku, aby nas tu odkryto, a gdyby m my to wiedzia, hnet byabych zgubiona. Byway wic, rycerzu, a do lepszey a przezpiecznieyszey okazyey, a wonczas swobodnie uyi ci na wielg bitw, a nie na tak lich potyczk. Sia iest biaych gw, ktre nie miayby tego opamitania, ieno opite rozkosz y trzymaic iu w mocy swego wspzapanika, byyby mu kazay walczy a do biaego rana. Ta godna pani, o ktrey powiedaem przedtem, bya takiey przyrody, i skoro przyszo na ni zachcenie, nigdy nie znaa strachu ani baczenia na ma, chocia by srogi szyrmierz y barzo poderzliwy; ba mimo to taka bya szczniaczka, i ani ona, ani iey gachowie nie popadli w nieprzezpieczestwo ycia, iako e nigdy nie dali si przychwyci y zawdy mieli si na pieczy, y rozstawiali dobre a czuyne strae. W czym iednak nie lza zbytnio ufa biaym gowam, bowiem do iest tu iedney nieszczsney godziny, iako si to przygodzio niedawno rycerzowi mnemu a walecznemu, ktry zosta ubit idc spotka si ze swoi lubk, a to dla zdrady, iak mu zastawia sama z nakazania ma: zasi gdyby nie by tyle zadufany w swoiem mstwie, byby si mia na ostronoci y nie byby zgin, czego bya wielga szkoda. iawny to, wier, przykad, aby nie ufa tyle rozamorowanym biaym gowam, ktre aby ieno umkn si okrutney rce mowskiey, tak tacui, iak tamci zagrai, iako uczynia ta, ktra ocalaa z yciem, a za przyiaciel iey mierci pomar. Bywai ini mowie, ktrzy umiercaa niewiast y iey gacha wraz oboie, iako to syszaem o pewney barzo znaczney damie. Tey maonek, zazdrosny o ni nie dla iakiego pewnie dokonanego uczynku, ale przez sam zazdro y dla czczych pozorw mioci, umierci swoi en od trucizny, w powolnych cierpieniach, z wielg dla wiata szkod; poprzednio za zagadzi iey suk, barzo godnego czeka, powiedaic, i piknieysza iest ochfiara y barziey ucieszna ubi byczka wprzdzi, a po nim krow. Owo xi barziey byo okrutne naprzeciw swoiey enie ni pniey naprzeciw iedney ze swych crek, ktr wyda za m te za znaczne xi, ba nie tak znaczne iak on sam, ktry by nie prawie monarch. Owo przygodzio si tey niebaczney niewiecie, i zasza w ci z inym ni ze swoim mem, ktry zabawi si w iakowey woynie; za czym urodziwszy foremne dziecitko, nie wiedziaa, komu si w piecz odda, ieli nie swemu ocu, ktremu otworzya wszytko przez iednego zaufanego szlachcica, posawszy go do. Ktry usyszawszy wiadomo przekaza mowi, aby na gardo swoie nie way si godzi na ycie iego crki, gdy wwczas on by si targn na iego ycie y uczyniby go nayndznieyszym z xit krzeciiaskich, iak to byo w iego mocy; za czym posa crce swoiey galer wraz z orszakiem ludzi, iby odebrali dziecko wraz z mamk; y zaopatrzywszy ie w przystoyne mieszkanie y opiek, da ie bardzo

20

godnie wyywi y wychowa. Wdy po nieiakim czasie, skoro iey ociec pomar, m mierci zgadzi t niewiast. Syszaem o inym, ktry umierzci suk swoiey eny w iey oczach y barzo go drczy, iby sama pomara od mczestwa, i widzi gincego w mkach tego, ktrego tak miowaa y ciskaa w ramiona. Iny znw we wiecie zabi swoi en w samem rzodku dworu, dawszy iey przez czas pitnastu lat wszytkie swobody w wiecie y do syta powiadomiony o iey obyczaiu, tak i nieraz przedkada iey to y napomina i. Owo nagle przystpia do kolera (powiedai, i to byo z namowy swego pana, barzo monego xicia) y w iedno rano przyszed do niey do ka, kiedy miaa wstawa, y pokadszy si z ni, pofolgowawszy sobie y nacieszywszy si razem, ugodzi i kilkakro mieczykiem, za czym da i dokoczy swemu sudze, a za potem rzuci do lektyki, y na oczach wszytkich wyniesiono i z domostwa, aby i pogrze. Po czym odwrci si y ukazowa si na dworze, tak iak gdyby by dokona naypiknieyszey rzeczy na wiecie y chepi si z niey. Rad byby to samo uczyni iey gachom, wdy za wiele miaby do czynienia, bowiem miaa y obdzielia ich tylu, i byoby ich obstao na may hufczyk woyenny. Syszaem o iednym barzo dzielnym y walecznym rycerzu, ktry maic nieiakie poderzenie na sw en, poit z barzo godnego domu, wszed do niey sam, bez orszaku, y udusi i swoi rk y wasn iey bia szarfeczk, po czym da i pogrze naygodniey iak mg y obecny by przy exekwiach cay w czerni, wieldze stroskany, y dugi czas nosi po niey aobne szatki: wiele ukontentowania byo z tego biedney niewiecie y snadnie moga zmartwychwsta od takich ceremoniw! Nie zszed w rycerz bez potomstwa z oney paniey, bowiem mia z niey dzielnego syna, z naywalecznieyszych y naypirwszych w oyczynie, y ktry dla swoich postpkw a zasug przyszed do znacznych szary, iako i dobrze suy swoim krlom a panom. Syszaem tako o iednym monym we Woszech, ktry rwnie umierci swoi en nie mogc dosic iey galanta, ktry ocali si do Francyey: ba powiedali, i i umierci nie tyle dla iey grzechu, bo od do dawna iu wiedzia, i sobie folguie, y nie frasowa si tem zbytnio, ale dlatego, aby polubi in pani, w ktrey si by rozmiowa. Dlatego barzo iest nieprzezpiecznie oblega y nastawa na kuper dobrze obronny, chocia oblegai ie tako, ba nie mniey nieli ine, bezbronne, y dobywai nawet, iako wiem o iednym, obronnym tak iak aden iny we wiecie. By ieden szlachcic, dzielny, wier, y odwany, ktry zapragn z nim poigra; ba y tem si nie zadowala, ieszcze chcia chepi si y rozgosi swy uczynek: tako niedugo trwao, iak hnet zosta zabity przez nasadzonych ludzi, bez inego zgorszenia y bez krzywdy dla oney biaey gowy, ktra wszelako dugi czas strachaa si y ya w niepokoju, ile e bya brzemienna y mnimaa, i po zlegniciu, ktre by chciaa, aby si o wiek opnio, y iey przygodzi si to samo; wdy iey m, dobry y miosierny, chocia by z naytgszych szyrmierzy we wiecie, odpuci iey, a nie byo iu z tego iney sprawy, nie bez wielgiego postrachu mnogich inych galantw, ktrych miaa: iakoby tamten zapaci za wszytkich. Iako pani, uznaic askawo y miosierdzie takowego maonka, od tego czasu iu mu tylko niewiele dawaa przyczyny do poderze, bowiem bya z dosy strzemiliwych y bogoboynych pa onego wieku. Cale inaczey przydarzyo si w niedawnych leciech w krlestwie Neapolu paniey Maryey z Awalos, iedney z nayurodziwszych xiniczek tey krainy, zalubioney xiciu Wenuzy; ta rozmiowaa si w grofie Andryaskim, te iednym z urodziwych xit tey ziemi, y gdy oboie zmwili si na swoie igry a rozkoszki y m ich odkry (opowiedziabych, w iaki sposb, ba przydugo by to trwao) iakoby wespoek przytulonych w ou, kaza ich umierci oboie przez naitych ludzi; tak i nazaiutrz znaleziono owe dwie wdziczne poowy a istoty, cale nieywe y zakrzepe, porzucone a wycignite na kamieniach przed bram domu na widoku wszytkich przechodzcych, ktrzy ich opakiwali y alili si ich ndznego losu.

21

Niektrzy krewni oney paniey barzo byli tem strapieni a oburzeni, tak i chcieli mci si tego mierci a mordem, iako nakazuie obyczay tey ziemi; wdy o to, i bya ubita przez nikczemne sugi a niewolniki, niegodne, iby ich rce miay si macza w tak pikney a szlachetney krwie, o to iedno chcieli si upomina a dochodzi tego na mu, bd przez sdy, bd inaczey, nie za gdyby by sam dokona tego wasn rk; wwczas nie byoby sprawy ani dochodzenia. Oto mi niedorzeczne a mzgowcze mnimanie y skrupuy; w czym zdai si na nasze wielgie krasomwc y uczone prawniki, by orzekli, iaki czyn iest szpetnieyczy: czy ubi en wasn sw doni, ktra i tyle miowaa, czy te uywszy rki podego naiemnika. Wiele by mona racyi w tem wywodzi, ktrych wszelako poniecham, lkaic si, aby nie byy zbyt sabe naprzeciw racyiom onych mocarzy. Syszaem, i wicekrl wiedzc o onym zamiarze przestrzega o tym mionika czy on lubk; wdy taki by snad ich los, ktry mia nale koniec swy w tak wdziczney mioci. Owa pani bya crk don Karla z Awalos, drugiego brata margrabiego Peskary, ktremu gdyby wyplatano podobn sztuk w niektrey z iego miostek wiadomych mi, iu od dawna zostaby nieywy. Znaem ma, ktry, wrciwszy z podry y dugi czas nie spawszy ze swoi en, przyby rad y gotowy, aby to dokona y pofolgowa sobie ile wlezie; wszelako nadiechawszy w nocy urza przez taiemny otworek, i bya w ou ze swoim przyiacielem; za czym hnet doby miecza z pochew a zapukawszy do drzwi y nalazszy otwarte wszed, aby i zabi. Oberzawszy si wprzdy za gachem, ktry wyskoczy oknem, podszed ku niey, aby i zabi; owo zdarzyo si, i bya tym razem tak piknie wystroiona, woski miaa tak wdzicznie zaplecione na noc y koszulk tak bia y tak cudnie ozdobion (moecie mnima, e wychdoya si tak piknie, aby si lepiey przypodoba swemu przyiacielowi), e nigdy ieszcze nie widzia iey tak dobrze przysposobioney ani tak mu do smaku. Za czym gdy tak w gzach rzucia si o ziem y iemu do kolan, proszc go o przebaczenie tak czuemi a sodkiemi sowy, iak tylko ona sama umiaa ie naydowa, y gdy i podnosi y widzia tak cudn a wdziczn, serce w nim zmiko y porzuciwszy szpad, on, ktry tak dawno nie folgowa przyrodzie y spragnion by wieldze (co pewnie wyszo oney paniey na poytek, ile e natura .si w nim przebudzia), odpuci iey y wzi j, y obapi, y pokad w onice, a za sam, rozdziawszy si co prdzey, pokad si z ni spoem, zawarszy drzwi od kownaty; zasi niewiasta tak mu wygodzia swoiemi powaby a przymiltkami (rozumiecie, i nie oszczdzaa fatygi), i nazaiutrz naleziono ich w lepszey komitywie ni wprzdy y nigdy nie wiadczyli tyle pieszczotek ze sob: tak iako uczyni Menelaus, biedny rogal niebotko, ktry przez dziesi czy dwanacie lat nawygraawszy si enie swey Helenie, i i umierci, skoro mu w rce popadnie (nawet pokrzykiwa iey to spod murw ku grze), wdy po zdobyciu Troiey, skoro dostaa mu si w rce, tak by olniony iey cudnoci, i odpuci iey wszytko y miowa i, y pieci barziey ni kiedy. Dobrzy s ieszcze tacy oszaleli mowie, ktrzy tak acno ze lww zmieniaj si w motylkw; ba niedobrze iest popa w tak przygod iak ta, co nastpuie. Iedna znamienita, cudna y moda pani z czasw krla Franciszka Pierwszego, zalubiona z monym panem Francyey, z tak wielgiego domu, iak telko moe by w tym kraiu, ocalia si zgoa inaczey y lepiey ni poprzedzaica; bowiem czy e odsonia iakowy trop miosny swoiemu mowi, czy e napado go iakowe poderzenie abo naga wcieko, do i przyszed do niey z goym mieczem w doni, aby i zabi. Za czym pani, zwtpiwszy, iby iaka ludzka pomoc moga i ocali, powzia nagle myl, aby si ochfiarowa Naywitszey Maryey Pannie y w razie gdyby i ocalia, dopeni lubu w iey kaplicy loretaskiey w andegaweskiey krainie. A oto zaledwie uczynia lub w myli, kiedy w pan upad na ziemi, a miecz wypsn mu si z rki; po czym si podnis y iakby zbudzony ze snu spyta eny, iakiemu witemu si oddaa, aby si umkn z nieprzezpieczestwa. Powiedziaa mu, e Nay-

22

witszey Panience w rzeczonej kaplicy y e przyrzeka odwiedzi to wite miejsce. A on: Ide tedy tam y dope lubu; co te uczynia y zawiesia tame obraz .przedstawiaicy ono zdarzenie, a wraz z nim wiele piknych y duych wotw z wosku, iako wwczas byo we zwyczaiu y ktre dugo potem mona byo oglda. Oto mi pikne lubowanie y pikny niespodziany ratunek! Czytaycie o tem Chronik andegawsk. Syszaem, i krl Franciszek, chcc raz i spa z pewn pani dworsk, ktr miowa, zasta iey ma ze szpad w doni czyhaicego, iby i zabi; ale krl przytkn mu swoi do szyie y rozkaza pod gardem nie czyni iey nic zego, rzkc, i gdyby iey zrobi by namnieysz rzecz w wiecie, zabiby go abo by mu kaza uci gow; za czym wyprawi go na t noc precz y zai iego miesce. Owa pani bya wielga szczniaczka, i nalaza takiego warnego szyrmierza y obroc swego kuperka, bowiem od tey pory m nie mia iey rzec sowa y dawa iey czyni wszytko wedle woley. Syszaem, e nie tylko ta pani, ale y wiele inych otrzymay od krla podobne piernacze. Tak iako w czas woienny wielu, aby ochroni swoie maitnoci, kad herby krlewskie na drzwiach domu, tak y te panie pomieszczaa herby onych wielgich monarchw na zewntrz y wewntrz swoich kuprw, tak i mowie nie miei im sowa przymwi, ktrzy bez tego nadzialiby ie na ostrze szpady. Znaem ine panie bdce w takowey asce u krlw y monych y ktre obnosiy tak wszdy te swoie gleity: wdy bywao y tak, e im si noga powinea, iako e mowie nie mieic chwyci si noa wspomagali si truciznami y podstpn a taiemn mierzci, rozgaszaic, iakoby to byy katary, apoplexy, a nage zgony. Omierli, wier, s tacy mowie, ktrzy patrz, iak przy ich boku le ich cudne eny, cheraic y z kadym dniem zbliajc si do mierzci; lub te zgadzaa ie w czterech cianach w wiekuistem wizieniu, iako o tem pisz niektre stare chroniki Francyey y iak to wiem o pewnym monym panie francuskim, ktry tak umierci swoi en, barzo cudn y poczciw bia gow, a to z wyroku dworu, zyskuic t drog nie lada pociech, i si obwieci by rogalem. Tacy zawzici a zapamitali mowie bywai zwykle ze starcw, ktrzy nie ufai swoiey mocy a iurnoci y chcieliby ubezpieczy przyrod swoich en, nawet gdy byli tak gupi, i poleli ie w ich modoci a krasie; owi to s tak zazdroni a poderzliwi tyle ze swey natury, co z przyczyny dawnych praktik, ktre sami uprawiali abo widzieli u inych, i potem drcz tak haniebnie te biedne stworzenia, i czyciec byby im lekszy nili ta przemoc mowska. Iszpan powieda: E! diablo sabe mucho, porque es viejo, e to dyasek mnogo rzeczy wiadom, bo iest stary: tak samo y te starce przez wiek swy a dawne praktiki sia rzeczy wiedz. Ktrzy wieldze s w tym nagany godni, bowiem skoro nie mog zadowoli biaey gowy, po co i bier za maonk? ba y takie biae gowy mode a urodne le czyni, i bier ich dla ich maitnoci, mnimaic korzysta z tyche po mierci mowskiey, ktrey czekai w kadey godzinie; podczas za wygadzai sobie z przymodszymi galantami, ktrych bier, a od czego nieiednym mnogo przychodzi utrapie. Syszaem o iedney, ktr gdy iey m staruch przychwyci na takowym uczynku, da iey trucizn, od ktrey chramaa wicey roku y wyscha iak drewno, a za m czsto i nawiedza y cieszy si z tey niemocy, y powieda, i ma to, co si iey naley. In m zamkn w izbie y trzyma na chlebie a na wodzie, y barzo czsto kazowa i rozdziewa do naga y merska do sytoci batogiem, nie maic adnego zmiowania nad tem piknem nagiem ciakiem ani adnego poruszenia przyrody. Oto nagorsze iest u takich, gdy bdc wyzbyci z upaw krwie y zbawieni pokus, nikiey posgi z kamienia, nie mai zmiowania nad adn cudnoci y nasycaj sw wcieko okrutnemi mczestwy, podczas gdy bdc modsi nasyciliby i moe na ich cudnem nagiem ciele, iako to powiedaem poprzednio.

23

Oto dlaczego nie iest dobrze zalubia takich jadowitych grzybkw, bowiem chocia zwrok im opada a chybia z przyczyny wieku, zawdy go mai dosy, aby ledzi a dopatrzy niecnoty, iak ich mode eny mog im wywiadcza. Tako syszaem od iedney znaczney paniey, ktra powiedaa, i nie masz soboty bez soca, cudney biaey gowy bez amorw, a starca, by nie by zazdrosny: a wszytko pynie z wyniszczenia ich si. Dlatego to iedno mone xi, ktre znam, mawiao, i chciaby by podobny lwu, ktry cho stary, nie siwieie; mapie, ktra im wicey t rzecz czyni, tem wicey ieszcze chce czyni; psu, ktry im starszy, tem barziey czonek iego iest przygrubszy, y ieleniowi, ktry im barziey iest szedziwy, tem lepiey rzecz czyni y anie chutniey ku niemu id ni ku modemu. Ow, aby mwi szczyrze, iako to syszaem od iedney barzo znamienitey persony: iak suszno y iak potg tak wielg ma m, iby mg a powinien zabiia swoi en, zwaywszy, i nie ma tego przykazania od Boga ani od swego prawa, ani od witey ewangelicy, iedno iby i telko odtrci od siebie? Nie ma tam mowy o zaboystwie, o krwie, o mierci, o torturzech, o wizieniu, o truciznach ani okruciestwach. Ach! iake nasz Zbawiciel Iezus Christus dobrze nas pouczy, e wielg iest nieprawo w takowych uczynkach y w onych mordach y e cale ich nie pochwala, kiedy to mu przyprowadzono ubog niewiast oskaron o cudzostwo, iby wyda na ni wyrok potpienia; on za odpowiedzia im krelc palicem po ziemi: Ten z was, ktry iest nayczystszy a nabarziey praw, niechay wemie pirwszy gaz y pocznie i kamieniowa; czego aden nie way si uczyni, tak ich doia do ywa ona mdra a agodna przygana. Tak Stwrca nasz nauczy wszytkich, abychmy nie byli tak skorzy do osdzania a zgadzania drugich, nawet dla takiey przyczyny, znaic uomno naszey przyrody y niecnoty, iakie wielu popenia; bowiem nieieden umierca swoi en, ktren iest witszy cudzoca od niey, ba, nieiedni umiercaj do czsto niewinne uprzykrzywszy ie sobie, iby poili nowe: o, iak wielu iest takich! wity Augustyn powieda, i mczyzna cudzoony tak samo godzien iest kary iak y niewiasta. Syszaem o iednem bardzo potnem xiciu we wiecie, ktry poderzewaic en, i folguie sobie z iednym gadkim kawalerem, kaza go zamordowa wychodzcego wieczorem z iego paacu, a pni t pani; owo nieco wprzdziey na turnieiu patrzya uparcie na swego suk, zgrabnie toczcego koniem, y rzeka: Ha! prze Bg, iak on si dobrze niesie! Tak, ale si niesie za wysoko; co i zadziwio, a potem struto i iakowemi pachnidy abo te inaczey, przez usta. Znaem pana znacznego rodu, ktry umierzci swoi en, barzo cudn y z wielgiego domu, otruwszy i przez iey przyrodzenie, tak i nic nie poczua, tak subtylna y dobrze sporzdzona bya ta trucizna. Tak uczyni, aby zalubi iedn znamienit panie, ktra zalubia iednego xicia; za co by pokaran, wtrcon do wizienia y cigan od iey przyiaci: y los iego chcia, i nie zalubi tey paniey y zwiedziony by przez ni, y na wzgard podany, y znienawidzony od mczyzn a niewiast. Znaem wielgie persony, ktre barzo ganiy naszych dawnych krlw, iako to Ludwika Swarliwego y Kara Piknego, za to, i kazali poumierca swoie eny, iedn Magorzat, crk Roberta, xicia Burgundyey, drug Blank, crk Otelina, grabiego Burgundyey, wywlekaic na iaw ich wszeteczestwa, y umiercili ie okrutnie w czterech murach w zamku galardzkiem; podobnie uczyni grof Defua loannie Darteskiey. W ktrych nie byo znw tak wiele przestpkw a zbrodni, iak oni to podawali do wiary: ba te panita uprzykrzyy sobie swoie eny y przystroili ie w tak czyste oszczerstwa, y zalubili ine. Za naszych czasw krl Hendryk Angielski umierci y kaza gow uci swoiey enie Annie Bole, aby zalubi in, iako e by barzo asy na krew y na odmian w oniech. Nie lepieye by byo, gdyby ie odtrcili od si wedle przykazania boego, ni eby ie mieli tak okrutnie zagadza? Wdy potrzeba im wci wieego misa, onym panom, ktrzy chc

24

wie st osobny y nikogo do nie zaprosi abo mie nowe a powtrne eny, aby im przyniesy nowe maitnoci, skoro iu ziedli wiana pirwszych, abo gdy nie dosy miay, aby ich nasyci; iako uczyni Baldwin, drugi krl Hierozolimy, ktry wparszy w swoi pirwsz en, i cudzooya, odtrci i, aby zalubi crk diuka Meliteskiego, ile e miaa w posagu wielg sum pienidzy, ktrych on bardzo potrzebowa. To iest opisane w Historyey Ziemi witey. Barzo im, wier, przystao przeinacza prawo boskie y stanowi nowe, aby umierca te ubogie biae gowy! Krl Ludwik Mody nie tak sobie pocz z Lenor, ksiniczk Akwitaniey, ktr poderzewaic (moebna niesusznie) o cudzostwo, jakoby spenione w czas iego podry do Syryey, odtrci i ieno od siebie, nie chcc posugiwa si prawem niektrych, wymylonem a praktikowanem wicey z przemocy ni ze susznoci a rozumu: z czego naby wicey zachowania u ludzi ni tamci krlowie y miano dobrego, a za tamci zych, okrutnikw a tyranw; zwaszcza i sam w swey duszy nie by bez nieiakich wyrzutw sumienia: oto si zowie y po krzeciiasku! Baczcie, i poganowie rzymscy po nawitszey liczbie barziey w tym sobie poczynali po krzeciiasku ni po pogasku; osobliwie niektre cysarze, ktrych naiwitsza cz bya z rogatego cechu, a eny ich byy barzo rozwize a sielne k...y; ba ci, chocia w inem byli okrutnicy, wyczyta moecie o wielu z nich, i si zbyli en swoich radniey przez odtrcenie ni przez zabystwo, iako bywa miedzy nami krzeciiany. Iuliusz Cezar nie uczyni swoiey enie Pompei wicej zego, iedno i i odepchn; ktra spaskudzia si z P. Klaudyuszem, urodziwym modym szlachcicem rzymskim. Ten gorzeic ku niey niestrzymawa mioci, iak ona ku iemu, wyledzi okazyi, gdy pewnego dnia czynia ochfiar w swoim domu, gdzie wchodziy same biae gowy: za czym ubra si za dziewk, nie maicy ieszcze wosw na podbrdku, y zamiesza si miedzy pielce a graice na instrumentach, y dostawszy si takowym fortylem do wntrza mg uczyni ze swoi lubk to, co yczy; wdy gdy go poznano, zosta wypdzon a oskaron; ba przy pomocy pienidzy a protekcyey uwolniono go y nic mu si gorzey nie przygodzio. Cyceron na mam popsu swoi acine w ozdobney mowie, iak przeciw niemu posiedzia. Prawda iest, i Cezar pragnc wmwi wiatu, i on sam uwaa swoi en za niewinn, odpowiedzia, i da nie tylko, aby oe iego nie byo splamione t zbrodni, ba aby wolne byo od wszelkiego posdzenia. To byo dobre, aby stumani wiat tym strychem, wdy w gbi duszy wiedzia on dobrze, iak o tym rozumie: en iego przychwycono z galantem, tak i moebne byo, e sama gi zmwia a uatwia mu dostp; bowiem w tey sprawie, kiedy biaa gowa chce y pragnie, zgoa nie potrzeba, aby mionik troska si o wymylanie okazyw, bowiem ona naydzie ich wicey w godzinie, ni my wszytcy moglibychmy uczyni w stu leciach; iako powiedaa dama pewna we wiecie (znaioma mi), ktra rzeka do swego galanta: Nayd ieno, wasza mio, sposb, aby mi przysza oskoma, bowiem co do reszty ia iu acno nayd, iak si z tym uatwi. Cezar tako rozumia dobrze, po czemu okie tego towaru, bowiem by barzo tgi wszetecznik y nazywano go kogutem na wszytkie kury; y sia uczyni rogalw w swoim miecie: wiadkiem przydomek, ktry mu dali otoirze przy iego triumfie: Romani, servate uxores, moechum adducimus calvum Rzymiani, zamykaycie eny, bowiem wiedziemy wam onego wielgiego wszetecznika a cudzoc, Cezara yska, ktry wam ie wszytkie wyobraca. Oto wic iako Cezar przez t roztropn odpowied, iak da o swoiey enie, wymiga si od miana rogala, o ktre przyprawi wielu inych; ba w duszy ubodo gi to barzo dotkliwie. Oktawiusz Cezar tako odtrci Skryboni za iey upodobanie w porubstwie bez iney rzeczy y nie wyrzdzi iey wicey zoci; wdy miaa te racy uczyni go rogalem dla ogromney mnogoci niewiast, ktre sobie trzyma: ba, wobec ich mw publicznie ie sadza do stou przy festynach dla nich wydanych y zabiera ie do swoiey kownaty, a uatwiwszy si z niemi odprawia ie z wosami zmirzwionemi nieco a rozwitemi, z czerwonymi uszmi, wielgi znak, e z tego przychodziy! o ktrym znaku nie syszaem, iakoby mia suy do odkrycia, e si

25

z tego przychodzi; o twarzy owszem, wey o uszach nie. Iako zyska sobie saw wielgiego porubczyka; zwaszcza Marek Antoni mu to wymawia: ano ten tomaczy si, e nie trzyma tylu biaych gw dla porubstwa, ieno aby acniey odkry sekreta ich mw, ktrym nie ufa zbytnio. Znaem wielu monych y inych, ktrzy czynili tak samo y przestawali z biaemi gowami dla tey samey przyczyny, co wielu na poytek wyszo; mgbych tu nazwa nieiednego; co iest dobra przemylno, bowiem pynie z niey podwoyna rozkosz. Sprzysienie Katyliny odkryto, tak za spraw ledasznicy. Ten sam Oktawiusz zamyli raz umierzci crk swoi Iuli, en Agryppy, i bya bardzo czysta k...a y czynia mu wielgi wstyd (wdy niekiedy crki czyni swoim ocom wicey wstydu, ni eny czyni swoim mom); ale i telko wygna, kaza iey odi wino y uywanie cudnych szatek, i musiaa za barzo wielg kar chadza w obogich, y zbroni iey obcowania z mczyznami: wielg zaprawd kara dla biaych gw tey kondycyey zbawi je tych dwu ostatnich punktw! Cezar Kaligula, ktry by bardzo okrutnym tyrannem, maic mnimanie, i ena iego Liwia Hostylia umkna mu kilku trzsionek a oddaa ie swemu pirwszemu mowi G. Pizonowi, ktremu on by i odi si, y temu, ywicemu ieszcze, wiadczya co nieco rozkoszy a wysugi swoiem wdzicznem ciakiem, podczas gdy on sam by w iakiey podry, nie uy naprzeciw niey zwykey swey srogoci, ieno i telko przegoni precz od siebie po upywie dwu lat, iak i odi iey maonkowi Pizonowi y zalubi i. To samo uczyni z Tuli Paulina, ktr odi iey mowi G. Memiuszowi: wygna i ieno precz, ba z wyranym zakazem parania si tem lubem rzemisem, nawet ze swoim mem: okrutna, wier, dola nie mc uyczy tego boday swemu mowi!. Syszaem o znacznem xiciu krzeciiaskiem, ktre uczynio ten sam zakaz paniey iedney, utrzymywaney przez si, y iey mowi, aby iey nie tyka, tak barzo by o ni zazdrosny. Klaudyusz, syn Druza Germanika, odtrci ieno en swoi Plaucy Herkulaline, i bya szczyr k...a, a co gorsza, i usysza, e czyhaa na iego ycie: wdy mimo e taki by okrutnik y chocia dwie te racye byy do starczce na to, aby i umierci, zadowoli si rozwodem. Co witsza, iake dugo cirpia wybryczki a plugawe bordelnictwo Waleryey Messaliny, swey drugiej eny, ktra nie zadawalniaa si tem, aby si paskudzi z tym lub z owym wszetecznie a iawnie, ba uczynia sobie rzemiso z tego, aby ugania po bordelach, daic sobie wygadza iak nayostatnieysza ledasznica z miasta, ba, nawet, powieda Iuwenal, skoro iey pan m si z ni pokad, widzc, e usn naleycie, wymykaa si piknie od niego, przebieraa si nalepiey iak moga y biega prociutko do bordelu, y tam dawaa sobie wiadczy tak barzo wiele, a odchodzia wicey zmczona nili uraczona y nasycona. Wdy gorsze ieszcze czynia: aby czyciey sobie dosoli y mie to uwaanie a zadowolnienie w sobie, e iest wielg k...a y bezecnic, kazowaa sobie paci y szacowaa swoie pokadmy a dosiadania, iako poborca iedcy po kraiu, a do ostatniego grosika. Syszaem o iedney paniey we wiecie, dosy nieledacyiakiey, ktra przez nieiaki czas wida to ycie y tako uganiaa po bordelach w przebraniu, aby przyprobowa tego ycia y wygodzi sobie do syta; tak i stra mieyska czynic ront przychwycia i iedney nocy. S y ine czynice te sztuki, o ktrych to dobrze wiadomo. Bokacyusz w swoiem dziele Dostoyni nieszczsliwcy mwi o tey Messalinie cale wdzicznie y przyczytuie na iey usprawiedliwienie, i bya zgoa do tego urodzona, iako i dzie, w ktrem si urodzia, by pod pewnemi znaki niebieskiemi, ktre tak rozpaliy y i, y ine takie. Iey m wiedzia to y cirpiai dugo, a si nie dowiedzia, i zalubia taiemnie Gaiusza Syliusza, iednego z gadkich modziankw rzymskich. Widzc, i to iest rzecz o iego ycie, umierci i z tey przyczyny, wdy bynamniey nie dla iey wszetecznictwa, gdy cale by wzwyczaiony patrze na nie, wiedzie o niem y cirpie.

26

Kto widzia posg rzeczoney Messaliny, naleziony niedawnymi czasy w miecie Bordo, uzna, i barzo miaa pasowne werzenie do takowego ywota. Iest to staroytny medalion naleziony pord niektrych ruin, barzo cudny y godzien, aby go zachowa do ogldania y bacznego przyzierania si. Bya to barzo dua biaa gowa, wyniosego, piknego wzrostu y wdzicznych rysw oblicza; utrefienie iey wosw barzo powabne, na staroytny rzymiaski sposb, y postawa barzo wyniosa ukazuj snadnie, i bya tym, co o niey powiedano; bowiem wedle tego, com sysza od niektrych philozofw, medykw y phyziognomistw, rose biae gowy chtnie s do tey rzeczy skonne, tem wicey, ieli s przymskiej urody; iako i w takiey postaci iednocz gorco mczyzsk y biaogowsk; te za zespolone razem w iednem ciele y przedmiocie przynatarczywsze s y wicey mai mocy nieli telko iedna; to dla wielgiej baty, powiedai, wielgiey trzeba wody, aby i utrzyma. Co witsza, wedle tego, co mwi wielgie doktory w sztuce Wenusowey, dua biaa gowa iest po temu sposobnieysza a wdzicznieysza nieli maa. W czym przypomina mi si iedno barzo wielgie xi, ktre znaem: chcc pochwali iedn bia gow, z ktr si by sparzy, rzek te sowa: Oto barzo urodna k...a, tak dua iak moia pani matka. Za czym obaczywszy si na sowie, ktre mu si wypsno, rzek, i nie chcia powiedzie, i bya k... tak du iak iego pani matka, ieno i bya tego wzrostu y rosa iak iego pani matka. Niekiedy rzecze si co, czego si nie chce rzec, niekiedy owo take nie godzc w to powie si szczyr prawd. Oto dlaczego lepiey iest zada si z duemi a rosemi biaymi gowami, chociaby ieno dla ponty a maiestatu, iakie w nich mieszkaa; bo w tey rzeczy one cnoty tyle s podane y tyle lube oo w inych uczynkach a wiczeniach; ni mniey, ni wicey iako uiedanie piknego a rosego bieguna krlewskiego iest, wier, sto razy przyiemnieysze a uciesznieysze aili maego podiezdka y daie wicey ukontentowania iedcowi; ba trzeba take, aby w iedziec by dobry y trzyma si dobrze, y okazowa wiele wicey siy a zwinnoci. Tak samo trzeba si nie naprzeciw onym duym a rosym biaym gowam: bowiem przy tym wzrocie skonne s chodzi wiele grniey ni ine; y czsto zdarzy si im wyrzuci kogo ze strzemienia, ba, nawet z ku, ieeli si dobrze nie trzyma: iako to syszaem od niektrych masztalerzw, ktrzy ich dosiadali; y takie czyni sobie chlub a pomiechy wielgie, kiedy ich wyrzuc, iby padli na pask, iako to syszaem o iedney z tego miasta, ktra za pirwszym razem, kiedy iey mionik z ni spa, rzeka mu wrcz: Sciniycie omie krzepko a zwicie do siebie rkami a nogami nalepiey, iako zdoacie, y trzymaycie si ostro, bo ia si nies grnie, y owo strzecie si, aby nie zlecie. Tako y wy z waszey strony cale mnie nie oszczdzaycie; iestem, do krzepka a zwinna, aby wytrzyma wasze ciosy, chociaby nie wiem iak tgie, a ieli wy mnie oszczdzicie, ia was nie oszczdz. Dlatego te niechay bdzie iak ty iemu, tak on tobie. Alici biaa gowa wygraa. Oto wic iako si trzeba dobrze strzec, aby wyi na swoie z takiemi biaemi gowami miaymi, ranymi, krzepkimi, misistymi a urodnymi, y chocia gorco przynadmierna w nich daie mnogo ukontentowania, niekiedy s te nadto natarczywe bdc tak pene gorcoci. Owa te iako to rzek, i dobre charty trefiai si wszelkiego wzrostu, tak samo bywai y biae gowy mae kucki, ktre mai ruchy, gracy a zwinno w tych rzeczach co nieco zblion do tamtych lub chc ie naladowa y tak samo s gorce y zaiade w gonitwie, ba, nawet wicey (powoui si na mistrzw w tych sztukach), tak iako may konik porusza si tak samo wawo co y wielgi; y iako mi powieda ieden byway czowiek, biaa gowa podobna iest wielu wirztom, a nabarziey mapie, kiedy w onicy ieno si wytrzsa a pochutnywuie. Uczyniem t digressyi przypominaicy sobie to a owo; ba trzeba wrci do pirwszey materyey. Owo y ten morderz Neron odtrci ieno swoi en Oktawie, crk Klaudyusza y Messaliny, za cudzostwo y okrutno iego zaprzestaa na tym.

27

Domicyan uczyni ieszcze lepiey, ktry odpdzi swoi en Domicy Longine, poniewa bya nazbyt rozmiowana w nieiakim komedyancie y kuglarzu imieniem Parisa y cay dzie ieno z nim si paskudzia chybiaic kompaniey mowi; wdy po nieiakim czasie wzi i z powrotem y aowa swego rozczenia; pomylcie, i ten mietelnik i nauczy rnych zwinnych sztuczek a sposobw, z ktrych mnima, i sam bdzie mia korzyci. Pertinax uczyni to samo ze swoi en Flawi Sulpicyan; nie iby i odpdzi y przyi z powrotem, ale wiedzc, i ma porozumienie z iednym piewakiem y graykiem na instrumentach y cakowicie si iemu oddaa, nie uczyni nic inego, iedno zostawi iey w tem sw wol, a za sam ze swey strony sparzy si z nieiak Kornyficy, bdc iego cioteczn siestr; idc w tem za mnimaniem Eliogabala, ktry powieda, i nie masz nic na wiecie wdzicznieyszego nad obcowanie ze swemi krewniakami a krewniaczkami. Sia iest inych (wiadomych mi), ktrzy poczynili takie zamiany polegaic na onem mnimaniu. Rwnie y cysarz Sewerus nie troska si o honor swoiey eny, ktra bya k... publiczn, a za on nigdy nie zatroska si o to, aby i poprawi, powiedaic, i si nazywa Iulia y e dlatego trzeba i wymwi, iako i wszytkie, ktre nosiy to miano, od naydawnieyszey staroytnoci podlegay temu, i byy barzo wielgiemi k...mi y z mw czyniy rogali: tak iak y ia znam sia biaych gw noszcych niektre imiona krzeciiaskie, ktrych nie chc nazwa przez szacunek, iaki winien iestem naszey witey religiey, ktre s zwyczaynie podlege temu, aby si k...iy y nadstawiay przodka wicey ni ine, noszce ine imiona, y zgoa nie widziano takich, ktre by temu chybiy. Owa nie skoczybych nigdy, gdybych chcia wymienia niezliczon mnogo inych znacznych pa a cysarzowych rzymskich niegdysieyszych, naprzeciw ktrym ich me rogale y wielgie okrutniki nie uyli swoiego okruciestwa, mocy a przywileiu, mimo i byy tak barzo wyuzdane: y tak mnimam, i niewiele byo strzemiliwych w onych starych czasiech, iak to ukazui opisy ich ywotw, ba nawet gdy si dobrze przypatrzy ich wizerunkom a medalionom staroytnym, ure si iak na doni na ich cudnych liczkach to samo wszeteczenstwo cale wyryte a wymalowane. Wdy mimo to ich mowie okrutnicy wybaczali im to y nie umiercali ich, przynamnie niektrzy. Y trzeba, aby one pogany, nie znaice Boga, byy tak powolne a askawe naprzeciw swoim enom, a nawitsza mnogo naszych krlw, xit, panw a inych krzeciian bya naprzeciw nim tak okrutna za takow zbrodni! Trzeba te wychwala onego dzielnego Filipa Augusta, krla naszey Francyey, ktry odepchnwszy swoi drug en Angerberk, siostr Kanuta, krla Daniey, pod paszczykiem, i bya iego krewniaczk w trzecim stopniu ze strony pirwszey iego eny Iezabeli (ini mwi, e i poderzewa o porubstwo), mimo to ten krl, zniewolony przez nakazy kocielne, chocia by iu z now oeniony inedy, wzi i z powrotem y uwiz za sob na zadzie koskim, bez wiedzy seymu sasoskiego zwoanego w tey materyey y zbyt dugo obradzajcego, aby to rozsdzi. Dzisiay adni z naszych mocarzy nie poczynaa sobie tak samo: ba naletsza kara, iak czyni swoim enom, to zamkn ie w wiekuistem wizieniu o chlebie a wodzie y tam ie zagadzi, abo ie trut, abo umiercai, bd to swoi rk, bd przez sdy. To ieli mai tak ch zby si ich, a zalubi ine, iak si to czsto trefi, owo czemu ich nie odtrc a nie rozcz si z niemi uczciwie, bez iney krzywdy, y nie uprosz papiea o pozwolestwo zalubienia iney, mimo e tego, co raz iest zczone, nie lza czowiekowi rozcza? Wszelako mielimy tego przykady za wiea, ba, z Kara smego a Ludwika Dwunastego, naszych krlw. O czym syszaem rozprawiaicego wielgiego theologa, a byo to z przyczyny nieboszczyka krla Filipa iszpaskiego, ktry by zalubi swoi siostrzenic, matk dzisieyszego krla, a to za dispens; ktry to theolog mwi: Abo zgoa trzeba uzna pap za generalnego namiestnika boego y wszechwadnego na ziemi, abo nie: ieli nim iest, iako nam katholikom godzi si wierzy, trzeba we wszytkim uznawa iego potg cale zupen y nieskoczon na

28

ziemi y bez granic y e moe wiza a rozwizywa, iako mu si zda; lepak, ieli go nie uznamy za takiego, zostawiam to tym, ktrzy trwai w takim bdzie, ale nie dobrym katholikom. Tak owo moe nasz Ociec wity zaradza onym rozwizywaniem maenstwa y wielgim utrapieniom, ktre przychodz z tego na ma y en, ieli czyni wraz takie ze stado. Wier, biae gowy wieldze s naganne, i postpui tak naprzeciw swoim maonkom gwacc im wierno, tyle zlecon od Boga; wdy przecie z drugiey strony tako Bg zabroni y zaboystwa y barzo mu iest przemierze, z iakiey bd strony przychodzi: y zgoa nigdy nie widziaem takowych ludzi krwioerczych y morderzw, zwaszcza swoich en, ktrzy by nie przypacili za to; y niewiele ludzi kochaicych si w krwie skoczyo dobrym kocem; bowiem wiele biaych gw grzesznych otrzymao y zdobyo odpuszczenie od Boga, iako ona Magdalena. Wreszcie te ubogie biae gowy niebotka s stworzenia barziey podobne do bstwa anieli my mczyni, z przyczyny swoiey cudnoci; bowiem, co iest cudne, barziey iest zblione do Boga, ktry iest cudnoci, sam, nieli szpatne, ktre przynaley dyabu. On wielgi Alfons, krl Neapolu, powiedzia, i cudno iest szczyr oznak dobrych y zacnych obyczaiw, tako iako cudny kwiat dobrego a cudnego owocu: iako, w rzeczy, w yciu moiem widziaem sia cudnych biaych gw cale dobrych; y chocia si bawiy mioci, przedsi nie wyrzdzay nic zego y nic inego, iak telko mylay o tey uciesze y wkaday w to cale staranie, nie przykadaic go indziey. Ine znowu widziaem barzo ze, iadowite, nieprzezpieczne, okrutne y wiekize zoliwe, przemyliwaice wraz o amorach y o zoczynieniu razem. Czy bdzie tedy powiedziane, i podlegaic humorom niestaym a poderzliwym swoich mw, ktrzy sto razy wicey zasugui na kar w obliczu Boga, mai by tak ukarane? Owo przyroda takowych ludzi iest tak dokuczliwa, i ciko iest o tem pisa. Powiem teraz ieszcze o inszym panie, rodem z Dalmacyey, ktry umierciwszy mionika swoiey eny zniewoli i, aby ustawicznie ligaa z iego umarym kadubem, zecierwionym a cuchncym; tak i biedna niewiasta udusia si od zego powietrza, ktre cirpiaa przez wiele dni. W Stu opowiastkach krlowey Nawarry macie naycudnieysz a barzo smutn history, iak by mona nale w tey materyey, o oney cudney paniey alemaskiey, ktr m zniewoli, aby pia zwyczajnie z czaszki z gowy swoiego przyiaciela, ktrego on umierci; ktre to aosne widowisko oglda pan Bernad, naonczas pose w tym kraiu od krla Karola smego, y sam to zawiadczy. Za pirwszym razem, kiedy byem we Woszech przeiedzaic przez Wenecy, opowiedano mi za prawdziw iedn gadk o pewnym szlachcicu albaskim, ktry przydybawszy en na cudzostwie umierci galanta. Owo ze zoci, e iego ena nie zadowolia si nim (bowiem by z niego krzepki kawaler y barze uzdolniony do posug Wenusowych, tak i mg wstpowa w szranki do dziesici lub dwunastu razw za iedn noc), za kar dla niey z wielg troskliwoci wyszuka po wiecie tuzin pachokw, srogich ogierw, o ktrych byo wiadomo, i byli dobrze a potnie uksztatowani we swoich czonkach y barzo obrotni a zapalczywi w samey rzeczy; ktrych wzi, zgodzi y nai za pinidze; y zamkn ich w pokoju eny (barzo cudney biaey gowy) y wyda im i proszc wszytkich, aby dobrze penili swoi powinno z podwoyn pac, ieli si dobrze spisz: tako ili i wszytcy obskakiwa, iedni po drugich, y oporzdzili tak sumiennie, i i przyprawili na mier, z wielgiem ukontentowaniem ma; wdy gdy bya bliska umierania, wymawia iey, e skoro tak barzo smakowaa w onym sodkim likworze, niech si nim uraczy do syta; w tym sposobie, iak rzeka Semiramis do Cyrusa kadc mu gow do niecki peney krwie. Oto, wier, przeraliwy rodzay mierci! Ona uboga pani nie byaby pomara, niebotko, gdyby bya miaa zaywn komplexy iedney dziewki bdcey w obozie Cezara w Galiey, przez ktr dziewk, powiedai, i dwa

29

legiony przeszy w niedugim czasie; ba wstaic od tego ieszcze sobie poskoczya w gr, nie doznawszy inego cirpienia. Syszaem to o iedney paniey francuskiey, z miasta, szlachetnego rodu y barzo urodziwey: w czas naszych woien domowych w miecie niektrem, wzitem szturmem, bya zgwacona przez niezliczon mnogo onirzw; z ktrych rk gdy si wydostaa, zapytaa iednego barzo nabonego oycaszka, czy barzo zgrzyszya (opowiedziawszy mu przedtem sw przygod); w zawiadczy iey, e nie, ile e zostaa wzita si y zgwacona bez woley, ieno ze wstrtem ku temu. A pani: Bogu rzecze niechay wic bdzie chwaa, iem raz w moiem yciu nasmakowaa si tego do syta, nie zgrzyszywszy ani obraziwszy Boga! W czas rzezi w. Bartomieia dama pewna zacnego rodu, ktr zgwacono, a za ma ubito, pytaa si wiatego a bogoboynego czeka, zali obrazia Boga y zali nie pokarze iey w swoiey srogoci y czy nie chybia cieniom swoiego maonka, ktry dopiro by wieo poleg. Odpar iey, i gdyby popadszy w t potrzeb bya w niey doznaa rozkoszy, byaby pewnie zgrzyszya; ale leeli czua przy tym odraz, to bya iedno. Oto, wier, uczone rozsdzenie. Znaem dobrze iedn pani, ktra bya inego mnimania y mwia: i nie masz dla niey witszey luboci w tey sprawie, ni gdy bywaa na wp zgwacona, a zwaszcza od rosego chopa, iako e im barziey czyni si oporn a niechcc, tem barziey rocie std u tamtego gorco a wysiek; gdy skoro raz iu uczyni wyom, wwczas syci si swoiem zwycistwem barziey wciekle a gwatownie y tym wicey budzi oskominy w swoiey damie, ktra udaie w tey rozkoszy iakoby wpnieyw a zemglon, wdy ieno to iest z niezmierney luboci, iak w tym czue. Powiedaa tako ona pani, i barzo czsto czynia te sztuki y te zaprawy swoiemu mowi, zygrywaic si na tak dzik, oporn a wzgardliw y wprowadzaic go tem w witszy wigor; ba kiedy przyszo do rzeczy, y on, y ona nay dowali w tem sto razy wicey smaku: bowiem, iako to wielu pisao, lepiey udaie si ta biaa gowa, ktra wiadczy nieco oporu a wzbraniania, ni kiedy si daie zaraz poka na grzbiecie. Tak y we woynie przewaga odniesiona si wicey iest wana, wicey ucieszna a echcca nieli otrzymana darmo y witsze z niey jest triumfowanie. Wszelako nie trzeba te, aby biaa gowa zbyt wiele czynia w tym srogoci a wydwarzania, bowiem snadnie by i wzito za szczwan k..., ktra chce poda si za cnotk; co by nieraz iey ieno za hab wyszo; iako syszaem to od niewiast barziey uczonych a przemynych w tey rzeczy, na ktrych gos si zdai, nie chcc by tak zadufanym w sobie, aby im dawa nauki, ktre znai lepiey ode mnie. Owo syszaem wielu barzo garncych tych niektrych mw zazdronikw a morderzw za iedno: a to e ieli ich eny si k...i, oni sami s tego przyczyn. Bowiem, iak powiada w, Augustyn, wielgie to iest szalestwo u ma da czystoci od eny swoiey, gdy sam nurza si w gnoiu wszeteczestwa; y e takiego staniku winien przestrzega m, w takim chce utrzyma swoi en. Bo czytamy w naszem witem Pimie, e nie ma potrzeby, aby m a ena miowali si miedzy sob tak mocno, to si ma rozumie miowaniem wszetecznem a wyuzdanem: ile e pokadaic a mieszczc wszytko swoie serce w onych gamrackich rozkoszach, myl o nich tak mocno a oddal si im tak pilnie, i niechai dla nich mioci, ktr powinni s Bogu; iako ia sam widziaem sia biaych gw, ktre mioway tak barzo ogromnie swoich mw, a za oni ie, y paali do si tak podliwoci, i y one, y oni cale zapominali o subie boey; iako i czas, ktry iey godzio si odda, obracali a trawili na swoich wszeteczestwach. Wicey ieszcze, tacy mowie (co gorsza iest) ucz swoie eny, we wasney onicy, tysicznych lascywii, tysica wszeteczestw, obrotw, sztuczek, nowych sposobw y praktikui z niemi one pokraczne figury Aretyna; tak i miast iedney gowni iarzcey, ktr same z si mai w ciele, zatykaj im tam sto y czyni z nich lubienice; tedy, bdc wzwyczaione w ten sposb, nie mog si ustrzec, aby nie poniechay swoich mw, a nie szukay inych rycerzy. Za czym dopiro mowie ich popadaj w szalestwo y karai swoie ubogie eny; w czym barzo nieprawie sobie poczynaa: bowiem skoro tamte poczui si w swoiey przyrodzie, i s

30

tak dobrze uksztacone, pragn pokaza inym wszytko, co umiei czyni: zasi ich mowie chcieliby, aby ukryway swoi nauk; w czym nie ma zastanowienia ani susznoci, tak samo iak gdyby dobry iedziec mia konia dobrze wyuczonego, idcego na wszytkie kroki, y nie chcia dozwoli, aby gi kto widzia idcego ani eby gi dosiada, ieno eby mu wierzono na proste sowo y tak gi kupiono. Syszaem o iednym szlachcicu we wiecie, ktremu, rozgorzaemu mioci do iedney urodziwey biaey gowy, rzek pewny iego przyiaciel, i straci czas na prno, bo ta pani nazbyt miuje swoiego ma; owo umyli raz uczyni sobie dziurk pozieraic prosto do ich oa; za czym skoro si pokadli spoem, nie omieszka ich ledzi przez t dziurk, skd urza nawitsze lascywie, wszeteczestwa, plugawe, poczwarne a nieludzkie, tyle u eny, ba, wicey nawet co u ma, y z wigorem z obch stron barzo niepomiernym; za czym na drugi dzie nalaz swoiego kompaniona y opowiedzia mu wdziczne widowisko, iakiego zay, y rzek mu: Ta biaa gowa hnet bdzie moia, skoro tylko maonek iey poiedzie w iak podr: bowiem nie uzdoli ona dugo strzyma w oney gorcoci, iak przyroda a umieitno w ni woyy; y bdzie musiaa i zagasi; tak tedy owo przy moiem wytrwaniu bd i mia. Znam mego godnego szlachcica, ktry, paaic srog mioci do cudney y godney paniey, wiedzc, i miaa obrazki Aretyna w swoiem alkierzu, o ktrych m iey wiedzia y oglda, y zezwoli, hnet z tego sobie tuszy, i doapi t pani; za czym nie tracc nadzieie suy iey tak dobrze y wytrwale, i w kocu wygra spraw; y pozna w niey, i posiada dobre lekcyie a praktiki, bd od ma, bd od inych, chocia przeczya, iby ci abo owi mieli by iey pirwszymi mistrzami, iedno pani natura, bdca w tym lepsz misterkini ni wszytkie sztuki; wszelako xigi y praktikowanie wiele iey w tym posuyy, iako mu wyznaa z czasem. Mona czyta o wielgiey nierzdnicy y sawney rayfurce staroytnego Rzymu, mianem Elefantyny, i czynia y ukadaa owe figury Aretyna, ba, gorsze ieszcze, na ktrych wielgie damy y xiniczki paraice si k...ewstwem wiczyy si iak na barzo cudney xice. A c dopiro owa dobra pani k...a cyreneyska, ktra bya zwana o dwunastu wymysach, bowiem odkrya dwanacie sposobw, aby uczyni lubo barziey iurn a rozkoszliw! Eliogaba nai sobie y utrzymywa wielgimi pinidzmi a dary takich y takie, ktrzy mu wymylali a przedstawiali wszelakie wymysy, aby lepiey pobudzi w nim chucie. Y o inych syszaem podobnych onemu we wiecie. W niedawnych leciech papie Syxtus kaza obiesi w Romie sekretarza, ktry by przynalea do kardynaa Desty y nazywa si Kapela, za wiele zbrodni, wdy miedzy inymi za to, i uoy ksig z onemi wdzicznemi figurkami, ktre byy przedstawione przez iednego monego dostoynika, ktrego nie nazw przez cze dla iego sukienki, y przez znamienit pani, iedn z naycudnieyszych w Rzymie, a wszytko przedstawione z ywa y odmalowane wedle natury. Znaem we wiecie iedno xi, ktre uczynio wiele lepiey, bowiem kupi od zotnika cudny puchar z pozacanego rybra, iako i by barzo arcydzielny y wieldze osobliwy, naypikniey wyrobiony, wyryty a wyrzebiony, iak telko zdarzy si widzie, na ktrym byo wycitych rylcem barzo wdzicznie a subtylnie wiele figur z Aretyna, mczyskich y biaogowskich, a to na podstawie puchara; a za powyszey y u gry rwnie wiele z rozmaitych sposobw parzenia si bestyi, skd nauczyem si pirwszy raz (bowiem widziaem nieraz rzeczony puchar y piem ze, nie bez przyumiechw) sposobu lwa y lwicy, ktry iest cale przeciwny do inych wirzt, o czem niiak nie wiedziaem, y powoui si na tych, ktrzy to wiedz bez moiego mwienia. Ten puchar by chlub kredensu onego xicia; bowiem, iako si rzeko, by barzo cudny y bogaty kunsztami y przyiemny do pozierania zewntrz y wewntrz. Kiedy owo xi podeymowao panie y pany dworskie, iako i czsto zdarzao mu si ie ugaszcza, kredencarze iego nie omieszkali nigdy, z rozkazu pana, dawa im pi w onym pucharze; a te, ktre go nigdy nie widziay, abo podczas picia, abo potem, iedne zdumieway si

31

y nie wiedziay, co ktemu rzec; drugie zastanawiay si zasromane y farba nabiegaa im do lica; ine radziy zasi miedzy sob: Co to takiego iest tam wyrzebione? Tak mnimam, ze to iakie plugastwa. Nie chc pi wicey. Wielgie musiaabych mie pragnienie, za czym bych si napia znowu. Ba trzeba im byo pi z tego puchara abo te sczezn z pragnienia; dlatego te iedne zamykay oczy piicy, ine, mniey sromliwe, nie. Ktre syszay iu o tym sprzcie, tak niewiasty, iak panny, przyumiechay si pgbkiem, ine zasi miay si do rozpuku. Kiedy si ie pytano, co tak mai do miechu y co by widziay, iedne mwiy, e nie widziay ieno malowida y e dlatego nie omieszkaa pi na drugi raz. Drugie mwiy: Ia bo nie rozumiem o tem le; to widok a obrazek nie plugawi dusze. Iedne powieday: Dobre wino tak samo dobrze smakuie w tym iak w inym. Drugie twirdziy, e tak samo iest pi z tego iak z inego pucharu y e pragnienie umierza si ze rwnie dobrze. Iednym pokrzywiano si, czemu nie zamykay oczw piicy; ktre odpowieday, e chciay widzie, co pii, boic si, eby to byo nie wino, ba iakie likarstwo abo zgoa trucizna. Drugie pytano, w czym miay witsz lubo, w pozieraniu czy w piciu; ktre odpowieday: We wszytkim. Iedne mwiy: Oto wdziczne figielki! Drugie: Oto ucieszne bazestwa! Iedne mwiy: Oto cudne obrazki!, drugie: Oto cudne zwierzciadeka! Iedne mwiy: Ten zotnik musia by barzo rad zabawiaicy si temi faramuszkami! Drugie mwiy: A wy, panie, ieszcze wicey, iecie nabyli ten cudny roztruchanik. Iednych pytano, czyby nie czuy od tego iakowego ukucia we rodku ciaa; odpowieday, i aden z onych figielkw nie ma mocy, aby ie uku. Drugie pytano, czy wino nie zdao si im gorce y czy ich nie rozgrzao, iakmiarz to byo w zimie; te odpowieday, e nic podobnego y e piy zimne, ktre ie przednio orzewio. Iedne pytano, ktre obrazki z tych wszytkich chciayby mie u siebie w ku; odpowiaday, i nie da si ich odi std, aby ie tam przenie. Prosto, sto tysicy trefnoci a uszczypkw w tey rzeczy czynili panowie a biate gowy zabawiaicy si przy stole, iako widziaem, z czego bya barzo przednia uciecha do patrzenia y do suchania; wdy przede wszytkiem, wedle mego smaku, nawitsza a nalepsza rado byo patrze na one panienki niewinne, abo ktre podaway si by takiemi, y ine biae gowy wieo przybye, iak pokazyway twarz ozibi, mieicy si kocem nosa y -wargami, abo zgoa powcigay si y strzegy swey obudy, iako wiele pa tak wanie czynio. A zwacie, e chociaby miay skona z pragnienia, podczaszowie nie wayliby si da im pi w iney czaszy lab szklenicy. Y, co witsza, niektre przysigay, ba z czystego wydwarzania, i nie wrc nigdy na one biesiady; wdy nie omieszkiway mimo te wraca czste, bowiem owo xi byo barzo szczodre a kochaice si w akociach. Drugie powieday, skoro ie proszono: Pode, ieno za t zgod, e nam nie dadz pi w onym pucharze; ba kiedy tam byy, piy krzepciey ieszcze ni kiedy. W kocu wzwyczaiy si tak dobrze, e nie robiy iu wstrtw z piciem ze: wdy niektre uczyniy ieszcze lepiey y wziy wzr z onych obrazkw w swoiem czasie a miescu; a co witsza, niektre sk...y si, aby tego sprbowa; bowiem kada istota bystrzeyszego obicia chce poprbowa wszytkiego. Oto skutki onego cudnego pucharka, tak trefnie ozdobionego. Ku czemu trzeba sobie wyobrazi ine pogwarki. sny, werzenia a sowa, ktre one biae gowy mwiy a czyniy miedzy sob, bd osobno, bd te w kompaniey. Mnimam, i w puchar cale by odmienny od tego, o ktrym mwi pan Romsar w iedney ze swoich pirwszych odw, przypisaney nieboszczykowi krlowi Hendrykowi, w ktrey powieda tak:

Za czym chyta puchar duy, Skarb nawitszy, szczyrozoty, Y w krg leie dla ochoty Wino, co si mieie w kruy.

32

Wdy w tym pucharze nie wino miao si do osb, iedno osoby do wina; bowiem iedne piy mieicy si, a za drugie piy w zachwyceniu; iedne zleway si piicy, a drugie piy zlewaic si; rozumiem czym inym ni uryn. Owo tedy puchar ten czyni przeraliwe skutki, tak na nim byy wnikliwe te obrazy, widoki a perspektiwy, ku czemu przypominam sobie, e raz w galeryey grofa Szatowileskiego, tak nazywanym Adiacet (czyli Przysypiacz), gromadka biaych gw ze swoimi galantami poszedszy oglda ono pikne dworzyszcze, zwrok ich obrci si na cudne y rzadkie obrazy, zawieszone w tey galeryey. Za czym ukaza si im obraz barzo cudny, gdzie byo przedstawionych sia biaych glw obnaonych, bdcych w kpieli, ktre dotykay si miedzy sob, obmacyway, wykrcay, ocieray, obapiay, zaplatay, a co witsza rozchylay sobie woski, tak wdzicznie y tak sposobnie pokazuic wszytko, e, wier, zimna postelnica abo eremitka od tego by si ozgrzaa y poruszya; iako pewna znamienita dama, ktr wiem y znaem i, zatopiwszy si w tym obrazie, rzeka do swego suki obracaic si kniemu, iakoby oszalaa od owych szaw miosnych: Za dugo bawimy tutay: wdy sidmy rycho do kolasy y pdzmy do mego mieszkania, bo aie mog iu strzyma tego waru; trzeba i go ugasi: zanadto iu pali. Y tak odiechaa y posza ze swoim suk smakowa oney dobrey wody, ktra iest tak sodka bez cukru y ktrey iey suka nala iey z swoiey maey ampuki. Takie malowida a obrazy wicey, niby kto myla, przynosz szkody wtey duszyczce; iako by w tem samem miescu ieden obraz Wenery, ze wszytkim obnaoney, lecey y ogldaney przez syna swego Kupidyna; drugi Marsa ligaicego ze swoi Wener; iny Ledy folguicey sobie ze swoim abdziem. Wiele inych iest, y tam, y indziey, ktre s nieco skromniey malowane y lepiey osonite nili figury Aretyna; wdy wszytko wychodzi iakoby na iedno y zblia si do naszego puchara, o ktrym mwiem; ktry mia iakoby sympaty przez przeciwiestwo z pucharem znalezionym od Renoda Montobaskiego w onym zamku Aryostowym, a maicym wadz iawnego odsaniania rogali, a za ten ich przysparza; owo tamten przynosi nieco za wiele zgorszenia rogalom y ich niewiernym enom, a za ten wcale nic. Dzi nie potrzeba iu onych xieczek ani onych malowide, bowiem mowie sami ucz ich dosy: y oto kczemu su takowe szkoy mowskie! Znaem w Pariu dobrego wenecyaskiego drukarza nazwiskiem messer Bernardo, krewniaka onego wielgiego Aldusa Manucyusza z Wenecyey; tene mia sklep przy ulicy w. Iacka y powieda mi, y przysiga, i w niespena ieden rok sprzeda wicey pidziesici xiek Aretyna wielu ludziom eniatym y nieeniatym y biaym gowam, ktrych nazwa mi trzy ze wiata, y znacznych, ktrych nie nazowi, y da ie im samym do rk, barzo cudnie oprawione, pod przysig, e nie pinie o tem sowa, wszelako mnie to powiedzia; y powieda mi ieszcze, e pewna ina pani prosia go po nieiakim czasie, czy nie miaby podobney, iak widziaa w rku iedney z tych trzech, a za on iey odrzek: Signora, si, e peggio, y zaraz rozwizaa mieszek, y wszytkie kupoway ie na wag zota. Oto, wier, niehamowna ciekawo, aby wysa swoiego ma w podr do Rogalina koo Starego Miesta. Wszytkie te wzory y postawy omierze s Bogu tak barzo, i wity Hieronim powieda: ,,Kto si iawi by przy swoiey enie radniey wyuzdanym mionikiem nieli maonkiem, cudzoony iest y grzeszny. A poniewa niektrzy doktorowie Kocioa rozprawiali o tem, powiem to sowo krtko w wyraziech aciskich, ile e oni sami nie chcieli tego mwi po naszemu: Excessus powiedai coniugum fit quando uxor cognoscitur ante, retro stando, sedendo in latere, et mulier super virum: iako powieda pewne porzekado, ktre czytaem niegdy:

In prato viridi monialem ludere vidi Cum monacho leviter, ille sub, illa superb.
33

Drudzy mwi, e ieli czyni to w iney postawie, i niewiasta nie moe pocz. Iako bywai, wier, niektre biae gowy, ktre powiedai, i poczynaa acniey w onych postawach poczwarnych, nadprzyrodzonych a osobliwych nieli w przyrodzonych a pospolitych, ile e wicey naydui w tym rozkoszy, zwaszcza, iako mwi poeta, kiedy parz si more canino, co iest bardzo ohyzdne: wdy biae gowy ciarne, przynamniey niektre, tak samo sobie radz, z obawy aby sobie przodka nie uszkodzi. Drudzy doktorzy mwi, e iaka bd byaby postawa, wszelka iest dobra, ieno e semen eiaculetur m matricem mulieris, et quomodocunque uxor cognoscatur, si vir eiaculetur semen in matricem, non est peccatum mortale. Naydziecie one dysputy w Summa Benedicti, u onego franciszkaskiego doktora, ktry barzo uczenie si rozpisa o wszytkich grzychach y okaza, i wiele widzia a czyta. Kto zechce przeczy to miesce, urzy tam sia naduy, ktre popeniaa mowie naprzeciw swoim enom. Owo te powieda, e quando mulier est ita pinguis ut non possit aliter coire ieno przez takie postawy, non est peccatum mortale, modo vir eiaculetur semen in vas naturale. Ku czemu niektrzy powiedai, i lepiey by byo, aby mowie trzymali si z dala od swoich en, kiedy s ciarne, iako przestrzegai tego wirzta, ni eby mieli kala maenstwo takiemi plugastwami. Znaem sawn kortezan w Rzymie, tak przezwan Greczynk, utrzymywan od iednego monego francuskiego panicia. Po nieiakim czasie przysza iey chtka przyiecha oberze Francyi w kompaniey pana Bonwisiego, bankiera z Lyonu, Lukeczyka barzo bogatego, ktry by w niey rozmiowan; owo bdc tam przepytywaa si sielnie o tego pana y o iego en, a miedzy inemi o to, aza nie czynia ze rogala, iako e powiedaa uksztaciam iey ma tak przednio y nauczyam go tak dobrych lekcii, e skoro on ie pokaza znw a wyprbowa ze swoi en, nie sposb iest, iby zasi ona nie chciaa tego znw pokaza inym: bowiem nasze rzemiso iest tak gorce, gdy si go dobrze nauczy, i zaywa si sto razy wicey rozkoszy pokazuic ie a dowiadczaic z wieloma, nie z iednym. Y rzeka ieszcze, i ona pani powinna iey uczyni cudny podarek, godny iey trudu y iey nagrody, ile e kiedy m oney przyby zrazu do iey szkoy, nie zdoa nic y by w tey rzeczy nabarziey gupi, nie oskrobany a nie nauczony, iak telko by moe; zasi ona go tak dobrze uoya a wyszkolia, i ena iego musi si z tym czu sto razy lepiey. Iako w istocie ta pani chcc i urze posza do niey w przebraniu; na czym tak kortezana obaczya si y mwia iey do oczu wszytkie te gadki, o ktrychem rzek, y gorsze ieszcze, y barziey wyuzdane. bowiem bya to kortezana z bardzo rozpunych. Oto iako mowie ostrz sobie n, iby nim garo mieli ucite; rozumiem to o rogach, ie tak naduywai witego maenstwa, Bg ich karze; y potem chc to odpaci na swoich enach, w czym s sto razy wicey karygodni. Owo ty nie dziwi si, ieli w wity doktor powieda, i maenstwo iest iakoby szczyry rodzay cudzostwa: przez to rozumia, gdy kto go naduywa w taki sposb, iak to powiedaem. Dlatego te zbroniono maenstwa naszym xiom; iako i nie barzo si to godzi, iby, sparzywszy si ze swemi enami y spaskudziwszy si z niemi nad miar, mieli si zblia do witego otarza. Bowiem, wier, wedle tego, co o tem syszaem, niektrzy k... si wicey ze swemi enami ni ini wintuchowie z k...ami w bordelach, ktrzy lkaic si naby choroby nie szalei y nie rozgrzywai si z niemi tak iako mowie ze swymi enami, ktre s czyste y nie mog udzieli choroby, przynamniey niektre, ba nie wszytkie; bowiem znaem takie, ktre ich udzielay, a take mowie im. Tacy mowie przebieraicy miar ze swemi enami s bardzo karygodni, iako to syszaem od wielgich doktorw: i mowie, ktrzy nie miarkuic si ze swemi enami przystoynie w onicy, iako si godzi, paskudz si z niemi iakoby z naonicami, grzysz, zwaywszy, i maenstwo ustanowione iest ieno z potrzeby y dla rozmnoenia, a nie dla rozkoszy nieumiarkowaney a wszeteczestwa. Co barzo dobrze zdoa nam przedstawi cysarz Seianus

34

Komodus, inaczey zwany Anchus Werus, gdy rzek swoiey enie Domicyey Kalwili skarcey si przed nim, dlaczego nosi k...om y kortezanom, y inym to, co iey si naleao do onicy, a zasi iey odeymowa swoie misterne a lube prakticzki: cirp, moia eno rzek iey ibych z inemi syci moie chucie, iako e imi eny a poowicy iest imi godnoci a czci, a nie luboci y nierzdu. Nie wyczytaem ieszcze ani nie nalazem odpowiedzi, iak na to uczynia ena iego, pani cysarzowa; wdy nie ma wtpienia, i nie kontentuic si ona zot maxym odpowiedziaa mu ze szczyrego serca y gosem wielu, ba, nawet zgoa wszytkch niewiast zamnych: Na pohybel takiey czci, a niechay yie lubo! Lepiey yiemy z iedney iako z drugiey, Nie ma te owo y wtpienia o tem, i nawitsza mnogo naszych mw, dzi y za wszytkich czasw, ktrzy mai urodziwe eny, nie odzywaa si w ten sposb; bowiem ci eni si y cz, y poymui swoie eny ieno po to, aby dobrze sobie czas umila y dobrze si wyparzy na wszytkie sposoby, y uksztaci ie naleycie w poruszeniach ich ciaa y w spronych a lubienych sowach ich ust, iby upion moc Wenusa lepiey w sobie przez to pobudzi a roznieci; wdy skoro ie iu tak dobrze wyuczyli a rozpaskudzili, ieli si trefi im chudzitkom poszuka tego indziey, karai ie, bii, gnbi a umierzcai. Owo tak samo mao iest w tem susznoci, iak gdyby kto pokala biedn dzieweczk w ramionach iey matki y odar i ze czci y z dziewczystwa, a potem, zaywszy iey do woli, bi i a przymusza, aby ya inym strychem w cakowitey czystoci: wier! wanie iest czas y przyczyna po temu! Kt iest, kto by go nie potpi iako czeka bez rozumu y godnego by pokaranym? To samo by si powinno rzec o wielu mach, ktrzy kiedy na to przydzie, rozpaskudzai swoie eny wicey y wicey ucz sztuczek przywodzcych ie do wszeteczestwa nieli ich wani mionicy: iako i mai po temu wicey czasu y swobody ni oni gachowie; owo kiedy przerw swoie zabawy, tamte zmieniaa rk y pana, ksztatem biegego uiedacza, ktry sto razy wicey kosztuie luboci w dosiadaniu konia ni iny, zgoa bdcy partaczem. A za na nieszczcie tak mwia ona kortezana nie ma na wiecie rzemisa, ktre by byo tak szelmoskie y potrzebowao tak cigego powtarzania jako Wenusowe. W czym naley si przestrzeenie onym mom, aby nie dawali takich nauk swoim enom, bowiem sami na tym zbyt wiele cirpi; abo te ieli widz, i eny ich weszy w szkod, niechay ich nie karai, skoro to oni sami otwarli im drog. Tutay trzeba mi uczyni may wtrcik o pewney zamney biaey gowie, cudney, poczciwcy y zacnego rodu, wiadomey mi, ktra zwolia si iednemu godnemu szlachcicowi, wier wicey z zazdroci, iak ywia naprzeciw iedney godney paniey, ktr w szlachcic miowa y trzyma sobie, nieli z kochania. Za czym kiedy si ni syci, ona rzeka mu: Wdy w tey godzinie z wielgiem moiem ukontentowaniem triumphui nad wami y nad mioci, iak ywicie ku tamtey. Zasi szlachcic iey odpowiedzia: ,,Osobie powaloney, wzitey pod si a tarmoszoney nie snadnie lza iest triumphowa. Ona wzia do serca t odpowied, iako tykaic iey honoru, y rzeka mu hnet: Masz suszno, wasza mio. Za czym z naga ia si wyrzuci z sioda swego chopa y umkna si spod niego; y, odmieniaic postaw, chyo a zwinnie wstpuie na niego, a iego bierze pod si. Nigdy rycerz ani woiownik rzymiaski nie by tak rczy a tak sprawny w dosiadaniu a zsiadaniu z narowistego konia, iako ta pani bya w oney chwili ze swoim chopem; za czym ia go obrabia powiedaic: Owo teraz womo mi rzec, i rzetelnie triumphui nad wami, skoro dzier wasz mio powalon pod sob. Oto, wier, ucieszna a iurna ambicyia w oney paniey y barzo osobny sposb, w iaki sobie z nim pocza! Syszaem o jedney cudney y godney paniey we wiecie, barzo asey na miocie a sprone igraszki, ktra wszelako bya tak dumna y wyniosa, y tak pysznego serca, i kiedy przychodzio do rzeczy, nigdy nie cirpiaa, aby iey chop iey dosiad y bra pod si, y tarmosi, mnimaic wielg krzywd tym czyni pysznoci swoiego serca y rozumieic za wielgie spodlenie tak by podcielon a poddan na sposb triumphalnego upu lub niewolnicy, ieno chciaa w 35

tym zawsze zachowa wirzch a growanie. A za pomocne iey byo w tem, i nigdy nie chciaa przypuci do si kogo witszego od siebie, z obawy iby ten, wspiraic si na swey potdze a wadzey, mg iey naoy prawo y mgby ni obraca, wywiia a tyrmosi, iakoby mu si podobao; ieno dobiraa zawsze do tego rwnych sobie abo polednieyszych, ktrym przepisywaa ich postaw, obyczaie, porzdek a ksztat miosnego tumieiu, ni mniey ni wicey iako czyni rotmistrz swoim ludziom w dzie bitwy; y rozkazowaa im nie przekracza tego porzdku, iednym pod groz stradania iey aski, drugim zgoa ycia: tak i, czy stoicy, czy siedzcy, czy pokadszy si, nigdy nie mogli si chlubi zyskaniem by namnieyszego iey ponienia ani poddania, ani ulegoci, ktre by im wywiadczya y okazaa. Powoui si na to, co mwili a myleli owi y owe, ktrzy parali si takowem miowaniem, takimi postawy, obyczaymi a sposoby. Owa pani moga tak rozkazowa, bez tego iby miaa cokolwiek popuci ze swoiey wrzekomey czeci abo te z pysznoci swoiego serca, bowiem wedle tego, com sysza od niektrych praktikw, dosy iest sposobw do spenienia takowych rozkazw a obyczaiw. Oto, wier, srogie a pocieszne uwidzenie biaogowskie a osobliwy skrupu hardego wntrza. Wdy miaa ta pani racyi; bowiem nieznone to iest cirpienie by tak zniewolon, rozoon a starmoszon, a zwaszcza kiedy si myli o tym niekiedy w sobie y powieda: Taki a taki podcieli mnie pod siebie a starmosi, iako to si mwi, wdy nie nogami, ieno inaczey: ba to na iedno wychodzi. Owa pani nie chciaa nigdy zwoli, aby i podleysi od niey caowali w usta, iako e pry dotknicie y smakowanie ust do ust iest nayczulsze y naycennieysze ze wszytkich inych dotkni, nawet rki y inych czonkw, y dlatego nie chciaa, aby kto zion na ni, ani te czu na swoich uciech gby plugawey, brudney a nierwney iey stanem. Owo ktemu ine iest zagadnienie, ktrego nieiedni tykali: kto ma witsz przewag chway nad swoim przeciwnikiem, kiedy przydzie na one potykania a zwycistwa wenericzne, abo mczyzna, abo biaa gowa? Mczyzna przyczytuie za sob racyie uprzednie: i przewaga iest wiele witsz, kiedy si dziery swoi lub nieprzyiacik powalon pod sob y kiedy si i bierze pod si, uciska nogami a uieda wedle chci a upodobania; bowiem nie ma tak wielgiey xiniczki ani paniey, aby kiedy iu do tego dosza, niechby z podleyszym od si abo iey nierwnym, nie cirpiaa ode prawa a wadzey, iak nakazaa Wenera w swoich statuciech; wdy owo dlatego chluba a cze pozostae co nawitsza przy mczynie. Zasi biaa gowa powieda: Wier, przyznai, i musicie czu pych w sercu, kiedy mi dzierycie pod sob a tamsicie udami; wdy take, ieli ieno o to chodzi, aby mie gr nad wami, kiedy mnie si spodoba, bier i ze zabawy a wdziczney ochoty, iaka mi przychodzi, a nie za po niewoli. Ba co witsz, kiedy naprzykrzy mi si owo growanie, dai si wam obsugiwa niby niewolnikowi abo skazacowi galernemu, abo, eby lepiey rzec, ka wam cign chomto iako szczyremu koniowi pocigowemu y dopiro musicie pracowa, mczy si, poci, dyszy, siowa si, aby dopeni trudw a wysikw, iakie z was chc wydoby. Zasi ia le rozoona wygodnie, patrz na to wasze szamotanie; kiedy niekiedy pomiechui si ze y rado mam widzc was w takich opaach; niekiedy znowu ualam si nad wami, wedle tego, co mi si podoba abo iak mam wol lub lito; a potem, nasyciwszy cale grzecznie moi ochot, opuszczam mego galanta umczonego, wyczerpanego, osabego, nie prawie zdechego, ktry iu nic nie zdole y potrzebuie ieno dobrego spoczynku y iakiego dobrego posiku, iakiey poliwki wzmacniaicey abo dobrego oywczego bulionu. Zasi ia z takich waszych umcze y wysikw czui si ieno barzo dobrze obsuona waszym kosztem, moci panie galancie, y nie imam iney troski ieno yczy iakiego drugiego, ktry by mi tak samo wygodzi, z tym, ibym go tak samo sprawia iako was: owo tak nie poddaic si nigdy, ieno niewolc do poddania mego lubego adwersarza, odnosz szczyr wiktoryi a prawdziw chlub, iako e w poiedynczey walce ten, ktry si poddaie, iest zhabiony, a nie ten, ktry walczy do ostatniego: ywego tchnienia. 36

Iako syszaem o iedney cudney y godney biaey gowie, ktr gdy raz m obudzi z gbokiego snu a spoczynku; iakiego zaywaa, aby uczyni t rzecz, gdy i iu uczyni, rzeka: Wycie uczynili, a ia zasi nie. Owo poniewa ona bya na nim, sptaa go tak dobrze ramiony, rkami, stopami y nogami oplecionemi: Naucz was pry ibychcie mnie nie budzili na drugi raz; za czym gdy go tak szamotaa, wytrzsaa nim a poruszaa nieumiarkowanie, a iey m, ktry by na spodku y nie mg si uwolni, y poci si, stka a mczy proszc zmiowania, ona zmusia go, aby uczyni ieszcze raz pomimo woley, y tak go zmczya, wyprua ze si, a znkaa, i dech straci od tego y przysig iey wicie, e na iny raz bdzie iey wygadza wedle iey godziny, humoru y appetytu. Ktr opowie acniey iest sobie wyimainowa a przedstawi nili opisa. Oto s racyie tey paniey, wraz z mnogoci inych, ktre moga przyczyni. Na to zasi odpira ieszcze mczyzna: Ia tam nie mam adnego naczynia ani czarki iako wy, pani, macie swoi, do ktrey zlewam si wilgoci a paskudztwem (ieeli paskudztwem godzi si nazwa nasienie ludzkie zaszczepione w maenstwie lub nierzdzie), ktre was zanieczyszcza y szczy tam do was iak do garnka. Tak rzeknie pani ale hnet to pikne nasienie, ktre powiadacie by wasz krwi nayczystsz a nayszczyrsz, iak macie, ia ie wam wyszczywam zaraz y wrzucam do wiadra abo miski, abo na wychd, y mieszam ie z inym plugastwem, barzo cuchncym y brudnym, y szpetnym; bowiem z piciset razw, iakimi nas uracz, ba, tysica, dwch tysicw, trzech tysicw, ba, zgoa z nieskoczoney mnogoci, ba, z adnego zastpuiemy ieno od iednego razu y macica zatrzymuie ieno raz; bowiem ieeli nasienie dobrze wnidzie y dobrze iest zatrzymane, to iedno ma godne pomieszczenie, zasi drugie barzo plugawie bywa pomieszczone tam, iako to rzekam. Owo dlaczego nie trzeba si chlubi, e nas wilycie plugastwem waszego nasienia; bowiem prcz tego, z ktrego poczynamy, rzucamy ie a oddaiemy nie dbaic o nie, skoromy ie tylko w si przyiy y gdy nie daie nam iu luboci, y zbywamy si go mwic: Moci kuchmistrzu, oto wam oddal wasz poliwk y tu i miec; stradaa iu ona przedni smak, iakiego dalicie mi w niey zakosztowa zrazu. A baczcie, i napodleysza ledasznica moe rzec to samo krlowi abo xiciu, skoro si z ni sparzy, w czym, wier, wielga iest wzgarda, iako e krew krlewsk mnima si by naycennieysz z bdcych we wiecie. Wier, godnie iest przechowana y pomieszczona zacniey nili ktra ina! Oto mwienie biaych gw; co iest nie byle co wszelako, iby tak krew zacna miaa si kala y habi tak plugawi a szpetnie; co byo zabronione w prawie Moyesza, iby iey bynaymniey nie poniewiera po ziemi; wdy czyni si wiele gorzey, kiedy si i miesza z paskudztwem barzo szpatnem a nieczystem. Gdyby bogday czyniy iako ieden wielgi pan, o ktrym syszaem, ktry gdy nic w nocy zmaza si w przecierada, dawa ie pogrze (taki by skrupulat), powiedaic, i to iakoby mae dziecko z tego poczte byo zmaro y e to bya szkoda y barzo wielga strata, i ta krew nie zostaa zoona do macicy iego eny, w ktrey, moebna, dzieci zachowaoby si przy yciu. W czym mgby si barzo omyli, iako e z tysica pokadzin, ktre m z en w cigu roku odprawuie, moe ona, iako to mwiem, nie zastpi ani razu w cigu ycia, ani zgoa nigdy, iak zdarza si u niewiest, ktre s iaowe y niepodne a nie poczynaa nigdy; skd wzi si obd niektrych heretikw, i maenstwo nie byo ustanowione tyle dla rozmnoenia, ile dla rozkoszy; co iest ze wierzenie y ze mwienie; bowiem, chocia niewiasta nie zastpuie za kadym razem, kiedy si rzecz przedsibierze, to dzieie si to dla iakowey woley Boga, dla nas taiemney, y e chce tem ukara y ma, y en, ile e nawitsze bogosawiestwo, iakie Bg moe zesa w maenstwie, to godne potomstwo, nie za poczte z cudzostwa; kczemu bywai biae gowy, ktre wielga naydui rozkosz w tym, aby ie mie od swoich mionikw, a za ine nie; te nie chc zwoli, iby im wpuci cokolwiek do wntrza: tak aby nie podkada mom swoim dziatek, ktre by nie byy ich, iak te w mnimaniu, i nie czyni im krzywdy ani te nie robi z nich rogalw, ieli rosiczka nie dostaa si do wn37

trza, ni mniey ni wicey iako odek sabiuchny a lichy nie moe by obraony w istocie swoiey przyiciem zych a niestrawnych kskw, ieli si ie przyimie ieno do ust, a za pouwszy w gbie wypluie na ziemi. Owo te y ona nazwa noszona od ptaszkw kwietniowych, kukuek, ktre tak s nazwane, i skadaa iaie w gniadzie inych, bywa dawana ludziom iakoby przez antynomi, kiedy im drudzy skadaa iaie w ich gniadzie, ktre iest w dziupli ich en, co, prosto powiedziawszy, znaczy wpuszcza im nasienie a podzi im dzieci. Oto czemu wiele biaych gw mnima, i nie krzywdz swoich mw przez to, i wtykai sobie do rzodka y wytrzsaa si do sytoci, byleby ieno nie przyiy gachowego nasienia; w czym ty s barzo sumnienne: iako iedna znamienita pani, o ktrey syszaem, a ktra mwia swoiemu suce: Miotay si ile chcesz y day mi zay rozkoszy, wdy, na garo, strze si, aby mi nic nie nala do wntrza, by iedney iedyney kropelki, inaczey idzie tu o twoie ycie. Owo te trzeba byo tamtemu by strzemiliwyna y dawa baczenie na czas pofolgowania natury, kiedy mia przy. Podobn opowie syszaem by od kawalera Sanzaia z Bretaniey, barzo godnego y dzielnego szlachcica, ktry gdyby go mier nie bya dosiga w modych leciech, byby zosta wielgim eglarzem morskim, iako iu to barzo godnie rozpocz: owo te nosi ktemu lady y oznaki, bowiem mia iedno rami oderwane kul armatni w bitwie, iak toczy na morzu. Niedola mu si staa, i poymali go korsarze y uwizi do Algieryey. Iego pan, ktry go dziery w niewoley, by wielgim kapanem tamecznego meczetu; a mia barzo cudn en, ktra rozmiowaa si w tyme Sanzaiu tak, i rozkazaa mu, aby wszed z ni w miosne porozumienie, y e bdzie si z nim dobrze obchodzi, lepiey ni z ktrym ze swoich niewolnikw; wdy nade wszytko zakazaa mu barzo wyranie y pod utrat ywota abo te pod wizieniem barzo uciliwem, eby iey nie wpuci do ciaa ani iedney kropli swoiego nasienia, iako e, pry, nie yczya cale by zmazana y skaona krwi krzeciiask, czem by mnimaa srodze obrazi y swy obyczay, y wielgiego proroka Mahometa; a co witsza, ieszcze rozkazaa mu, aby kiedy ona si naydzie w gorcociach rozkoszy, chociaby nawet kazowaa mu po sto razy puci cay adunek gdzie padnie, aby wdy tego nie czyni, ile e to ieno opio wielgiey rozkoszy kazaaby iey tak mwi, a za nie danie iey duszy. Tenci Sanzay, iby osign ludzkie obchodzenie si z nim y wicey swobody, chocia by krzeciianinem, zamkn oczy na ten raz na swoie przykazania, bowiem niewolnik ubogi, srodze gnbiony y haniebnie zakuty moe, wier, zapomnie si niekiedy. Posucha tey paniey y by tak roztropny a strzemiliwy wedle iey rozkazania, i miarkowa barzo doskonale swoie rozkoszki y me we mynie swoiey paniey zawdy barzo przykadnie, nie popuszczaic we wody; bowiem kiedy luza wodna chciaa si przerwa a popuci, zaraz i cofa a hamowa, a dawa iey odpyn gdzie popado; za co ona biaa gowa tem wicey go miowaa, i taki by usuchliwy iey surowemu przykazaniu. Chocia mu sama nieraz krzyczaa: Puszczay, ied miao, dai ci cae pozwolestwo!, wdy on nie chcia, bowiem lka si, by go nie obito kiymi tureckim obyczaiem, iako wiedzia, i bito inych towarzyszw. Oto straszliwa zawzito biaogowska: owo zdaie si, i wiele w tym czynia y dla swoiey duszy, ktra bya turecka, y dla tamtego, bdcego krzeciianinem; iako nigdy sobie z ni nie pofolgowa do koca y poprzysiga mi, i w yciu nigdy nie by w takiem udrczeniu. Powieda mi in ieszcze opowie, tak ucieszn, iak telko by moe, o iedney sztuce, iak mu spataa; wdy e iest nazbyt sprona, zamilcz o niey, z obawy ibych czystych uszu nie obrazi. Pniey zosta tene Sanzay wykupiony przez swoie, ktrzy s ludzie godni y z dobrego domu z Bretaniey. Ten dom przynaley do wielu monych, iako do pana Konetabla, ktry miowa wieldze iego starszego brata y barzo mu przypomg do tego uwolnienia, ktre gdy si zicio, powrci do dworu y opowieda nam, panu Strocowi y mnie, sia rnoci y rd

38

inych rzek nam y te opowiastki. Co teraz powiemy o niektrych mach, ktrzy nie zadowalniai si tym, i czerpi nasycenie a rozkosz nierzdn ze swoich en, bo obudzai appetyt na nie bd w swoich towarzyszach a przyiacioach, bd w inych? Iako znaem wielu takich, ktrzy im wychwalai swoie eny, rozpowiadaa im o ich cudnociach, malui im ich czonki y czci ciaa, przedstawiaa rozkosze, iakich z niemi zaywali, y lube pieszczotki, iakich od swoich en doznai, ba, dai im ie caowa, dotyka, maca, zgoa oglda nagie. Czeg warci s tacy, ieli nie tego, aby ich co rychley posadzi miedzy rogale, iako uczyni Giges z pomoc swoiego pircienia krlowi Kandaulesowi, monarchowi Libeyczykw, ktry w gupocie swoiey mzgowczey wychwala tamtemu rzadk cudno swoiey eny (iak gdyby zmilczenie miao mu by z hab a szkod), wdy potem ukaza mu i cakowicie nag; zasi tamten tak ku niey rozgorza, i, nasyciwszy si ni do woli, zabi onego y zawadn iego krlestwem. Pono ta ena iego popada w tak rozpacz, i bya tak ogldan, i zniewolia Gigesa do onego srogiego uczynku, powiedaic mu: ,,Abo ten, ktry ci nakoni y doradzi tak rzecz, ma polec z twoiey rki, abo ty, ktry mnie oglda ca nag, musisz polec z rki inego. Wier ten krl barzo w pitk goni, aby w kim obudza tak appetyt na wiee misiwo tak barzo cudne a smaczne, ktrego by powinien strzec barzo gorliwie. Ludwik, xi urlieskie, ktry ubity zosta wpodle bramy Barbeckiey w Pariu (wielgi znieprawiacz pa ze dworu, a zawdy co nayznamienitszych), uczyni cale przeciwnie; bowiem maic ze sob w ou barzo cudn a wielg panie, gdy iey m przyszed do iego kownaty, aby mu dnia dobrego poyczy, przykry gow tey paniey, eny tamtego, przecieradem, a odsoni mu reszt ciaa, ukazuic mu ie cae nagie y pozwalaic dotyka do sytoci, wszelako zakazuic mu pilnie pod garem, aby nie zdeymowa ptna z twarzy ani nie odchyla go na aden sposb, czemu tamten nie mia si przeciwi; y po wielokro xi go zapytywa, co by mnima o tym piknym ciele nagim: zasi tamten by ze wszytkim zdurzony od tego widoku y wieldze rad z tego. Xi kaza mu wreszcie wyni z kownaty, co uczyni nie poznawszy nigdy, i to bya iego ena. Gdyby i by dobrze oglda a rozpatrowa ca nag, iako czynio wielu, ktrych znaem, byby i by moe pozna po rozmaitych oznakach; kczemu dobrze iest ie niekiedy bada w ich cielesney postaci. I zasi po odeciu ma zapytywao miociwe xi urlieskie, czy wielgiego zaznaa przestrachu y niepokoiu. Moecie zgadn, co o tem powiedaa, y utrapienie a postrach, w iakim bya przez one wier godziny; bowiem trzeba byo ieno lada zdradzenia si abo namnieyszego nieusuchnicia iey ma w uchyleniu onego przecierada; prawda iest, powiedao xi urlieskie, i byoby go wraz umiercio, aby przeszkodzi zoczystwu, ktre by tamten chcia wyrzdzi swoiey enie. Dobre byo u onego ma, i nastpney nocy bdc w ou ze swoi poowic powieda iey, i xi urlieskie pokazao mu naycudnieysz bia gow nag, iak kiedy trefio mu si widzie, ieno co si tycz twarzy, nie wie, co ma rzec o tem, ile e mu xi wzbronio na ni zarzy. Dominimaycie si sami, oo o tem moga rzec ta ena we swoiem pomyleniu. Owo z tey paniey tyle znamienitey y z xicia urlieskiego powiedai, e si zrodzi w dzielny y waleczny bkart urlieski, podpora Francyey a plaga Angielczykw y z ktrego poszo ono szlachetne a wspaniae pogowie grabiw Dunoiw. Owo, aby wrci ieszcze do naszych mw tyle szczodrych w ukazywaniu swoich en nagich, wiem iednego, ktry pewnego ranka, gdy kompanion nawiedzi go w iego kownacie, w czas gdy si ubiera, ukaza mu swoi en ca nag, wycignit wzdu, zupenie upion, bowiem zrzucia z siebie przecierada, iako e byo barzo upalnie; owo ten m odchyli do poowy zason, tak e wschodzce soce wicio prosto na ni y tamten mg do syta dobrze si iey napatrzy, przy czym nic nie widzia inego, ieno sam cudno a doskonao; y mg napa swoie oczy nie tyle, ile by by chcia, ba tyle, ile mg; zasi potem m y w kompanion poszli wraz do krla. Nazaiutrz w szlachcic, ktry barzo chciwie wysugiwa si tey godney paniey, opowiedzia iey to widzenie y nawet wyobrazi iey sia rzeczy, ktre zauway w iey wdzicznych

39

czonkach, a do nabarziey taiemnych; y iey m te to potwirdzi y e to by on sam, ktry odsoni kotar. Za czym pani z gniewu, iaki powzia przeciw mowi, pofolgowaa sobie y przyzwolia siebie mionikowi iedno z tego iedynego powodu; czego wszytkie iego suby nie byy mocne wyiedna. Znaem iednego barzo wielgiego pana, ktry iednego poranku, maic wyruszy na polowanie y gdy iego dworzany zastay go przy wstawaniu, kiedy go wanie obuwano, a ena iego leaa przy nim w ku y trzymaa iego przyrod w peney garzci, on zasi podnis tak chybko kodr, i nie miaa czasu umkn rki stamtd, gdzie bya pooona, tak e i widziano swobodnie, ba, obnaon do poowy ciaa; a za m mieic si rzek panom, ktrzy byli obecni: Ha, c, panowie, zali nie ukazaem wam tego y owego u moiey eny? Ktra bya tak rozalona o t sztuk, e straszn zo powzia ku niemu, a nabarziey za pochwycenie tey rki; moebna, i mu to dobrze odpacia. Wiem drug o barzo znamienitym panie, ktry znaic, i ieden iego przyiaciel y krewny rozmiowany by w iego enie, bd to eby w nim ieszcze wicey pobudzi oskomine, bd te dla aoci a rozpaczy, iak by tamten mg powzi, i w ma tak cudn en, a za on tkn iey nie moe, pokaza mu i iednego ranka (gdy ten go przyszed odwiedzi) lec z nim wespoek w ou, wspnag: ba, wiele gorzey uczyni, bowiem uczyni to z ni w iego wasnych oczach y wzi i w obroty, iak gdyby byli sami na osobnoci; y ieszcze prosi owego przyiaciela, aby dobrze przyziera si wszytkiemu, y e czyni to wszytko na iego cze. Moecie mnima, czy przez takow poufao mowsk ona pani nie bya w prawie wywiadczy swemu przyiacielowi iney, barzo cakowitey, y z dobr racy, y czy nie susznie by si przygodzio, iby za to nosi rogi. Syszaem o inym, ba, niemaym panie, ktry te to czyni ze swoi en przed iednem wielgiem xiciem, swoim zwierzchnym, ale to byo na prob a rozkazanie tamtego, ktry lubowa si w takiem widowisku. Nie s owo barzo winni tacy mowie, ktrzy, bywszy sami ich rayfurami, potem zasi chc im by za katw? Nie trzeba nigdy ukazowa swoiey eny nagiey ani te swoich ziem, kraiw a miesc obronnych, iako to syszaem od iednego wielgiego woyownika; mowa bya o nieboszczyku xiciu Sabaudyey, ktry odradzi a odmwi naszego krla, ostatniego Hendryka (gdy ten za swoim powrotem z Polszczy iecha przez Lombardyi), aby nie kierowa si ani nie wstpowa do miasta Medyolanu, przedkadaic mu, i krl iszpaski mgby z tego powzi uraz; w czym obawia si, aby krl, bdc tam y zwidziwszy miasto naleycie y podziwiaic iego urod, bogactwo a duo, nie by kuszony nadzwyczayn ochot odzyskania tego y zdobycia z powrotem wedle swoiego dobrego a susznego prawa, iako to czynili iego poprzednicy. Y oto bya prawdziwa przyczyna, iako powiedao iedno znamienite xi, wiedzce to od nieboszczyka krla, ktry pozna on chytro. Wdy, aby wywiadczy panu Sabaudzkiemu y nie dawa adney przyczyny krlowi iszpaskiemu, obrci drog stron, chocia mia co nawitsz ochot wstpi do miasta, iako mi sam raczy powiada bdc z powrotem w Lyionie: w czym niewtpliwa iest, i pan Sabaudzki wicey by Iszpanem ni Francuzem. Rwnie godnymi potpienia mnimam by mw, ktrzy, ocaliwszy garo za ask swoich en, pozosta tacy niewdziczni, i dla poderzenia, iakie mai o ich miociach z inemi, obchodz si z niemi barzo srodze, zgoa nawet tardc si na ich ycie. Syszaem o iednym panie, na ktrego ywot gdy si zmwili a sprzysigli nieiacy spiskowcy, ena iego baganiem swoiem odwrcia ich od tego y ocalia go od pogromu; za co pniey barzo le bya ode nagrodzona y trzymana we wielgiey srogoci. Znaem te szlachcica, ktry bywszy oskaronym a podanym na sd za to, i barzo le speni swy obowizek wspomagania hetmana w bitwie (tak barzo, i pozwoli mu zgin bez adney pomocy a posikw), gdy owo bliskim by tego, aby go osdzono a skazano na ucicie szyi mimo dwudziestu tysicy talerw, ktre ofiarowywa za ocalenie mu ycia, ena

40

iego, zmwiwszy si z iednym monym panem y przespawszy si z nim za pozwolestwem y na baganie onego ma, sprawia swoi cudnoci a ciaem to, czego pinidz nie mg osign, y ocalia mu ycie a wolno. Wdy odtd postpowa naprzeciw niey tak le, e nie mona gorszey. Wier, tacy mowie okrutni a bestyiscy godni s wszelakiey wzgardy. Drugich zasi znaem, ktrzy nie czynili tak samo, bowiem umieli dobrze uzna dobro, skd ono przychodzio, y czcili przez cay swy ywot dobr dziurk, ktra ich zbawia ode mierci. Iest ieszcze ina odmiana rogalw, ktrzy, nie do ieszcze syci, i za ycia byli zazdrosliwcy, wdy maic umrze y przy samym zgonie ieszcze s tacy; iako znaem iednego, ktry mia barzo cudn a poczciw en (wszelako nie zawdy si w tem przykadaa dla niego samego); owo kiedy mia umiera, tak iey powieda: Ha! moia duszo, trzeba mi umiera! Daeby to Bg, aby mi dotrzymaa kompaniey y abychmy oboie wraz poszli na tamten wiat! mier nie byaby mi tak omierza y znoniey bym i cirpia. Ale ena, ktra bya ieszcze barzo urodziwa y moda w trzydziestu siedmiu leciech, nie pragna zgoa dy za nim ani go w tym usuchn y nie chciaa by tak gupi, iako to czytamy o Ewandzie, crce Marsa y Theby, enie Kapaneiusza, ktra miowaa go tak arliwie, i gdy pomar, skoro tylko ciao iego rzucono w ogie, hnet sama si we rzucia cale ywcem y spona a spopielia si z nim, dla wielgiey staoci a mstwa, y tak posza za nim na mier. Alcesta uczynia wiele lepiey, bowiem dowiedziawszy si przez wyroczni, i Admetus, krl Tessaliey, ma umrze niedugo, ieeli ycie iego nie bdzie okupione mierzci ktrego inego z iego przyiaci, hnet sama wydaa si na mier y tak ocalia swoiego maonka. Nie masz iu dzisia owych en tak miosiernych, ktre by chciay i z wasney woley do grobu przed swymi mami abo te za nimi. Nie, wier, iu ich nie ma; macierze ich wymary, iako powiedai w Pariu koniarze, kiedy nie trefi dosta godnego towaru. Y oto dlaczego trzymam onego ma, ktregom namieni, za wielgiego mzgowca, aby takie rozmwki czyni swoiey enie, y za natrta, aby i tak zaprasza do mierzci, iak gdyby to by iaki pikny festyn, aby na zaprasza. To bya szczyra zazdro, ktra mu kazaa tak mwi, a uczuwa i w sobie z przykroci, iak by mia na tamtym wiecie siedzc w piekle, kiedy by widzia swoi en, tak dobrze ode uiedon, w ramionach swego mionika abo iakiego inego nowego ma. A c to za osobnego ksztatu zazdro bya, iaka przystpia wwczas do iey ma, i copochwileczk powtarza iey, e gdyby si wymiga mierci, iu by nie znosi od niey to, co znosi! wdy, pki by yw, nie mia takowey zawici y pozwala iey czyni, co iey si chciao. Nie tak uczyni w dzielny Tankret, ktry niegdy tak barzo si wsawi w witey woynie. Bdc iu bliskim mierci y gdy ena iego strestana staa wpodle z grofem Trypolitaskim, prosi ich oboie, aby po iego mierci zalubili iedno drugie, y nakaza to swoiey enie; co te uczynili. Moecie mnima, i widzia za swego ycia nieiakie oznaki mioci, bowiem moga ona by rwnie dobre cirwo iak iey matka, grebini Andegawska, ktra, bywszy dugi czas naonic grabiego Bretaniey, zakrztna si koo krla Francyey Filipa, ktry to samo iey zay, y daa mu ona crk bkartk, nazwaniem Cencylila, a potem daa i w stado temu dzielnemu Tankretowi, ktry, wier, za swoie godne dziea nie zasugiwa by by rogalem. Pewien Albaczyk, w subie krla Francyey skazany z tamtey strony gr na stryczek za iakow zbrodni, gdy go miano wie na stracenie, poprosi, aby mg widzie sw en y poegna i: ktra bya barzo dorodna biaa gowa y barzo smakowna. Za czym gdy si z ni egna, cauic i ugryz iey nos pen gb y wydar go iey z cudney twarzy. Kczemu sdziowie gdy go pytali, czemu uczyni t zoliwo swoiey enie, odpowiedzia, e uczyni to przez szczyr zazdro, ile e, pry, iest barzo cudna y dlatego po moiey mierci bdzie iey da y hnet otrzyma ktry z moich kompanionw, bo wiem, i iest bardzo krewka y eby

41

mnie zapomniaa teye godziny. Chc wic, aby po moiey mierci chowaa pami po mnie, aby pakaa y frasowaa si; ieli nie przez moi mierz, to boday dlatego i iest oszpacona, y niechay aden z moich kompanionw nie ma z ni tey rozkoszy, iak ia z ni miaem. Oto straszliwy zazdronik! Syszaem o inych, ktrzy, czuic si starzy, omdlali, zwtleni, zmurszali a bliscy mierci, z czystego alu a zazdroci skracali potaiemnie dni swoiey poowicy, zwaszcza kiedy byy barzo urodziwe. Owo wzgldem takiey zoliwcy przyrody onych mw tyranw a okrutnikw, ktrzy tak zagadzai swoie mode eny, syszaem iedn poswark, a mianowicie: czy wolno iest biaym gowam, kiedy postrzeg abo poderzewai okrutno a zaboystwo, iakiego ich mowie chc si chwyci naprzeciw nim, czy wolno im iest wzi przodek y ubiec tamtych, y dla ocalenia si dobra si do nich pirwsze, y wyprawi ich przed sob na pomieszkanie na tamten wiat? Syszaem twirdzenie, e tak y e godzi si im to czyni, nie wedle Boga, bowiem kade zaboystwo iest zbronione, iako to rzekem, ale wedle wiata: w czer wspieraa si na porzekadle, e lepiey iest uprzedzi nili by uprzedzonym; bowiem wreszcie kademu naley troszczy si o swoie ycie: wdy skoro Bg ie nam da, naley go strzec, a dopki nas nie powoa przez mier nasz, inaczey rzekszy, widzc swoi mier rzuca si w ni y nie chroni si iey, kiedy mog, to znaczy zabiia si samey, rzecz, ktrey Bg barzo nienawidzi; dlatego to iest nalepszy sposb wyprawi ich przed sob w poselstwie y uchroni si od ich zamachu, iako to uczynia Blanka Owerbruczanka swemu mowi panu Flawiemu, rzdcy Kompieniey y namiestnikowi, ktry zdradzi y by przyczyn mierci Dziewicy Urlieskiey. Ow ta pani Blanka, zwiedziawszy si, i iey m zamierzy i utopi, uprzedzia go y z pomoc iego barwierza zadawia go y udusia, z czego krl Karol Sidmy hnet i rozgrzeszy; do czego moe nawicey ze wszytkiego dopomoga zdrada onego ma. To si mieci w Chronikach Francyey, a szczeglniey w onych Guiaskich. Tak samo w tym pocza sobie pani Borszowa, za panowania krla Franciszka Pirwszego, ktra obwinia swoiego ma y zdaa go sprawiedliwoci za iakowe szalestwa a zbrodnie, snad barzo potworne, ktre poczyni z ni y z inemi; za czym wtrcia go do wizienia, wiadczya przeciw niemu y dala mu gow uci. Syszaem t opowie od moiey babki, ktra powiedaa, i bya pani znacznego domu a wielgiey urody. Owo ta barzo pilnie go uprzedzia. Krlowa Iohanna Napolitaska pirwsza tak samo pocza sobie wzgldem infansa Maiorki, swego trzeciego ma, ktremu kazaa uci gow z przyczyny, o ktrey powiedam w osobnem rozdziele o niey; wdy mogo to by, i obawiaa si go y chciaa go wyprawi pirwszego: w czym miaa suszno y wszytkie iey podobne, aby czyni tak samo, gdy mai poderzenie na ich galantw. Syszaem o wielu biaych gowach, ktre dzielnie ocaliy si tak sztuk; a zwaszcza znaem iedn, ktr gdy m przyapi z iey suk, nie rzek nic ani iey, ani iemu, ale odszed rozsierdzony y zostawi i w miescu z iey przyiacielem, barzo skopotan a zasmucon y wylknit. Ba ta pani zebraa si a na to, i sobie powiedziaa: Nic mi nie rzek ani nie uczyni za t sztuk; owo boi si, i sobie to namota na ws y e mi zapamita; wdy gdybych miaa pewno, i chce mnie umierzci, zakrztnabych si, aby mu da pierwszemu zakosztowa tego smaku mierzci. Udao iey si tak szczliwie, i zmar hnet sam z siebie, bowiem od tego czasu barzo krzywem okiem na ni patrza, chocia si staraa wieldze koo niego. Iest ieszcze druga sporno a zagadnienie nad onymi oszalaymi, mzgowczymi mami a nieprzezpiecznymi rogalami: a mianowicie, ktrego z dwoyga mai si ima y na kiem mci, abo na swoich enach, abo na ich galantach?

42

S iedni, ktrzy powiedai, e tylko na enie, funduic si na onem przysowiu woskiem, ktre mwi, e morta la bestia morta la rabbia o veneno10; rozumieic w swoim mnimaniu, i wieldze sobie ulyli niedoli, skoro zabili t, ktra sprawia cirpienie, ni mniey ani wicey iako czyni ci, ktrzy s ukszeni abo ukuci od szkorpiona: nalepsze likarstwo, iakie mai, to iest wzi go, zabi abo rozdusi y przyoy na ukszenie lub ran, ktr uczyni; y ci powiedai chtnie a zwyczaynie, i biae gowy barziey w tym godne s kary. Rozumiem dusze panie y wikszego strychu, a nie za mae, pospolite y nikczemnego staniku: bowiem tamte to swoi wspania urod, poufalstwem, rozkazaniami a rzeczeniami wszczynaa utarczki, a mczyni ieno im w tem sekundui; a za ile barziey karygodni s ci, ktrzy wypowiedai a wszczynaa woyn, od tych, ktrzy i podeymui; y barzo czsto mczyni nie zapuszczai si w takowe miesca nieprzezpieczne a strome bez zawezwania tych pa, ktre im obiawiai na rozmaite sposoby swoi podliwo; tak iako si wie, i barzo ciko iest zamierzy napad abo obleganie duego, mocnego a warownego miasta na pograniczu krain, ieli si nie ma iakiey taiemney zmowy miedzy niektrymi z wewntrz abo eby was kto nie namwi, nie przyciga a nie poda doni. Owo, iako e biae gowy s nieco barziey uomnieysze anieli mczyni, trzeba mie dla nich pobaanie y wierzy, e skoro raz iy si miowania a chu powziy w duszy, musz i nasyci za iak bd cen, nie kontentuic si (chocia nie wszytkie) tem, aby i hodowa we wntrzu y trawi si pomaluczku, y stawa si przez to wysche a zmizerowane, y przez to strada swoi kras, ktra troska iest przyczyn, i pragn leczy si ze swey chuci y czyrpa z niey rozkosz, a nie umiera z gronostaiowey saboci, iako to powiedai. Sia, wier, znaem cudnych pa tey przyrody, ktre pirwsze zabiegay si o swoie androgyniczne dopenienie y chciwiey anieli mczyni; a to dla rnych przyczyn: iedne, i widziay ich piknych, dzielnych, krzepkich a powabnych; drugie, iby wyudzi od nich iakowe dinari; ine, aby wydoby pery, kamienie, suknie tkane ze zota i ryba, iako widziaem takie, ktre aby to zyska, tyle trudnoci czyniy ze sob, co handlarz ze swoiem towarem (tak te powiedai: e biaa gowa, ktra bierze, przedaie si); ine, aby pozyska ask u dworu; ine, aby ziedna sobie sdowniki, iako wiele urodziwych pa, znaiomych mi, ktre nie maic susznego prawa wabiy ie ku sobie swoim kuprem y swymi ponty; ine za, aby wycign t lub substancy z mczyskiego ciaa. Widziaem wiele biaych gw tak rozdurzonych w swoich galantach, i iakoby poloway na nich y goniy ich przemoc, tak i wiat wstyd cirpia za nie. Znaem barzo cudn bia gow, tak rozmiowan w niektrym panie we wiecie, i zamiast, iako to bywa zwyczaynie, i sukowie nosz barwy swoich pa, tak, przeciwnie, ta nosia barwy swego suki. Mgbych snadnie nazwa te barwy, wdy nazbyt wielgie by to sprawio zgorszenie. Znaem in, ktrey m uczyni despekt iey suce na tumieiu na dworze; owo podczas gdy m by na sali balowey y triumphowa z tego, ona z gniwu przebraa si w szatki mczyskie y posza odnale swego suk, y zaniosa mu w przebraniu swego cisa, tak barzo bya dla rozgorzaa, i umieraa z tego. Znaem, godnego szlachcica z namniey szkalowanych na dworze, ktry maic skonno suy iedney damie z nabarziey cudnych, wier, y z naygodnieyszych (iako e mu dawaa wiele po temu przyczyn ze swey stromy), powstrzymywa si w tym wszelako dla wielu racii y wzgldw; zasi owa pani powzia mio ku iniemu y rzucia koci na wszelki azard, iaki by mg si trefi (tak mwia), y nie ustaa nigdy wabi go ku sobie naypiknieyszemi sowy mionemi, iakie telko by mog; z ktrych miedzy inymi byy takie: Ieli wy mnie nie chcecie miowa, zwlcie boday, .bych ia was miowaa, y nie baczcie na me liche zalety, ieno na moie umiowanie a dz, chocia pewne iest, i growaa nad onym szlachcicem we wszyb10

Ze mierci bestii ginie jej jad a trucizna.

43

kich doskonaociach. C owo mg na to uczyni w szlachcic, ieli nie kocha i, skoro ona tak kochaa, y suy iey, a potem zasi da zapaty y nagrody swoiey suby, ktr te otrzyma, iako i sprawiedliwo da, iby kaden, ktry suy, by zapacony. Mgbych przyczyni nieskoczon mnogo takich biaych gw raczey podaicych nili podanych. Oto wic dlaczego one ponosz witsz wine nili ich mionicy; bowiem gdy raz wziy sobie na cel swoiego chopa, nie ustal bynamniey, a nie dopn swego y nie znc gi przez swoie pokuliwe sporzenia, przez swoie cudnoci, przez swoie nadobne wdziczki, ktre przyuczaa si ksztatowa tysicznym strychem, przez swoie barwiczki subtylnie nakadane na gbusie, ieli nie mai gadkiey, przez swoie bogate a wdziczne utrefienie y tak misternie dopasowane y przez ich wspaniae a pyszne szaty, a ponad wszytko przez ich swka akome y na wp lasciwne, a potem przez ich wdziczne a swowolne poruszenia a poufaoci, a ocierania, a take przez upominki y dary. Y oto iako si bier na to, a skoro sami si wzili, musz y ie wzi; dlatego to powiedai, i susznie mowie mai szuka pomsty na samicy. Iensi powiedai, e trzeba, kto moe, chyta si mczyzn, ni mniey ni wicey iako tych, ktrzy oblegai miasto; bowiem oni to pirwsi trbi pobudk, do poddania wzywaa, wysyaa przeszpiegi, pirwsi sypi szace, pirwsi ustawiai koszyki y kopi rowy, pirwsi wytaczaa baterye abo id do szturmu y pirwsi parlamentui: tak powiedai o mionikach. Bowiem iako barziey miali, mni a rezoluci, oblegaa fortyc sromu biaych gowit, ktre, wytrzymawszy wszytkie ksztaty oblenia przestrzegane z wielg pilnoci, zmuszone s wywiesi flag y przyi lubego nieprzyiaciela w swoi fortyc. W czym widzi mi si, e nie s tak winne, iako twierdz niektrzy; bowiem barzo trudno iest pozby si natrta bez iakowego odczepnego; iako widziaem sia takich, ktrzy dugiemi suby a strzymawa pilnoci posiedli wreszcie swoie panie, ktre zrazu nie byyby im day, iakoby to rzec, ani zadka do pocaowania; przywidszy ie do tego, przynamniey niektre, i ze z w oku daway im t rzecz, ni mniey ni wicey iako si daie w Pariu barzo czsto iamun dziadom szpitalnym, wicey dla ich natrctwa ni z pobonoci abo dla mioci boey: tak czyni sia biaych gw, wicey dlatego, e ie molestui o to, nili z wielkiego miowania; a szczeglniey naprzeciw niektrym monym, ktrych obawiai si y nie miei im odmwi z przyczyny ich potgi, z obawy, aby ich nie urazi y nie cirpie potem z tego zgorszenia abo publicznego od nich despektu, abo nawitszego oszkalowania ich czci, iako widziaem, i niektrym zdarzay si srogie utrapienia z tey przyczyny. Oto dlaczego owi li mowie, ktrzy si tak kochai we krwi y w mordzie a katowaniu swoich en, nie powinni by tacy nagli, ale wprzd uczyni taiemne wywiady o wszytkiem, chociaby nawet takie poznanie miao im by przykre y barzo zniewalaice do drapania si po czole we swdzcem miescu, zwaszcza i niektrzy, czyci niegodziwcy, dai enom wszelak przyczyn po temu. Tak znaem iedne mone cudzoziemskie xi, ktre poio barzo cudn a poczciw en; owo hnet zaniecha obcowania z ni a zwcha si z in bia gow, ktr trzymano za iawn ledasznic; zasi inszy mwili, i to bya poczciwa pani, ktr on znieprawi; y nie zadowalniaic si tem sprowadza i, aby z nim sypiaa w alkierzu popod kownat iego eny i tu popod iey kiem; y kiedy mia wazi na sw mionic, nie kontentuic si krzywd, iak czyni enie, ieszcze na pomieeh a szyderstwo uderza wczni dwakro abo trzykro w powa y krzycza swey enie: Za twoie zdrowie, mia enko! Ta haba y despekt trway kilka dni y gryzy barzo en, ktra z rozpaczy a z zemsty chycia si iednego barzo godnego szlachcica, ktremu rzeka iednego dnia na osobnoci: Moci panie taki a taki, chc, aby sparzy si ze mn, inaczey mam sposb, aby ci przywie do zguby. w, barzo rad z tak pikney przygody, nie wzdraga si. Za czym kiedy iey m trzyma w obiciu swoi przyiacik, a ona te swego przyiaciela, skoro on iey krzycza: ,,Twoie zdrowie!, ona mu odpowiadaa tak samo: Nawzaiem!, abo: ,,Stawiam ieszcze koleyk! Owe zdrwka y te sowa a

44

odpowiedzi, ktrymi sobie przygadywali uiedaic swoie kobyy, trway dosy dugo, a wreszcie owo xi, do chytre a poderzliwe, zaczo si czego domyla: y zastawiwszy czety odkry, i iego ena wdzicznie mu przyprawiaa rogi y przypiiaa te zdrwka tak dobrze iako y on, przez odwet a pomst. Co wypatrzywszy dobrze, iako byo, obrci y zmieni swoi ikomedyi w traiedyi; y gdy i ostatni raz zagadn zdrwkiem, a za ona oddaa mu iego pozdrowienie, wszed nagle na gr y otwieraic dwirze, wywaywszy ie, wchodzi do wntrza y wyrzuca iey t zbrodni; zasi ona ze swey strony rzecze: Wiem dobrze, e tu moia mierz: ugod mnie miao; nie lkam si zgoa mierzci; chtnie i cirpi, bowiem zemciam si na tobie y uczyniam z ciebie rogala a bazna, skoro mi da do tego przyczyn, bez ktrey nigdy nie byabych zgrzeszya; bowiem przysigam ci cakowit wierno y nigdy bych iey nie pogwacia, by dla nayurodziwszych we wiecie: ba nie bye godzien eny tak cnotliwey iako ia. Tedy zagad mnie w tey godzinie, za ieli masz w sercu takowy lad litoci, daruy, prosz, temu ubogiemu szlachcicowi, ktry sam z si nic tu nie zawini, bowiem go przywoaam y zmusiam, by mi pomg w mey pomcie. w xi, okrutny nad miar, bez namnieyszego wzgldu zabi oboie. Owo c miaa pocz sobie biedna xiniczka na t niegodziwo a wzgard mowsk, ieli nie uczyni to, co uczynia, zrozpaczywszy o caem wiecie? Iedni i wymwi, ini zasi potpi: sia mona racii y argumentw na obie strony przyoy. W Stu opowiastkach krlowey Nawarry iest y iedna barzo cudna o krlowey Napolu, iakoby podobna do tey, ktra tak sam pomst wzia na krlu, swoiem mu: ieno e koniec nie by tak opakany. Owa zostawmy tych dyabw y tych optanych, iadowitych rogalw y nie mwmy iu o nich, bowiem s wstrtni i przemierzli, tem wicey, e nigdy bych nie skoczy, gdybych chcia ich wszytkich opisowa, a za przedmiot nie iest ni wdziczny, ni zabawny. Mwmy nieco o onych ludzkich rogalach ktre s dobre kompaniony, agodnego humoru, lubego obecia a witey cirpliwoci, przystpliwi, przy-mykaicy oczy y poczciwe ludziska. Owo z tych mw niektrzy byli iu rogalami na pniu, niby ktrzy wiedz o tem, zanim poym en: to iest, e ich panie, wdowy abo panny iu sobie brykny; ini zasi nie wiedz o niczem, ale poymui ie na ich wiar y na wiar ich ocw a matek y krewnych a przyiaci. Znaem wielu, ktrzy zalubili sia biaych gw i dziwczt, o ktrych wiedzieli, e byy potnie obrobione od nieiakich krlw, xit, panw, szlachcicw y rnych inych; przedsi oczarowani ich luboci, ich dostatkami, ich klenotami, ich pinidzmi, ktre zyskay w swoiem mionem rzemile, nie wzdragali si poi ie w maenstwo. Ale teraz bd mwi ieno o pannach. Syszaem o crce iednego barzo znamienitego y monego wadyki, ktra, rozgorzawszy mioci dla szlachcica, zasza z nim tak daleko, i uszczkn pirwsze owoce iey mioci; owo tak w tym zasmakowaa, i trzymaa go cay miesic w swoiem alkierzu, karmic go wzmaoniaic ywnoci, smakowitemi buliony, misiwem delikatnym a posilnym, aby go lepiey rozparzy y wycign ze iego substancy; owo odbywszy tak pod nim swoie pirwsze wiczenia, cigna te lekcyie pod nim pty, pki by przy yciu, y pod inymi; potem zasi, bdc w wieku czterdziestu pici lat, zalubia pewnego pana, ktry nic przeciwko temu nie mwi, ieszcze rad by barzo z piknego maenstwa, iakie mu nastrczya. Bokacyusz przyczytuie gadk, ktra bya w uyciu za iego czasu, i pocaowana gbusia (drudzy mwi: po...na dziewczyna) nie traci w niczym swego dobytku, ieno wci go odnawia, iak xiyc swoie kwiadry. A to przysowie wspiera na opowieci o oney crce tak pikney sutana egipcyaskiego, ktra przesza tam i z powrotem przez dzidy dziewiciu rnych mionikw, iednego po drugim, co namniey trzy tysice razy. A potem otrzyma i krl Garbo iako czyst dziewic, niby rozumie si wrzkom, tak iako mu bya na pocztku przyrzeczona, y nic nie mia do zganienia, y rad by wieldze: barzo pikna iest ta opowiastka.

45

Syszaem raz od iednego monego, e u niektrych monych (wdy nie u wszytkich tak chtnie) nie patrzy si na to u tych panien, e tam trzech czy czterech miao ie w rkach y nawdziewao na piki, zanim wyszy za tamtego; a mwi to z okazii iednego pana, ktry barzo by rozmiowany w wielgiey paniey, nieco ieszcze duszey od niego, y ona go te miowaa; ba zdarzya si przeszkoda, e nie pobrali si, iak to zamierzali oboie; na co ten znamienity lachcic, o ktrym mwi, wraz zapyta: A czy wlaz by przynamniey na ona kobyk? A skoro mu odpowiedziano, e nie, iak si zdaie (chocia ini twirdzili inaczey): Tem ci gorzey odpar bo przynamniey iedno y drugie miaoby to ukontentowanie, a nic by to nikomu nie wadzio. Bowiem pomidzy monymi nie baczy si na te reguki a skrupuy prawiczestwa, iako e dla tych wielgich kolligacii wszytko musi si cirpi. Ieszcze a nadto radzi s oni dobrzy mowie y wdziczne rogale na pniu. Kiedy krl Karol obieda swoie krlestwo, w iednem piknem miecie (mgbych ie snadnie nazwa) zostawi crk, ktr urodzia panienka z barzo zacnego domu; za czym oddano i na mamki biedney niewiecie z tego miasta, aby i ywia y miaa piecz o niey, y dano iey z gry dwiecie talerw na t ywno. Biedna niewiasta wyywia i y hodowaa tak dobrze, i w pitnastu leciech wyrosa na barzo cudn y sk...ia si: bowiem iey matka nie troszczya si potem o ni y w cztery miesice po iey urodzeniu wydaa si za barzo monego pana. Och! ile znaem takich wypadkw, gdzie nikt si w niczem nie obaczyl! Syszaem raz bdc w Iszpaniey, e pewien znamienity pan andaluzki wydawszy siestr swoi za inego pana, te barzo wielgiego, po trzech dniach, gdy maenstwo byo spenione, rzek: Seor hermano, agora que soys casado con my hermana, y lhaveys bien godida solo, yo le hago saber que siendo hija, tal y tal gozaron della. De lo passado no tenga cuydado, que poca cosa es. Del futuro guardate, que mas y mucho a vos toca. 11 iakoby chcc mu powiedzie, e to, co si stao, to si stao, y nie warto o tym mwi, ale e trzeba strzec si przyszoci, ile e wicey dotyczy honoru ni przeszo. S niektrzy bdcy takiey urody y mnimaicy, i nie to samo iest by rogalem na pniu co w snopkach: iako y iest w tym co podobnego do prawdy. Syszaem rwnie o iednym monym panie cudzoziemskim, ktry maic cr z naypiknieyszych we wiecie y gdy zabiega si o ni iny wielgi pan, wart iey po prawdzie, tene ociec przyzwoli iey rk; wdy zanim i wypuci z domu, chcia iey poprbowa, powiedaic, i nie chce puci tak letko tak pikney kobyki, ktr tak pieczoowicie odchowa, eby iey sam nie dosiad wprzdy y nie przekona si, co potrafi na przyszo. Nie wiem, ali to iest prawda, ale tak syszaem y e nie telko on czyni t prb, ale y iny krzepki a urodziwy szlachcic; a wszelako m potem nie znalaz w niey nic gorzkiego, ieno sam cukier. Byby ze, wier, sielny grymanik, gdyby mnima inaczey, bowiem bya ta panna cudna iak mao we wiecie. Syszaem tak samo o wielu inych ocach, a zwaszcza o iednym, barzo wielgim, i naprzeciw swoim crkom nie wicey sobie kopotali sumienia ni w kogut w bayce Ezopa. Byo za tak: spotkawszy lisa i zagroony przez onego mierzci, tene kogut zacz wywodzi wszytko dobro, iakie czyni na wiecie, a szczeglniey pikny y zacny drb, ktry ode pochodzi. Ha rzecze lis tum ci czeka, moci galancie, bowiem taki z ciebie paskudnik, e nie wzdragasz si wyazi na wasne crki iako na ine kury; y dlatego go umierzci. Oto, wier, wielgi sdzia y polityk. Zgaduiecie tedy acno, co mog czyni niektre panny ze swymi mionikami, bowiem nie byo ieszcze panny, iby nie miaa abo nie pragna mie galanta, a s takie, z ktremi ocowie, bracia, kuzynowie a krewniacy czynili tak samo.
Moci panie szwagrze, teraz skoro jeste polubiony z moj siostra i sam jeden jej zaywasz, trzeba, aby wiedzia, i gdy bya panna, ci i ci j posiadali. Nie troszcz si o przeszo, poniewa to rzecz maej wagi: ale miej baczenie na przyszo, ktra obchodzi ci o wiele bliej.
11

46

Za naszych czasw Ferdynand, krl Neapolu, pozna tak przez maenstwo swoi ciotk, crk krla Kastyliey, w wieku trzynastu do czternastu lat, wdy to byo za dispens papiea. Czyniono przy tym trudnoci, ali powinna y moe przyi mczyzn. To iu wszelako przywodzi na pami cysarza Kaligu, ktry znieprawi y wyobraca wszytkie swoie siestry, iedn po drugiey, pord ktrych y ponad ine miowa niepolednio naymodsz, zwan Druzilla, ktrey wzi prawiczestwo bywszy maym chopiciem; ta pniey, gdy zalubia nieiakiego Lucya Kassya Longina, byego kcnsula, odebra mu i y trzyma sobie publicznie, iak gdyby to bya iego prawa ena; tak i iednego razu popadszy w chorob uczyni i dziedziczka, wszytkich swoich dbr, a nawet cesarstwa. Wszelako hnet pomara, nad czym bola tak okrutnie, i kaza ogosi zawieszenie sdw i przerwanie wszelkiego inego dziea, aby lud przywie, iby wraz z nim sprawowa publiczn aob; na ktrey znak nosi dugo nie strzyone wosy y brod; y kiedy przemawia do senatu, ludu a woyownikw, nie kl si nigdy przez co inksze iak przez imi Druzylli. Co do inych siestr, to skoro by ich iu syt, sprostituowa ie y odda co znamienitszym paziom, ktrych sobie trzyma y z ktremi pono obcowa barzo plugawi; ieszcze gdyby im nie by uczyni inego zego, to by uszo, poniewa tego byy zwyczayne y poniewa byo to zo do ucieszne, tak iako o niem syszaem od niektrych panien, ktrym wzito dziewictwo, y od niektrych biaych gw zgwaconych si; wdy on im wyrzdzi prcz tego sia niegodziwoci: posa ie na wygnanie, odi im wszytkie pierzcionki y klenoty, aby z nich uczyni pienidz, iako e strwoni y wyda barzo nieopatrznie wszytko wielgie dobro, ktre Tyberyusz mu zostawi; ieszcze te niebotka, wrciwszy po iego mierci z wygnania, widzc ciao swego brata licho pogrzebione pod paroma grudkami ziemi, kazay ie odgrzeba, spali y pogrze nayzacniey, iak tylko mogy: wielga, wier, dobro siostrzana dla brata tak niewdzicznego y wyrodnego ! Woch, aby wyexkuzowa niedozwolone miocie pomidzy krewnemi, powieda, e quando messer Bernardo ii bucieco sta in colera et in sua rabbia, non riceve legge et non perdona a nissuna dama.12 Mamy sia przykadw o staroytnych, ktrzy poczynali sobie tak samo. Wdy aby wrci do naszey rozprawy, syszaem o iednym, ktry, zalubiwszy cudn y poczciw panienk swemu przyiacielowi, chwali si, e da mu cudn y zacn kobyk, zdrow, rzeteln, bez naroci y nie ochwacon, iak mwi, y e mu si od tamtego naley wielga wdziczno; rzek na stronie ieden z kompanionw do drugiego: To wszytko szczyra prawda, gdyby ieno nie bya dosiadana a uiedana tak modo y przed czasem, bowiem od tego przodek ma co nieco nadwerony. Wdy take chciabych zapyta onych panw mw, gdyby nieiedna kobyka nie miaa swoiego ale abo czego do przyganienia, abo iakiego defektu y wady lub skazy, czy dostaliby ie tak tanio y czy nie kosztowayby ich wiele wicey? Lebo te, gdyby nie o ten wzgld chodzio, wydano by ie za inych, ktrzy by ich byli godnieysi ni oni: iako ci handlarze, ktrzy pozbywaa si koni skaonych iak mog, tak y ci, ktrzy wiedz ich ale, nie mogc uczyni inaczey dai ie takim panom, co nic o tym nie wiedz; ile e (iako to syszaem z ust wielu ocw) wielga iest rado pozby si crki nadpsutey abo ktra zaczyna ni by, abo ma iawn ochot ku temu. Ile ia znam panien po wiecie, ktre nie wniosy swego prawiczestwa do maenskiej onicy, ba ktre wszelako tak dobrze s pouczone od swoich matek abo inych krewniaczek y przyiaciek, barzo biegych rayfurek, aby dobrze stawi czoo temu pirwszemu potykaniu; y pomagaa sobie rnymi sposoby y subtylnemi wymysy, aby przywie na hak swoich mw y okaza im, i nikt ich zgoa nie wyszczyrbi. Nawicey ich pomaga sobie tym, i wiadcz wielgi opr a wzdraganie naprzeciw tego punktu y broni si zaciekle a do samego
12

Skoro mistrz Bernardo, rzenik wpadnie w sza, nie zna adnego prawa i nie oszczdza adnej biaej go-

wy.

47

ostatka: z czego nieiedni mowie s barzo radzi y wierz siemi, i oni zgarnli ca chlub y zadali pirwszy sztych iako dzielni a zuchwali szyrmierze; y chepi si nazaiutrz rano, ae im grzebie pcznieie iako maym kogutkom, co sia prosa obiady si z wieczora, y rozpowiedai, iako byo, swoim kompanionom a przyiacioom, ba, moe nawet tym, ktrzy pirwsi weszli do tey fortecy bez ich wiedzy: ci, wier, na stronie miei si z nich do syta z ich enami, swemi mionicami, ktre chlubi si, i dobrze odegray swoi sztuk y rzetelnie wystrychny na dudka pana ma. Bywai wszelako niektrzy mowie poderzliwi, ktrzy wsz iakow z wrb w tym oporze y nie kontentui si tem, i widz ie tak si wzdragaice; iako wiem iednego, ktry gdy pyta en, czemu by bya tak oporna y utrudniaica y czy hydzia si nim tak barzo, ona mnimaic, i si tem zasoni y oddali pozr wzgardliwoci, rzeka mu, i si baa, aby iey nie uczyni co zego. A on: Tedy musiaa snad iu tego poprbowa, bowiem adnego za nie mona pozna wprzdy nie dowiadczywszy. Ale ona, szczwana, przeczc temu odpara, i syszaa to od niektrych swoich towarzyszek, ktre byy zalubione y tak i przestrzegay. Oto, wier, pikne przestrzegania y pogwarki rzecze m. Ine iest ieszcze likarstwo, ktrem posugui si biae gowy, to iest aby pokaza nazaiutrz po zalubinach bielizn splamion kropelkami krwie, ktr te biedne panienki rozlewaa przy cikim trudzie wydzierania im prawiczestwa; iako czyni si w Iszpaniey, gdzie pokazui publicznie przez okno rzeczon bielizn, krzyczc wielgim gosem: Virgen la tenemos! Uznalimy i by dziewic! Owo syszaem rwnie, e w Witerbie ten obyczay tako si zachowuje. Y iako e te, ktre iu dawniey przeszy przez piki nicprzyiacielskie, nie mog uczyni tey demonstracyi wasn krwi, wpady na myl, iako syszaem (y iako wiele modych kortezan w Rzymie mi wyznao, i czyni, aby tem droey sprzeda swoie dziewictwo), i pomazui on bielizn kroplami krwie gobicy, ktra iest do tego ze wszytkich naysposobnieysza: y nazaiutrz widzi i m, maicy z tego nawitsze ukontentowanie y wierzcy niezomnie, e to iest krew dziewczyska iego eny, y mnima o sobie, i iest barzo zdatny galant, ale barzo iest w tem oszukany. Ku czemu opowiem oto t ucieszn powiastk o iednym szlachcicu, ktry dozna przygodney niemocy przyrodzenia w pirwsz noc po lubie, a za oblubienica, ktra nie bya z onych panienek barzo cudnych y znamienitego stanu, mnimaic o nim, i bdzie szala iako tur, nie zaniedbaa za rad dobrych kompanionek, matron, krewniaczek a przyiaciek pomaza krwi bielizn: ba, nieszczciem dla niey, przysza na ma taka niemoc, i nic nie zdoa uczyni, mimo i mu skwaliwie przedstawiaa co nayakomsze widoki y ustroia si do onicy nalepiey iak moga y pokada si barzo potulnie, nie czynic zgoa wzdragaicey si ani dyablicy (iako to potwierdzili widzowie ukryci wedle obyczaju); a wszytko, aby pokry swoie prawiczestwo stradane gdzie indziey; wdy mimo wszytko nic nie dokonano. Wieczorem, skoro wedle obyczaiu wniesiono im kolacy, przyszed ktry na kunszcik, aby, iakoby droczc si z nowoencami, iako si pospolicie czyni, wykra bielizn, ktr naleziono piknie ubarwion krwi; za czem hnet i pokazywano w koley y pokrzykiwano gono miedzy kompani, e nie iest iu dziewic y e wanie oto iey bonka dziewczyska zostaa przemoona a przedarta: m, ktry pewien by, e nic nie dokona, ale ktry mimo to udawa galanta y krzepkiego zapanika, barzo by zdziwiony y nie wiedzia, co by miaa znaczy ta ubarwiona bielizna; a, pomylawszy nad tem do syta, domyli si iakowey zdrady y k...arskiego podstpu; wdy mimo to nie pisn nigdy sowa. Oblubienica i iey konfidentki byy take barzo skopotane y zdziwione, i mowi tak spalio na panewce y e sprawa obrcia si przez to cale niedobrze. Nic iednak nie okazano z adney strony a do tygodnia, kiedy wreszcie mowi pofolgowa skurcz przyrodzenia y srogich dzie dokona, z ktrey to radoci, przepomniawszy o wszytkiem, poszed opowiedzie caey kompaniey, i teraz iu pewnie uczyni prb swey dzielnoci y uczyni sw en prawdziw niewiast y dobrze obabion: y przyzna si, i a dotd dowiadcze by zupen nie48

moc; za czym caa assystencya powiadaa w tym przedmiocie gadki barzo rozmaite y rzucaa rne sdy o nowo zalubioney, o ktrey mnimali, i iu bya niewiast z przyczyny iey ubarwioney bielizny; y tak si sama podaa na osaw. nie iby sama w istocie bya tego przyczyn, ieno pan m, ktry swoi mitkoci, sflaczeniem a niemoc popsowa ca spraw. S niektrzy mowie, ktrzy prawiczestwo swoich en (niby czy ie zdobyli, czy nie) rozpoznai w pierwszey nocy take wedle kolei, iak naydui: tak iednego znaem, ktry poiwszy en w drugim maenstwie (a za ona wmwia mu, e iey pirwszy m nigdy iey tkn przez swoi impotency y e bya dziewic a prawiczk tak dobrze iak przed zalubinami) mimo to nalaz i tak obszern a przestron co do szyrokoci, i tak przemwi: Ho, ho! eye, tye to iest owa niewinna prawiczka, tak ciasna a wska, iako mi mwiono? Ha! tocz masz tego na dobry sen, a za droga iest tak szyroka a bita, e nie ma obawy si zabka. Wdy musia wzi, co byo, y przekn sodziutko: bowiem ieli pirwszy m nie tkn iey, iako bya prawda, sia si za to nalazo inych w iego miesce. C mamy powiedzie o niektrych matkach, ktre widzc impotency swoich panw ziciw (czy to e mai urzeczone przyrodzenie abo iny defekt) czyni si rayfurkami swoich crek; tamte za, aby zyska wiano wdowie, dopuszczai do si inych y czsto dai si w ci zapdzi, aby mie potomkw a spadkobiercw po mierci ma. Znam iedn, ktra doradzia to swoiey crce, y w rzeczy tamta nie oszczdzaa niczego, wdy nieszczcie dla niey byo, i nigdy si iey nie powiodo. Tako znam iednego znowu, ktry, nie mogc nic sprawi ze swoi en, zmwi swego lokaia, tgiego zucha, aby wszed do oa iego eny y wzi iey dziewictwo we nie y ocali iego reputacy; ba ona si spostrzega y pachoek nic nie wskra, z czego wynikn dugi proces: w kocu unicestwili to maenstwo. Tak samo uczyni krl Hendryk Kastylski, ktry, iako to podaie Baptista Fulgozyusz, widzc, i nie moe enie spodzi dzieci, wzi do pomocy modego a urodnego szlachcica ze swego dworu, aby on to uczyni, co si te stao; za ktr to fatyg da mu wielgie dostatki, przymnoy zaszczytw, szarw y godnoci: nie ma wtpienia, czy ena kochaa go za to y czy rada temu bya. Oto, wier, ludzki rogal. Co do owey przygodney niemocy, to bya niedawno sprawa przed trybunaem pariskim pomidzy panem Braiem, skarbnikiem, a en iego, z ktr nie mg nic uczyni cirpic na urzeknicie przyrodzenia lub iny defekt, kczemu pani iego, wieldze udrczona, przyzwaa go przed sd. Owo rozkaza trybuna, i oboie mai by zbadani przez wielgich medykw iako biegych znawcw. M obra swoich, zasi ena swoich; z czego uczyniono na dworze barzo ucieszny sonet, ktry iedna znaczna pani mi sama przeczytaa y daa mi go, gdym u niey obiadowa. Powiedali iedni, i pani nieiaka go uoya, mi zasi, e mczyzna. Sonet iest taki:

SONET Spord medykw, gonych w tym Pariu miecie Z rozumu, dowiadczenia, doktryny a wiedzy, By rozsdzi wzaiemny spr maenskiey miedzy, Siedmi oboie pastwo wybrali nareszcie. Im Bray ma trzy za sob polednieysze chluby: Kusy, Upiay, Gnuny; enie iego ano Czterech naydowiadczeszych w sztuce swey przydano: Zw si: Wielgi, Potny, Dostay a Gruby.

49

Snadno osdzi, ktre wygrai ore; Zali Wielgi nad Kusym zwycistwo osie, Potny nad Upiaym, nad Gnunym Dostay: Zasi Im Bray nie maic tych po swoiey stronie, Okazawszy si mem bez mocy y chwaty, Z braku krzepkich praw musi ustpi swey onie.
Syszaem o inym mu, ktry gdy w pirwsz noc trzyma w ucisku nowo zalubion, ta popada w tak rozkosz a delicyie, i, zapominaic sama siebie, nie moga si ustrzec, aby nie uczyni maego, zwinnego skrtku a poruszenia, przedsi niezwyczaynego u nowo zalubionych; na co w pan zakrzykn ieno: Ha! mam swoie!, y iecha daley. Oto nasi rogale na pniu, o ktrych wiem tysice a tysice przepowiastek, wdy nigdy bych nie skoczy. A co nagorsze mi si dla nich widzi, to kiedy polubi wraz krow z cielaczkiem, iako to mwi, y kiedy bier ie skutecznie nabite. Iako wiem iednego, ktry zalubi barzo cudn y znamienit pann, z aski y za wol ich xicia a pana, ktry wieldze nawidzi tego lachcica y da mu i za en; owo po tygodniu pokazao si, e iest brzemienna, co te ogosia, aby lepiey osoni swoi sztuk. Xi, ktry domyla si jakowych miostek miedzy ni a inym, rzek iey: Pani taka a taka, zapisana iest w moich tabliczkach dzie a godzina waszego lubu; tedy kiedy si i porwna z dniem zlgnicia. bdzie wam, wier, wstyd. Wdy ona na takie powiedzenie zaponia si ieno troch; y nic inego si nie stao, ieno i zawsze zachowaa oblicze dona da ben13. Owo bywai panny, ktre tak sielnie lkai si oca y matki, i raczey by si im ycie wydaro z ciaa ni ich pczek dziewczyski, iako e strachaa si ich sto razy wicey ni mw. Syszaem o iedney barzo cudney a poczciwey panience, ktra, nagabywana o rozkosz miosn od swego galanta, odpara mu: Poczekaycie nieco, a bd zalubiona, a zobaczycie, iak pod t zason maensk, ktra osania wszytko, y ywot wzdty a odkryty, bdziemy sobie uwiadcza do woli. Druga zasi, oblegana sielnie przez wielgiego pana, rzeka mu: Przycicie nieco nasze xi, aby mnie wydao wrychle za tego, ktry si o mnie zabiega, y wypacio mi hnet wiano, ktre mi przyrzek: a nazaiutrz po moim lubie ieli si nie zdybiemy, nazowcie mnie wiaroomczyni. Wiem o iedney paniey, ktra bywszy nagabnita wedle mioci ledwo na cztyry dni przed swoim lubem od iednego szlachcica, krewnego swego przyszego ma, w szeci dniach iu mu bya powolna: tako przynamniey si chepi. Y snadno mona byo mu uwierzy, bowiem okazowali ze sob tak poufao, i rzekby, e cae ycie byli chowani razem; nawet on rozpowieda o znakach y znamionach, iakie miewaa na ciele, y take, i swoie igry cignli dugo potem. w szlachcic powieda, i przyszo im do tey poufaoci std, i raz czasu maszkarw zamienili ze sob ubrania, bowiem on wzi szatki swoiey ulubioney, a zasi ona swoiego przyiaciela, z czego m ieno si mia, zasi niektrzy przyganiali temu y le o tym rozumieli. piewano na dworze piosenk o mu, ktry poi en we wtorek, a we czwartek iu nosi rogi: oto, wier, zbytni popiech! Co powiemy zasi o iedney pannie, o ktr dugo si zabiega szlachcic ze znacznego domu y czek dostatni, ale przy tym niezgua y niiak iey niegodzien? Owo kiedy za wol iey rodzicw przynaglano i, aby go zaszlubia, odpowiedaa, e woley iey umrze alili go zaszlubi y eby iey poniecha, tak iby iu nie gadano iey o nim ani iey rodzicom; bowiem
13

Uczciwej niewiasty.

50

gdyby zmuszono i do tych zaszlubin, hnet uczyni go rogalem. Wdy mimo to musiaa i w to iarzmo, bowiem taki wyrok dali wszytcy moni, ktrzy mieli nad ni wadz, a zwaszcza iey rodzice. W wigili szlubu m, widzcy i smutn y zasumowan, zapyta, co by takiego miaa; na co ona odpara mu z wielgim fukiem: Nie chcielicie mnie nigdy usuchn y poniecha mnie; wiecie, co wam zawdy mwiam, e gdybym przez nieszczcie musiaa zosta wasz en, uczyni z was rogala; y przysigam wam, e to speni y e wam dotrzymi sowa. Nie powcigaa te z tym gby przed adn ze swoich kompanionek ani te swoich sukw. Moecie by pewni, i potem nie chybia temu y pokazaa mu, i poczciwa z niey bya biaa gowa, bowiem dotrzymaa, co przyrzeka. Zostawiam wam osd, czy owa pani zasuguie na nagan: to chccemu krzywda si nie dziele, a ona przestrzega go o niedoley, w iak popadnie. Czemu tedy nie mia si na bacznoci. Ale snad nie barzo troska si o to. Owe panny folguice sobie natychmiast, skoro s zaszlubione, czyni tak, iako mwi Italczyk: Che la vacca che stata molto tempo ligata corre piu che quella che ha havuto sempre piena liberta14; tak iako uczynia pirwsza ona Baldwina, krla Ierozolimy, o ktrey uprzednio wspomniaem, ktra, gwatem wrzucona za krat przez swego ma, wydarszy si z klasztoru y opuciwszy go, y przybywszy do Konstantynopola, popada w tak rozwizo, i dawaa si wszytkim przechodniom, cigncym tedy lub owdy, tak onirzom, iak pielgrzymom zmierzaicym do Ierozolimy, bez adnego baczenia na swy stanik krlewski; przedsi dugi post, ktry cirpiaa w czasie swego uwizienia, by tego przyczyn. Mgbych ktemu wymieni sia inych. Owa to s tedy dobre y ludzkie rogale, iako te y ci, ktrzy nie broni tego swoim enom, kiedy s cudne y podane dla swey cudnoci, y przyzwalaa ich mym, aby std czerpa a dobywa aski, dostatki a korzyci. Sia si takich widzi na dworzech wielgich krlw a xit, ktrym mom to barzo na dobre wychodzi; bowiem z chudzitek, iakimi si stali bd przez oduenie swoich maitnoci, abo wyprawy woyenne, restaurui si y wznosz w wielgie godnoci przez szpark swoich en, w ktrey nie naydui adnego umnieyszenia, ieno raczey poszyrzenie; za wyitkiem iedney urodziwey paniey, o ktrey syszaem, i stradaa iey poow przez wypadek, iako e mwiono, e i m obdzieli przymiotem abo iakim szankrem, ktry i iey nadar. To pewna, i aski a dobroczystwa monych ochwiewai sielnie skromne serce biaogowskie y podz wielu rogalw. Syszaem opowie o iednem cudzoziemskiem xiciu, ktry uczyniony od swoiego pana y wadcy generaem w znaczney wyprawie woyenney iemu poruczoney y zostawiwszy na dworze swego pana en, iedn z barzo cudnych w calem krzeciiastwie, tene pocz tak chciwie koo niey krzta si z mioci, i zachwia i, powali a starmosi tak skutecznie, i zasza w ci. Owo m, wrciwszy po trzynastu lub czternastu miesicach, nayduie i w takim stanie; wdy nie trza pyta, iak barzo zatroska si a pogniwa na ni. Przedsi ona, ktra bya wieldze bystra biaa gowa, nalaza w tym wymwk, a wspomg i iey szwagier. Za czym rzeka mu tak: Panie mu, skutek waszey wyprawy iest przyczyn tego, ktry tak by le przyity od waszego pana (bowiem, wier, nie barzo si popisa w tey rzeczy), y w czasie waszey nieobecnoci tyle na was podszczuwano, ecie nie spenili iego rozkazw, i gdyby nie to, i wasz pan i si mnie miowa, hnet bylibycie zgubieni: za czym, aby wam nie da si pogry, ia siebie pogryam. Idzie tu tyle y wicey o moi cze co o wasz; dla waszego wywyszenia nie oszczdziam naycennieyszey rzeczy z siebie: osdcie tedy, alim zawinia tyle, iak bycie mogli mnima; bowiem inaczey ycie wasze, sawa wasza y aska wisiay na wosku. Owo dzi sprawy wasze stoi lepiey ni kiedy; a za ta rzecz nie iest tak rozgona, iby miaa wam z niey zosta plama zbyt widoczna. Tedy wytomaczcie mnie a odpucie.

14

I krowa, ktra bya dugo uwizana, bardzie goni ni ta, ktra bya zawsze na wolnoci.

51

Szwagier, ktry te gb mia nie lada y ktry, moebna, te mia udzia w oney brzemiennoci, doczy ieszcze niektre wdziczne a oblene swka; tak i pan m chwyci przynt. Za czym poiednali si y byli z sob lepiey ni wprzdy, yic w caey szczyroci y dobrey przyiani, za co wszelako xi, ich pan, ktry sprawi t rozpust y niezgod, nie szacowa go iu wicey (iako syszaem) tak iak wprzdy, i by tak mao dbay o cze swoiey eny y e si tak da ugaska, tak i nie ceni go tak barzo z szczyrego serca, iako czyni przedtem, mimo e w duszy barzo by rad, i ta ipani niebotko nie ucirpiaa za to, e iemu w tym wygodzia. Syszaem, iak niektrzy y niektre wymawiali t pani y twirdzili, i dobrze uczynia pograaic siebie, aby ocali ma y wrci go do aski. Ha! ile iest przykadw podobnych temu y ieszcze iednemu oney znaczney paniey, ktra ocalia ycie swemu mowi skazanemu na mierz przez peny sd, iako e mu dowiedziono wielgiego upiestwa y naduy w iego namiestnictwie y wadzy; za co potem m miowa i cae ycie. Syszaem tako o iednym wielgim panie, ktry by skazany na ucicie gowy; przedsi gdy iu by na szafocie, przyszo uaskawienie, ktre uzyskaa iego crka, barzo cudna biaa gowa; owo schodzc z rusztowania nie rzek nic inego ieno: Boe, bogosaw zacny kuper moiey crki, ktry mnie tak dobrze wspomg. wity Augustyn ma wtpliwo, czy pewien obywatel krzeciiaski z Antyochiey zgrzyszy, kiedy aby si wypaci z sielney kwoty pieniney, za ktr by srodze wiziony, przyzwoli enie przespa si ze szlachcicem barzo zasobnym, ktry mu przyrzek zwolni go z dugu. Ieeli wity Augustyn iest tego mnimania, c dopiero moe pozwoli wielu enom, wdowom a crkom, ktre aby wykupi swoich ocw, krewnych a nawet zgoa mw, wydai swoie wdziczne ciaka na wiele utrapie, ktre im si przygadzai, iako to wizienie, niewolnictwo, nieprzezpieczestwo ycia, szturmy a dobywania miest, prosto nieskoczono inych: ba, nawet niekiedy iednai rotmistrzw a onirzw, aby skuteczniey walczyli a obstawali za ich spraw abo te aby otrzymali dugie oblenie lub odebrali fortyc (mgbych wyliczy setk takich zdarze), y nie lkai si ze swey strony narazi swoiey czystoci: wdy takie zo abo zgorszenie mog z tego wynikn? natomiast wielgie dobro. Kt tedy powie przeciwnie, i nie iest dobrze by kiedy niekiedy rogalem, skoro dobywa si z tego tak dogodno w ocaleniu ycia y odzyskaniu ask dostoiestw, szary a dostatkw? Iake wiele znam takich, a syszaem ieszcze o wicey, .ktrzy tak pomknli si ku grze przez urod a przodek swoich en! Nie chc uchybi nikomu, ale miem powiedzie, i tak trzymam o niektrych, e ich panie dobrze si okoo nich zasuyy y e ich wasne cnoty nie tak barzo ich wyniosy iako wanie ony. Znam iedn mon y obrotn pani, ktra wyiednaa runo swoiemu mowi; y mia ie on sam z dwoma nawitszymi xitami krzeciiastwa. Y mwia mu czsto, ba, przed caym wiatem (bowiem bya barzo ucieszna w kompaniey y trefnego izyka pani): Ha! moie niebo, dugo byby ty skaka iako konik polny, nimby wyskaka tego dyabeka, co go nosisz na szyi. Syszaem o monym panie, za czasu krla Franciszka, ktry otrzymawszy runo y chcc si niem raz pochepi przed panem dela Szatinere, moim wuiem, rzek mu: ,,Ha! chcielibycie, wier, uwiesi sobie na szyie ten ordyr iako ia! Przedsi my wuy, ktry by nagy, gwatownik y rabunik iak mao ktry, odpali: Wolabych sczezn, nibych go mia otrzyma przez t dziur, przez ktr wycie go dostali. Tamten mu nic nie rzek, bowiem wiedzia dobrze, z kim sprawa. Syszaem o iednym znamienitym panie, ktremu gdy ena wyprosia a przyniosa do domu patent na iedn z nawitszych godnoci kraiu, z ktrego by (a udzielony mu przez xicia przez mio dla iego eny), w pan nie chcia iey adn miar przyi, ile e wiedzia, e

52

ena iego pozostawaa przez trzy miesice w sielney asce u tego xicia y nie bez poderzenia. Okaza przez to, wier, wspaniaego ducha, iakiego przez cae ycie obawia: wszelako przyi potem, uczyniwszy iedn rzecz, ktrey nie chc powiedzie. Oto iak biae gowy uczyniy pewnie tyle abo wicey rycerzw co nawitsze batalie; ktrych mgbych nazwa, iak y kto iny, ieno e nie chc nikogo osawia ani podawa na izyki; y nie do, e day im zaszczyty, ieszcze im dai wiele bogactw do tego. Znam iednego, ktry by lichym chudzin, kiedy przywid na dwr swoi en, barzo cudn biae gow; owo w mniey ni dwie lecie zratowali si y zebrali znaczny dostatek. Ieszcze trzeba szacowa owe biae gowy, ktre tak wied swoich mw ku fortunie y nie czyni z nich po spou rogali a dziadw: iako powiedai o Margarecie Namurskiey, ktra bya tak gupia, i zastawia si y daa wszytko co ieno moga Loisowi, xiciu urlieskiemu, iemu, ktry by tak wielgim y potnym panem y bratem krlewskim, y wycigna z ma co tylko moga, tak i barzo std podupad y zniewolony by sprzeda swoie grabstwo bloyskie rzeczonemu panu urlieskiemu; owo zwacie to, i xi spaci go pinidzmi a mieniem, ktre tamtego gupia ena mu podarowaa. Gupia, wier, bya barzo, aby pcha w zasobnieyszego a witszego od si. Moecie mnima, i potem wymia si z oney a z onego; bowiem snadnie by zdolen to uczyni, tak by niestateczny y mao trway w swoich miociech. Wiem iedn bia gow, ktra, rozamorowawszy si w pewnym dworskim szlachcicu y skoniwszy si kiego daniom cielesnym, nie mogc mu da pinidzy (ile e iey m strzeg swoiego skarbczyka niby iaki xidz) daa mu nawitsz cz swoich klenotw, ktrych walor przechodzi trzydzieci tysicy talerw; tak i na dworze mwiono, i mgby w szlachcic budowa, skoro mia tak moc kamieni uskadanych a nagromadzonych; zasi potem, gdy spada na ni grzeczna sukcesyia y dostaa w garz co iakoby dwadziecia tysicy talerw, nie obyo si bez tego, iby iey galant nie zgarn sporey czsteczki. Y powiedano, i gdyby to dziedzictwo nie byo na ni spado, tedy nie maic iu, co by mu moga darowa, byaby mu daa hnet sukni a koszul. Wdy tacy wyudzacze a podbiracze wieldze s warci nagany, eby tak podgrzywa y wyciga ca substancyi z tych biednych niebotek, udrczonych a optanych; bowiem taszka, do ktrey si tak czsto zaziera, nie moe zachowa tak zawdy swoiey pulchnosci ani swoiey treci, iako ona taszka od przodku, ktra iest zawdy tego samego ksztatu y gotowa, aby w niey owi kto moe, y nie krzywduica sobie przeciw winiom, ktre do niey wchodz a wychodz. Ten dobry szlachcic, o ktrym powiedano, i by tak dobrze ukamieniowany, w niewiele czasu potem pomar; y wszytkie iego przyodziwy a dobytki byy, wedle obyczaiu pariskiego, wywoywane a przedawane publiczn przeda; ktre przy tem szacowaniu wiele osb rozpoznao, i widziao ie u oney paniey, nie bez znaczney dla niey osawy. Pewno znaczne xi miuic barzo godn pani dao zakupi dwanacie guzkw dyamentowych, wiccych barzo y czycie oprawionych, z literami egipcyiaskiemi y hieroglyphicznemi maicemi kryiome znaczenie; z nich uczyni podarek oney rzeczoney mionicy, ktra, przypatrzywszy si bystrze, rzeka mu, i iu ninacz iey nie potrzeba buxtabw hieroglyphicznych, bowiem pisma iu si speniy miedzy niemi dwoygiem, tak iako to byo miedzy szlachcicem a ona pani wy wspomnian. Znaem iedn bia gow, ktra mawiaa czsto swemu mowi, i radniey by go uczynia niebogatym ni rogatym; wdy te dwie sowie tak podobnie brzmi do siebie, i acno by si te dwie waciwoci mogy przez ni ziednoczy w iey mu. Przedsi znaem sia, ba, niezliczon mnogo biaych gw, ktre nie tak sobie poczynay; bowiem te pilniey wiele ciskay taszk z talerami nili ow z ich wdzicznego ciaka: bowiem mimo i byy barzo dostatnie panie, nierade byy dawa wicey iak ieno same pierzcionki, wspominki y ine wdziczne fataaszki, krezki abo szarfeczki, daic ie nosi przez mio dla si y przymnaaic im ceny.

53

Znaem iedn wielg, ktra barzo w tym bya szyroka a szczodra, bowiem naylichsza z iey szarfw a przepasek, takie dawaa swoim sukom, bya w cenie piciset talerw, ba, nieraz zgoa tysica abo trzech tysicy; na ktrych byo tyle aftw, tyle pere, tyle ozdbek, cyfer, hieroglyphicznych buxtabw y wdziecznych wymysw, e nic we wiecie nie byo iu cudnieyszego. Y susznie tak czynia, iby te dary od niey darowane nie byy ukryte we walizach abo kaletach, iako owe wielu inych pa, ale iby iawne byy caemu wiatu y iby ich suka patrzc na nie mnoy sobie ich cen wdzicznym wspominkiem; zasi datki w pinidzach barziey trc pospolitszego staniku bia gow, ktre dai ie swoim gaszyskom, a nie za wielgie a obyczayne panie. Niekiedy take dawaa ta pani wdziczne pirzcionki, bogato ozdobne kamiemi; bowiem takowe szarfy a przepaski nie nosz si pospolicie, ieno w pikney a osobney okazyey; przedsi sygnecik na palcu lepiey a zwyczayniey dotrzymuie kompaniey temu, ktry go nasza. Wier, dworny rycerz y szlachetnego serca powinien by tego wspaniaego przyrodzenia, iby chciwiey suy swoiey damie za cudnoci, ktremi ianieie, nili za wszytko zoto a rybo na niey byszczce. Co do mi, mog si pochlubi, i sugiwaem w moiem yciu poczciwym paniom y nie z co namnieyszych; owo gdybych by chcia bra od nich to, co mi daway, y wydziera z nich, kilo bych mg, bybych dzi bogatszy, abo w maitnociach, abo w pinidzach, abo w statku, wicey trzydziestu tysicy talerw, ni dzi iestem; wdy zawdy barziey mi byo po myli okazowa moie miowanie radniey moi szczodrot nieli chciwstwem. Pewnie to y suszna, aby skoro mczyzna wkada ze swego w taszk, ktr ma z przodku iego dama, iby biaa gowa tak samo znowu wkadaa ze swego w taszk swego galanta; alici w tem trzeba zway wszytko: bowiem tak samo iak mczyzna nie moe tyle darowa ze swego y wrzuci w taszk biaey gowy, kilo by ona pragna, trzeba te, aby mczyzna by tak obyczayny y nie wyciga z taszki swoiey damy tyle, ile by chcia; y trzeba, aby prawo byo w tem iednakie a przymierne. Widziaem tako sia szlachcicw, ktrzy postradali mio swych dam przez niepohamowanie swoich da a chciwstwa: za czym widzc ich tak srogimi daczami y tak naprzykrzonemi w swey chciwoci mienia, pozbywai si ich misternie y ostawiai na lodzie, iako te susznie im si naley ta przygoda. Oto dlaczego kady szlachetny mionik radniey winien by kuszony chciwoci cielesn co pinin; bowiem gdyby dama szafowaa nazbyt szczodrze swoiem mieniem, m, widzc, iak owego si umnieysza, sto razy wicey si frasuie, ni gdyby po dziesi tysicy razy szafowaa swoiem ciaem. Bywai ieszcze rogale uczynieni przez zemst: co rozumie si tak, i wielu nienawidzc takiego pana abo szlachcica, abo inego, od ktrych doznali iakiey przykroci lub despektu, mszcz si na nich bawic si mioci z ich enami y czyni z tamtych gadziutkich rogali. Znaem iedno wielgie xi, ktre, uwiadczywszy nieiakie oznaki rebeliey od swego poddanego, przyduszego panicia, y nie mogc pomci si na nim (ile e tamten umyka przed nim iako mg y ten nie mg go niiak dosign), gdy iago ena przybya raz na dwr, aby wyiedna zgod a przebaczenie dla swego ma, w xi zmwi i dla uradzenia o tem do ogroda y altanki tame bdcey; zasi to byo ieno po to, aby iey prawi o mioci, ktr te uzyska snadnie na miescu, bez wielgiego oporu, bowiem pani bya barzo ludzkiey komplexii; y nie zadowolni si tym, e sam i wyobraca, ieszcze sprostituowa i inym, zgoa swoim pokoiowym lokalom. Y tak mwi w xi, i si czu dobrze pomszczonym nad swoim poddanym, i mu tak dobrze przeiedzi en y ozdobi mu gow pikn koron z rogw za to, i chcia si bawi w krlika a suzerena; owo zamiast aby nosi, iako chcia, koron z kwiatu liliey, trzeba mu da pikn, ba z rogw. Tene xi uczyni podobnie z porady swoiey matki pokosztowawszy iedney panny y xiniczki, wiedzc, i miaa zalubi nieiakie xi, ktre mu si sielnie naprzykrzyo y za-

54

mcio rzdy iego brata: owo wzi iey paniestwo y nacieszy si ni sumniennie, y potem za dwa miesice wydano i onemu xiciu, iako wrzkom prawic, za en, ktra to pomsta bya barzo sodka, zanim nie przysza ina, wiele okrutnieysza. Znaem barzo godnego szlachcica, ktry gdy sugiwa paniey cudney y zacnego staniku y prosi i o zapat za swoie suby a miowanie, ona odpara mu szczyrze: e nie da mu tego ani za szelga, ile e iest barzo upewniona, e nie miuie iey tak dla tego y nie ywi tyle chuci dla iey cudnoci, iako powieda, ieno i sycc si ni chce si pomci na mu, ktry mu by uczyni iakow pako, y dlatego chce nad nim imie to ukontentowanie w duszy y chepi si potem; ale w szlachcic, zaprzeczaic temu siemi, suy iey daley wicey ni dwie lecie, tak wiernie y z tak arliw mioci, i z tego nabraa dostatniego przekonania i takiey pewnoci, i uyczya mu tego, czego dotd odmawiaa tak statecznie, urczaic, i gdyby z pocztku ich skonnoci nie miaa mnimania, i on iakow zemst umyliwa tym sposobem, byaby go zawczasu tak ukontentowaa, iako uczynia na kocu; bowiem z przyrody skonna bya miowa go y przygarn. Patrzcie, iak ona pani umiaa roztropnie wada nad sob, i mio nie olepia i do tego stopnia, aby uczynia to, czego nabarziey chciaa, ieno i yczya by miowan dla swoich cnt, a nie dla samey przyczyny zemsty. Nieboszczyk pan Guja, ieden z barzo dwornych y doskonaych szlachcicw w caym wiecie, zaprosi mnie iednego dnia na dworze, ibych z nim obiedowa. Zgromadzi dwanacie nayuczeszych ze dworu, midzy inymi xidza biskupa Dedola, z rodu Epinayw w Bretaniey, panw: Romsara, Baifa, Deporta, Dobiniego (ktrzy dwa s ieszcze przy yciu y mog mi yczk zada) y inych, ktrych nie pomn; z ludu rycerskiego stanu by ieno pan Guja y ia. Uradzaic w czasie obdu o mioci, o dogodnociach y niedogodnociach, lubociach i nielubociach, o zu y dobrze, ktre przynosi w swoiem uyciu, skoro kady wyrzek swoie mnimanie o iednym y drugim, wywid pan Guja konkluzy, e nawyszy stopie oney rozkoszy ley w takowey pomcie, y prosi kadego z tych wielgich osb, aby zoya o tym naprdce kwartyn; co te uczyniy. Chciabych ie mie, aby ie tu przytoczy; z ktrych pan Dedol, ile e mwi y pisa szczyrym zotem, otrzyma palm. Y wier, mia przyczyn pan Guja gosi to twirdzenie, iako e sam tak sprawi dwch monych panw mi znaiomych, nawdziewaic im rogi za to, i mu okazali nieyczliwo; wdy eny ich byy barzo nadobne: owo mia w tym dwoiakie rozkoszy; zemst y ukontentowanie. Sia znaem ludzi, ktrzy si pomcili y nacieszyli w takim sposobie, y ci te byli tego mnimania. Znaem rwnie biae gowy pikne y zacnego stanu, ktre mwiy y urczay, e kiedy ich mowie ie gnbili y potyrywali abo lyli y karcili, abo bili lub czynili ine wydziwiania a zniewagi, nawitsza ich delektacya bya czyni z nich rogalw y czynic to wspomina o nich, przygryza im, natrzsa si z nich y namiewa ze swoiemi mionikami, tak i zgoa powieday, i przez to przychodzi im wicey appetytu y iakoby wzmoenie rozkoszy, witsze, ni si da powiedzie. Syszaem o iedney cudney y poczciwey biaey gowie, ktra gdy zapytana raz, czy uczynia kiedy ma rogalem, ta odpowiedziaa: Wey, po c bych miaa to czyni, skoro mnie nigdy nie bi ani mi nie pogra? Iakoby chcc przez to powiedzie, e gdyby by uczyni to abo owo, iey szyrmierz, co go ma na przodku, byby i wrychle za to pomci. A skoro rzecz o przymiewkach, owo znaem iedn barzo godn y pikn pani, ktra gdy bya w onych sodkich wzruszeniach rozkoszy y w tey sodkiey aniey ukontentowania y folgi ze swoim przyiacielem, zdarzyo si iey, i maic kulczyk w uchu ksztatem rogu obfitoci, bdcy zasi ieno z czarnego szka, iako ie podczas naszano, tene od zbytniego wytrzsania y ciskania y figlowania ich z sob zomi si na dwoie. Tedy rzecze ta pani do swego przyiaciela: Widzisz, iako przyroda iest bacznie przewiduica; bowiem za jeden rg, ktry potukam, czyni tu oto dwanacie inych memu bidnemu rogalowi mowi, iby si w nie ustroi w dzie iakiego znacznego wita, ieli bdzie mia wol.

55

Druga zasi, zostawiwszy swego ma uoonego y upionego w onicy, odwidzia swego przyiaciela, zanim si pokada na spoczynek; owo gdy ten iey pyta, gdzie by bywa iey m, tak mu odrzeka: Strzee ka y kukuczego gniazda, z obawy aby przedsi iny iaiek w niem nie zoy; ale ty, wier, nie z iego kiem ani przecieradem, ani gniazdem masz spraw, ieno ze mn, ktram ci nawiedzia; zasi iego zostawiam na stray, chocia, wier, sumniennie iest upiony. Ieli rzecz o straach, owo syszaem opowie o pewnym znacznym szlachcicu, mi znaiomym, ktry wszedszy iednego dnia w poswark z iedn barzo godn pani, ktr te znaem, zapyta iey, maic ch iey przymwi, czy kiedy odbywaa podr do witego Maturyna. Owszem odrzeka ba nigdy nie mogam si wcisn do kocioa, bo by tak peen y tak dobrze strzeony od rogalw, e nigdy mi nie dali wni do rzodka: wy zasi, ktrycie byli midzy nayznacznieyszymi, siedzielicie na dzwonnicy, aby straowa y ostrzega drugich. Mgbych opowiedzie sia ieszcze przemiechw, wdy nigdy bych z tem nie skoczy: wszelako spodziewam si ieszcze napomkn to i owo gdzie w kciku tey ksiki. Bywai rogale, ktre s barzo ludzkie y same z siebie spraszai na ten festyn rogaty; iako sam znaem nieiednych, ktrzy mwili swoim enom: Taki a taki rozkochany iest w tobie, znam go dobrze, nawiedza nas czsto, ale to ieno przez mio dla ciebie, moia duszko. Podeymuye go uczciwie; moe nam sia dobrego sprawi: iego znaiomo wiele nam moe posuy. Niektrzy zasi mwi do niektrych: Moia ena rozmiowana iest w tobie, kocha ciebie; przychod i odwidzi, sprawisz iey rado; ugwarzycie sobie y zabawicie si spoem, y czas wam ydzie iako. Tak owo zapraszaa drugich wasnym kosztem; iako uczyni cysarz Hadrian, ktry, bdc swoiego czasu w Angliey (tak powieda iego ywot) y prowadzc woyn, przestrzegany by z nieiedney strony, e poowica iego cysarzowa Sabina na umr si baroy w Rzymie z wielig mnogoci dwornych galantw rzymskich. Owo przygodzio si, i ta cysarzowa napisaa list z Rzymu do pewnego modego szlachcica rzymaskiego bawicego z cysarzem w Angliey, utyskuic na, i o niey przepomnia y e iu nie dba o ni, y e nie iest moebna, iby tam nie mia iakowych miostkw y eby iaka lubka przymilna nie zwabia go w sideka swoiey cudnoci. Tenci to list popad w rce cysarza Hadryiana; gdy tedy w szlachcic w kilka dni potem poprosi o pozwolestwo, wrzkomo chcc uda si do Rzymu dla pilnych spraw swoiey familiey, Hadryian powiedzia mu, iakoby dworuic sobie ze: Ied pilnie, ied, modziku, bowiem cysarzowa, moia ena, czeka na ci z wielg teszliwoci. Co widzc w Rzymianin y poznawszy, e cysarz przerza taiemnic y e mgby mu iak z sztuk wypata, nie egnaic si ani opowiedaic wyiecha naybliszey nocy y uciek do Irlandiey. Przedsi nie powinien by tak barzo si tego ulkn; iako i cysarz sam mawia czsto, zmierzony co chwil nieposkromionem wszeteczestwem swoiey eny: Wier, gdybych nie by cysarzem, rycho bych si zbyt moiey eny, ale nie chc dawa zego przykadu. Iakoby chcc powiedzie, e nie chodzi u wielgich o to, e w t niedol popadli, ieno eby si to nie rozgaszao. C za maxyma dla wielgich, ktrey nieiedni z nich przestrzegali, wdy nie dla tych powodw! Oto iak ten ludzki cysarz sam wdzicznie przypomaga w przyprawianiu sobie rogw. Dobry Marek Aureli maic za en Faustyn, rzeteln k..., gdy mu radzono, aby i wypdzi, odpar: Ielibych i porzuci, musiabych wraz porzuci y iey wiano, a to iest cysarstwo. Y kt nie chciaby by rogalem za taki kszczek, wier, nawet mnieyszy. Syn iego Antoniusz Werus, zwany Komodem, mimo i wielgi okrutnik, to samo odpowiedzia niektrym radzcym umierzci te Faustyn, swoi matk, ktra tak rozmiowaa si y rozgorzaa do gladyatora, i nie mona iey byo niczym uleczy z tey gorczki, a wreszcie umylono zagadzi tego niewartego gladyatora y da iey napi si iego krwie. 56

Sia mw uczynio y czyni tak samo iako ten dobry Marek Aureli, ktrzy lkai si umierzci swoie eny k...y, z obawy aby nie utracili wielgich maitnoci, iakie im wniosy w wianie, y wol by tak tanio bogatymi rogalami nili i na dziady. My Boe! ilu i a znaem rnych rogalw, ktrzy bezustannie zapraszali swoich krewnych, przyiaci, kompanionw, iby nawiedzali ich eny; festyny zgoa im wydawali, aby ich lepiey przynci, y gdy byli na miescu, zostawiali ich samych z enami w ich pokoiach y alkierzach y odchodzili mwic: Zostawiam en pod wasz opiek. Znaem iednego takiego we wiecie, o ktrym by powiedzia, e caa iego szczliwo y ukontentowanie byo w tym, eby nosi rogi; y mozoli si, aby naydowa okazy po temu, a zwaszcza przez takowe rzeczenia: ,,Moia ena barzo was rada widzi; czy y wy miluiecie i tak iako ona was? A kiedy widzia, i ena iego bawi ze swoim suk, barzo czsto uprowadza kompanii z izby, aby szli na przechadzk, zostawiaic tych dwoie spoem y daic im wygod, iby uradzili do syta o swoiey ochocie. A gdy si przygodzio, i musia z naga wni do kownaty, iu z nayniszego stopnia pokrzykiwa gono, pyta si o kogo, odpluwa abo kaszla, iby nie przydyba onych mionikw na uczynku; bowiem, wier, chociayby kto wiedzia y domyla si, takie widzenie y zaskoknicie nie iest zgoa przytomne ani tym, ani owym. Tene pan, gdy raz budowa cudne pomieszkanie y architekton zapyta go, czyby go nie chcia przyozdobi ronikami, odpar: Nie wiem, co by to byy roniki; spytaycie si moiey eny, ktra wie y ktra zna sztuki geometryczne; przedsi iako wam powie, tak uczycie. Gorsze o wiele uczyni ieden mi znaiomy, ktry, sprzedaic w niektrym dniu iedn ze swoich maitnoci drugiemu za pidziesit tysicy talerw, odebra czterdzieci pi tysicw w zocie y rybrze, zasi za pi pozostaych przyi rg iednoroca. Std wielki pomiech u tych, ktrzy to posyszeli: Iak to powiedali wdy nie byo mu dosy rogw u siebie, eby ieszcze ten przyczynia? Znaem barzo monego pana, dzielnego y walecznego, ktry pewnego razu tak rzek (wszelako ze miechem) iednemu godnemu szlachcicowi, ktry barzo koo niego si zasugiwa: Panie taki a taki, nie wiem, cocie uczynili moiey enie, ale tak iest w was zamiowana, e dzie y noc kae mi ieno mwi o was y ustawnie piewa mi wasze pochway. Za ca odpowied powiedam iey, e znam was dawniey ni ona y e wiem wasze ozdoby y przymioty barzo osobliwe. Kt przedsi by zdumiony? Wier, w szlachcic, bowiem wanie przed chwil wid ow pani pod rk na nieszpory, na ktre udaa si krlowa. Mimo to obaczy si wrychle y rzek: Wasza mio, iestem barzo unionym sug waszey pani eny y barzo wdzicznym za dobre mnimanie, iakie ma o mnie, y czcz i niepomau; wdy nie zalecam si do niey z mioci (doda tak iakoby nadrabiaic min), ieno wysugui si iey na skutek dobrey rady, iak dalicie mi niedawno, iako e wiele moe mi pomc u moiey paniey, ktr mog zalubi przy iey pomocy, y spodziewam si, e bdzie mi w tym askawa. w xi nic nie ukaza po sobie, ieno mia si y zagrzywa szlachcica, aby suy iego enie chciwiey ni kiedykolwiek; co te czyni, rad, i mg pod tym pozorem suy tak cudney damie y xi-niczce, przy ktrey wrychle zapomnia o tamtey lubce, ktr chcia poi za en, y nie troszczy si o ni wicey, ieno tyle, i ta maska zasaniaa y pokrywaa wszytko. Nie obeszo si iednak bez tego, i w xi popad w zazdro iednego dnia urzawszy tego szlachcica na pokoiach krlowey, noszcego na ramieniu szkaratn wstg iszpask, ktr iako wdziczn nowo przywieziono na dwr; owo, pomacawszy iey y uiwszy w rce wrd rozmowy, podszed ku swoiey enie, ktra bya przy ku krlowy y miaa cale podobn, ktr te pomaca y sprbowa, y e bya ze wszytkim iednaka y z tey samey sztuki co tamta; ale nie rzek o tem ani sowa y nic z tego inego nie wyniko. Iako w taktem miowaniu dobrze trzeba pokrywa ognie popioem taiemnicy y bacznoci, aby nie mogo by

57

odkryte, bowiem czsto takie zgorszenie publiczne wicey podburza mw przeciwko swym enom, ni kiedy wszytko dzieie si dobrze kryiomo, wedle przysowia: Si non caste, tamen caute.15 Ile za moich czasw widziaem zgorszenia y wielgich utrapie dla takowey niebacznoci y biaych gw, y ich sukw! Owo mowie ich troszczyli si o sam rzecz tak mao co o nic, byleby czyniy swoie sprawki sotto coperte16, iako mwi, y byleby nie byo rozgoszone. Znaem iedn, ktra tak gwatownie iawila swoie pochocie y swoie fawory, i poczynaa sobie tak, iakoby zgoa ma nie miaa y nie bya pod niczyi wadz, nie chcc sucha przestrg swoich sukw y przyiaci, ktrzy iey przedkadali nieprzezpieczestwa tego; wdy nie na dobrze iey si to obrcio. Ta biaa gowa w niczym nie poczynaa sobie tak, iako czyni ine biae gowy: ktre wdzicznie zabawiay si rozlicznem miowaniem y folgoway sobie do syta nie zdradzaic si nadto przed wiatem, chyba ieno onymi letkimi poderzeniami, ktre wszelako nigdy nie uiawniy oczywistey prawdy nawet nabarziey bacznym; bowiem w kompaniey przestaway ze swoiemi sukami tak pomiarkowanie y ugwarzay z niemi tak ogldnie, e ani mowie, ani ich szpiedzy nigdy nie mieli ie za co uchwyci. Y kiedy tamci iechali w iak podr, abo kiedy im si przygodzio zemrze, umiay pokrywa y chowa swoi bole tak statecznie, e nie lza byo po nich co uwiadczy. Znaem iedn barzo cudn y dworn pani, ktra w dniu, w ktrym iey mionik, barzo znaczny pan, umar, ukazaa si na kownatach krlowey z twarz tak weso i mieic iako w dniu poprzednim. Niektrzy pochwalali i za t diskrecy, iako e czynia to, aby nie zgniwa y nie drani krla, ktry nie barzo nawidzi zmarego. Drudzy przedsi ganili i, przyczytuic ten postpek radniey ubstwu mioci, y powiedano, i nie barzo wiele iey czua, iako wszytkie owe wiedce taki ywot. Znaem dwie cudne y godne biae gowy, ktre, stradawszy swoich sukw w potrzebie woienney, czyniy srogie ale y lamentacyie y iawiy swoi aob przez ciemne szatki a urny aobne, a zote rzebione kropida, a trupie gowy, a rozmaite odmiany miertelnych trofeiw w swoich klenotach, zabawkach y bransoletach, ktre nosiy: tak i zgorszenie uczyniy wielgie y sia im std osawy przyroso: przedsi ich mowie nie troskali si o to wiele. Oto iak takie biae gowy publikui wiatu swoie miocie: w czym, wier, trzeba ie chwali y szacowa za ich stao, wdy nie za ich diskrecy: przez to bowiem wiele sobie zego czyni. Y ieli takie biae gowy naganne s w tey rzeczy, wielu iest takich miedzy ich sukami, ktrzy zasugui na sztrofowanie po rwni z niemi: iako i przybieraa postacie zemdlone a rzewliwe niekiey koza w poogu; wypatrui oczy na swoie panie y czyni z nich swoie posy; okazui swoie namitne poruszenia a wzdychania przed caym wiatem; zdobi si zgoa iawnie w kolory swoich pa; prosto, dopuszczaa si tylu gupich niediskrecyw, i lepy by si obaczy, przedsi niektrzy tak z racyi, iako i bez racyiey, aby ieno da pozna caemu dworu, ie miui w nieledacyiakiem miescu y e si im tam poszczcio. A Bg widzi! nieiednemu nie daoby si za grosz iamuny, chociaby si miao strada nagrod niebiesk miosierdzia. Znaem iednego szlachcica y pana, ktry chcc wmwi wiatu, i miuie iedn cudn y godn pani, wiadom mi, kaza iednego dnia dwom ze swoich pachokw y paziw wystawa pod iey bram, dzierc za udzienic maego muka. Owo trefunkiem pan Destroc y ia przechodzilimy owdy y przerzelimy taiemnic onego muka, paziw i lokaiw. Zapyta ich z naga, gdzie by by ich pan; odparli, i by w mieszkaniu tey paniey; na co pan Destroc pocz si mia y rzek do mnie, i gardo swoie stawia, e go tam nie ma. Za czym postawi swego pazia na czaciech, aby widzie, czy wynidzie w wrzkomy mionik; my za poszlimy stamtd do kownaty krIowy, gdziemy go naleli, nie bez wielgiego naszego pomiechu. Gdy iu si miao ku wieczoru, podeszlimy ku niemu y iakoby si z nim droczc pytalimy
15 16

Jeli nie niewinnie, to przynajmniej tajemnie. Po kryjomu.

58

go, gdzie by bawi o takiey a takiey godzinie po poudniu y e nieacno mu bdzie si oczyci, bowiem widzielimy iego muka y paziw przed bram oney paniey. On, czynic oblicze iakoby strestane z tego, iemy to wypatrzyli, wyzna nam, i w istocie tak byo; wdy prosi nas, by nie rzec o tem sowa, inaczey przywiedlibymy go w wielgie utrapienie y te t ubog pani, na ktr by std pada osawa y srogi gniw iey ma. Tedy przyrzeklimy mu to (mieic si wci na cae gardo y dworuic sobie ze, mimo i by do duy pan i potny), i nigdy nie powiemy o tym ani z naszych ust to wynidzie. Wszelako gdy mineo kilka dni, a za on powtarza swoi sztuk z muem zbyt czsto, odkrylimy mu szalbierstwo y wytoczylimy rzecz iawnie wobec godney kompaniey; za czym ze wstydem poniecha tego, bowiem za nasz spraw dowiedziaa si o tym ta pani, ktra kazaa iednego dnia ledzi onego mua y paziw y wygna sprzed bramy iako dziadw proszalnych. Y lepiey poczlimy sobie, bowiem rzeklimy to iey mowi y zaprawilimy mu t powie tak trefnie, i barzo mu przypada do smaku y umia si z niey co wlazo; y rzek, i nie obawia si, aby ten pan ze kiedy uczyni mia rogala, y e ieli urzy tego muka y paziw nie maicych wygody pod bram, kae im i otworzy y wpuci ich do wntrza, aby mieli nakrycie nad gow a wygod y ochron od gorca y zimna abo deszczu. Ini przedsi sumniennie przyprawiali mu rogi. Oto iak w dobry pan chcia sobie przyczyni chluby kosztem tey godney paniey, nie baczc na iey osaw. Znaem iednego szlachcica, ktry przez swoie obyczaie przywid do zguby iedn barzo cudn a poczciw pani, do ktrey gdy gorza czas nieiaki y gdy i przyciska, iby mu udzielia w may, smakowity kszczek, zachowany dla gby mowskiey, owa pani wrcz mu odmwia; za czym po wielu odmowach rzek iey iakoby wciekszy si: Dobrze tak! skoro nie chcecie, tedy przysigam wam, i zniszcz was na dobrey sawie. Y eby to dokona, pocz tyle wchodzi a wychodzi taiemnie, nie tak taiemnie wszelako, iby si nie ukazowa rozmylnie wielu oczom y daic im okazyi spostrzeenia go tak w dzie, iak y w nocy wpodle iey domostwa; tyle chepi si a wynosi pgbkiem swoi wrzkom fortunk y na oczach wiata nagabywa t pani z witszem poufalstwem, ni mia przyczyn po temu, y miedzy swymi kompanionami puszy si wicey dla faszu ni dla prawdy; iednego wieczoru zgoa wszed do alkierza tey paniey, cay omotany paszczem y kryic si iakoby przed oczyma domownikw: ktre sztuki gdy powtarza po wiele razy, pocz go poderzewa marszaek domu y uczyni zasadzk: przedsi nie mg go doapi, mimo to m wybi swoi en y da iey co nieco po gbie; ba pniey, podiudzony przez marszaka, ktry mu rzek, i to nie dosy, zabi i y zaku sztyletem, za co odpust atwo uzyska od krla. Wielga bya szkoda tey paniey, bowiem bya niewiasta barzo urodziwa. Wszelako szlachcic w, ktry by przyczyn wszytkiego, niedugo si tym cieszy y zabito go w potyczce woyenney, za pozwoleniem boskiem, i tak niesprawiedliwie zbawi t godn pani czci a ywota. Aby rzec prawd do tego przykadu y do barzo wielu inych, ktre widziaem, bywai biae igowy, ktre same wiele bdz y same s szczyr przyczyn swoiey osawy a haby; bowiem same pirwsze wyiedai na one harce y zncai ksobie galantw; y od pocztku wiadcz im co naymilsze pieszczotki, a poufalstwa, a zblienia, budzc w nich nadziei przez swoie wdziczne powaby a swka rozkoszliwe; wdy kiedy trzeba przy do tego punktu, zrzucaa si wrcz ze wszytkiego; tak i ci godni panowie, ktrzy obiecowali sobie sia uciesznych rzeczy po ich ciaku, zrozpaczai si y popadaa w gniw, poniechuic ich sromotnie, y szkalui ie, y ogaszai ze nawitsze ledasznice pod socem; y powiedai o tem sto razy wicey, ni iest. Dlatego oto nie igodzi si nigdy poczciwey biaey gowie przynca do si zacnego kawalera y da mu si wysugiwa, ieli go nie ma w kocu ukontentowa wedle iego waloru a wysugi. Na to musi si zgodzi, ieli nie chce by zgubiona, nawet ieli ma spraw z poczciwym a godnym czowiekiem; inaczey, od samego pocztku, skoro on i nagabuie. a ona zasi widzi, i on wszytkie swoie chci obraca do tego punkciku tak barzo upragnionego, a za ona

59

nie ma woley mu go udzieli, trzeba, aby mu daa odpraw od pirwszey iego bytnoci w mieszkaniu; bowiem aby rzec szczyrze, wszytkie panie, ktre dai si miowa a sobie wysugiwa, zobowizuj si w takim sposobie, i nie lza im wymiga si od potyczki: musz na to przy prdzey czy pniey, by nie wiedzie iak opieszale. Wdy bywai biae gowy, ktre rade dai sobie wysugiwa za nic, ieno za ich pikne oczy, y powiedai, i pragn, aby im suono, i to iest ich caa lubo, ale nie eby co wicey; y powiedai, i mai rozkosz w tym, eby pragn, a nie eby wykonywa. Znaem nieiedne, ktre mi to powieday: przedsi im nie trzeba w tym zbytnio zaufa, bowiem skoro raz przyda na to, aby pragn, nie ma ani wtpliwoci, i musz przy do wykonania; bowiem zakon mioci tak da, y skoro biaa gowa pragnie abo yczy sobie, abo myli o tem, aby chcie pragn dla siebie mczyzny, to iu si stao. Ieli mczyzna to uzna y przycinie krzepko t, ktra z nim szuka zaczepki, hnet uzyska od niey bd skrzydeko, bd udko, bd sier czy pierze, iako to powiedai. Oto wic iako tym ubogim mom urasta poroe przez takowe mnimania biaych gw, ktre chc pragn, a nie wykonywa; alici nie maic zamiaru parz si przy wicy abo te przy ogniu, ktry same rozdmuchay, tak iako czyni te niebotka gupiutkie pastyrki, ktre aby si ozgrza w polu pilnuicy owieczek czy barankw, rozniecaa may ogienek, nie mylc nic zego ani nieprzezpiecznego: wey nie bacz na to, i z tego maego ognia zapala si nieraz tak duy, i ode gorzeie cay szmat ki y chaszczw. Trzeba, iby te biae gowy wziy ku opamitaniu si przykad z grebini Deskaldazor, zamieszkaey w Pawiey, ktrey pan Delesku, pniey nazywany marszakiem Defu, bdc szkolarzem ieszcze w Pawiey (przedsi wwczas zwano go protonotarem Deful, iako e by powicony stanu kocielnemu; wdy pniey rzuci szatki, aby si i ora), chciwie sugiwa tey cudney paniey, iako i wzia palm pirwszestwa przed wszytkiemi gadyszkami w Lombardyey. Owo tedy przypierana od niego, a nie chcc go grubie znieway ani te da mu odprawy, bowiem by bliskim krewniakiem onego wielgiego Gastona Defuy, pana nemurskiego, przed ktrego srogiem imieniem wonczas caa Italia draa, iednego dnia wielgiey uroczystoci a wita, iakie si odprawiao w Pawiey, gdy wszytkie znamienite panie, miedzy tymi co nayurodziwsze z miasta i okolicy, byy zgromadzone razem, wespoek z grzecznymi kawalerami, ukazaa si owa grebini, cudna pomidzy wszytkiemi inemi, wspaniale obleczona w sukni z hatasu niebieskiego, ca pokryt i usian haftowanymi pomiemi a motylami letaicymi dokoa y spalaicymi si; to wszytko w hafcie ze zota i ryba (iako zawdy zdatni hafciarze medyolascy umieli ie wyczynia ponad wszytkie ine), tak i osigna chlub, i nalepiey bya przystroiona z caego orszaku y kompaniey. Owo pan protonotary Defua wiedc i w taniec ciekaw by spyta i o znaczenie tych dewizw na sukniey, odgaduic acno, i iest w tym iakowe ukryte znaczenie, iemu nie do smaku. Pani mu odpowiedziaa: Wasza mio, kazaam uczyni moi sukni w tym sposobie, iako rycerze y iedcy czyni swoim koniom narowistym a wadliwym, ktre wierzgai a kopi; uwieszai im na zadzie wielki rybrny dzwonek, iby przez takie sygnay towarzysze ich bdc w kompaniey y w tumie mieli baczenie, aby si strzec takiego zego konia, ktry wirzga, z obawy aby ich nie pokopa. Podobnie przez te motyle letaice y palce si w pomieniach ia ostrzegam godnych ludzi, ktrzy mi czyni t cze, aby mnie miowa a podziwia moi kras, aby si nadto nie zbliali y nie dali iney ieszcze rzeczy iako my widok; bowiem nic na tym nie zyskaa, nie wicey iako te motyle; iedno bd pon y da, a wicey nic. Ta opowie zapisana iest w Dewizach Paola Iowia. Przez co ta pani ostrzegaa swoiego suk, iby zawczasu mia si na bacznoci. Nie wiem, czy przybliy si do niey wicey, czy iako uczyni; przedsi skoro zosta miertelnie zraniony w bitwie pod Pawi i wzity do niewoli, prosi, aby go zaniesiono do tey grebini, do iey mieszkania w Pawiey, gdzie go barzo dobrze przyia y ugocia. Po trzech dniach umar tam, z wielgiem alem tey paniey, iako to syszaem od pana Monliuka, pewnego razu gdy bylimy noc w okopach pod

60

Roszel y gawdzi ze mn, ia za opowiedaem mu o tym znaku przestronym; tene upewni mnie, i widzia t barzo cudn grebini y e barzo miowaa rzeczonego marszaka, y podia go nader uczciwie: zreszt nie wiedzia nic, czy mym razem barziey si powchali ze sob. Ten przykad powinien by wystarczy dla wielu y dla niektrych pa, o ktrych wspomniaem. Owo bywai rogale tak ludzkie, i ka nawraca y upomina swoie eny przez ludzi nabonych y xiy, aby si nawrciy a poprawiy; ktre te w udanych zach a obudnych sowach czyni uroczyste luby, przyrzekaic istne zote gry opamitania y e nigdy iu do tego nie powrc; wdy ich przysigi nie trwai dugo, bowiem luby a zy takich pa wartcz tyle co przysigi y odklinania si rozkochanych. Tak widziaem y znaem iedn bia gow, ktrey iedno wielgie xi, iey wadca, tak oddao posug, i sprowadzi y nasadzi franciszkanina, aby odnalaz iey ma bawicego w subie tego xicia w iedney prowincyey y, iakoby wrzkomo sam z siebie to czyni y przybywaic ze dworu, ostrzeg go o niehamownym wszeteczestwie iego eny y zych pogosach, iakie chodziy o krzywdzie czynioney onemu mowi; y e z obowizku swoiego stanu y powoania przestrzega go zawczasu, iby uczyni porzdek tey grzesznej duszy. M barzo by zaskoczony takowem poselstwem y sodk posug miosierdzia: przedsi nic po sobie nie pokaza, ieno podzikowa i przyobieca, i zaradzi temu; wdy za powrotem nie obchodzi si gorzey ze sw en ni kiedy: ba, c byby na tym zyska? Kiedy biaa gowa raz wesza na t drog, nie da si z niey cign, tak samo iak ko pocztowy, ktry tak barzo wzwyczai si do galopu, e nie zdole iu go odmieni na iny sposb chodzenia. Ha! ile to widziao si zacnych biaych gw, ktre, przydybane na tym uczynku, zelone, wybite, napominane i przekonywane, tak si, iak agodnoci, eby iu do tego nie wracay, przyrzekaa, przysigaa y zaklinaa si, i bd strzemiliwe, przedsi potem praktikui to przysowie: Passato il periglio, gabbato il santo17, y powracaa znowu barziey ni kiedy do tey mioney potrzeby; co witsza, widziano wiele spomidzy ich, ktre, czuic w duszy iakowego gryzcego chrobaka, same z siebie czyniy barzo wite y barzo uroczyste luby, wdy ich nie dochoway y aoway wasnego aowania, iako powiod pan Dziubela o kortezanach auicych. Y takie biae gowy twirdz, e barzo iest ciko odstrychn si na zawsze cd takiego sodkiego przyzwyczaienia y nawyku, skoro tak niewiele im si naley w tym krtkim pobycie, iaki im przypad na tym wiecie. Odwoabych si chtnie do niektrych piknych dziewczt, modych pokutnic, ktre przyobleky zason y zawary si w klasztorze, gdyby ich spytano w dobrey wierze y sumnieniu, co by ktemu odpowiedziay y iak by pragny barzo czsto, iby ich wysokie mury mogy run a one wyni precz co narychley. Owo dlaczego nie powinni mowie stara si powciga swoich en, skoro iu uczyniy pirwsze wykroczenie przeciw czci swoiey, ieno popuci im cugli y zaleci ieno diskrecy y pilne strzeenie si osawy; bowiem prno iest uywa wszelkich likw przeciwko mioci, iakie Owidy niegdy zaleca, y sia inych, ieszcze subtylnieyszych, iakie potem wymylono, ani nawet one prawdziwe sposoby mistrza Franciszka Rabelego, ktrych nauczy czcigodnego Panurga, nic tu nie pomog; chebaby, co nalepsze, praktikowa przypiewk z oney starey piosenki, zooney za czasu krla Franciszka Pirwszego, ktra powieda:

Kto chce, iby biaa gowa Bya wierna a cnotliwa, Niech we fayce i pochowa Y przez cybuch iey zaywa.

17

Skoro minie niebezpieczestwo, drwi si ze witego.

61

Za czasw krla Hendryka by nieiaki kramarz, ktry przynis na iarmark witego Germana tuzin pewnych munsztukw dla sptania przyrody niewieciey; ktre to machiny uczynione byy ze elaza y opasoway iak pasek y obejmoway i z dou, y zamykay si na kluczyk; a tak subtylnie uczynione, i gdy raz biaa gowa bya sptana, nie moga sobie da folgi ku tey sodkiey luboci, iako e ieno par drobnych dziurek w niey miaa dla oddania uryny. Powiedai, e byo iakich pi czy sze mw, niegodziwych zazdronikw, ktrzy zakupili te opaski y sptali niemi swoie eny w ten sposb, i mogy sobie powiedzie: egnaycie, dobre czasy. Wszelako nalaza si iedna, ktra wystaraa si o lusarza barzo subtylnego w swoiey sztuce, ktremu gdy pokazaa to narzdzie y swoie wasne, y wszytko, gdy raz m wyiecha w pole, on przyoy si do tego tak pilnie, e uku faszywy klucz, ktrym ta pani otwieraa y zamykaa sw przyrod o kadey porze y kiedy miaa wol. Zasi m nigdy na nic nie wpad. Y folgowaa sobie do syta w tey sodkiey luboci, na przekr temu mzgowcowi, oszalaemu, zazdrosnemu rogalowi, ktry cigle mnima si by bezpiecznym od stanu rogatego. Przedsi ten niedobry lusarz, ktry sporzdzi faszywy klucz, popsowa mu wszytko; ba, lepiey uczyni, wedle tego, co mwi, gdy on by pirwszym, ktry pokosztowa tego przysmaku y uczyni go rogalem: czego mona si byo spodziewa, bowiem Wenera, ktra bya naycudnieysz bia gow y k... wszechwiata, miaa Wulkana, kowala y lusarza za ma, ktry by wielgi prostak, brudny kulas y barzo szpetny. Powiedai wiele wicey: e byo wielu galantw, godney szlachty ze dworu, ktrzy pogrozili w taki sposb onemu kramarzowi, e ieli si odway kiedy przynosi takowe specyay, hnet go utuk; y e ma iu nie wraca y wyrzuci wszytkie ine, ktre mu zostay w zapasie; co te uczyni y odtd nie byo iu o nim sychu. W czym barzo by roztropny, bowiem dosy by to byo, aby wytraci poow wiata, wyludniaic go przez takie ptania, zamki y wizy natury, szpetne a omierze nieprzyiacioy rozmnoenia pogowia ludzkiego. S tacy, ktrzy dai swoie eny do strzeenia rzezacom, co cysarz Alexander Sewerus wieldze potpi, zabraniaic surowie czyni to z paniami rzymskiemi; zasi tacy mowie barzo s oszukani; nie iby owi byli w mocy zapodni y iby niewiasty z nich poczynay: wdy dowiadczaa od nich nieiakich smakw y askotek przyletszych rozkoszy, przybliaicych si co nieco do oney nawitszey a doskonaey luboci; o co niektrzy si nie troszcz, powiedaic, e ich nawitsze utrapienie z cudzostwa swoich en nie pochodzio z tego, e sobie wygadzay, ieno e ich gnbio wieldze ywi i wychowywa i mie za wasne dzieci te, ktre nie sami spodzili. Przedsi gdyby nie to, niewiele by si o insze troskali; iako znaem niektrych y barzo wielu. Owo gdy ci, ktrzy ie spodzili ich enom, byli tak askawi, aby im da dobry dochd y ywi te dziateczki, owi mowie nie troszczyli si o nic zgoa, ba radzili ieszcze swoim enom, aby tamtych prosiy i uzyskay od nich iakow pensyi, aby wyywi y utrzyma mode, ktre od nich miay. Iako syszaem opowie o znamienitey paniey, ktra porodzia Wilkonina, dzieci Franciszka Pirwszego. Prosia go, aby zanimby umar, da abo przepisa co nieco dobra dla dziecicia, ktre iey spodzi: co te uczyni. Tedy przepisa mu dwiecie tysicy talerw w banku, ktre mu rosy w precenty y cigle byy w obrotach, to tedy, to owdy; w ten sposb, e gdy dors, y tak wspaniale y tak wysoko si nosi w wydatkach y grze u dworu, i kady dziwowa si temu; mnimano, e by w asce u iakiey paniey, o ktrey by nie wiedziano; iako nikt nie mia iey za iego matk; ieno i on zawdy u niey bawi, kady myla, i wielgie wydatki, czynione przeze, pochodz z rozkoszek dostarczanych tey paniey; wier, byo przeciwnie, bowiem to bya iego matka; o czem niewielu wiedziao, iako i rd iego y pochodzenie nie byo dobrze znane, ktre wykryy si dopiero, skoro umar w Konstantynopolu y dziedzictwo iego, iako bkarta, przypado marszakowi Recowi, ktry by obrotny y bystry w wyszukiwaniu takich smacznych kskw, zwaszcza dla swoiey korzyci; okoo czego si zakrztn y sprawdzi bkarctwo, ktre byo tak dugo ukryte, y sprztn dobro dziedzictwa przed panem Telinim, ktry by ustanowiony dziedzicem tego Wilkonina.

62

Ini mwili wszelako, i ta pani miaa owo dzieci od inych, nie od krla, y e wyposaya go tak z wasnego; przedsi pan Rec poty myszkowa y szpyra po bankach, a wynalaz pinidze y oblig krla Franciszka; niektrzy mwili wszelako o inem xiciu, mniey wiegiem od krla, abo o inem, ieszcze mnieyszem; ba aby osodzi y pokry wszytko, y wyywi dziecko, niezgorzey byo przyczyta wszytko maiestatowi, iako to si widziao y u inych. Sdz, e sia iest biaych gw po wiecie, a nawet we Francyey, ktrym gdyby spodzieway si rodzi dzieci za t cen, krlowie y ini moni acno wygramoliliby si im na brzuchy, ali czsto wya na nie bez wielgiego dla nich poytku; w czym wiele z nicto si oszukao, bowiem takim monym personom nie oddai si z chci, ieno aby mie galardon18 iako w Iszpan powieda. Iest barzo niemaa kwestya z takiemi dziemi niepewnymi a wrzkomymi; a mianowicie, czy mai dziedziczy dobra oycowskie y macierzyste, y e to iest wielgi grzech u niewiast podsuwa ie w dziedzictwo; za czym wielu doktorw orzeko, i biaa gowa winna to odsoni mowi y powiedzie mu prawd. Tak to przekazuie Subtylny Doktor. Ale to osdzenie nie iest dobre, powiedai ini, bowiem biaa gowa osawiaby sama siebie odsaniaic to, do tego za nie iest zobowizana, bowiem dobra sawa iest witszym dobrem ni dobra doczesne, powieda Salamon. Godziwiey iest tedy, aby mienie przypado na dziecko, ni eby dobra sawa miaa si strada; bowiem, iako powieda przysowie: Wicey warta dobra sawa nieli zota przepaska. Std theologowie wysnuwaa maxym, ktra orzeka: e kiedy dwa zakony y przykazania nas wi, mnieyszy winien ustpi witszemu. Owo tedy przykazanie, aby zachowa dobr saw, witsze iest ni to, ktre dotyczy, aby odda dobro drugiemu; trzeba wic, iby to byo przeoone tamtemu. Co wicey, ieli ena odsania to mowi, popada w nieprzezpieczestwo, i moe by zabita przez tego ma: co iest barzo pilnie zbronione samemu si podawa na mierz; to nawet nie wolno iest biaey gowie zabiia si z obawy przed zgwaceniem abo gdy zostaa zgwacona; inaczey zgrzyszyaby miertelnie. Tak i zgoa lepiey iest przyzwoli, iby si byo zgwacon, ieli nie mona na to poradzi ucieczk abo woaniem pomocy, nili si zabiia samey; bowiem zgwacenie ciaa nie iest grzychem, cheba za zgod duszy. Oto odpowied, iak wita ucya uczynia tyranowi, ktry iey grozi, i kae i zawie do bordelu: Ieli mnie dasz zgwaci rzeka czysto moia otrzyma podwoyn koron. Dla tey przyczyny Lukrecya iest osdzona przez niektrych. Owo prawda, i wita Sabina y wita Sofoniena, ktre si zbawiy ycia, aby nie popa w rce barbarzycw, nalazy ask u naszych oycw y doktorw, iako e wedle nich uczyniy to z nieiakiego rozkazania Ducha witego; przez ktrego to Ducha witego, po dobyciu Cypru, iedna panienka cypriocka, wieo uczyniona krzeciiank, gdy i wraz z wieloma inymi paniami uprowadzono, iby byy ofiarami dla Turczynw, podoya taiemnie ogie w prochy statku; tak i w iedney chwili wszytko wybucho y spono wraz z ni, mwic: Niechay Bg nie da, iby nasze ciaa miay by zhabione y poznane przez te omierze Turki a Saraceny! Y Bg wie, moe byy iu zhabione y moe chciaa ta panna uczyni za to pokut; cheba moe, i iey pan nie chcia iey dotkn, aby wicey pienidzy wycign przedaic i iako dziewic, ile e w tych kraiach, iak y we wszytkich inych, asi s na to y radzi smakui taki nietknity ksek. Owo aby powrci do leibgwardy tych niebotek biaych gw, iako mwiem, rzezace nie omieszkui popenia z niemi cudzostwa y z mw czyni rogali, z wyczeniem ieno rozmnoenia. Znaem dwie biae gowy we Francyey, ktre si wday w miocie z dwoma wymiszkowanymi szlachcicami, aby nie zay w ci; y mimo to miay z nich rozkosz, a nie popady w osaw. Wdy bywali w Turcyey y w Barbaryey mowie tak zazdroni, i obaczywszy si
18

Zapata.

63

na tym oszukastwie zaczli kastrowa swoie ubogie niewolniki cakiem na gadko y obcina im wszytko do czysta. Owo, wedle tego, co mwi y pisz ci, ktrzy znai Turcyi, z owych tak okrutnie okaleczaych zaledwie dwu na dwunastu ocali si, iby nie umarli, y tych, ktrzy ocaleli, kochai y czcz oni mowie iako szczyrych, pewnych y czystych stranikw czystoci swoich en y zakadnikw ich czci. My krzeciianie nie uywamy zgoa tych okruciestw szpetnych y nazbyt straszliwych; przedsi miasto tych rzezacw oddaiemy ie pod stra starcw szedziesicioletnich, iako czyni w Iszpaniey, zwaszcza na dworze tamecznych krlw, gdzie ich widziaem strami panien dworskich y z orszaku krowey. Ow, Bg to wie! bywai starcy sto razy barziey chytrzy na zgub dziwczt y niewiast anili mokosi y sto razy gorcsi, wybrednieysi y przebiegli, aby ie omami y znieprawi. Mnimam, e tacy strowie, chocia mai siwizn na bie y na podbrdku, nie s zgoa przezpiecznieysi od modych, ani stare biae gowy nie wicey; iako iedna stara ochmistrzyni iszpaska, prowadzc swoie dziwczta y przechodzc przez wielg sal, y widzc na cianach czonki naturalne wymalowane z przysad y barzo grube y nadmierne, wykrzykna: Mira que tan bravos no los pintan estos hombres, como quien no los conociesse!19 Y te panny zwrciy si ku niey, y przypatroway si, prcz iedney, ktr znaem, ktra udaic prostaczk zapytaa drugiey ze swoich towarzyszek, co by to za ptaki byy; bowiem byy niektre wymalowane ze skrzydekami. Tamta odpowiedziaa iey, e to byy ptaki z Barbaryey, cudnieysze w naturalnym ksztacie ni w malowidle. Bg tam wie, czy tamta ich nigdy nie widziaa; wdy musiaa tak pokazowa po sobie. Sia mw zawodzi si czsto na tych strach; bowiem zdaie si im, e byleby ich eny byy w rkach starych (ktre te i owe nazywaa swemi matkami dla witszego uczczenia), e iu s barzo dobrze strzeone od przodku; owo przedsi nie masz we wiecie atwieyszych do pozyskania y kupienia iak one; bowiem ze swoiey natury popychaicey ie do chciwoci bier ze wszytkich rk, sprzedaic swoie ieczynie. Ine nie mog cigle upilnowa tych modych biaych glowit, ktre s w ustawicznem ponieniu, a zwaszcza kiedy mio na nie przydzie; tak i po nawitszey czci drzemi wpodle komina, przy czym w ich przytomnoci sporzdza si rogalw, a za one nie dai baczenia ani nic o tym nie wiedz. Znaem iedn pani, ktra uczynia to przy swoiey ochmistrzyni, tak subtylnie, i nigdy si na tym nie postrzega. Druga uczynia tak samo przy swoiem mu, iakoby na iego oczach, w czasie kiedy zabawia si gr w durnia. Ine starowiny mai sabe nogi, ktre nie mog nady truchtem za ich paniami, tak i zanim przybd na koniec alei abo lasu, abo do alkierza, ich panie to uszczkny taiemnie swy raziczek, tak i tamte si nie spostrzegy ani nic nie widziay niebota, wte w nogach y o sabem zwroku. Bywai ine starki ochmistrzynie, ktre iako e bawiy si tym rzemistem, maj lito nad tym, eby modzi pocili, y tak s dla nich przychylne, e same z si otwierai im drog y nakaniai ie ktemu, y pomagai z caey swoiey mocy. Owo Aretyn powieda, e nawitsza lubo biaey gowy, ktra sama tym si bawiaa, y nawitsze iey ukontentowanie to in tak samo na to przywie. Oto dlaczego, kiedy si chce utrefi dobr posekini w mioci, bierze si y szuka radniey starcy rayfurki nieli przymodszey biaey gowy. Take wiem to od iednego barzo bywaego mczyzny, e barzo to nierad widzia y zabrania enie wyranie, aby nigdy nie trzymaa kompaniey ze staremi babami, iako i s zbyt nieprzezpieczne, zasi z modemi tyle, ile iey si spodoba; y przytacza na to wiele dobrych racii, nad ktremi rozprawianie zostawiam biegleyszym rozprawcom.

19

Patrzcie, jak tgo wymalowali si ci mczyni, tak jakby si ich nie znao !

64

Dlatego te ieden znamienity pan we wiecie, ktrego wiem, powierzy swoi en, bdc o ni zazdrosny, swoiey krewniaczce, wszelako pannie, aby iey suya za nadzorczyni, co czynia barzo pilnie, iako e z natury swoiey zachowaa nieco przyrodzenia owego psa ortolaczyka, co to nie iada zwyczaynie kapusty w ogrodzie swoiego pana, wdy nie daie ie inym; ta przedsi iadaa sama, ale nierada bya da ie swoiey kuzynie: wszelako tamta zawsze iey umkna iaki raziczek na boku, ktrego ta nie postrzega, chocia bya taka bystra, abo te udawaa, e nie postrzega. Mgbych przytoczy nieskoczono rodkw, iakich uywai biedni zazdroni rogalowie, aby spta, cisn, zawiza i dziery w garci swoie eny, aby nie brykny; wdy na prno im iest praktikowa wszytkie te stare sposoby, o ktrych syszeli, y wymyla zgoa nowe, bowiem trac ieno na darmo siy w tey szyrmierce; bowiem skoro raz biaym gowom ten psotliwy robaczek miosny usadzi si w gowinie, hnet przywodz na hak swoich mw, iako mam nadziei to wywie w iednym dyszkurze, ktry na wp iu skoncypowaem, o chytrociach a podstpach biaogowskich w tey rzeczy, ktr przyrwnywam z planami y chytrociami woyennemi onirzw. Y naypiknieysze likarstwo, pewne y sodkie strowanie, iakie m zazdrosny moe da swoiey enie, to iest zostawi iey swobod czynienia wedle woley, iako to syszaem od iednego bywaego eniatego mczyzny: iest bowiem w przyrodzeniu biaey gowy, e im wicey si iey wzbrania iak rzecz, tym barziey pragnie i czyni, a zwaszcza w miowaniu, w ktrym apetyt rozgrzewa si barziey od zakazu ni od zostawienia swobody. Oto ieszcze ina odmiana rogalw, wszelako wtpliwych: niby rozumiem tak, ieeli ieden folgowa sobie z bia gow do syta przez cig ycia iey ma rogala, y ten m potem zmiera, a za w suka zalubia z kolei ona owdowia bia gow, czy zalubiwszy i w powtrnem zamciu winien nosi miano a godo rogala, iako znaem takich wielu y z nie naypolednieyszych. S inszy, ktrzy powiedai, e nie moe by rogalem, bowiem on to sam odprawowa te posugi, y e nie byo nikogo, ktry by go uczyni rogalem, iak telko on sam, tak i te iego rogi zdziaane s przez niego samego. Wszelako bywai wszak patnerze, ktrzy kowai miecze, od ktrych s zabici, abo zabiiai si sami miedzy sob. S inszy, ktrzy mieni ich istotnie rogalami, nie czem inem: przedsi, wier, na pniu. Przytaczaa na to sia racii; e iednak materya nie iest osdzona, zostawiam iey roztrznicie do pirwszych rokw, iakie kto zechce zwoa na t spraw. Owo powiem tu ieszcze o iedney barzo znamienitey damie, zamney, ktra przyrzeka si w maenstwo przed czternastu laty temu, z ktrym ma ieszcze konszachty, y od tego czasu cigle czekaa y yczya, aby iey m umar. Ba c, kiedy tamtemu nie nio si umiera dla iey wygody, tak i moga mwi: Przeklty niech bdzie taki m a towarzysz, co yie duey, nilibych pragna! Chorb y niedomaga cielesnych byo tam u niego do, wdy mierzci nie. Tak i ostatni krl Hendryk, oddawszy iedn pikn a du maitno pewnemu barzo godnemu a dzielnemu szlachcicowi po naydugszym yciu rzeczonego ma rogala, mawia czsto: Dwie iest osb na moiem dworze, ktrym barzo si duy, eby ten a ten hnetki pomar; iedney, aby mie iego maitno, drugiey zasi, aby zalubi swego mionika; wdy y iedna, y druga barzo si a dotd zawioda. Oto iako Bg iest roztropny a przewiduicy, i nie zsya acno zego, ktrego si pragnie; iako mwiono mi, e od nieiakiego czasu ci dwoie w zem s ze sob poyciu y spalili swoie przyrzeczenia przyszego maenstwa, y zerwali kontrakty, z wielgim alem tey eny a radoci wrzkomego ma, ile e chcia si oberze za inem zaopatrzeniem y nie chcia iu tyle czeka na mier tamtego ma, ktry, iakoby na drwiny, dosy czsto wznieca alarmy, iakoby iu mia umiera; wdy w kocu przey owego nagotowionego oblubieca. Kara to boska, wier, bowiem niesychana to rzecz maenstwo tak zawierane; bowiem iest nie leda

65

iaka rzecz i do potworna, aby godzi si y zawiera drugie maenstwo, wwczas igdy pirwsze iest ieszcze w peney mocy. Wol iu drug, rwnie znamienit, ba nie tak iak ta, o ktrey mwiem, ktra, bdc dana usilnie przez iednego szlachcica w maenstwo, zalubia go nie dla mioci, iak by miaa dla niego, ale poniewa widziaa, e iest chory, wycieczony y zndzniay, y nikczemnego werzenia, y lekarze mwili iey, e nie wyyie roku, a zwaszcza ieeli nawiedzi t cudn bia gow bogday par razy w iey onicy: za czym spodziwaa si wrychle iego mierzci y e zagarnie sobie po iego wyyciu wszytkie dobra y maitnoci, pikne statki y wielgie zapisy, iakie iey dawao to maenstwo; bowiem by barzo bogaty y cale dostatni szlachcic. Zawieda si niemao, bowiem do dzi ywie krzepki y krzepciey si miewa sto razy, ni wtedy kiedy i zalubi; pniey zasi ona umara. Powiedai, e ten szlachcic udawa tak chorowitego y umrzyka znaic t bia gow iako barzo chciw, aby i to pobudzio do maenstwa z nim, w nadziei zgarnicia takich maitnoci; ale Bg na wysokociach rozrzdzi cale przeciwnie y kaza kozie tam traw szczypa, gdzie bya przywizana, wbrew iey woley. C powiemy o inych, ktrzy zalubiai k...iszcza a kortezany barzo rozgone, iako czyni dosy powszechnie we Francyey, a ieszcze barziey w Iszpaniey y we Woszech; ktrzy, czynicy tak, wmawiai sobie, i zasu si dzieem miosierdzia por librar unanima christiana del infierno20, iako mwi, y aby ie przywie na wit drog. Wier, znaem niektrych trzymaicych si tego mnimania y zasady, e kiedy ie zalubiai dla tey witey a zacney przyczyny, to nie powinni by liczeni pomidzy rogale; bowiem to, co si czyni dla chway boey, nie powinno by obracane w osaw: byleby wszelako ich eny, przywiedzione na dobr drog, nie umkny si z niey a nie wrciy na in, iako widziaem nieiedne w tych dwch kraiach, ktre nie imay si iu grzychu poiwszy mw, drugie zasi, ktre nie mogy si ustatkowa, ieno wracay grzzn do dawnego bagniska. Pirwszy raz kiedym by we Woszech, rozmiowaem si by w iedney barzo cudney kortezanie rzymiaskiey, ktra zwaa si Faustyna. Wszelako i nie miaem z sob wiele pienidzy, a za ona bya barzo wysokiey ceny, dziesii abo dwunastu talerw za noc, trzeba mi byo zadowalnia si sowem a pozieraniem. Po nieiakim czasie wracam po drugi raz; tedy, z lepiey iu zaopatrzonym mieszkiem, id i nawiedzi w mieszkaniu za porednictwem drugiey y nachodz i zalubion z iednym sdzi, w teme samym mieszkaniu, gdzie mnie wdzicznie przyia, opowiedaic mi szczsne zdarzenie swoiego maenstwa y odtrcaic barzo daleko swoie szalestwa przeszego czasu, z ktremi poegnaa si iu na zawsze. Pokazaem iey pikne talery francuskie, ginc z mioci dla niey wicey ni kiedy. Skusio i to y udzielia mi, czego chciaem, y rzeka mi, i zawieraic maenstwo uoya y zawarowaa z mem swoi zupen swobod, ale bez zgorszenia wszelako y oszukastwa, y ieno za du kwot, iby oboie mogli si utrzyma na wysokiey stopie; y e mona i byo dosta za wielgie sumy y godzia si wtedy chtnie, ale nie za mae. Ten, wier, zebra swoie rogalstwo y na pniu, y w snopkach. Syszaem o iedney biaey gowie we wiecie, ktra zawieraic maenstwo daa y postanowia, aby iey m zostawi i na dworze dla miosnego rzemisa, zachowuic sobie uytek swoiego lasku y gstwinki, iak iey si bdzie zdao; przedsi w nagrod dawaa mu co miesic tysic zotych na iego drobne ucieszki y nie troszczya si o insze, ieno aby sobie folgowa. Tak tedy owe biae gowy, ktre niegdy zayway wolnoci, nieacno mog si strzyma, iby nie potrzaskay ciasnych zamkw swoich drzwi, mimo wszelkiey zapory, zwaszcza gdy zoto dwiczy a poyskuie: wiadectwem owa pikna crka krla Akrysa, ktra chocia zamknita y ciniona barzo w okrutney wieycy, pofolgowaa sobie y dopucia do si one wdziczne krople zocistego ddu Iupitera.
20

Wybawiajc dusz chrzecijask od pieka.

66

Ha! iako barzo nieatwie iest (powieda ieden byway pan) bia gow, ktra iest pikna, hambitna, chciwa, podliwa cudnych ubiorw, cudnych szatek, kosztowney ozdoby y wszelakich smakw, ustrzec od tego, aby nie upada, nie nosem, ale zadkiem na ziemi, chociaby kuper iey by rzetelnie obwarowany, iako to mwi, i chociaby iey m by dzielny, waleczny y mia przy boku dobr szpad, aby go broni. Znalem tylu z onych dzielnych y walecznych, ktrzy przedsi na to przyszli; w czym, wier, wielga bya ao patrze na one godne y dzielne me, iak popadli w on niedol, y po tylu wspaniaych zwycistwach, tylu znamienitych przewagach nad nieprzyiaciomi y chlubnych walkach, wygranych sw bitnoci, trzeba, aby pord cudnych kwiatw y listkw onych triumphalnych wiecw, iakie mai na gowie, musiay si nale y rogi, habice ich ze wszytkim: ktrzy wszelako wicey dbali o swoie chlubne ambicye z piknych bitew, zaszczytnych postw, czynw a zdobyczy ni o strzeenie swoich en y owietlenie ich ciemney iaskini. Y owo tym strychem, nie mylc o tym, przybywaa pod mury y przychodz do zdobycia Rogatego Grodu; czego iest przedsi wielga szkoda : iako dobrze znaem miedzy nimi iednego dzielnego y walecznego, ktry mia wielgie zachowanie u ludzi; ten gdy raz z luboci chlubi si opowiadaniem swoich czynw a zdobyczy, ieden barzo znamienity a mony szlachcic, iego poufay y krewny, rzecze z naga drugiemu: Dziw mi, i nam powieda tu swoie zdobycze, bowiem dziupla iego eny witsza iest ni wszytkie, iakich kiedy dokona lub zgoa dokona. Znaem i wielu inszych, ktrzy, mimo ca przystoyno, dostoiestwo y postaw, iak okazowali, przybrali mimo to ow koron rogat, ktra wszytko zamiewaa; bowiem taka korona y takie znami nie da si ukry y pochowa; y chociaby si tam przy tym nalepsz twarz a postaw czynio, obiawia si to y widnieie ianie. Y co do mnie, nigdy ieszcze w moiem yciu nie widziaem adnego spomidzy tych rogalw, iby nie mia swoiey osobney oznaki, ruchu, postawy y goda a znamienia, oprcz iednego iedynego, ktrego znaem, a w ktrym nabarziey iasnowidzcy nic by nie dopatrzy ani nie pochwyci nie znaic iego eny, tak mia w sobie przystoyno, wdziczn postaw y werzenie czcigodne a stateczne. Rad bych by prosi biae gowy maice mw tak doskonaych, iby im nie czyniy takich pakoci a wstydw: ale, wier, one mogyby mi hnet powiedzie: Y gdzie ano s ci doskonali, iako powiedasz, i by tamten, ktrego nam przytaczasz? Wier, panie moie, macie suszno; .bowiem nie wszytcy mog by iako Scypiony a Cezary, y takich iu nie bywa. Iestem tedy mnimania, ibycie w tym postpoway wedle waszego rozumienia; bowiem, skoro mwimy o Cezarach, naydwornieysi przez to przebyli y naycnotliwsi, y naydoskonalsi, iako rzekem y iako czytamy o tym doskonaym cysarzu Traianie, ktrego przymioty nie mogy powstrzyma eny iego Plotyny, iby sobie nie wygadzaa do sytoci z Hadryanem, ktry by cysarzem potem; z ktrey czyrpa wiele dogodnoci, korzyci y dostoiestwa, tak i ona bya przyczyn iego wspicia si w gr. Owo te nie by iey niewdziczny doszedszy do wielgoci, bowiem kocha i i szacowa zawsze barzo ustawicznie, a gdy umara, popad w tak aob y zamkn si w takim smutku, i na czas nieiaki poniecha zgoa iada y napitku y mus mu by pozosta w Galiey Narboskiey, gdzie dosta t smutn wiadomo. Tam wytrwa przez trzy lub cztyry miesice, w ktry czas napisa do senatu, aby poaowa Plotyn w liczb boginiw, y rozkaza, aby w dzie iey pogrzebu oddano iey barzo bogate y barzo wspaniae ochfiary; sam za obrci ten czas na budowanie y wznoszenie ku iey czci a pamici barzo pikney wityni koo Nemury zwaney dzi Nim, ozdobioney barzo cudnemi y bogatemi marmorami y porfirami, wraz z inym rnym klenotem. Oto wic iako w rzeczach mioci y iey ukontentowania nie trzeba niczemu si zadziwia: bo y Kupidon, teye bg, iest lepy, iako to obiawia si u niektrych maicych mw nayurodziwszych, nagodnieyszych a nadoskonalszych, iako si zdarza uwidzie, a przedsi trefi si im rozdurzy w inych, tak szpetnych a plugawych, e nie mona iu barziey.

67

Widziaem sia takich, o ktrych zadawano sobie pytanie: ktra biaa gowa iest witsza k...wa, czy ta, ktra ma barzo piknego a zacnego ma, a bierze gacha szpetnego, przymierzego y barzo niepodobnego do swego ma; abo ta, ktra ma szpetnego a dotkliwego ma y bierze przyiaciela barzo powabnego, a mimo to wszelako parzy si a w pieszczoty wdaie ze swoiem mem, iakoby to by sam cud mczyskiey urody, iako to widywaem u wielu biaych gw. Owo, wier, pospolity gos iest ten, e ta, ktra ma urodziwego ma, a poniechuie go, iby miowa szpetnego gacha, iest barzo wielka k...wa, ni mniey ni wicey iak barzo skaon gb ma taka osoba, ktra zostawia dobre miso, aby ie ze. Tote mnima si godzi, i biaa gowa porzucaica pikno, aby miowa szpatot, czyni to dla samey chuci, ile e nie masz nic chutliwszego ani sposobnieyszego do zadowolenia chuci iako mczyzna szpatny, ktrego czu iest barziey kozem cuchncym, plugawym a wszetecznym nieli czowiekiem. Y czsto wdziczni a urodziwi mczyni s nieco witsze delikaty y mniey zdatni do nasycenia lascywii nadmierney y rozszalaey nili rosy y gruby drab kosmaty, cham y plugawiec. Inszy mwi, e biaa gowa, ktra miuie wdzicznego galanta y szpetnego ma y folguie sobie z oboma, iest rwnie wielga y dusza k...a, iako e nic nie chce straci ze swoiey ordynarii y strawy codzienney. Takie biae gowy podobne s tym podruicym po kraiu, zwaszcza we Francyey, ktrzy, przybywszy pod zachd dnia na wieczerz do gospody, nie zaniechui nigdy upomnie si u gospodarza o miark dla konia pocztowego; musi i dosta, choby by peny a do samey gardzieli. Tak i te biae gowy, gdy si kad na spoczynek, dai mie, tak lub owak, miark swoiego konia pocztowego; iako znaem iedn, ktra miaa ma barzo dobrego pracownika w iey spodku; owo ieszcze dai to pomnoy y podwoi w takim bd sposobie, chcc, aby galant by na dzie, ktry owieca iego gadko y tym barziey sprowadza appetyt iego damie, i czerpie ze wicey luboci y ukontentowania za pomoc wdziczney iasnoci dnia; a zasi szpatny pan m iest na noc; bowiem, iako powiedai, w nocy wszytkie koty s szare y byleby ta biaa gowa nasycia swoie pochocie, nie myli o tym, czy iey samiec, mam rzec m, iest gadki, czy szpatny. Bowiem, iako syszaem od wielu, kiedy si iest w onem piiastwie luboci, mczyzna ani biaa gowa nie myl zgoa o inym przedmiocie ani wyobraeniu, ieno o tem, z ktrem mai spraw w chwili obecney: chocia to wiem z dobrego rda, e wiele biaych gw daie do wierzenia swoim galantom, i kiedy to czyni z panami mami, oddai myli swoie swemu przyiacielowi, a nie myl o mu, aby mie std wicey rozkoszy, y od mw syszaem take, e kiedy czyni to z enami, myl o swoich mionicach dla tey samey przyczyny: wey to s szczyre cygastwa. Philozophowie y biegli w przyrodzie powiedali mi, e iedynie obecny przedmiot zaprzta ich wtedy, a nie zgoa nieobecny; na co przyczytywali sia racii; wdy nie iestem do dobrym philozophem ani mdrkiem, aby ie tu wywie, przy tym s miedzy niemi niektre plugawe. Chc we wszytkiem przestrzega ieno werekundyey, iako to powiedai; ba co si tyczy tey skonnoci do miowania szpatoty, to widziaem tego sia w moiem yciu, czemu si dziwowaem mao sto razy. Wracaic iednego razu z podry z iedney cudzoziemskiey prowincyey, ktrey nie nazw, z obawy iby nie odgadniono przedmiotu, o ktrym chc mwi, y gdym rozmawia z pewn znamienit wieck pani o iney wielgiey paniey y xiniczce, ktr tam widziaem, owo zapytaa mnie ta pani, iako si ma rzecz z iey sprawy mionemi. Nazwaem iey osob, ktr ta xiniczka trzymaa sobie za ulubieca, a ktry nie by ani urodny, ani wdziczny y barzo podego stanu. Za czym mi odpowiedziaa: ,,Zaprawd, barzo wielga sobie krzywd czyni i wielgie uwoczenie dla mioci, bdc tak pikn y w mnimaniu ludzkim tak poczciw. Ta pani susznie moga mwi mi te sowa, bowiem nie przeciwiaa si im w uczynkach ani te nie bya w tym obudna: bowiem miaa barzo grzecznego przyiaciela y barzo od siebie

68

umiowanego. Owo skoro iu mamy rzecz do dna wyczerpa, nigdy biaa gowa nie cignie na si przygany, ieli wemie si miowa y uczyni wybr wdzicznego przedmiotu, ani take krzywdy nie czyni mowi, choby nie z iney przyczyny iak przez mio dla potomstwa; ile e bywai mowie, ktrzy s tak szpatni, takie pokraki, ciemigi, gamonie, niezdary, d..y y tak do niczego, e kiedy ich eny mai z nich dzieci y podobne do nich, to lepiey by im, wier, byo zgoa ich nie rodzi; iako znaem wiele biaych gw, ktre kiedy miay dzieci z takich mw, tedy byy cakowicie takie iak ich ocowie; przedsi gdy postaray si o niektre dziatki od swoich mionikw, te zasi przerastay swoich ocw, braci y siestry we wszytkiey rzeczy. Take niektrzy philozophowie, ktrzy omawiali t matery, twierdzili zawdy, e dzieci tak uszczknite lub przemycone ukradkiem, lub uczynione po kryiomu y w prdkoci s wiele foremnieysze y barziey podai si na w wdziczny sposb, iakiego uyto, aby ie spodzi z naga a zgrabnie, nieli te, ktre uczynione s w ku, ociale, mdo, gnunie, leniwo y nieiako na poy przez sen, ieno z myl o rozkoszy w iey wirzcey postaci. Tak te syszaem od tych, ktrzy mai piecz nad stadnin krlw y wielgich panw, e czsto widzieli, iako si poczynaa nalepsze konie nieiako uszczknite przez ich macierze, barziey ni ine, uczynione pod opiek rzdcw stadniny y pokryte umynie doprowadzonemi ogierami: tako iest y z osobami ludzkiemi. Ile biaych gw widziaem wydaicych nadobne, grzeczne y krzepkie dziateczki, ktre, gdyby ich wrzkomi ocowie byli ie zdzieali, byyby z nich prawdziwe ciotki i czyste bydlta. Oto dlaczego biae gowy roztropnie czyni przypomagaic tak sobie y obzieraic si za dobrymi y foremnymi stadnikami, aby wyda wdziczn ras. Wdy te widziaem y takie, ktre miay urodnych mw, a ktre wspomagay si niektremi mionikami szpatnemi y cherawemi stadnikami y ktrzy wydawali brzydkie i omierze potomstwo. Oto iedna z iawnych korzyci y niekorzyci stanu rogatego. Znaem we wiecie iedn bia gow, ktra miaa ma barzo szpatnego y barzo nicdorzeczy; owo z czterech crek y dwch synw, ktre miaa, dwie ieno co byy warte, iako i pochodziy y byy spodzone od iey gacha; zasi ine, pochodzce od iey niezguy ma (rzekbych rad: puchacza, bowiem iakoby mia iego oblicze), byy barzo omierze. W czym biae gowy winny by barzo roztropne y obrotne, bowiem zwyczaynie dziatki podobne s swoim ocom y naruszai znacznie ich cze, kiedy im nie s podobne; std widziaem bardzo wiele pa, ktre pilnie baczyy, aby mwi y dawa do wierzenia caemu wiatu, e ich dzieci podobne s ze wszytkim do oca, a nie do nich, chociaby nic po tamtym nie wziy; bowiem to iest nawitsza rado, iak mona sprawi mowi, ile e to daie pozr, i nie uszczkny ich z kogo inego, chociayby rzeczy miay si zgoa przeciwnie. Trefio mi si by iednego razu w duey kompaniey dworskiey, gdzie kady oglda portrety dwch crek iedney barzo wielgiey krlowey. Kady powieda swoie mniemanie o tym, do kogo by byy podobne, tak i wszytcy y wszytkie rzekli, i zgoa poday si na matk; ba ia, ktry byem barzo oddanym sug teye matki, wziem postaw twirdzc y rzekem, e we wszytkim poday si na oca y e gdyby znali y widywali oca tak iako ia, przyznaliby moi suszno. Za co siestra oney matki dzikowaa mi y za dobro mi to poczytaa, y barzo osobliwe, iako i byy niektre osoby, ktre mwiy to z umysu, aby tamt poda w poderzenie, e bawi si postronnemi miomi y e dostao si co nieco prochu do iey fuiarki, iako powiedai; a za w ten sposb twirdzenie moie o podobiestwie do oca przystroio wszytko. Owo tedy w tey materiey, gdy kto bdzie dobrze yczy iakiey paniey y uka mu dzieci z iey krwie y iey koci, niechay zawdy powieda, e we wszytkim poday si na oca, chociaby zgoa nic z tego nie byo. Prawda iest, mwic, i mai co nieco z matki, nie uczyni si nieszczcia, iako rzek pewien dworzanin, my wielgi przyiaciel, mwic w kompaniey o dwch szlachcicach, braciach, do mile cirpianych od krla, gdy go zapytano, do kogo by byli podobni, do oca czy

69

do matki; odpar, e ten, ktren iest zimny, poda si na oca, zasi drugi, gorcszy, poda si na matk; tym uszczypkiem wycylowa na matk, ktra bya przygorcsza biaa gowa; y w rzeczy te dwoie dzieci rozebray miedzy siebie te dwa humory, zimny y gorcy. Iest druga odmiana rogali, ktra urasta ze wzgardy, iak okazui swoim enom; iako znaem wielu takich, ktrzy maic barzo nadobne a poczciwe eny nie troszczyli si o nie, nizacz ie mieli y gardzili niemi. Owo te, ktre byy obrotne y pene serca y z tgiego szczepu, czuic si tak wzgardzonymi odpacay si czynic tak samo: owo hnet byo po pikney mioci. Y skutek by z tego pewny, bowiem, iako mwi przypiewka woska y napolitaska: Amor non si vince con altro che con sdegno.21 Bowiem biaa gowa urodziwa y godna, y ktra zna, co iest warta, y podoba si sobie, widzc, i m i wzgardzi, chociayby miaa dla nawitsz mio maensk we wiecie, nawet gdyby i napominano y przedstawiano iey nakazy prawa co do tey mioci, ieli ma boday krzyn serca, niecha go z miesca y oglda si indziey za przyiacielem, iby wspomaga i w iey drobnych potrzebach, y szuka postronnie swoiego ukontentowania. Znaem dwie panie ze dworu, obie szwagierki ze sob; iedna zalubia ma faworita, dworaka y barzo bywaego czeka, ktry wszelako nie dba o swoi en tak, iako by powinien, zwaywszy iey pochodzenie; y mwi do niey przy ludziach iakoby do iakiego kocmoucha, y gnbi i srodze. Ona, cirpliwa, znosia to czas nietakt, a pki iey m nie ochwia si nieco w askach; wwczas ona ledzc y chwytaic okazyi za eb y w sposobn chwil, zapamitawszy mu to dobrze, oddaa mu z kolei iego wzgard czynic go wdzicznym rogalem: a to samo uczynia y iey szwagierka bierc przykad z tamtey; ktra, i bya zalubiona barzo modo y w drobnym wieku, m iey nizacz i sobie way iako ma dziewuszk ani te miowa iey, iako by powinien; przedsi ona, posunwszy si w leciech y wzmgszy si w sercu, rozpoznaic swoi urod, odpacia mu t sam monet y obdarowaa go piknym poroem za pami przeszoci. Indziey znowu znaem iednego znamienitego pana, ktry, wziwszy sobie dwie kortezany (rd ktrych iedna bya Mauryika) iako swoie nawitsze delicyie y przyiaciki, nie troszczy si wcale o en, chocia ta zabiegaa si on ze wszytk czci, przyiani y powinnoci maensk, iako tylko moga; wdy on nigdy nie mg widzie i radem okiem ani uciska z serca y na setk nocy nie poaowa iey nawet dwch. Owo c miaa czyni, niebotko, po tylu niegodziwociach ieli nie to, co uczynia: znaczy poszuka sobie iney wakuicey onicy y sparzy si z in poow, y mie w niey to, co si iey godzio? Gdyby boday ten m by uczyni iako iny, ktrego wiem, a ktry by takiego przyrodzenia, i przyciskany przez swoi en, barzo nadobn bia gow, a czyrpic sobie rozkosz inedy, rzek iey otwarto: Szukay, moia eno, gdzie indziey twoiego nasycenia; dai ci wolno po temu. Czy z twey strony to, co zechcesz czyni, z drugim: zostawiam ci wol y nie troskay si o moie uciechy, y day mi czyni to, co mnie si podoba. Ia nie bd pta twoich igrw a rozkoszy: ty przedsi nie ptay moich. Za czym gdy kademu w ten sposb wolno bya przywrcona, oboie poiechali ostro, iedno na prawo, drugie na lewo, nie troszczc si iedno o drugie: oto, wier, dobry obyczay ywota. Tak samo iu bych wola niektrego starca impotenta, chorowacza, podagryka, wiadomego mi, ktry swoiey enie (i bya barzo cudna y nie mogc iey zaspokoi tak, iak by pragna) pewnego dnia rzek: Wiem dobrze, moia duszko, e moia niedono nie przygodzi si twoiemu rzewemu wieczkowi. Dlatego ia mog ci by barzo omierzym y nie iest moebna, aby mi bya przywizan en, tak iak gdybym oddawa ci zwyczayne posugi maonka silnego i krzepkiego. Owo umyliem przyzwoli ci y da zupen swobod bawienia si mioci y oberzenia si za iakim inym, ktry mgby ci lepiey usuy ni ia; wszelako trzeba, aby wybraa iakiego, ktry by by umieicy zmilczy, skromny, ktren by ci nie poda na
21

Mio zwycia si jedynie wzgard.

70

zgorszenie, y mnie, y domu, y eby ci mg uczyni par adnych dziatek, ktre bd miowa y chowa iako moie wasne: tak i cay wiat bdzie mg mnima, e to s nasze rzetelne y prawe dzieci, zwaywszy, e mam ieszcze w sobie co nieco krzepkoci y postaw cielesn dostateczn po temu, iby si mogo zdawa, e s ze mnie. Moecie zgadn, czy owa moda, urodna biaa gowa rada syszaa to lube a wdziczne napomnionko y swobod cieszenia si t sodk wolnoci, ktr praktykowaa tak dobrze, e w mgnieniu oka zaludnia dom dwoygiem czy troygiem dorodnych maych dziatek, w czym m, ile e tedy owdy zblia si do niey y sypia z ni, mnima mie swoi czstk y wierzy w to, y wiat take, y wszytko; y tym sposobem y m, y ena byli barzo radzi y dochowali si pikney rodziny. Oto iny rodzay rogalw, ktry si poczyna z iednego uciesznego mnimania, iakie mai niektre biae gowy; a mianowicie, e nie masz nic piknieyszego, godziwszego ani dozwoleszego iako miosierdzie; mwic, e nie rozciga si ieno do tego, aby dawa bidnym potrzebuicym wsparcia y pomocy z dbr y maitnoci bogatszych od si, ale take aby dopomc do ugaszenia ognia bidnym mionikom utesznionym, ktre widzi si ponce ogniem arkiey mioci: Bowiem powiedai iaka rzecz moe by miosiernieysza iako wrci ycie komu, kogo si widzi bliskim mierzci, y orzewi tego, kogo widzi si tak rozpalonym? Iako powieda ten waleczny rycerz z Montobanu, uymuic si pikney Ginewry w Aryocie, e owo ta powinna umrze, ktra odbiera ycie swemu suce, a nie ta, ktra mu ie dawa. Ieli on tak powieda o pannie, z witsz susznoci takie miosierdzie barziey iest zalecone niewiastom co pannom, zwaywszy, e tamte nie mai ieszcze sakiewki rowizaney y otwartey iako niewiasty, ktre mai ie (przynamniey niektre) barzo obszerne y sposobne, aby rozszerzay si dla mioci bliniego. W czym przypominam sobie opowie o iedney barzo urodney biaey gowie ze dworu, ktra na Dzie Gromniczny ubraa si w sukni z biaego damaszku, y z caym orszakiem w bieli, tak i nic w onym dniu nie ziawio si piknieyszego i bielszego; owo iey suka ziedna sobie iedn z iey przyiaciek, urodn pani take, ale nieco starsz y barzo obrotn w izyku, y zdatn, aby za nim obstawa; gdy oto wszytcy troie patrzyli na barzo pikny obraz, ma ktrym byo wymalowane Miosierdzie w caey czystoci y biaey zasonie, tamta rzeka do towarzyszki: Nosisz dzisiay to samo odzienie co to bstwo miosierdzia; ale skoro mu si w tym przypodobnia, trzeba mu si przypodobni w rzeczy wzgldem twoiego suki; iako e nic nie iest chwalebnieysze iako miosierdzie y litowanie si, w iaki bd sposb by si im folgowao, byleby to byo w dobrym zamiarze, aby wesprzy swego bliniego. Tedy go uyway: a ieli masz przed oczyma lk przed twoim mem y przed zakonem maenstwa, to iest czczy zabobon, ktregomy nie powinny mie, skoro przyroda daa nam dobra rozmaitego rodzaiu, nie bymy ich skpiy y ciskay, iako czyni omierzy skpiec ze swoim skarbem, ale aby ie rozdziela przystoynie cirpicym a potrzebuicym niebotom. Owo prawda iest, wier, e nasza czysto iest podobna skarbu, ktry powinno si oszczdza w rzeczach nikczemnych; ba dla rzeczy wielgich a wysokich naley szafowa nim szczodrze, bez sknyrstwa. Tako y trzeba wydziela ze swoiey czystoci, ktrey trzeba pozwala osobom godnym a poczciwym y cirpicym, zasi odmawia tym, ktrzy s szpatni, bez adney zasugi i mao potrzebuicym. Zasi co do naszych mw, to mi, wier, pikne boyszcza, eby im iednym powica nasze luby y nasze wiczki y nie uwiadczy ich inym piknym obrazom! wdy Bogu iednemu winno si iest iedyne luby, a nie za inym. Ta exhortacya nie bya niemia tey paniey y rwnie nie zaszkodzia wcale iey mionikowi, ktry przy kszczku wytrwaoci hnet uczu lube skutki onego litowania. Takie napomnienia do miosierdzia s przedsi barzo nieprzezpieczne dla biernych mw. Syszaem opowie (nie wiem, czy prawdziw, tote nie bd przy niey obstawa), e z pierwotka, kiedy hugonoci zaoyli swoi religi, odprawiali swoie kazania w nocy y po kryiomu, z obawy aby ich nie

71

podchwycono, oskarono y zdano na kar, iako si stao iednego dnia przy ulicy witego Iacka w Pariu, za czasu krla Hendryka Drugiego, gdzie znacznym paniom, o ktrych wiem, udaicym si tam, aby dostpi tego miosierdzia, zdarzyo si, i zostay przydybane. Owo skoro ministrant skoczy swoie kazanie, zaleca na kocu mio bliniego; za czym hnet potem gaszono wice y kady a kada sprawowali ie naprzeciw swego brata y siestry krzeciiaskiey, udzielaic si iedno drugiemu wedle swoiey woley a monoci: czego nie miabych wrcz twirdzi, mimo i upewniano mnie, e to bya prawda, ale moebna, i to iest czysta yczka a potwarz. To wszelako wiem dobrze, e bya w miecie Pocie podczas ena adwokata, ktr zwano Pikn Gortel, ktr widziaem; bya to iedna z nayurodziwszych biaych gw, maica nawdzicznieyszy ruch y postaw, y z nayakomszych, iakie byy podczas w miecie; dlatego kady zwraca ku niey oczy y serce. Owo przy wyciu z kazania przesza przez rce dwunastu uczniw, iednego za drugim, tak w miescu konsystorza, iak y pod stryszkiem, ba nawet, iako syszaem, take pod szubienic na Starey Targowicy, bez adnego haasu z iey strony y inego wzbraniania; ale, ieno pytaic o sowo kazania, przyimowaa ich iednego po drugim wdzicznie iako swoich prawdziwych braci w Krystusie. Powtarzaa przeciwko nim t iamun dugi czas, przedsi nigdy nie chciaa tego uyczy papicie ani za dwa grosze. Byli wszelako niektrzy papici, ktrzy, zapoyczywszy od swoich kompanionw hugonotw sowa y gwary ich zebrania, nasycili si ni. Ini szli z umysu na kazanie y udawali reformowanych, aby pochwyci sowo kazania y nacieszy si t pikn bia gow. Byem wwczas w Pocie modym chopcem w szkole y wielu dobrych kompanionw, ktrzy mieli w tem swy kszczek, mwio mi to, y przysigao: rwnie taka pogwarka chodzia po miecie. Oto, wier, ucieszne miosierdzie y sumnienna biaa gowa, aby tak przekada nad ine swoich wsptwiercw w religiey! Iest ina ieszcze posta miosierdzia, ktra iest y bya czsto uprawiana: wzgldem ubogich winiw, ktrzy s w klozach y pozbawieni luboci biaogowskiey, nad ktrymi lituic si eny dozorcw y niewiasty maice nad nimi strae abo kasztelanki, maice w swoich zamkach iecw woiennych, udzielai im swoiey mioci y przyzwalai im tego przez lito y mio bliniego, iako rzeka raz iedna kortezana do swoiey crki, do ktrey galant ieden gorza niestrzymawa mioci, zasi ta nie chciaa mu da ani za grosika. Owo rzeka iey matka: E dagli, al manco per misericordia!22 Tak owe dozorczynie, kasztelanki y ine obchodz si ze swemi winiami, ktrzy, chocia trzymani w zamkniciu y tacy mizeracy, czui mimo to swdzenie skry, zgoa tak iako za swego lepszego czasu. Wdy powieda stare przysowie: Chciwo przychodzi z ubstwa; owo take, wier, na somie y twardey ziemi iegomo Priapus podnosi gow iako w naymitszey y nalepszey onicy we wiecie. Oto dlaczego dziady y winiowie w swoich szpitalach y wizieniach tak samo s iurni a sproni iako krlowie, xita y moni wiata w ich cudnych paacach y oach krlewskich a rozkoszliwych. Aby utwirdzi to, co powiedam, przytocz opowie, iak zwierzy mi iednego dnia kapitan Bolio, kapitan galerw, o ktrym mwiem niekiedy. Przynalea on do nieboszczyka pana wielgiego priora Francyey, z domu lotaryngskiego, y barzo by ode ulubiony. Owo iadc pewnego dnia nawiedzi go na Malcie we fregacie, zosta poymany przez galery sycyliaskie y zawiedziony iako wizie do Kasztelamare w Palermo, gdzie go zamknito w zauku barzo ciasnym, ciemnym y ndznym y barzo go nkano przez czas trzech miesicy. Wypadkiem kasztelan, bdcy Iszpan z rodu, posiada dwie barzo pikne crki, ktre syszc, iak si ali y bidzi, poprosiy iednego dnia oca o pozwolenie nawiedzenia go dla mioci boey; co im pozwoli bez trudu.Owo ten kapitan Bolio by to czek barzo dworny y bystry w izyku; umia
22

Ach! udziele mu ju, przez samo miosierdzie!

72

ie tedy tak dobrze pozyska od pocztku tych pirwszych odwidzin, i uprosiy u oca, aby go wywiedziono z tego lichego wizienia y pomieszczono w izbie do grzeczney, y lepiey si z nim obchodzono. Y to nie byo wszytko; bowiem ieszcze uzyskay pozwolestwo, aby go mogy swobodne raz dnia nawiedza y rozmawia z nim. Wszystko to wido si tak dobrze, e obie si w nim rozmioway, mimo i nie by urodny, a za one barzo urodne; za czym, bez adnego baczenia ani na wizienie ieszcze surowsze, ani na azard mierci, pokusami przypierany, zacz folgowa sobie z obiedwiema barzo piknie y do smaku; y trway te ich igry bez adnego zgorszenia; y by tak szczliwy w tey zdobyczy przez czas omiu miesicy, e nie zdarzyo si adne zgorszenie, nieszczcie, kopot ani te wzdcie brzucha; bowiem obie siestry porozumieway si z sob y wspieray tak dobrze, y zmieniay si tak wdzicznie na czatach, e nigdy nic z tego nie przyszo. Y przysig mi, bowiem by barzo moim przyiacielem, e w czasiech nawitszey wolnoci nigdy mu si tak dobrze nie wido ani nie czu witszey iurnoci y appetytu do tego iako w tym wizieniu, ktre mu byo barzo lube, mimo i powiedai, i nigdy adne lube nie byo. Y trway dla te dobre wczasy przez czas omiu miesicy, gdy nadszed rozeym pomidzy cysarzem a krlem Hendrykiem Drugim a wszytcy winiowie wyszli y zostali zwolnieni. Owo przysig mi, e nigdy tyle mu nie byo markotno, co e mu trzeba wyni z tego tak przytulnego wizienia, y trapi si, i trzeba mu poniecha tych nadobnych panienek tyle ask od nich zaznawszy y ktre przy iego odiedzie czyniy srogie lamenty. Pytaem go, czy kiedy myla o takim dopucie, iby mg by odkryty. Powieda, e tak, ale nie iby si tego obawia: bowiem nagorsze, co by si mogo zdarzy, to i utrupiono by go, a wdy wolaby umrze ni wrci do swego pirwszego wizienia. Co witsza, lka si, i gdyby nie by ukontentowa tych godnych panien, skoro go tak poday, byyby snadnie powziy dla tak wzgard y obraz, e padoby na ieszcze iakie gorsze obchodzenie; dlatego te, zamykaic oczy na wszytko, puci si na w sodki azard. Wier, nie mona do si nachwali tych zacnych panien iszpaskich, tak miosiernych: ktre owo nie byy pirwsze ani ostatnie. Powiedano w inym czasie w naszey Francyey, e xi Aszkot, wizie z Winceskiego Lasku, umkn z wizienia za pomoc godney biaey gowy, ktra wszelako omal nie przypacia tego, bowiem tu szo o sub Krla Imci. Y takie miosierdzie iest godne nagany, ktre dotyka rzeczy powszechney, ale barzo dobre y chwalebne, skoro idzie tylko o osobn iednostk y iedynie wdziczne ciao si naraa: z czego maa szkoda. Przyoybych wiele czystych przykadw w tym przedmiocie, gdybych chcia ze uczyni osobny diszkur, ktry niemao mgby by ucieszny. Opowiem ieszcze t iedna history, a potem iu adney, iako e iest ucieszna y .staroytna. Nachodzimy w Tytusie Liwiusie, e gdy Rzymianie osdzili miasto Kapu na cakowite zburzenie, niektrzy mieszkacy przybyli do Rzymu, aby przedstawi senatowi sw ndz y baga o zmiowanie nad nimi. Rzecz posza na obrady: miedzy inymi, ktrzy uradzali, by Atylius Regulus, ktry twirdzi, i nie trzeba im da adnego pardonu, bowiem pry od czasu zbuntowania ich miasta nie mona by nale ani iednego Kapuaczyka, o ktrym by mona powiedzie, i mia boday namnieysze dbo mioci y przywizania dla rzeczy publiczney Rzymian, iak tylko dwie godne biae gowy: iedna Westa Opia, Atelanka z miasta Atelli, zamieszkaa podczas w Kapui; druga zasi Faukula Kluwia; ktre obiedwie byy niegdy dziewkami publicznemi y kortezanami y czyniy publicznie to rzemiso. Iedna nie przepucia ani iednego dnia, iby nie czynia modw y ofiary za pomylno a wiktory narodu rzymskiego; druga zasi taiemnie zasilaa ywnoci ubogich iecw woienmych, zamieraicych od godu y ndzy. Oto, wier, barzo wdziczne miosierdzie a mio bliniego; o czem pewien dworny kawaler, iedna godna biaa gowa y ia czytaic jednego dnia ten ustp uradzilimy zaraz, e skoro te dwie zacne panie tak si kwapiy y przykaday do tych dobrych y zbonych obowiz-

73

kw, moebna, i przeszy do inych y do rozdzielania miosierdzia z wasnego ciaa; bowiem inymi razami udzielay ie inszym, iako i byy niegdy kortezanami, a moebna byy niemi ieszcze y teraz; chociay xiga nie mwi tego y pozostawia tu w wtpliwoci, wdy mona tak mnima. Ale gdyby nawet byy uprawiay to rzemiso y zaniechay go na czas nietakt, mogy ie na ten raz podi znowu, iako e nie masz nic letszego a acnieyszego do czynienia; y moebna te, i niegdy znay y poznay znw niektrych z swoich dobrych mionikw, swey dawney znaiomoci, ktrzy im tedy owdy przewineli si przez ciao y chcieli ie ieszcze zmaca iakim starym ladem; abo te, prosto, miedzy onymi winiami mogli urze iakich nieznaiomych, ktrych nigdy przed tym razem nie widziay, y zdali im si pikni, krzepcy y waleczni iako si patrzy, warci cakowitego miosierdzia z ich strony, y dlatego nie uchyliy im wdzicznego sycenia si ich ciaem; wey nie mogo owo by inaczey. Za czym iakimkolwiek strychem to si odbyo, te godne panie zasuyy barzo na przychylno, iak rzeczpospolita rzymska im wyrzdzia y okazaa, bowiem kazaa im przywrci wszytkie maitnoci, iby cieszyy si nimi tak przezpiecznie iak wprzdy. Wicey ieszcze, oznaymiono im, aby day, co zechc, a bd miay. Y eby rzec prawd, gdyby Tytus Liwius nie by taki strzemiliwy, iako nie powinien by dla prawdomwnoci a przystoynoci, winien by powiedzie rzecz ze wszytkim y rzec o nich, i nie oszczdziy swoiego wdzicznego ciaa; to w tym sposobie owo miesce historyey byoby barziey pikne y ucieszne do czytania, bez takiego skracania y zostawiania na kocu pior naycudnieyszego z caey historyey. Oto comy podczas uradzali. Krl Ian, bdcy winiem w Angliey, otrzyma tako sia ask od hrabiny Salsberyk, y tak lubych, i nie mogc iey zapomnie ani dobrych smakoyczkw, iakimi go karmia, powrci i znw oglda, iako mu to kazaa zaprzysic y obiecn. Bywai ine biae gowy, barzo w tym ucieszne dla niektrey draliwoci sumnienia w swoiem miosierdziu; iako iedna, ktra gdy przyszo iey sparzy si ze swoiem mionikiem, nie zwolia mu boday troch caowa si w gb, przyczytuic za swoie racyie, e iey usta uczyniy przysig wiary y wiernoci swoiemu mowi, y nie chciaa skazi tey przysigi ustami, ktre i uczyniy y wyrzeky; przedsi co do iey ust brzusznych, ktre nic o tym nie mwiy ani przyrzekay, zwolia mu czyni z niemi wedle chci; y nie czynia sobie skrupuu, eby ich uyczy, iako e nie iest w mocy gby tey od gry zobowizywa si za tamte od spodku ani tey od spodku za tamte od gry; skoro obyczay prawa nakazowa nie zobowizywa si za drugiego bez zezwolenia y sowa iedney a drugiey strony y eby ieden obsta za wszytko. Druga, barzo sumnienna a skrupuatka, zwalaic swemu mionikowi luboci swego ciaa, daa zawsze mie gr y pod sob dziery swoiego samca, ani na iot nie oddalaic si od tey reguki; y przestrzegaa iey cile y pilnie, iako mwia, e gdyby iey m abo iny iaki zapyta iey, czy ten a ten iey to uczyni, aby moga przysiga a zaprze si y z pewnoci twirdzi, bez obrazy boskiey, e nigdy iey tego nie uczyni ani na ni nie wstpi. T przysig umiaa tak dobrze praktikowa, i zadowolnia swego ma y inych przysigaic tak na ich pytania; wierzyli iey, skoro tak mwia, ba nigdy nie przyli na to, aby zapyta (tak powiedaa), czy nigdy ona nie bya na wirzchu; czem byliby mnie barzo poderwali y na hak przywiedli. Tak mnimam, i byoby ieszcze sia do mwienia w tey rzeczy; wdy nie mona zawdy przypomnie sobie o wszytkim; ile e iest w tym przedmiocie wicey ni w ktrym inym, iak mi si zda. Zwyczaynie biae gowy tego rzemisa s wielgie kamczynie y nie rzek sowa prawdy; bowiem tak si przyuczyy a wzwyczaiy do kamania (abo ieeli czyni inaczey, gupie s y na ze im si to obraca) swoim mom y mionikom o takich przedmiotach y odmianach w mioci y do przysigania, e nie udzielai si inym iak im, i kiedy trefi im si zy na in matery, witszey wagi, abo ine sprawy a rozmowy, ustawnie ieno kami y nie lza im iest w czym dawa wiary.

74

Ine biae gowy znaem y syszaem o takich, ktre nie daway swemu mionikowi syci si sob, prcz wwczas kiedy byy brzemienne, aby nie zastpi w ci od ich nasienia; z czego czyniy sobie wielgi skrupu, aby nie podkada mom owocu, ktry by nie by od nich, iby mieli go ywi, hodowa a wychowywa iakoby swy wasny. Wdy o tym te iu mwiem. Przedsi gdy raz iu byy w ciy, nie mnimay, iby miay obraa ma abo te czyni go rogalem wydaic si na wol inych. Moebna niektre czyniy to dla tych samych przyczyn co Iulia, crka Augusta a ena Agryppy, ktra bya w swoim czasie znaczn k..., z czego iey ociec wcika si barziey od iey maonka. T gdy raz pytano, czy nie lkaa si za w ci od swoich mionikw y eby iey m si na tym nie obaczy y nie wcik, odpara: ,,Trzymam w tym dobry porzdek, bowiem nie bier nikogo ani puszczam adnego podrnego do mego okrtu, chyba kiedy iest iu peny y naadowany. Oto ieszcze ina odmiana rogalw; wdy ci s prawdziwe mczenniki, maice eny szpetne iak dyablice z pieka, ktre przedsi chc take kosztowa tey sodkiey luboci, tak dobrze iako y pikne, ktrym samym naley si ten przywiley, iako powieda przysowie: Urodne chopy na szubienice, urodne dziewki do bordelu; owo mimo to te szpetne kocmouchy folgui sobie y szalei iako y tamte, w czym trzeba ie wytumaczy; bowiem biae gowy s iako y drugie y podobn mai przyrod, wszelako nie tak wdziczn. Widywaem takie szpatne, przynamniey w swoiey modoci, ktre ceni si nie gorzey od piknych, bdc mnimania, i biaa gowa warta iest ieno tyle, ile si chce ceni y po czemu przdc; iako na targu wszytkie towary si przedaie y wykada, iedne drogszey, drugie taniey, wedle tego, iak kto ich potrzebuie y wedle pney godziny, w ktrey si przybyo na targ po inych, y wedle ceny, iak si tam utrefi: bowiem, iako powiedai, zawdy si goni tam, gdzie naytaniey, choby nawet matery nie bya nalepsza, ale wedle zdatnoci kupca abo kupczyni. Tak si ma ze szpatnymi biaymi gowami, z ktrych widziaem niektre bdce tak gorce y iurne, y tak podane do wszeteczestwa iako y naycudnieysze y wystawiay si na placu targowym, y chciay pcha si naprzd y ceni iak y ine. Ale nagorsze, co w nich postrzegam, to i zamiast, iako si widzi, e kupcowie napraszai si co naypiknieyszym, te oto szpatne napraszai si panom kupcom, iby brali y kupowali z ich towaru, ktry oddai im za nisk cen, ba, za nic. Czyni nawet y lepsze: bowiem nayczciey dai im pienidzy, aby ich zapa na swy ledaiaki towar y da si im ochdoy; oto, wier, lito: bowiem za takie chdoenie nie starczy maa suma pienidzy; tak barzo, i chdoenie kosztuie wicey, nili warta osoba y ta zola, ktrey trzeba, aby i dobrze wychdoy; y owo podczas pan m idzie wraz na dziada y na rogala z tak szpatn, ktrey ksek trudnieyszy iest wiele do strawienia nieli nadobney; nie baczc iu, e to iest wielga niedola liga w onicy kole takiego dyaba piekielnego miasto kole anioa. W czym syszaem, iak wielu bywaych ludzi yczyo sobie eny nadobney y co nieco k...y, radniey ni eny szpatney a nawstrzemiliwszey w wiecie; bowiem w takiey szpatocie przemiszkuie ieno sama niedola a nielubo y ani dba szczliwoci; w pikney zasi sama lubo a szczliwo y bardzo mao niedoli, wedle niektrych. Powoui si ma tych, ktrzy sami zbiegali one cieczki y droyny. Od niektrych znw syszaem, e niekiedy dla mw nie iest dobrze, aby mieli eny tak strzemiliwe; bowiem tak z tego s pyszne (mnimam te, ktre mai ona cnot tak rzadk), rzekby, i chc growa nie nad swymi mami tylko, ale nad niebem y gwiazdy: wey im si zdaie, przez tak butliw czysto, i sam Pan Bg im za to iest duen. Ale barzo s w obdzie; bowiem syszaem od wielgich doktorw: e Bg barziey rad widzi biedn grzysznic pokorn a auic (iako uczynia Magdalena) ni tak pyszn y wynios, ktra mnima, i godna iest raiu, ani si ogldaic na miosierdzie, ani te wyrok Stworzyciela swego. Syszaem o iedney biaey gowie tak pyszney dla swoiey czystoci, i pocza tyle gardzi swoiem mem, e gdy si iey pytano, czy parzya si ze swoim mem, nie (powiedaa),

75

ali on parzy si ze mn. C za pycha! Owo moecie si domyli, iak te nadte, gupie, strzemiliwe biae gowy poniewierai swoich bidnych mw, ile e ci nie mai przeciw nim adney przyczepki; a iako dopiro czyni te, ktre s strzemiliwe a bogate! Dopiro ta, ktra iest strzemiliwa i zasobna sama z si, czyni nadt, wynios, hard a zuchwa naprzeciw swoiemu mowi: tak i dla wielgiey pychy, ktr ma ze swoiey strzemiliwoci y ze swoiego przodka tak sielnie strzeonego, nie moe si strzyma, iby nie rwaa si przewodzi po domu a nie poniewieraa mem za namnieysz chybk, w iak popadnie, iako widywaem niektre, a zwaszcza za iego ze rzdzenie si. ieli gra, ieli rozpuszcza mieszek, ieli trwoni, krzyczy pani ena tyle, tyle huczy, i dom radniey podobny iest pieku ni pomieszkaniu godney familiey; ba, ieli trzeba przdc co nieco mowskiego dobra aby podoa iakiey wyprawie dworskiey abo woyenney, abo na iego procesy, potrzebki abo te takie niesrogie bazestwa y przypochsze wydatki, wdy lepiey iu o tym nie mwi, bowiem niewiasta wzia tak przemoc nad mem, wspieraic si a funduic na swoiey sromliwoci, e m niebo musi nachyli si do iey mnimania, iako barzo dobrze powieda Iuwena we swoich satyrzech:

...Animus uxoris si deditus uni, Nil unquam invita donabis coniuge; vendes, Hac obstante, nihil haec, si nolit, emetur.23
Ukazuic dobrze tymi wirszami, e one humory dawnych Rzymianek podobne byy w tey rzeczy niektrym z naszych czasw: zasi kiedy ena iest co nieco k...a, stara si by o wiele barziey powoln, podwadn, barziey uleg, lkliw, barziey sodkiego y lubego humoru, barziey pokorn y skonnieysz czyni wszytko, co m da, y ustpuie mu we wszytkim; iako widziaem sia takich, ktre nie mi aia ani krzyczy, ani rzec co opryskliwiey, z obawy aby m nie wypomnia im ich paskudztwa y nie wykuwa oczu cudzostwem, y nie da im tego uczu kosztem ich garda; zasi kiedy m letszego autoramentu da przeda co nieco z ich czci, owo iu same si rwi podpisywa kontrakty, za czym on sowo powiedzia. Widziaem takich barzo sia: krtko rzkc, tak tacui, iak im mowie zagrai. Aza nie s czyci szczniacy, i nosz rogi od tak cudnych biaych gw y cign z nich tak wielgie korzyci y dogodnoci, oprcz nadobney y rozkoszney luboci, iak mai w tym, by si parzy z tak wdzicznemi biaymi gowami y pywa z nimi iakoby w piknym y czystym strumieniu wody, a nie za w szpetney y brudney gnoiwce? A skoro trzeba umiera, iako mwi pewien wielki hetman znaiomy mi, czy nie lepiey, aby to byo od pikney, modey szpady, iasney, czystey, lnicey a dobrze ostro tncey, ni od brzeszczota starego, zarzdzewiaego y le ochdoonego, ktremu wicey szmirglu iest potrzeba, ni wszytcy szlifierze miasta Paria zdoaliby przyczyni? A to, co mwi o tych modych szpatnych, to powiedam tak samo o niektrych leciwych biaych gowiech, ktre chc by chdoone na glanc y udawa wdziczne a lnice iako naycudnieysze we wiecie (na inszem miescu czyni z tego osobn rozpraw): y oto w czym ze; bowiem kiedy mowie nie mog nastarczy, te ledaco bier pomocnikw, ile e s tak samo gorce abo gorcsze ni mdki: iako widywaem takie, ktre nie na pocztku ani w rzodku rade popaday w nawitsz wcieklizn, ale ku kocu. Y dobrze te powiedai, e koniec w tem rzemile iest barziey oszalay co do podliwoci ni tamte dwa ine, niby pocztek a rzodek; bowiem siy y monoci im zbywa, z czego rozpacz bywa barzo cika; iako stare przysowie powieda. e to iest wielga bole a utrapienie, kiedy kuper ma barzo dobr wol, a owo siy mu nie staie.
Tekst Iuwenala, przytoczony niezbyt wiernie przez Brantmea, mwi: Jeeli trzymasz si wycznie swojej ony, nie bdziesz mg nic da ani przeda, ani kupi bez jej zezwolenia.
23

76

Wey trefiai si niektre miedzy temi ubogiemi staremi szmatami, ktre przynaymui sobie iucznego osa y szafui z siebie hoynie kosztem swoich dwu sakiew; przedsi ta z pinidzmi sprawia, i owa w ich ciele zdawa si dobra y ciasna. Owo te powiedai, e szczodro we wszytkich rzeczach wicey iest szacunku godna ni skpstwo y kutwiarstwo, oprcz u biaych gw, ktre im wicey s szczodre swoi dziurk, tym mniey s szacowane, zasi skpe i kutwy tym wicey. To powieda raz ieden mony pan o dwch znamienitych paniach, siostrach, mi wiadomych, z ktrych iedna bya sknera wedle swoiey czci, a szczodra wedle sakiewki y wydatku, zasi druga barzo skpa w sakiewce y wydatku, a barzo szczodra swoim przodkiem. Owo ieszcze iest iny rodzay rogalw, wier, nazbyt iu obrzydy y omierzy przed Bogiem a ludmi, ktrzy, rozmiowani w iakowym piknym Adonisie, przyzwalai im swoich en, aby ich samych w zamian mc doapi. Pirwszy raz kiedy byem we Woszech, syszaem o podobnym przykadzie w Ferrarze: powiedano mi o kim, kto rozmiowany w niektrym nadobnym modziecu nakoni swoi en, aby zwolia swoiey osoby rzeczonemu modziecowi (ktry gorza dla niey mioci) y aby mu naznaczya dzie, y uczynia, czego od niey zada. Pani przystaa na to barzo chtnie, bowiem nie yczya sobie zgoa ie iney zwierzyny iako wanie tey. Tako dzie umwiono, a gdy nadesza godzina, i modzieniec y pani byli ze sob w tych sodkich igrach a potykaniach, m, ktry si by ukry, wedle porozumienia midzy nim a en z naga wszed; y zdybawszy ich na uczynku przyoy sztylet do garda modziecowi, uznaic go godnym mierzci za takow zbrodni, wedle praw woskich, ktre s co nieco ostrsze ni we Francyey. Za czym niewola mu bya uyczy mowi, czego tamten chcia, y pomieniali iedno za drugie: modzieniec nastawi co potrza mowi, zasi m pozwoli mu wzaiem swoiey eny. Oto m rogalem w barzo szpetnym sposobie. Syszaem opowie, e w iakiem miescu we wiecie (nie chc go nazowi) pewien m, y nie leda iakiego stanu, szpetnie rozgorza ku modziecu, ktry miowa barzo iego en y ona iego wzaiem; owo, czyli e ten m nakoni do tego swoi en, czy e to byo niespodziane przydybanie, przedsi zdybawszy ich oboie ligaicych razem y sparzonych ze sob, zagroziwszy modemu mierzci, ieliby mu nie by powolny, wszed na niego lecego, y sparzonego a zczonego z iego en, y posiad go; z czego poszo zagadnienie, iako troie mionikw moe nasyci si y nale ukontentowanie, wszytcy pod ieden czas pospou. Syszaem o iedney biaey gowie, ktra niestrzymawale rozgorzawszy ku godnemu szlachcicowi, ktrego wzia sobie iako przyiaciela y ulubieca, gdy ten si obawia, i m moe snadnie wyrzdzi iemu y iey iakow z sztuk, uspokoia go mwic: Nie trw si, bowiem nie miaby nic uczyni, lkaic si, bych go nie oskarya, i chcia ze mn zay zadniey Wenery, przez co mgby mierci umrze, gdy bych o tem rzeka by namnieysze sowo y oznaymia to sdziom. Przedsi ia go tym dzier w postrachu y w szechu; tak i lkaic si przed moiem oskareniem nie mie mi nic przygani. Wier, takowe oskarenie byoby kosztowao bidnego ma nic mniey ni ycie: bowiem prawodawca mwi, e sodomski grzych karze si iu za sam wol; ba, moebna, ta pani nie chciaa odsoni caey rzeczy y e posun si daley, nie zatrzymuic przy samey woley. Powiedano mi, e w tych ostatnich leciech pewien mody szlachcic francuski, z nayurodziwszych, iakich od dawna widziano na dworze, udawszy si do Rzymu, iako wielu czyni, aby tam wydoskonali si w umieitnociach, takie wzbudzi zachwycenie y podziw dla swoiey cudnoci, tak u mczyzn, iak u biaych gw, i nieiako si go oblegano; y tam, gdzie wiedzieli, e bdzie na mszy abo w inym miescu publicznym y gdzie si ludzie zbieraa, y mczyni, y biae gowy cisnli si tam, aby go oglda; tak barzo, i sia mw przyzwolio enom swoim, aby mu day spotkanie miosne w ich domiech, iby nadszedszy tam y przydybawszy go uczyni wymian, tamtemu swoi en, a sobie iego: w czym go ostrzeono, aby nie folgowa onym miociom a chuciom tych pa, ile e wszytko byo uczynione a

77

nastawione, aby go pochwyci; tako okaza si barzo statecznym modziecem y wola sw cze y swoie sumnienie nad wszytkie te omierze rozkosze, z czego zay barzo godnej chway. Mimo to w kocu zabi go wasny pachoek. Rnie powiedai o tey przygodzie: z czego bya wielga barzo szkoda, bowiem by to barzo godny modzieniec, z zacnego rodu y ktry wiele obiecowa po sobie, tak z wdzicznego oblicza y godnych uczynkw, iako y z tego szlachetnego rysu: bowiem, iako to syszaem od iednego wieldze bywaego czowieka z mego czasu y iako te iest prawdziwe, nigdy aden tyecznik ani podaykuper nie by dzielny, szlachetny a wspaniay, cheba ieno ieden wielgi Iuliusz Cezar; tote za szczeglnem pozwoleniem Opatrznoci tacy omierli ludzie s odepchnici y odtrceni od inych. W czym dziwui si, e wielu takim, ktrzy na oczach wiata parali si tym plugawym bdem, uyczyy niebiosy stateczney pomylnoci; ali Bg ich czeka y na kocu poznaie si, co si z nich zostaie. Wier, syszaem o inem plugastwie, i wielu z mw iest niem dotknitych barzo uparcie: ow tacy nieszczliwcy a paskudniki radniey folgui sobie ze swemi enami z tyu ni z przodku y posuguj si przodkiem ieno po to, aby mie z nich dzieci; y tak drcz one bidne eny, ktre ca gorco ma w swoich nadobnych czsteczkach przodkowych. Czy nie godzi si im odpuci, ieli przyprawiaa rogi swoim mom, ktrzy przekadaa nad co insze ich sprone a nieczyste czci zadnie? Ile iest biaych gw po wiecie, ktre gdyby ie da zbada mdrym niewiastom abo doktorom y chirurgom, okazaoby si, e nie s dziewicami ani z przodku, ani z tyu, y ktre rade by o to skaryy swoich mw; wszelako pokrywai to a nie mi nic odsoni, z obawy aby nie poda w osaw siebie y swoich mw lub te, moebna, naydui w tym lubo witsz, niby kto mnima; lub te chodzi im o to, iak wprzdziey przytoczyem, aby trzyma mw w szechu, ieli samym im trefi si stronami szuka mioci, zgoa aby od niektrych mw otrzyma na to przyzwolenie; wszelako wszytko to iest nic warta robota. Summa Benedicti powieda: e ieli m chce tak poznawa sw poow przeciw naturze, grzyszy miertelnie; ieli zasi chce twirdzi, i moe uywa swoiey eny, iako mu si podoba, popada w haniebn a szpetn herezy niektrych ydw a zych rabinw, o ktrych powiedai, e duabus mulieribus apud synagogom conquestis se fuisse a viris suis cognitu sodomico cognitas, responsum est ab illis rabinis: virum esse uxoris dominum, proinde posse uti eius utcumque libuerit, non aliter quam is qui piscem emit: ille enim tam anterioribus quam posterioribus partibus ad arbitrium vesci potest. Umieciem to po acinie nie przekadaic na nasz izyk, bowiem brzmi barzo nieprzystoynie uszom poczciwym a czystym. Obrzydliwcy to s zaiste! Niecha nadobney, czystey y godziwey czci po to, aby si ima szpetney, sproney, nieschludney y zbronionej a zagrooney przeklctwem! Y ieli m chce w ten sposb pozna sw en, dozwolone iest rozczy si z nim, ieli nie ma inego sposobu, aby go opamita: a take powieda ieszcze, te, ktre boi si Boga, nie powinny nigdy na to przyzwoli, wdy radniey powinny krzycze na gwat, nie baczc na zgorszenie, iakie by std mogo wynikn, y na osaw, y strach przed mierzci; bowiem lepiey przystoi umrzy, powieda prawo, nili przyzwoli na ze. Y powieda ieszcze rzeczona xiga iedn rzecz, ktra zda mi si barzo dziwna: i w iakikolwiek sposb m by pozna swoi en, wszelako tak, iby moga z tego pocz, nie iest wwczas grzych miertelny, chocia mgby by powszedni: przedsi bywa ktemu praktiki barzo szpetne a sprone, iako Aretyn przedstawia ie w swoich postawach; y nic nie trac strzemiliwoci maensk, mimo e, iako powiedaem, dozwolone s wzgldem biaych gw brzemiennych y rwnie tych, ktre mai oddech przyostry a cuchncy, tak z gby, iak z nosa; iako znaem take a y syszaem o wielu biaych gowach, ktre pocaowa i wetchn iey oddech tyle byo co iakby dziur na wychodzi; abo te iako syszaem o iedney barzo wielgiey paniey, ale to, powiedam, barzo wielgiey, o ktrey iedna z iey dworek mwia raz, e iey oddech czu byo wicey

78

nili uryna spiowy; tak si do mnie wysowia. ieden z iey przyiaci barzo poufnych, y ktry z bliska z ni przestawa, potwirdzi mi to; owo prawda, e bya nieco w leciech. W takiey przygodzie c moe pocz m abo mionik, ieli si nie ucieknie do iakiey niezwyczayney postawy? przedsi niechay owa nie posuwa si a do folgowania zadniemu Wenusowi. Rzekbych o tym wicey, wdy mierzi mi dyszkurowa w tey materyey; iu i z tego nierad iestem, i tyle o tym powiedziaem; ba trzeba niekiedy odsania bdy wiata, aby si z nich poprawi. Owo trzeba, abych rzek o iednym zym mnimaniu, iakie wielu miao y ma ieszcze o dworze naszych krlw: i panny a niewiasty sia na nim si potykai, zgoa nawet zwyczaynie; w czym barzo czsto si myl, bowiem zdarzai si nader czyste, poczciwe a cnotliwe, wier barziey ni gdzie indziey; wdy cnota przemieszkuie tu rwnie dobrze, wier lepiey ni we wszytkich inych miescach, co trzeba naleycie ceni, iako i wieldze iest wystawiona na pokusy. Przyczyni ieno ten iedyny przykad o paniey wielgiey xiney Florenckiey, dzi panuicey, z domu lotaryngskiego, ktra przybywszy do Florencyey w on wieczr, w ktrym wielgi xi i zalubi, y gdy chcia legn z ni, aby iey wzi dziewictwo, kaza iey wprzdy odda wod do piknego nocnika z krysztau, naycudnieyszego y nayprzerzystszego, iaki by moe, y oberzawszy uryn uradza nad ni ze swoim medykiem, barzo znaczn y barzo uczon a bieg person, aby dowiedzie si od niego przez to ogldanie, czyli bya dziewic abo te nie. Lekarz, oberzawszy to barzo bacznie a uczenie, nalaz, i bya tak, iak kiedy wysza z ywota swoiey matki, y eby ieno szed miao, a nie natrafi w aden sposb drogi niiak otwartey, wyomioney ani ubitey; co te uczyni; y nalaz, i po prawdzie tak byo; wdy potem nazaiutrz w zachwyceniu wyrzek: Oto szczyry cud, iby ta panna tak wydostaa si dziewk z onego dworu Francyey! C za szczeglne a osobliwe mnimanie! Nie wiem, czy to prawda, ale tak mi urczano o tym iako o prawdziwym. Oto pikne mnimanie o naszych dworzech: wdy to nie od dzisiay, ba od dawna uwaaa, e wszytkie biae gowy ze dworu y z Paria nie s tak strzemiliwe ze swoiem ciakiem iako tamte wsioskie y ktre nie ruszai si ze swoiey zagrody. Widywaem ludzi, ktrzy sumniennie strzegli si zalubia panny y niewiasty, ktre tak duo podroway y widziay wiata co nieco. Tak barzo, i w naszey Guianie za czasw moiego modego wieku syszaem, iako wielu dwornych szlachcicw mawiao y przysigao, e nigdy nie poym panny ani niewiasty, ktra przekroczya port pilski, aby pocign daley ku Francyey. Biedni gupcy owo byli oni w tym, chocia byli barzo bywali a dworni w inych rzeczach, iako e wierzyli, i rogalstwo nie przemieszkuie w ich domach, w ich ogniskach, w ich kownatach, w ich alkierzach, rwnie dobrze lub, moebna, lepiey ieszcze, dla witszey dogodnoci, nili w paacach krlewskich y wielgich krlewskich miestach! To przecie nie mogo by inaczey, ieno e ich eny oblegano, niewolono, iednano sobie y obracano, wonczas kiedy oni sami ruszyli z domu na dwr, na woyn, na owy lub na przechadzk; zasi oni nie miarkowali tego y byli tak proci, aby mnima, i nikt nie bdzie mia z niemi uradza o mioci, iedno o samym gospodarstwie, ogrodzie, owach a ptaszkach; y pod t wiar y pochem mnimaniem wyrastay im rogi lepiey ni gdzie indziey; bowiem na kadem miescu kada biaa gowa nadobna a bystra a take kady mczyzna byway a dworny wie, iako poczyna sobie z miowaniem y umie z niem trefi gdzie naley. Iacy z nich biedni baznowie a mzgowcy! aza nie mogli wyrozumie, i Wenus nie ma adnego umocowanego mieszkania, iako niegdy na Cyprze, w Pafos y Amatoncie, ieno i mieszka wszdy, nawet w lepiankach pastyrzy y na podoku pastyrek, wier nabarziey lichych a prostych? Od nieiakiego czasu zaczli oni zbywa si tego gupiego mnimania; bowiem obaczywszy si, e wszdy grozi nieprzezpieczestwem owo aosne rogalstwo, poczli bra eny, gdzie im si spodobao y nadarzyo; ba, wicey uczynili: wysali ie zgoa abo zawiedli na dwr, aby

79

si niemi popisa i ukaza ie w ich ozdobie, aby temu lub owemu obudzi na nie ochot y samemu opatrzy si w rogi. Ini wysyali ie abo prowadzili, iby zabiegay si lub chodziy za ich procesem, ktrych procesw niektrzy zgoa nie mieli, ba udawali wiatu, e ie mieli; abo ieeli ie mieli, przecigali nayduey, iak mogli, aby przecign duey ich miocie. Owo niekiedy mowie zostawiali swoie eny w Trybunale, w galeryach lub sali sdowey, potem zasi odchodzili do swoich domw, maic mnimanie, i one lepiey zaatwi ich czynnoci y acniey wygraa spraw: iako, po prawdzie, znam sia takich, ktre ie wygray barziey przez zwinno y nadobno swoiego przodka nieli przez swoie suszne prawo; z czego barzo czsto zachodziy w ci; y aby nie mie z tego osawy (ieli liki zawiody we swoiey mocy, aby ie od tego uchroni), poday spiesznie do swoich domw y do swoich mw, udaic, e wracay szuka aktw y dokumentw, ktrych im byo potrzeba, abo e spieszyy na iakie dochodzenie, abo e trzeba im czeka witego Marcina y e podczas feryw nie mogc zda si na nic wracay na stayni y teszniy urze swoie statki y mw. Iako po prawdzie wracay, ale nadobnie brzemienne. Powoui si w tym na wielu raycw, referendarzw a praezidentw co do onych dobrych smaczkw, ktrych pokosztowali u en szlacheckich. Nie iest temu dawno, iako barzo nadobna, godna i znamienita pani (ktr znaem), gdy udawaa si do Paria, aby si tam krzta za swoim procesem, owo nalaz si kto, ktry powiedzia: Czego ona tam szuka? Przegra rzecz z kretesem, bowiem niewiele ma za sob dobrego prawa. A czy ona nie ma wypisanego swoiego prawa na urodnoci swoiego przodku, iako Cezar mia ie wypisane na rkoieci a ostrzu swoiego miecza? Owo tak dostai rogw panowie szlachta w Trybunale, w odpat tych, ktre panowie szlachcice przyprawiaa mom onych nadobnych rayczy a praezidentek. Z ktrych wiele widziaem, ktre warte byy pokosztowania nie mniey od wielu pa, panien y en panw rycerzw y wielgich ze dworu y inych. Znaem iedn wielg pani, ktra niegdy bya barzo urodna, ale staro i zgasia. Maic proces w Pariu, a widzc, i nie stao iu urody, aby pomc sobie w zabiegach y wygra spraw, przywida z sob ssiadk, mod y cudn bia gow; y za to poaowaa iey wielg sum pienidzy, do dziesii tysicy taerw; y w tym, czego nie moga sprawi sama (chociayby barzo chciaa), przypomoga si ow pani; co wyszo iey na barzo dobre y modey paniey te: kadey na iny, wdy obum na dobry sposb. Nie iest dawno, iako widziaem iedn pani matk, iak przywida swoi crk, mimo i zamna, aby iey pomoga chodzi za iey procesem, nie maic iney pomocy; y w prawdzie barzo iest urodna y godna przychylnoci. Czas iest, abym si zatrzyma w tey wielgiey rozprawie o stanie rogatym; bowiem w kocu moie dugie sowa obracane w tych gbokich wodach y wielgich strumieniach snadnie by utony; y nigdy bych nie da rady anibych umia wyni z tego, nie acniey iak z onego wielgiego labiryntu sawionego niegdy, chociabych nawet mia nayduszy a naytgszy powrzek we wiecie iako przewodnika y stateczn wodz. Na koniec rzek ieszcze, e ieli my sprawiamy niedole, zadaiemy mki, katusze a dotkliwe sztuki tym ubogim rogalom, sami cirpimy za to z nawizk, iako mwi, y pacimy trzykrotn lichw: bowiem nawicey ich przeladowcw, onych mionikw y gadyszw, znosi, wier, tyle zego co oni; bowiem barziey podlegleysi s zazdroci, ile e doznaj iey tak o mw iako o swoich wspmionikw: cirpi udrczenia, fochy, humory swoich dam, wystawiai si na nieprzezpieczestwo ycia, okaliczenia, rany, despekty, zniewagi, postrachy, bitki, mki y mierz, cirpi zib, deszcze, wiatry y gorca. Nie nadmieniam iu o francowatey przymiotney zarazie, o czankrach, chorobach i cirpieniach, iakie nabywaa, rwnie w duszym, iako y pomnieyszym stanie, tak i czsto kupui barzo drogo to, co im si daie; w czym gra, wier, nie iest warta wieczki.

80

Nieiednych widzielimy gincych ndznie, ktrym by przystao zdobywa cae krlestwa; wiadectwem pan Bu, niecigy rycerz swoiego czasu, y sia inych. Przytoczybych niezliczon mnogo inych, ktrych poniecham, aby iu skoczy y rzec, y napomnie tych mionikw, aby mieli na pamici woskie przysowie, ktre powieda: Che molto guadagna chi putana perde!24 Grabia Bogumi Sabaudzki Drugi powieda czsto, rozumieic to o mioci y rzemile woyennem:

W tych grach szalonych ten, co namniey traci, Wdy jedn lubo setk blw paci.
Powieda ieszcze, e gniew a miowanie mai to w sobie barzo niepodobnego, e gniew miia rycho y odpada barzo acno od osoby, do ktrey przystpi, barzo ciko zasi mio. Oto iako si trzeba strzec tey mioci, bowiem kosztuie nas dobre tyle, ile nam iest warta, a barzo czsto przychodzi z niey sia niedoli. Y eby rzec prawd, nawicey cirpliwych rogalw, ieli umiei wyzna si w rzeczy y przy do adu ze swemi enami, mai si sto razy lepiey ni one przyprawiacze; y sia ich widziaem, ktrzy, mimo i chodzio o ich rogi, dworowali sobie z nas y mieli si ze wszytkich utrapie y zabiegw naszych, ktrzymy uradzali wedle mioci z ich enami; a zwaszcza kiedy sprawa bya z biaemi gowami przebiegemi, co to porozumiewaa si ze swemi mami y przedai nas: iako wdy znaem iednego, barzo dzielnego a godnego szlachcica, ktry, miowawszy dugo iedn pikn y godn pani y miawszy z niey ukontentowanie, dugo od si upragnione, postrzeg si niektrego dnia, e m y ena dworowali sobie z niego spoem w iakiey rzeczy; owo tak sobie to wzi do serca, i poniecha iey, y dobrze uczyni; y podiwszy dalek podr, aby rozproszy swoi melankoi, nigdy iu si iey nie ima, iako mi to powieda. Wdy przed takiemi biaemi gowami chytremi, obrotnemi y odmiennemi trzeba si mie na bacznoci iako przed wirzem dzikiem: bowiem aby zaspokoi y uagodzi swoich mw, rzucai swoich dawnych sukw, a potem przedsi bior inych, bowiem nie mog si bez nich oby. Tak owo znaem barzo godn y znamienit pani, ktra w tym miaa w sobie iakoby iakie nieszczcie, e z pici czy szeci sukw, ktrych widziaem u niey za moiego czasu, pomarli wszytcy, iedni po drugich, nie bez wielgiego alu tey paniey; tak t powiedziano o niey, i bya iako ten ko Seiaski, ile e wszytcy, ktrzy iey dosiadali, umierali y zgoa si ich ycie nie trzymao; przedsi miaa ona to zacnego w sobie y t cnot, i skoro wzia mionika, iakikolwiek by by, nigdy nie zmienia ani nie opucia adnego, pki by yw, aby wzi sobie inych; ali gdy im si zdarzyo pomrzy, hnetki staraa si o nowego wirzchowca, aby wdy nie i pieszo: bowiem, iako mwi biegli w prawie, dozwolone iest da do uprawy swoie woci y ziemi komukolwiek si podoba, skoro s oprnione i poniechane od swego pirwszego pana. Takowa stao w tey biaey gowie bya barzo chwalebna; ale ieeli owa iedna bya tak barzo staa, nieskoczona wey bya mnogo takich, ktre byy w tym cale odmieliwsze. Tote, aby mwi szczyrze, nie trzeba si nigdy zardzewi w iedney dziurze y nigdy co wspanialszy mczyzna tego nie uczyni: trzeba po trosze szuka szczcia tu i tam, w miowaniu iako w woynie y w mych rzeczach; bowiem ieli si ubezpieczy swy statek ieno iedn kotwic, gdy ta si odhaczy, acno mona w zgub popa, zwaszcza kiedy si iest na penym morzu y w czas burzy, ktry iest bardziey podlegy wichrom y falom burzliwym, nieli kiedy iest spoky abo zasi bdc w porcie. Owo na iakie witsze y burzliwsze morze mona si puszcza a eglowa po nim, ni kiedy si uwiadcz mio samey iedney biaey gowie? Ktra, ieeli z przyrodzenia nie bya
24

Wiele zyskuie, kto traci k....

81

z pierwotka chytra, wdy sami i ksztatuiemy y ukadamy przez tyle sztuk, iakie z niemi praktikuiemy, z czego nieraz na nas niedola przychodzi, ile emy i tak uczynili, iby przeciwko nam zwrcia or, skoromy i uksztatowali y uzbroili. Ku temu te idzie, co powieda ieden byway czowiek, i wicey puy oeni si z iak pikn y poczciw bia gow, chociaby si nawet byo w nieprzezpieczestwie, e si bdzie co nieco dotknitym rogami y ow niedol ieleni, wspln tak wielu, ni cirpie tyle utrapie y inych czyni rogalami; co wszelako iest przeciw osdowi pana Guii, ktry iednego dnia, gdy mu przedstawiem namow ze strony iedney znamienitey damy (uproszony przez ni), aby i zalubi, da mi ieno t odpowied, i mnima mnie by swoim nawitszym przyiacielem y e pozbawiaem go oney wiary tak namow, aby go nakania do rzeczy, ktrey nienawidzi nabarziey, to iest eni go y czyni rogalem, miast by on czyni inych; y e dosy (pry) zalubia biaych gw w cigu roku; tak mwi pan Guia, nazywaic maenstwo k...stwem taiemnem, szanownem a dozwolonem y nakazanem przez wdziczne prawo, y e nagorsze w tym (iako to widziaem y spisaem) to, e nawicey tych, ba, zgoa wszytcy, ktrzy za tak sobie rozkosz mieli inych posya miedzy rogale, kiedy im samym przydzie poi en, niechybnie popadai w maenstwo, chciaem rzec w rogalstwo; y nigdy nie widziaem, aby si trefio inaczey, wedle przysowia: Iak miark (komu mierzysz, tak y tobie odmierz. Zanim skocz, powiem ieszcze to sowo: syszaem raz disput, ktra ieszcze nie iest rozsdzona: w iakich prowincyach y regionach naszego krzeciiastwa y naszey Europy nawicey iest rogalw y k...ew? Powiedai, i we Woszech biae gowy s barzo gorce y std sielne k...y, iako powieda pan Bez w iednym epigramie; ile e gdzie iest soce gorcsze y barziey wydatne, tem barziey rozgrzywa biae gowy, posuguic si tym wierszem:

Credibile est ignes multiplicare suos.25

Z Iszpani miewa si tak samo, mimo i iest na zachodzie; przedsi soce rozgrzywa tam znacznie biae gowy, zgoa tak iak na wschodzie. Flamandki, Szwaycarki, Niemkmie, Angliczki a Szkotki, czy to maice si ku poudniowi, czy ku pnocy y bdce w zimnych strefach, nie mniey zasilai si tem ciepem przyrodzonem, iako ich wiele znaem tak gorcych iako we wszytkich inych nacyiach. Greczynki mai przyczyn po temu, bowiem podane s barzo na wschd. Owo te chwal sobie we Woszech Greca in letto: iako prawda iest, e mai sia rzeczy y cnt przycigaicych w sobie, dla ktrych nie bez przyczyny w czasiech ubiegych byway rozkosz wiata y mnogo si od nich tego nauczyy damy italieskie a iszpaskie w staroytnym y obecnym czasie; tak dobrze, i przewyszai nieiako swoie dawne y nowoczesne misterkinie: owo te k...ia krlowa y cysarzyni, chc rzec Wenera, bya Greczynka. Owo co si tycz naszych pa francuskich, to w czasiech ubiegych byy one barzo grubane y kontentoway si czynieniem tego wedle prostego obyczaiu; wdy od iakich pidziesici lat napoyczyy si w tey rzeczy a obuczyy od inych nacii tyle zemdliwoci, tylu lubostek, przyntek a przequintw, a stroikw, a wydwarzania, a lascywii abo ty same tak dobrze przyoyy si, aby si uksztatowa, i teraz rzec si godzi, e wieldze mai prym przed inemi we wszelakim wzgldzie; y iako to syszaem, ba od cudzoziemcw, warte s wiele wicey nili ine, ile e same sowa chutliwe francuskie barziey s w uciech chutliwe, cudniey dwiczce y sielniey wzruszaice szpik nili ine. Co wicey, ona wdziczna swoboda francuska, ktra iest barziey szacowna ni wszytko ine, czyni nasze biae gowy chutniey podane, milsze, dostpliwsze y barziey podufae nili wszytkie ine: y take i wszytkie cudzostwa nie s tak pospolicie karane iako w inych okolicach, dziki pieczy a bacznoci naszych wielgich senatw y prawodawcw francuskich, kt25

Mona by mniema, i potguje ich ognie.

82

rzy, widzc naduycia pynce z takowych kar, powcignli ie co nieco y krztyn poprawili surowe prawa zeszego czasu stanowione przez mczyzn, ktrzy dali sobie w tym cakowit wolno, eby sobie folgowa, a odili i biaym gowom; tak barzo, i nie byo dozwolone przez adne prawo cysarskie abo kanony (iako powieda Kaietan) niewinney biaey gowie oskarza ma o cudzostwo. Przedsi mczyni postanowili to prawo dla przyczyn, ktre powieda ta stanca italska, ktra iest taka:

Perche, di quel che Natura concede Celvieti tu, dura legge dhonore. Ella a noi liberal largo ne diede Comagli altri animai legge damore. Ma luomo fraudulento, e senza fede, Che fu legislator di questerrore, Vedendo nostre forze e buona schiena, Copri la sua debolezza con la pena.26
Koczc tedy rzek, i we Francyey sodko iest para si mioci. Powoui si w tym na naszych rzetelnych doktorw w mioci, zwaszcza na naszych gadyszw ze dworu, ktrzy lepiey umieliby nad tym, uradza ode mnie. Y eby utrefi w samo sedno prawdy: wszdy s k...y y rogale wszdy, iako to mog dobrze zawiadczy, iako em widzia wszytkie okolice, ktre nazwaem, y ine; y strzemiliwo nie przemieszkuie radsza w iedney okolicy iako w drugiey. Ku temu ieszcze uczyni t kwesty, a potem iu adney iney, ktra, moebna, nie bya roztrzsana przez nikogo, a moebna y pomylana nie: to iest, czy dwie biae gowy, rozgorzae mioci iedna ku drugiey, iako si to widywao y widuie czsto za naszych czasw, ligaic wespoek y czynic to, co si mwi donna con donna, za przykadem uczoney Safony lesbiiki, mog speni cudzostwo y uczyni miedzy sob swoich mw rogalami. Owo pewna iest, ieli si godzi wierzy Marcyalowi w iego pirwszey xidze, epigrammie CXIX, i one popeniai cudzostwo; gdzie wprowadza bia gow nazwan Bassa, trybad, y mwi do niey sztrofuic i sielnie, i nigdy si nie widzi, by mczyzna wchodzi do iey domu, tak i i trzymaa za drug Lukress; przedsi poznano i w tym, i widziano, iako: i nawiedza sia foremnych biaych gw y panien; y odkryto, i ona sama ie obsugiwaa y naladowaa mczyzn y cudzolone praktiki, y parzya si z niemi ; w czym uywa wyranie tych sw: geminos committere cunnos. Zasi potem, wykrzykuic, powioda y zadaie do namylenia y odgadnicia t zagadk; w onym wirszu aciskim:

Hic, ubi vir non est, ut sit adulterium.27

Oto nie leda przygoda (prawi), iby tam, gdzie nie ma mczyzny, byo wszelako cudzostwo. Znaem iedn kortezan w Rzymie, star y kut, iak tylko mona by, zwc si Izabela de Luna, Iszpank: owa powzia tak przyia do iney kortezany: zwaney Pandora, iedney z nayforemnieyszych podczas w caem Rzymie, ktra zalubia si z burgrabim kardynaa Darmaniaka, nie poniechuic przedsi swego pirwszego rzemisa; owo ta Izabela trzymaa i sobie y sypiaa z ni zwyczainie; iako za, e bya niestrzymawaa y plugawa w gbie, syszaem nieraz, iako mwia, i czyni z niey co nawitsz k... y przyprawia z ni wicey roO zbyt srogie prawido honoru, czemu zakazujesz nam tego, do czego nas nakania natura? To ona nam przyznaje, rwnie obficie, jak szczodrze, tak samo jak wszystkim yjcym istotom, uycie sodyczy miosnej. Ale mczyzna, przewrotny i obudny, znajc a nazbyt dobrze jurno naszych ldwi, ustanowi to prawo niesprawiedliwe i nierozsdne, aby ukry w ten sposb, sabo pci swojej. 27 Nie masz tam mczyzny, a wszelako spenia si cudzostwo.
26

83

gw iey mowi ni wszytcy k.....r, iakich kiedykolwiek przyia na siebie. Nie wiem, iako to ona rozumiaa, cheba tylko e si fundowaa na tym epigrammie Marcyala. Powiedai, e Safona z Lesbos bya barzo dobr misterkini w tem rzemile; przyczytui zgoa, e ona ie wynalaza, a za odtd lesbiaskie biae gowy naladoway i w tem y prowadziy t rzecz a do dzisieyszego dnia; iako powieda Lukian: e lesbiaskie biae gowy s takie biae gowy, ktre nie mog cirpie mczyzn, ieno zbliai si do inych biaych gw, tak iako wanie sami mczyni. Y takie biae gowy, ktre lubi to wiczenie, nie chc cirpie mczyzn, ieno parz si z drugimi biaymi gowami ksztatem mczyskim y nazywai si trybady, sowo wzite z greckiego, iako si o tym dowiedziaem od Grekw, od , , co tyle znaczy co fricare, pociera abo echta, abo ociera si midzy sob, zasi trybady nazywai si fricatrices, po naszemu pocieraczki lub takie, ktre czyni echtank w rzemile donne con donne, iako to bywa tak samo y dzisiay. Iuwena wspomina te o tych biaych gowach, skoro mwi:

...frictum Grissantis adorat,

mwic o takowey trybadzie, ktra ubstwiaa y miowaa echtanie nieiakiey Gryssanty. Lucyan, stary wyga, uczyni o tym cay rozdzia y powioda take, i biae gowy takie parz si wzaiemnie iako mczyni, zespalaic swoie przyrzdy wszeteczne, taiemne y poczwame, wszelako iaowey postaci. Y to miano, ktre rzadko si syszy, onych echtaczek, rozmaicie bywa odmieniane y take si nadaie im imi od nieiakiey Fileny, ktra paraa si takowem mczyskiem miowaniem. Wszelako dodaie, i wiele lepiey iest, ieli biaa gowa oddai si podliwoci wszeteczney naladowuic samca, nili ieli mczyzna przybiera sposb postawy niewiasty, tak staie si wwczas zwyczaynie mao odwany a szlachetny. Wedle tego wic biaa gowa, ktra tak naladuie mczyzn, moe mie saw, i iest barziey dzielna y witszego serca iak ina, iako znaem miedzy takiemi niektre, tak z ciaa, iak y z ducha. Na inem miescu przedstawia Lucyan dwie panie uradzaice o tey mioci; owo iedna pyta si drugiey, czy taka a taka bya w niey rozmiowana y czy z ni ligaa, y co z ni czynia. Druga odpowie iey swobodno: Zrazu ucaowaa mnie tak, iako czyni mczyni, nie tylko iednoczc wargi, ale take otwieraic gb (to si nazywa gobim ksztatem, z jzykiem do gby), y chocia zgoa nie miewaa czonka mskiego y bya podobna do nas drugich, wszelako, iak mwia, miaa serce, podanie y wszytko ine mskie; y potem obapiam i iak mczyzn, a ona mi to czynia, wytrzsaa mn y rozemgliwaa (nie bacz dobrze tego sowa), y zdawao mi si, e w tym nadmiern rozkosz czerpaa; y spokowaa iakim osobnym strychem, wiele barzo milszym nili mczyskim. Owo co o tym powioda Lucyan. Wdy wedle tego, co syszaem, bywa w wielu miescach y okolicach sia takich biaych gw y lesbianek: tak we Francyey, we Woszech y w Iszpaniey, Turcyey, Grecyey y inych miescach. Y gdzie biae gowy s zamknite y nie mai zupeney swobody, tam to rzemiso udaie si mocno; bowiem takim biaym gowom, trawionym arem wewntrz ciaa, potrzeba iest, powiedai, aby przypomogy sobie tym likarstwem y orzewiy si co nieco, aboby cakiem zgorzay. Turczynki chadzai do aniey wicey dla tego wszeteczestwa ni dla iney rzeczy y wieldze mu si tam oddai. Nawet kortezany, ktre mai mczyzn na zawoanie y o kadey porze, przedsi ieszcze uywaa onych echtanek, goni si y miui iedne z drugiemi, iako to syszaem od niektrych we Woszech y w Iszpaniey. W naszey Francyey takie biae gowy dosy s pospolite; wszelako powiedai, e podobno niedawno iest, odkd si zaczy tem para, y nawet zgoa, e ten sposb przyniesa z Woch pewna znamienita dama, ktrey nie nazw po imieniu.

84

Syszaem to od nieboszczyka pana Klaromonta Talara modszego, polegego pod Roszel, i bdc maym chopcem mia zaszczyt towarzyszy w naukach panu Andegawskiemu, pniey naszemu krlowi Hendrykowi Trzeciemu, y pobiera spoinie z nim nauki, ktry za preceptora mia pana Gurmaia; owo iednego dnia, bdc w Tuluzie, studiuic z pomienionym swoim panem w iego kabinecie y siedzc w kciku postronnym, urza przez ma szczeline (ile e kabinety y kownaty byy z drzewa y uczynione z naga a w prdkoci staraniem pana kardynaa Darmaniaka, tamecznego arcybiskupa, aby lepiey podi a ugoci krla y cay dwr), iak w drugim kabinecie dwie barzo znamienite damy cakiem podkasane: y opuciwszy gacie pokady si iedna na drug, caoway si z sob ksztatem gobiw, pocieray, poechtyway wzaiem, zgoa tryniay si sumniennie, figluic y udaic iakoby samcw; y ta ich trzsionka trwaa blisko dobrey godziny, w ktrey si tak znacznie rozpaliy y wytrzsy, i cale byy od tego zagrzane a spocone (chocia byo wielgie zimno), tak i nie mogy iu wicey y musiay sobie wytchn. I powieda, i widzia, iak igray t igraszk ieszcze w ine dnie, pki dwr tam zabawia, y w takim samym sposobie; przedsi pniey nie mia iu okazyey oglda takowych igrw, ile e to miesce byo po temu szczeglnie sprzyiaice, a w inych zasi nie mg. Powieda mi o tem wicey, nieli miem napisa, y nazywa mi te panie. Nie wiem, ieli to prawda; ale przysiga mi to y twirdzi po sto razy pod sieln przysig. Y, w rzeczy, barzo to do prawdy podobna; bowiem owe dwie biae gowy miay zawsze t reputacyi, i bawi si y parai takowemi miomi y skracai sobie czas tym wiczeniem. Znaem rozmaite ine, ktre bawiy si takiemi miomi, spomidzy ktrych o iedney skdsi we wiecie syszaem, ktra bya barzo w tym celuica y miowaa insze niektre panie, czcia ie y sugiwaa im chciwiey nili mczyni, y wiadczya im mio iako mczyzna swoiey mionicy; y braa ie do siebie, chowaa a karmia, y pozwalaa im, czego dusza zapragnie. ley m barzo by rad temu y przezpieczny, iako wielu inych znaiomych mi mw, ktrzy barzo; chtnie to widzieli, e ich eny bawiy si radniey t mioci nieli in, mczysk (nie trzymaic std swoich en za tak wszeteczne y sumnienne k...y). Wdy ia mnimam, e w tym wieldze bdz: bowiem wedle tego, co syszaem, to pomnieysze wiczenie iest ieno przyuczeniem do tego, aby przy na witsz potrzeb z chopami; bowiem skoro si iu zagrzei y do ruii przysposobi iedne z drugiemi, gdy ich gorco dlatego si nie umnieysza, trzeba, aby si okpay wod yw a pync, ktra odwia wiele lepiey ni woda stoica; iako to wiem od biegych chirurgw y iako widziaem, e kto chce dobrze opatrzy a zagoi ran, nie trzeba mu si bawi w kurowanie y odczyszczanie wpodle rany lub po brzegu; ba trzeba i wymaca a do dna y wpakowa sond y szarpie barzo w gb. Ha! ile ia widziaem takich pa lesbiaskich, ktre mimo wszytkich swoich echtanek a pocieranek, nie zaniechiway przedsi nawiedza mczyzny! Nawet Safona, ktra bya iakoby ich pirwsz misterkini, czy nie ia si miowa swoiego wielgiego mionika Faona, do ktrego ae i mglio? Bowiem pewna iest, iako to syszaem od wielu biaych gw, i nie ma nic naprzeciw samca; y e wszytko to, co zaywaa z inemi biaemi gowami, to ieno s zabawki, aby potem da sobie cakowit folg z mczyznami; y te echtanki su im ieno w niedostatku chopa. Ktry ieli si im przygodzi w dobr por a bez osawy, poniechayby rade swoich kompanionek, aby i ku nim y obapi za szyi. Znaem za mego czasu dwie cudne y poczciwe panienki z zacnego domu, obiedwie krewniaczki z sob, ktre, ligaic wespoek w iedney onicy przez czas trzech lat, wzwyczaiy si tak dobrze do oney echtanki, i przedstawiwszy sobie, e ta lubo musi by dosy chuda y niedoskonaa naprzeciw oney mczyskiey, zaczy smakowa z nimi y zrobiy si z nich barzo rzetelne k...y; y wyznay potem swoim mionikom, e nic ich tak nie rozlunio y nie zniewolio ktemu iak owa lechtanka, nienawidzc iey iako bdcey iedyn przyczyn ich wszeteczestwa. Wdy, pomimo to, kiedy si natkny na si, abo z inemi, czyniy sobie zawsze przeksk z oney echtanki, by tem witszego w sobie nabra appetytu na on insz, z

85

mczyznami. Y owo to iest, co rzeka raz iedna godna panna, znaioma mi, ktr raz iey suka zapyta si, czy nie zaywaa oney echtanki ze swoi kompanionk, z ktr sypiaa zwyczaynie. Ha, nie, wier rzeka mieic si zbyt barzo miui mczyzn ; wey przedsi czynia iedno y drugie. Wiem pewnego godnego szlachcica, ktry pragnc iednego dnia na dworze tentowa maenstwo z barzo poczciw pann, zapyta si o rad iedney iey krewniaczki. Ta rzeka mu otwarcie, i straci ieno czas na, prno; ile e, tak mi powiedaa, pewna pani, ktr, mi nazwaa y o ktrey wiedziaem co nieco, nigdy nie zezwoli iey, aby miaa poi ma. Poznaem zrazu, w czem tkwi sk, bowiem wiedziaem dobrze, i trzymaa sobie t pann dla swoiego ukontentowania w domu y na strawie y strzega iey pilnie dla wasney gby. w szlachcic podzikowa za to rzeczoney krewniaczce, nie bez tego, i trefnowa z ni co nieco, mieic si, e mwi tak w oney rzeczy zarwno dla siebie, iak y dla tamtey; bowiem y iey samey obrywa si iaki raziczek kiedy niekiedy: w czym mi wszelako przeczya. To zdarzenie przypomina mi niektrych, ktrzy podobnie trzymaa sobie k...y na wasno y zgoa tak ie miui, i nie uyczyliby ich za wszytkie dobra wiata, nawet xiciu, by naymonieyszemu, ani wrcz kompanionowi swoiemu, ani przyiacielowi, tak o nie s zazdroni iako trdowaty o swy kubek; ba y ten przedsi uyczy go chccemu si napi. Alici ta dama chciaa zachowa ona pann cakowicie dla siebie, nie udzielaic iey inym: wszelako tamta przyprawiaa iey rogi ukradkiem tedy y owedy z niektremi ze swoich towarzyszek. Powiedai, e i asice dotknite s tak podliwoci y lubi si pomidzy samicami parzy y spokowa; od czego biae gowy miuice si wzaiem t mioci byway niegdy w hieroglificznych buxtabach wyobraone przez asice. Syszaem o iedney paniey, ktra zawdy ie hodowaa (a ktra sama paraa si tak mioci) y miaa lubo w tym, aby widzie one mae bestyiki spokuice ze sob. Oto inszy punkt: to iest ku temu, i te biaogowskie miocie sprawui si na dwoiakie sposoby; iedne przez owe pocierania y przez (iako mwi ten poeta) geminos committere cunnos. Ten sposb nie przynosi szkody, powiedai niektrzy, zasi gorsza iest, kiedy si przypomaga sobie instrumentami uczynionemi ksztatem krzoski y ktre nieiedni nazwali godmisze28 Syszaem o iednem monem xiciu, i poderzewaic dwie panie ze swego dworu, i sobie tak wygadzai, zastawi im zasadzk tak skutecznie, i ie podchwyci, tak i iedn przyapano na tym, iako miaa przyprawionego grubanego pomidzy nogami, wdzicznie umocowanego bandeletkami dookoa ciaa, tak i zdawa si zgoa naturalnym czonkiem. Tak bya tym zaskoczona, i nie miaa czasu go odi; tak i owo xi zmusio i, aby mu pokazaa, iako one sobie to we dwie odprawuj. Powiedai, i sia biaych gw std pomaro, i poczynay si im w macicy wrzody powstae od takowych ruchw y pocira nadprzyrodzonych. Iako wiem dobrze o niektrych w tey liczbie, ktrych bya wielga szkoda, bowiem byy to barzo foremne a poczciwe niewiasty y panny, ktrym byoby wiele lepiey puyo mie do kompaniey iakich godnych szlachcicw, ktrzy dlatego nie przynosz im mierzci, ieno ycie y zmartwychwstanie, iako nadziewam si to wyoy szyrzey w inem miescu; a zwaszcza to, i dla wyleczenia takowego cirpienia, iako syszaem to od niektrych chirurgw, nie masz nic sposobnieyszego, iak da ie dobrze wychdoy wewntrz owemi naturalnemi czonkami mczyskiemi, ktre s lepsze ni one pessary uywane przez lekarzy a chirurgw z wodami do tego utworzonemi; a mimo to iest sia biaych gw, ktre mimo utrapie, iakie w ich oczach std czsto przychodz, nie mog si oby bez tych wszetecznych machin. Kiedy byem na dworze, syszaem opowie, i gdy krlowa matka wydaa rozkaz, aby przetrz iednego dnia kownaty y walizy wszytkiego ludu pomieszczonego w Luwrze, nie
28

Zepsute aciskie sowo: gaude mihi.

86

oszczdzaic niewiast y panien, aby zobaczy, ali nie ma gdzie broni ukrytey, a zwaszcza pistolcw (byo to w czas naszych zamieszkw), nasza si iedna, ktrey przez kapitana gwardyey pochwycono w kofrze nie krucic, wier, ale cztyry wielgie one godmisze, barzo wdzicznie uksztatowane, z czego byo wiele pomiechu u ludzi, przedsi u niey wiele zawstydzenia. Znam ow pann: rozumiem, i yie ieszcze; wey nigdy dobrze na twarzy nie wygldaa. Krtko rzekc, takowe instrumenta s wielce nieprzezpieczne. Opowiem ieszcze o dwch paniach ze dworu, i ktre mioway si miedzy sob tak sielnie y byy tak gorce w swoiem rzemile, i w iakiem by kolwiek miescu si nalazy, nie mogy si ustrzec ani strzyma,aby sobie przynaymniey nie czyniy iakowych znakw przyianiey abo causkw; co ie osawio barzo mocno y dawao wieldze do pomylenia mczyznom. Bya z nich iedna wdowa, a druga mata; owo ta mata w dzie iakiego barzo wielgiego festu ustroia si barzo rzetelnie y ubraa w sukni ze srebrney lamy: wdy ich pani udaa si na nieszpory, te za dwie weszy do iey komrki y na iey stolcu zaczy sobie wyczynia swoie pocieraniu tak krzepko y tak impetycznie, e stolec zaama si pod nimi y ta mata, ktra bya pod spodkiem, pada ze swoi pikn sukni ze srebrney lamy na wznak, wprost w basyn z plugastwami, tak i uszkodzia y upakaa si tak srodze, e nie wiedziaa, iak pocz, aby si wytrze nalepiey iak moga; tedy podkasaa si y pogonia co narychley przebra sukni w swoiem alkierzu, nie bez tego wszelako, e i postrzeono y dobrze poczuto iey lady, tak barzo cuchna: z czego do byo pomiechu u niektrych, co przeznali t przygod; ba, zgoa ich pani dowiedziaa si o tym (ktra wygaszaa sobie te iako y one) y umiaa si do syta. Musiaa, wier, ta gorco barzo znacznie ie przypiera, i nie czekay sposobnieyszego czasu y miesca, iby zay tego bez zgorszenia. Owo ieszcze mona wymwi dziwczta y niewiasty wdowy, i miui te rozkosze niestateczne a czcze, nawidzc o wiele lepiey oddawa si im y spdza nimi swoie upay nili i do mczyzn y da si przywie w ci, y poda w osaw abo spdza swy pd, iako wiele to czynio y czyni; y mnimai, i przez to nie tyle obraaa Boga y nie tak si k...i iako z mczyznami: owo te y iest wielga rnica wla wod do naczynia abo te skropi ie nieco dokoa y po brzegu. Zdai si w tym iu na nie. Ia nie iestem ich sdzi ani ich mem; ieli im si to nie widzi, mimo i nie znaem ieszcze takich, ktrzy by nie byli barzo radzi, e ich eny rozmiowui si w swoich kompanionkach, y chcieliby, aby nigdy nie byy cudzooczyniami barziey iako tym sposobem; iako prawda iest, i takie spokowanie cale iest odmienne od onego z mczyznami y, co bd powieda Marcyal, nie s ono rogalami dla takiey przyczyny. Wdy to nie s sowa ewangeliey, ieno przepowie niestatecznego poety. Mona tedy mnima, iako powieda Lucyan, i pikniey iest, aby biaa gowa miaa co nieco przymskiego abo zgoa bya szczyr amazonk y skalan takiem wszeteczestwem, ni eby mczyzna by podany za niewiast, iako on Sardanapal abo Eliogaba, abo sia inych tym podobnych; bowiem im wicey ma taka z mczyzny, tym witsze w niey iest serce a mstwo: przedsi w tym wszytkim zdai si na wyrok bystrzey szych ode mnie. Pan Guia y ia czytalimy iednego razu ma xieczk po wosku, tak nazwan O piknoci, uoon w dyalogu przez pana Angela Fiorenkola, Florentczyka, y popadlimy na miesce, gdzie powieda, i niektre biae gowy, ktre byy uczynione przez Iowisza na pocztku, byy stworzone wedle tey przyrody, i niektre poczy miowa mczyzn, owo ine nawzaiem cudnoci iedna drugiey; przedsi niektre czycie a wicie, iako z tego rodzaiu dao si widzie w naszych czasiech (powiod skryba) bardzo dostoyn Magorzat Austryaczk, ktra miowaa cudn Laodami Fortanger; ine zasi spronie a wszetecznie, iako ona Safona lesbianka, a za naszych czasw w Rzymie wielga kortezana Cencyliia Wenecyanka; y owo z przyrodzenia swego nienawidz zalubi ma y umykai si od obcowania mczyskiego, ile telko mog. W czym pan Guia przygani autorowi powiedaic to by faszem, iakoby ta cudna Magorzata miowaa ona wdziczn bia gow czystem a witem miowaniem; bowiem skoro

87

pomiecia swoie chci radniey w niey ni w inych, ktre mogy by tak samo wdziczne y cnotliwe iak ona, byo do przypuszczenia, i to byo, aby si ni posugiwa do rozkoszy, ni mniey ni wicey iako ine czyniy; a aby pokry ona sprosno, powiedaa y gosia, i miuie i wicie, iako widzimy takich sia iey podobnych, ktre osaniaa swoie miocie tym podobnymi swkami. Oto co mnima o tem pan Guia; kto by zasi chcia nadto rozprawia ieszcze o tey rzeczy, ma wolno po temu. Owa pikna Margareta bya naycudnieysz xiniczk, iaka podczas bya w krzeciiastwie. Owo tedy bywa, i cudno z cudnoci miui si mioci narozmaitsz w wiecie, ale spron barziey nili ktr in. Wydaa si po raz trzeci w maenstwo, w pierwszem zalubiwszy krla Kara smego, w drugim Iana, syna krla haragoskiego, a w trzecim xicia Sabaudyey, ktrego zwano Piknym: tak i podczas zwano ich nayurodziwsz par y naycudnieyszem stadem we wiecie; ale xiniczka nie ucieszya si dugo tym zamciem, bowiem on zmar modo y w swoiey nawitszey piknoci, z czego powzia al barzo niezwyczayny y nigdy nie chciaa iu dlatego i w maenstwo. Ta xiniczka kazaa zbudowa w pikny koci, ktry iest koo Burgu w Bressyey, iedna z nayozdobnieyszych a naypysznieyszych budowli w krzeciiastwie. Bya ciotk cysarza Kara y wspieraa sielnie swego siostrzeca; bowiem chciaa wszytko uspokoi, iako te ona y pani regentka uczyniy to w traktacie kambrayskim, gdzie obie si urzay y zeszy, wdy syszaem od dawnieyszych ludzi, i cudnie byo widzie razem te dwie wielgie xiniczki. Korneliusz Agrypa uczyni ma rozprawk o cnocie biaych gw, ca na chlub teye Margarety. Xika iest barzo pikna y nie moga by insza dla piknoci iey przedmiotu y dla autora, ktry by barzo niema osobistoci. Syszaem o iedney znamienitey paniey, xiniczce, ktra pord dziwczt swego orszaku iedn miowaa ponad wszytkie y barziey ni ine; czemu dziwowano si, gdy byy ine, ktre we wszelakim wzgldzie przewyszay tamt; wdy w kocu naleziono y odkryto, i bya to hermafroditka, ktra iey dostarczaa rozkoszy bez adney niedogodnoci y osawy. To iest cale ina rzecz ni one trybady: bowiem lubo tu penetruie co nieco gbiey. Syszaem o iedney z nieledacyiakich bdcey rwnie hermafroditka y ktra ma tako czonek mczyski, ale barzo drobny: mimo to podana bya wicey na bia gow, bowiem bya barzo gadka. Syszaem od niektrych wielgich medykw, i widzieli sia takich y zawdy byy bardzo sprone. Tyle tedy powiem w przedmiocie tey rozprawy, ktr mgbych wyduy tysic razy wicey, ni to uczyniem, maic materyi tak liczn y tak obfit, e gdyby wszytcy rogale y eny, ktre przyprawiaa im rogi, trzymali si spoem za rce y mogo si z tego zrobi koo, mnimam, i byoby do obszerne, aby obi y okoli poow ziemi. Za czasu krla Franciszka bya stara piosenka, ktr syszaem od iedney barzo godney y wiekowey paniey, tak brzmica:

Zasi gdy sposobn por Rogale spoem si zbior, My pdzie z przodu z chorgwi a znakiem, Ini poza nim, wasz z tyu okrakiem, Peno ich wylegnie wszdzie, Procesyia wielga bdzie.
Nie chc mimo to pokrzywdzi wielu godnych y poczciwszych biaych gw matych, ktre strzegy cnotliwie y stale wiary wicie przyrzeczoney swoim mom; owo nadziwam si uczyni osobny rozdzia na ich chwa y zada kam mistrzowi Ianowi Mung, ktry w swoiey Powieci Ry powieda biaym gowom te sowa, e

88

... taka iu wasza biaogowska koley: Wszytkiecie k...y, z uczynku lub z woley,
czym cign na si tak nieprzyia pa wczesnego dworu, i, uczyniwszy sprzysienie y za zgod krlowey, wziy przedsi iednego dnia go ochlosta y odary go z szat do goa; wdy kiedy byy gotowe go wiczy, prosi ie, aby przynamniey ta, ktra iest nawitsz k... ze wszytkich, zaczynaa pirwsza: kada ze wstydu nie miaa zacz; owo tym strychem wykrci si sianem od bizuna. Widziaem historyi o tem przedstawion na starym dywanie w dawnych meblach Luwru. To uda mi si y w kaznodzieia, ktry kac iednego dnia przed godn kompani, podczas gdy habi obyczaie niektrych biaych gw y ich mw cirpicych by od nich rogalami, pocz woa: Tak, wdy ich znam, wey ich widz y hnetki rzuc te dwa kamienie na gow nawitszych rogalw w kompaniey! To gdy udawa, i ie rzuca, nie byo mczyzny na onym kazaniu, aby nie spuci gowy abo nie wystawi naprzd paszcza, kapuzy abo ramienia, iakoby chronic si od ciosu. Przedsi w, powstrzymuic ich, rzecze: Nie mwiem wam? Mnimaem, i iest dwch abo trzech rogalw na molem kazaniu; ale wedle tego, co widz, nie masz ani iednego, ktry by tu nie mia rogw. Owo, co bd mwi ci zbytnicy, bywa barzo cnotliwe a poczciwe biae gowy, ktre, gdyby przyszo wyda bitw odmiennym od nich, wygrayby, nie dla liczby, wier, ale dla cnoty, ktra zwalcza y pokonuie z atwoci swoich adwersarzw. Y ieli w rzeczony mistrz Ian z Mung gani te, ktre s k...ami z woley (iako tamten ie nazywa), mnimam, i trzeba ie radniey chwali y wynosi do niebios, ile e, ponc tak gorco wewntrz ciaa y duszy y nie przywodzc rzeczy do skutku, okazui swoi cnot, stao y gmo swoiego serca, wolc radniey gorze y strawia si we wasnych ogniach y pomieniach iako fenix rzadki nili zgrzyszy y splami swoi cze: y iako w biay gronostay, ktry barziey woli umrze ni pokala si (godo barzo znamienitey damy mi znaiomey, ale przedsi le od niey praktikowane), skoro, maic w swey mocy likarstwo na to, zwalczaa si tak mnie y skoro nie ma piknieyszey cnoty ani zwycistwa iako niewoli y zwycia samego siebie. Mamy o tym barzo wdziczn historyi w Stu opowiastkach krlowej Nawarry o oney poczciwey paniey z Pampeluny, ktra bdc w swey duszy y z woley sk...on y gorzeyc mioci do Dawana, tak cudnego xicia, wolaa radniey umrze od swego ognia nili szuka dla si likarstwa, iako mu to umiaa barzo dobrze powiedzie w ostatnich sowach przed mierzci. Owo ta poczciwa y pikna pani zadaa sobie mierz bardzo niesusznie y niesprawiedliwie: y iako syszaem ku temu przedmiotu od iednego barzo godnego pana y godney paniey, nie byo to bez obraenia boskiego, skoro moga si bya wybawi od mierzci. Wdy updza si za ni y przyblia i tym sposobem to nazywa si czsto zabi samego siebie; iako iest wiele iey podobnych, ktre przez takie strzemiliwoci y hamowania si od tey rozkoszy spowodui sobie mier y dla ciaa, y dla duszy. Wiem od barzo wielgiego lekarza (y mnimam, i o tym da tak lekcyi y nauk wielu godnym biaym gowam), e ciaa ludzkie nie mog zgoa nigdy miewa si dobrze, ieeli wszytkie ich czonki a czci, od nawitszych a do napolednieyszych, nie czyni po spou swoich wicze a czynnoci, iakie roztropna natura im nakazaa dla ich zdrowia, y nie czyni splnego stroiu, iakoby koncert kapeli muzyckiey; owo nie masz w tym dobra, gdy niektre z rzeczonych czci y czonkw pracui, ine zasi gnuniei; tak iako w rzeczypospolitey trzeba, aby wszytcy oficyierowie, rkodzielnicy, rzemielnicy i ini czynili swoi robot iednomylnie, nie lenic si y nie opuszczaic iedni na drugich, ieli si chce, aby sza dobrze y aby iey ciao byo zdrowe y cae: tak samo iest y z ciaem ludzkiem.

89

Takie wdziczne biae gowy, k...y w duszy, a czyste ciaem, zasugui na wiekuiste pochway; przedsi nie te, ktre s zimne iako marmor, mitkie, gnune y nieruchawe barziey ni ten kamie y nie czui swoiego ciaa, nie mai adney wilgoci (ieli wszelako s takie), ktre nie s ani pikne, ani podane y iako powieda poeta:

...Casta quam nemo rogavit.

Czysta, bowiem nigdy nie bya proszona. Ktemu znam iedn znamienit pani, ktra mawiaa niektrym z swoich kompanionek, rozumiem, co urodziwszych: Bg mi wyrzdzi wielg ask, i nie uczyni mnie pikn iako was, moie panie; bowiem tak samo iak wy paraabych si sprosnoci y byabych ladaco iako wy. Z oney przyczyny mona wdy chwali owe piknoci tak czyste, skoro taka iest ich przyroda. Barzo czsto take zdarza nam si zawie na takich biaych gowach: bywai owo, ktre widzc tak mizerne, nikczemne, chudzita, zimne, utaione, skurczone y skromne w swoich sowiech y w swoich szatkach surowych, wzioby si ie za wite y barzo cnotliwe niewiasty; a ktre przedsi s na wewntrz y z woley, a na zewntrz y z dobrego skutku rzetelne y krzepkie k...y. Ine widzimy, ktre przez swoi zalotno y poche swka, poruszenia swowolne y ubiory wieckie a ozdobne wzioby si za barzo sprone y gotowe zwoli si chopu bogday zaraz; przedsi cielenie s barzo cnotliwe biae gowy wobec wiata: iak iest po kryiomu, trzeba si w tym zda na prawd tak ukryt. Przyczynibych sia przykadw, ktre widziaem lub syszaem o nich, ba zadowolni si przyczytaniem tego oto, ktry podaie Tytus Liwiusz, a lepiey ieszcze Bokacyusz, o iedney wdziczney paniey rzymskiey mianem Klaudyna Kwintyna, ktra okazowuic si po Rzymie barziey od inych w szatach wspaniaych a mao skromnych y w swoich obyczaiach wesoych y swowolnych barziey wiecko, ni iey przystao, podaa si w barzo szpatn osaw wedle czci swoiey; wdy kiedy przyszed dzie przyicia bogini Cybeli, zgasia owa swy despekt ze wszytkim: bowiem ponad wszytkie ine odniosa cze y chlub przyi i wychodzc ze statku, dotkn iey y zawie do miasta, czemu wszytcy niepomau si zdziwili; bowiem byo powiedziane, i naypoczciwszy czowiek y naypoczciwsza biaa gowa godni mai by takowego urzdu. Oto iak wiat obdzi si naprzeciw wielu naszym paniom. Trzeba wprzdy barzo ie zna y zbada, zanim si ie osdzi, tak w ieden, iako y drugi sposb. Owo, zanim rzecz zakocz, godzi mi si wymieni in wdziczn cnot y osobno, iak niesie z sob stan rogaty; ktr wiem od iedney barzo godney y foremney paniey y z nieledacyiakich; za czym, gdy raz iednego dnia wszedem do iey kabinetu, naszem i w chwili, gdy wasn sw rk koczya pisa powiastk, ktr pokazaa mi nie droc si, ile e byem z iey dobrych przyiaci y nie krya si przede mn; a pani bya barzo trefnie y bystro mwica y barzo wiczona w mioci; przedsi rozpocznienie powiastki byo takie: Zdaie si mwia i miedzy inemi wdzicznemi przymiotami, takie rogalstwo moe nie ze sob, daie ono nam okazyi dobrego poznania, iak wdzicznie dowcip pracuie dla rozkoszy y ukontentowania natury ludzkiey, ile e to on iest, ktry czuwa y ktry wymyla, y ksztatnie chytroci potrzebne, aby iey uczyni zado, przy czym natura ieno dostarcza chuci a podania zmysw; on dowcip uczy, iako mona osoni si tyloma chytrociami y podstpami praktikuicemi si w rzemile mioci, ktre iest nie czym inym ieno rzemisem przyprawiania rogw; bowiem trzeba oszuka ma zazdrosnego, poderzliwego a gwatownika; trzeba oszuka y zasoni oczy nabarziey rychym w przewchaniu zego y omi nabarziey chciwych domacania prawdy; poda do wierzenia wierno tam, gdzie nie ma ieno same oszukastwo; sam szczyro tam, gdzie nie ma ieno cygastwo, y sam obaw, gdzie nie ma ieno swa wola: owo, we wszytkich tych trudnociach y aby podoa tym mozoom, to nie

90

starczy tutay przyrodzoney czowieczey cnoty: pirwszestwo musi tu przypa dowcipowi, ktry dostarcza rozkoszy y sporzdza wicey rogw nili ciao, ktre ie zasadza y hoduie. Oto s wasne sowa y rozprawy tey paniey, zgoa nie zmienione, ktremi rozpoczyna swoi opowiastk, uczynion o iey samey; ieno i przyciemnia odmienionemi imiony; w ktrey krylc amory oney damy y pana, z ktrym miaa spraw, y aby przy do tego y do samey doskonaoci, przytacza, i pozr mioci daie ieno sam pozr ukontentowania. Iest on cakowicie bez smaku a do swoiego zupenego nasycenia y posicia y barzo czsto mnima si, e ono iu zaszo a do tey ostatecznoci, kiedy si iest barzo daleko od swoiey korzyci; y za ca nagrod zostaie wwczas ieno czas stracony, z ktrego czyrpie si ao niezmiern. Trzeba dobrze zapisa y zway ostatnie sowa, bowiem trefiai w samo sedno y iest tu na co pomstowa. Wdy nie ma nic, iedno nasycenie w mioci, y dla mczyzny, y dla biaey gowy, aby nic nie aowa z minionego czasu. Owo dlatego ta godna dama, piszca t opowie, daa schadzk swoiemu suce w lesie, gdzie czsto chadzano na przechadzk, w iedney barzo cudney alei, przy wniciu do ktrey zostawia swoie dworki, y idzie potka go pod iednym wdzicznym a rozlegym dbem; bowiem to byo w lecie. Tame powieda w opowieci dama wasnemi sowami nie trzeba mie wtpienia, i sobie pofolgowali co nieco y wystawili nieiaki pikny otarz ubogiemu mowi w wityni Kreatona, mimo e nie byli w Delos, ktren otarz by cay uczyniony z rogw: pomylcie, co za krzepki towarzysz by ten, ktry go ufundowa. Oto iak ta pani dworowaa sobie z ma, rwnie dobrze w swoich pismach, co w swoich uciechach y uczynkach. Y trzeba dobrze miarkowa sobie te sowa: barzo s warte tego, bdc powiedziane y napisane przez tak bystr y godn bia gow. Opowie o tym iest barzo foremna, ktr chtnie bych tutay woy y pomieci; ba iest przyduga, bowiem uradzania o tym, zanim do samey rzeczy przyszo, s pikne y take dugie; w ktrych owa pani swemu suce, schlibiaicemu iey barzo, wyrzuca, i wicey iest w nim dziaania wieey a przyrodzoney chuci nili iakowey osobney zacnoci, ktra by w niey bya (mimo i bya z barzo urodziwych y nie leda iakich), y aby zwalczy to mnimanie, niewola byo suce czyni wielgie dokumenty swey mioci, ktre s barzo dobrze wyszczeglnione w tey opowieci: y gdy si potem zgodzili, widzi si chytroci, podstpy y oszukastwa miosne wszelakiego rodzaiu, y naprzeciw mowi, y naprzeciw caemu wiatu, ktre s wszytkie barzo wdziczne y barzo obrotne. Prosiem t godn bia gow, iby mi daa odpis tey powiastki; co uczynia barzo chtnie, ieno nie chciaa, aby kto iny sporzdzi odpis ni ona sama, z obawy zdrady; ktry odpis troskliwie przechowywani. Ta pani miaa racyi, i przyznawaa t cnot a waciwo rogalstwu; bowiem zanim zacza si para mioci, bya barzo mao zmylna; zasi posmakowawszy iey staa si iedn z nayprzecipnieyszych y bystrych pa we Francyey, tak ku temu przedmiotu, iako y ku inym. Y zaprawd nie i iedn widziaem, ktra si zmnia w dowcipie przez zakosztowanie mioci, gdy znaem ich niezmiern mnogo barzo gupich y barzo tpawych w swoich pocztkach; ba nie wyszed rok, iak bawiy w akademicy Kupidona y Wenery, iego pani matki, kiedy wychodziy z niey wieldze bystre y barzo do rzeczy we wszytkim; owo, co do mnie, nigdym nie widzia k...y, by nie bya barzo bystra y nie miaa w gowinie oleiu podostatkiem. Ieszcze uczyni to zagadnienie: w iakiey porze roku czyni si wicey rogalw y iaki iest naysposobnieyszy czas do mioci y do nadwerenia niewiasty, wdowy abo panny? Wier, naypospolitszy gos iest, e nie ma do tego iak wiesna, ktra obudz ciaa y duchy upione po zimie markotney a melankoliczney; owo skoro wszytkie ptaszki a wirzta ciesz si y wszytkie zagaiai swoie miocie, osoby ludzkie, ktre mai insze zmysy y czucie, uczuwai to ieszcze sielniey, a zwaszcza biae gowy (wedle mnimania wielu philosophw i medykw), ktre wchodz wwczas w gorcsz arko w miowaniu ni w kadych inych czasiech, iako to syszaem od niektrych godnych y urodziwych pa, a zwaszcza od iedney 91

barzo wielgiey, e nie potrzeba zgoa, skoro nadeydzie wiesna, by do tego naglon y zagrzewan iako w iney porze; y mwia, e czuie, iak trawy kiekui, y ry za tym iako klacze y konie, y musi tego posmakowa, inaczey by wyscha z tesznoty; co te czynia, urczam wam za to, y wwczas bya nabarziey iurna a sprona. Tote trzy czy cztyry miocie, iakie miaa w swoiem yciu (rozumiem te, na ktre patrzyem), zawizywaa ie na wiosn, y nie bez kozery: bowiem ze wszytkich miesicy w roku miesic kwietny a maiowy nabarziey s powicone y przypisane Wenusowi y wonczas radniey ni wprzdy poczynaa urodne biae gowy sposobi si, wdziczy a stroi nadobnie, trefi si pochawo, odziewa lekuchno; rzekbych, i wszytkie te nowe odmiany y szatek, y sposobw mierz ieno ku samey iurnoci y ku zaludnieniu ziemi rogalami y zaganiaa ku tey rzeczy, rwnie dobrze, iako niebo y powietrze wydaie lataice stworzenia w kwietniu a maiu. Wdy take nie mylcie, i urodne biae gowy, panny a wdwki, kiedy w swoich przechadzkach po lasach, galach, krlikarniach, parkach, kach, ogrodach, zarolach y inszych uciesznych miescach ze wszytkich stron widz ieno, iak wirzta y ptaki czyni igraszki miosne y bazenkui ze sob chutliwie, i, powiedam, one nie doznai std osobliwych wierzbiczek w swoiem ciele y nie rade by co rychley oglda si za likarstwem. Owo to iest iedn z przekonuicych perswazyi, iakie czyni sobie niektre mioniki a mionice, gdy widz si bez gorcoci y bez pomienia, y bez mioci, kiedy sobie ukazui wirzta a ptaszki, tak polne, iak y dworskie, iako wrble y gobiowie domowi, a tak iurne, i wszytko ieno parzy si, podzi, poczyna y gzi si, nawet zgoa drzewa y roliny. Y oto co umiaa wyoy iednego dnia nadobna pani iszpaska kawalerowi pewnemu, ozibemu lub nadto zitemu szacunkiem: Ea, gentil cavallero, mira como los amores de todas suertes se tratan y triunfan en este verano, y V.S. queda flaco y abatido. Co znaczy: ,,Patrzcie, moci kawalerze, iako wszytkie rodzaie mioci budz si a triumphui z t wiesn; a wasza mo przedsi zostaiecie gnunym a opieszaym. Wiesna, gdy minie, zostawia miesce latowi, ktre przychodzi potem y wiedzie z sob swoie upay: wdy owo iedn gorco iako przywodzi drug, tedy y biaa gowa podwaia swoi; y adne odwienie nie moe iey odi teye tak skutecznie iako ciepa a przymtna kpika z nasienia wenericznego. Nie przeciwne bowiem przeciwnem si leczy, ale przedsi podobne podobnem; bowiem chociaby kadego dnia si kpaa y nurzaa w nabarziey iasnem rdle caego kraiu, to nie pomaga, ani adne letkie odzienie, iakie by kada, aby si ochodzi, y eby ie podkasaa ile zapragnie, ba nawet zrzucia gatki albo kada zapask na siebie nie opinaic iey na spdnic, iako wiele czyni. Y to iest nagorsze, bowiem w takiem stanie pozieraa na si, dziwui si sobie y ogldaa si w pikney wiatoci soca, tak i widzc, iak s pikne, biae, idrne, wymuskane y pulchniutkie, popadaa podczas w chu y w pokuszenie; w czym trzeba im i do samca albo zgorze zgoa ywcem, jako to si widywao nieczsto; wdy byyby te barzo gupie to czyni. A za si kiedy si pokadn we swoich wdzicznych oniczkach, tedy, nie mogc cirpie ani dekw, ani przecirade, ligai, podkasawszy koszule, wpnago; przedsi rano, kiedy wschodzce soce pada na nie y kiedy zaczn po sobie poziera ieszcze lepiey, do sytoci, ze wszytkich stron y po wszytkich czciach, dai barzo swoich mionikw y czekaa ich. Ktrzy ieeli trafunkiem przybd w takim momencie, zaraz ich wdzicznie witai, przyimui a obapiai: Bowiem wwczas powiedai biae gowy to iest barzo nalepsze obapienie y lubo ze wszytkich terminw dnia, ile e mwia mi barzo wielga pani p...a iest dobrze raa z przyczyny lubego ciepa y ognia nocy, ktry i tak dobrze ugotuie a przysmay, i iest od tego wiele lepsza y smakowita. Powieda si wszelako w staroytnym przysowiu: W czerwcu a lipcu gba wilgotna, a krzoska sucha; ieszcze przyczyniai do tego y sierpie: to rozumie si dla mczyzn, ktrzy popadai w nieprzezpieczestwo, kiedy rozgrzewaa si nadto w tych czasiech, a zwaszcza kiedy iest soce w znaku psa y pora kanikularna, przed czym te powinni si wystrzega; 92

przedsi ieli chc si spali przy wasney wicy, ich szkoda. Biaym gowom nie grozi nigdy taka niedola, bowiem wszytkie miesice, wszytkie pory, wszytkie czasy, wszytkie znaki s im dobre. Owo nadchodz dobre owoce lata, ktre zdawaa si, i powinny orzewi te godne y przygorcsze panie. Niektre, iako widziaem, iadai ich mao, ine przedsi wicey. Wdy nie widziano std odmiany w ich gorcoci ani u iednych, ani u drugich, ani u strzymuicych si, ani u poywaicych; bowiem (co nagorsza) ieeli s niektre owoce zdatne do orzewienia, iest, wier, sia inych, ktre ozgrzewai ieszcze barziey, y tych biae gowy imai si nayczciey, iako to niektrych zi, ktre s ze swoich wasnoci dobre y mie do poywania w zupach a saatkach, y iako szparagw, karczochw, grzybw, trufli, rydzw a dyni, y potraw z wieego misiwa, ktre kuchty z ich rozkazania umiei barzo dobrze doprawia a sposobi dla smaku a pobudzenia iurnoci y ktre lekarze rwnie dobrze umiei im zaleca. Wszelako gdyby kto dobrze znaicy a byway wzi na si rozszerzy si nad t materyi, dopeniby tego pewnie wiele lepiey ode mnie. Ano, kiedy si wstanie od tego smacznego iada, dziercie si na bacznoci, bidni mionicy a mowie. Owo ieli nie iestecie dobrze przysposobieni, hnet podacie si sami w ohyzd y barzo czsto porzuc was, aby oglda si za nowym. To nie iest wszytko; bowiem do tych nowych owocw y iarzyn ogrodowych a polnych trzeba doda dobre, smakowne pasztety, wymylone od nieiakiego czasu, z mnogoci pistaszw, pinionkw a inych specyfikw aptycznych udzcych, ba, zwaszcza grzebieni a ider kogucich, ktre lato wydaie y przynosi w witszey obfitoci nili zima y ine pory roku; y witsza si zazwyczay czyni rzeba tych wdzicznych a maych kogutkw ni w zimie starych kogutw, iako i nie s tak smaczne y sposobne iako mode, ktre s gorce, arkie y iurnieysze od inych. Oto, miedzy inymi, iedna z dobrych radoci y pomylnoci, iak lato przynosi mionikom. Owo onych pasztetw tak subtylnie wymieszanych z tem y z owem a onych maych kogutkw, a denek karczochw, a trufelkw, a inych akotek udzcych uywai czsto niektre biae gowy, iako syszaam; ktre, kiedy ie poywai y wkadai w mis rk abo grabki y owi, co si trefi, za czym, podnoszc y wka daic do gby abo karczocha, abo trufl, abo pistasza, abo grzebyk koguci, abo iny kawaek, powiedai z aoci a smutkiem: Nula!; zasi kiedy napotkaa one wdziczne iderka kogucie y poo ie na zb, rzek z wesooci wielg: Peny!; iako si czyni w oney grze w loteryi we Woszech y iak gdyby wydostay y wygray iakowy klenot barzo cenny y bogaty. Tedy chowai za to wdziczno do onych maych, arliwych kogutkw, ktre wydaie lato wraz z poow wszake iesieni, ktr licz tu do lata; iako te dai nam sia y inych owocw, y maych ptaszynek, bdcych sto razy gorcszemi nieli zimowe y owe z drugiey poowy iesieni, bliskiey y ssiedniey z zim; ktre pory mona y trzeba zespoli razem, bowiem nie trefi si w nich zebra tak dobrze onych zacnych zi w caey ich mocy ani inych rzeczy w gorcszey porze, chocia y zima siuie si, aby wyda co moe, iako one dobre karczochy zimowe, ktre wytwarzai wiele sielnego ciepa y podliwoci, bd to surowe, bd gotowane, nawet wdy one mae, iudzce osty, ktremi osowie si ywi y poskakui tem chutniey na siebie; ktre osty w lecie s przytwarde, przedsi w zimie mitkie a delikatne, z ktrych si czyni barzo grzeczne saaty wieo wymylone. Y, prcz tego wszytkiego, szuka si cigle za dobrymi specyaami u aptykarzy, droguistw y inych pachnidlarzy, tak i nic nie iest przepomniane, tak dla onych pasztetw, iako dla onych bulionw. Y nie mai si przyczyny uskara biae gowy na niedostatek swoiey gorcoci w zimie przez owe sposoby y podsycania iey co tylko wlezie. Bowiem powiedai same skoro troskamy si o to, aby trzyma ciepo zwierzchno naszego ciaa przez cikie odzienie a zacne futerka, czemu nie miaybychmy tak samo czyni y z wntrzem? Mczyni powiedai take: Y na co im si zda nakada ciepo na ciepo, iako iedwab na iedwab, wbrew prawodawcom, kiedy iu same z si do-

93

sy s gorce, y w kadey porze, kiedy si ie chce uszczkn wedle tego, zawdy s gotowe ktemu iu z samey przyrody swoiey, bez namnieyszego przypomagania umylnemi sztukami? Na co to si zda? Moebna owo, i si lkai, e ich krew rozpalona a wrzca zepsuaby si y zakrzepa w yach, y staa si zimna a lodowata, ieli si iey nie podsyci, ni mniey ni wicey iako krew pustelnika, ktry ywie iedno korzonkami. Owo pozwlmy im czyni: dobra to iest dla tgich pachokw; bowiem, bywszy w tak czstym rozparzeniu, za namnieysz zaczypk miosn, iak si im wyda, iu wdy s poimane, a panowie niebota mowie ustroieni w rogi nie gorzey iakich satyrw. Wdy ieszcze lepiey czyni one zacne biae gowy! Ze swoich dobrych pasztetw, bulionw a poliwek udzielai niekiedy z litoci swoim mionikom, iby byli iurnieysi y nie nazbyt mdli, kiedy przydzie do potykania, y aby ich czuy w sobie lepiey, y korzystay z nich szczodrzey; y tako dai im przepisy, aby ie przyrzdzali w swoiem oddzielnem iedle: na czym niektrzy si oszukali, iako syszaem opowie o iednym dwornym szlachcicu, ktry, spoywszy tak swoi poliwk y przyszedszy barzo zadufay w sobie potyka si ze swoi lubk, grozi iey, i i nader sielnie wyobraca, iako e zay iey poliwk y poiad z iey pasztetu. W czym mu odpowiedziaa: Wdy ledwie mi wy-godzicie wedle mey ochoty, a i to, wier, nie wiem; owo kiedy si obapili y zwarli, te smakoyki posuyy mu ieno na dokonanie nie wicey dwch potyka. Na co mu rzeka, i abo iego kuchta le go obsuy, abo poskpi onych drogw a mixturw, iakie byy potrzebne, abo i nie zaprawi wszytkiego iak przynaley do wielgiey medicyny, abo iego ciao podczas byo le usposobione, aby i przyla y z powrotem wydzieli: ano tak sobie dworowaa z niego. Wszytkie zioa wszelako, wszytkie specyfiki, wszytkie misiwa a medicyny nie s sposobne dla wszytkich, u iednych dziaai, u drugich nula. Przedsi widziaem biae gowy, ktre iedzc one itrzce potrawki y kiedy z niemi trefnowano, i przez ten sposb moe przy nadmierna przysada w gorcoci y zgoa co niepomiernego z mem abo z mionikiem, abo iakow zmaz nocn, powieday, kly si y twirdziy, i dla takiego iada pokusa im std nie przychodzia w adnym sposobie. Bg ie tam wie! moe trzeba im byo takow gwar zastawia si z chytroci. Owo te znw biae gowy, ktre trzymai za zim, powiedai, e co si tycz poliwek y rozgrzywaicych potrawek, znai dosy przepisw, aby ie sporzdza rwnie dobrze w zimie, iako w inych porach roku. Dosy w tym s wypraktikowane; y powiedai o tey porze, i do mioci iest barzo sposobna; bowiem zgoa tak, iak zima iest ciemna, pospna, nierozgwarliwa, zaciszna, odsunita od uciech y pokryta, tak te musi by y z mioci, y trzeba, aby bya czyniona potaiemnie, w miescu przytainym a ciemnym, czy to w alkierzu ustronnym, czy w kcie przy kominku kole dobrego ognia, ktry, gdy si przy nim blisko y dugo trzyma, rodzi tyle gorcoci wenericzney co y letnie soce. Aa nie dobrze te iest w zakamarku kole ciemnego ka, dokd oczy inych osb (ile e grzei si wpodle ognia) przenikai barzo niecakowicie; abo te owi, siedzc wpodle na skrzyniach y na oach po ktkach, tako si bawi mionem rzemisem; abo te widzc, iako si trzymai blisko iedni drugich, mnima si, i to z przyczyny zimna y aby trzyma si barziey ciepo: przedsi owi czyni sodkie rzeczy, ile e pochodnie stoi z boku dobrze odsunite abo na stole, abo na kredency. Co witsza, co lepszego, iako kiedy si legnie wespoek w ou? Wdy to wszytkie rozkosze wiata dla mionikw a mionic ciska si y zaplata o si, tuli si a caowa, wgbia si iedno w drugie chronic si przed zimnem, nie na troch, ba na dugo, y rozgrzywa si sodko, nie czuic zgoa onego zbytniego upau, iaki daie lato, y pocenia nadmiernego, ktre barzo iest zawad w tych parzonkach mioci: bowiem miasto eby uradza o sobie z bliska y zaciska si, y stula ciasno, trzeba si trzyma wolno y barzo na osobnoci. A co iest nalepsze, powiedai biae gowy wspiraic si w tym na mnimaniu lekarzy, i mczyni s sposobnieysi, gorcsi i iurnieysi do tego wszytkiego w zimie iako w lecie.

94

Znaem niegdy barzo wielg xiniczk, ktra bya pani sporego dowcipu y mwia, y pisaa nieledacyiako. Owo iednego dnia wzia przed si napisa stance na chub y pochwa zimy y iey cnt ku miowaniu. Mona mnima, i nalaza i w tym dla si barzo pomyln y sprzyiaic. Byy te stance barzo trefnie napisane y dugo chowaem ie w moiem sekretarzu; y wiele bych da, by ie mie tutay y mc ie tu zamieci: urzaoby si y zauwayo niepolednie cnoty zimy, iey waciwoci y osobnoci dla onych igrw miosnych. Znaem iedn barzo wielg pani y z nayurodnieyszych, ktra, wieo owdowiawszy, udawaa, i nie chce (dla swoiego nowego ubioru y stanu) chodzi po wieczerzy na dwr ani na bale, ani w godzine spoczynku krlowey; owo, aby iey nie mnimano by zbyt wieck, nie ruszaa si z kownaty, pozwalaa i kademu y kadey na tace abo wyseaa ich zgoa y syna swoiego, y wszytkich, y schronia si do alkowy; y tam iey mionik, z dawna nawidzony, miowany y uszczliwiony przez ni, gdy bya ieszcze w maenstwie, przybywa; abo te powieczerzawszy z ni nie rusza si y yczy dobrego wieczora swoiemu szwagrowi, ktry by w gwardyey paacowey; y tam uwiadcza iey a odnawia swoie dawne miowanie, y wyprbowywa nowe do drugich zalubin, ktre speniy si nastpnego lata. Iako rozwayem pniey wszytkie te okolicznoci, mnimam, i ina pora nie byaby tak sposobna po temu iak zima, y iako to syszaem od iedney z iey dworek. Owo, aby z tym skoczy, powiedam y twirdz: i wszytkie pory roku sposobne s dla mioci, kiedy si ich zayte naleycie y wedle humorw mczyzn y samic, ktrzy rzecz podeymui: bowiem tak samo iako woyna Marsowa czyni si we wszytkich porach y o kadym czasie y rozdaie swoie zwycistwa, iako si iey podoba y take iako nayduie swoie zapaniki dobrze przysposobione y zadufae w siebie dla wydania bitwy, tak samo czyni i Wenera, wedle tego, iak nayduie woysko mionikw a mionie dobrze przystroione do walki: y pora nic tu nie czyni, ani iey podicie, ani wybr nie mai witszey wagi; wdy nie wicey te pu ich zioa ani ich owoce, ani ich drogui y droguici, ani iakiekolwiek wymysy, takie czyni iedne y drugie, bd aby wzmc swoi gorco, bd to aby i umierzy. Bowiem, ku przykadu, wiem iedn wielg panie, ktrey iey matka (znaic, i iest krwi gorcey a wrzcey, ktra by i zawioda kiedy prosto na drog bordelu) od naymodszego wieku przez przecig trzydziestu lat daa iey uywa, zwyczaynie przy wszytkich posikach, soku z kwanice nazwaney we Francyey szczawiem, czy to w misiwach, czy to w zupach y bulionach, czy to do picia, w wielgich wakach z uchem, bez iney rzeczy domieszaney; prosto wszytkie sosy byy z soku szczawiowego. Owo prnia si bawia w te wszytkie ostudzaice filtry; bowiem bya z oney paniey w kocu co nawitsza y co nayznamienitsza k...a y ktra nie potrzebowaa zgoa owych pasztetw, o ktrych powiedaem, aby nabra w sobie gorcoci, bowiem ma iey dosy; przedsi mimo to tak samo asa iest na nie iako y ine. Owo bieam ku kocu, mimo i mgbych rzec wicey y mgbych wicey przyczyni racii a przykadw; przedsi nie trzeba tak si bawi przy ogryzaniu teye samey koci; a take i oddai piro inemu lepszemu rozprawcy ode mnie, ktry potrafi podtrzyma stron iednych y drugich pr roku: w czym powoui si na yczenie a ch, iak czynia iednego razu pewna nieledacyiaka dama iszpaska, ktra pragna y yczya sta si zim, kiedy pora przydzie, a iby iey mionik by ogniem, aby, kiedy by przysza ogrza si do niego w onem wielgiem zimnie, iakie by czua, iby on mia t rozkosz ogrzewa i, a ona przyimowa iego ciepo przy onym ogrzaniu y, co witsza, nachodzi a ukazowa si iemu czsto y do smaku, grzeic si podkasana, rozkraczona y z przestronnemi udami y nogami, iby mg uczestniczy w widoku iey wdzicznych czonkw, ukrytych zwyczaynie pod iey bielizn y szaty, iby i mg ogrzewa ieszcze lepiey y utrzymywa w niey iey inszy ogie wntrzny y iurn gorco. Potem daa, iby si staa wiesn, a iey przyiaciel ogrdkiem caym w kwiatach, ktremi by sobie zdobia gow, swoi nadobn szyi, swoie wdziczne piersi, ba, zgoa tarzaaby pomidzy niemi swoie wdziczne ciako, cae nagie, w przeciradach.

95

Tak samo chciaa sta si latem, a owo by iey mionik by rzdem iasnem abo lnicem strumykiem, aby i przyi w swoie pikne y rzewe wody, kiedy by sza kpa si y igra we wodzie, y barzo cakowicie da si iemu oglda, dotyka, obmacowa y obraca wszytkie iey czoneczki wdziczne a chutliwe. Przedsi, ku kocu, pragna na swoi iesie wrci do pirwszey swey postaci y sta si bia gow, a iey mionik mczyzn, aby znowu oboie mieli zmiarkowanie, dowcip a rozum, aby poziera a rozpamitowa cae minione ukontentowanie y y w onych wdzicznych wyobraeniach a rozpamitywaniach upynityeh y aby wiedzie a uradza z sob, iaka pora im bya barziey sposobna a rozkoszliwa. Oto iako ta godna biaa gowa rozdzielaa y zwaaa pory roku; w czem zdai si na osd lepiey rozprawiaicych, ktre z tych czterech postaci mog by iednemu abo drugiemu sodsze a podasze. Owo teraz iu rozmylnie umykam si od tey rozprawy. Kto zechce pozna w tym wicey y o rozmaiem przyrodzeniu rogalw, niechay poszuka oney starey piosnki, ktr przed iakiemi pitnastu abo szesnastu laty uoono na dworze o rogalach, a ktrey przypiewka iest:

Rogal wiedzie drugiego, przedsi obay w biedzie; Rogal rogala wiedzie.

Prosz wszytkie biae gowy, ktre wyczytaa w tym rozdziale niektre powiastki (ieli przypadkiem przyda na to), aby mi przebaczyy, ie s nieco na przytustym rosole y smaku, przedsi nie bybych umia przystroi ich barziey skromnie, zwaywszy, iakiego sosu im potrzeba. Y wicey ieszcze powiem, e bybych przyczyni inych, ieszcze barziey przyostrszych y smakowitszych, gdyby nie to, i nie mogc ich dobrze zacieni wdziczn skromnoci, obawiabych si zgorszy poczciwe biae gowy, ktre podeym ten trud, a uczyni mi ten zaszczyt, by czyta moie xigi. Wdy powiem wam wicey, i te opowieci, ktre tu zamieciem, to nie s lada iakie baidy ze wsiw a miasteczek, ale pochodz z samego zacnego a dostoynego miesca; y nie iest w nich rzecz o ledacyiakich y nikczemnych osobach, iako e nie chciaem, si para inemi iak tylko wielgimi a wspaniaymi przedmioty, chocia rzeczenie moie moe iest polednieysze; owo, nie nazwawszy nikogo po imieniu, miumam te, i nikogo nie podaem w osaw.

Wy, co mw w rogate wirzta zmieniacie, Biae gowy, wytrwaycie w zbonem waszem dziele, Bowiem ieli ich w ludzkiey zostawicie szacie, Wci by nad wami chcieli dziery kuratelle, Zasi w ielenim ksztacie, barzo cudnym prawie, Wdy w lasiech wpodle domu pas si askawie. DRUGA Ci, co by chcieli gani biae gwki lube, Co z mw swych rogale czyni potaiemnie, Z krzywd ie gani, owo blazgonic nikczemnie, Bowiem te w miosierdziu swoiem mai chlub: Gdy strzeg pilnie prawa o daniu iamuny, Nie lza po hipokrycku haas czyni prny. STARE RYMY O GRZE MIOCI, KTRE NALAZEM W DAWNYCH PAPIERACH

96

Gra ta mioci, co mode rozpala, Wdy warcabnic na pami przywodzi; Na warcabnicy damy si obala, Po czym tryktraka sposobi si godzi, W ktrey grze ieno o obron chodzi; Lub do gry w Iasia. To gra iest poczciwa, Co iu z urody swey gracza przyzywa, Aby w radoci pdzi czas z damulk: Przedsi ieeli nie iest czyste plko, Wielga std ao y cirpienie bywa.
To sowo czyste plko wykada si na dwa sposoby: iedno do gry w tryktraka, zasi drugie, e ieeli naydzie si nieczyste plko u paniey, z ktr si uwiadcz, wynosi si std tgiego francuza y srog niedol a cirpienie.29 KONIEC CAEY RZECZONEY OBECNEY ROZPRAWY

W oryginale gra sw oparta na sowie raynette (termin gry) i raye nette. Francuz po staropolsku: przymiot, kia.

29

97

Rozprawa wtra

O tem ktry przedmiot nawitsze daje ukontentowanie w mioci: abo dotykanie, abo sowo, abo zwrok
WPROWADZENIE W MATERY Oto zagadnienie w rzeczach mioci, ktre warte by byo barziey gbokiego y biegleyszego rozprawcy ode mnie, a mianowicie: co witsze daie ukontentowanie w rozkoszy mioney, czy czucie, ktre jest z dotyku, czy sowo, czy werzenie? Pan Paszkir, wier, barzo niepolednia osoba w swoiey uczonoci prawney, ktra iest iego professi, iako y w inych wdzicznych a wiatych kunsztach, czyni o tym rozpraw w listach, ktre nam pismem swoiem przekaza; wdy by w tym barzo o wiele nadto zwizy y bdc tak znamienitym mem nie powinien by w tym tak oszczdza swoiego wdzicznego sowa, iako uczyni: bowiem gdyby by raczy rzecz nieco rozszyrzy y rzec o tym prawdziwie y naturalnie, iako umiaby dobrze powiedzie, list, iaki uczyni o tym, byby sto razy barziey ucieszny a nadobny. Owo gwn swoi rozpraw funduie na niektrych dawnych rymiech grabi Tyboda z Szampaniey, ktrychem nigdy nie oglda, ieno ten may uomek, iaki pan Paszkir tam przywid. Y naydui, e ten dobry y godny dawny rycerz powieda barzo dobrze, nie w tak grzecznych terminach, iako nasi wdziczni dzisieysi poetowie, ale przedsi z barzo trefnem pomyleniem y dobremi racyiami: owo te mia barzo pikny a godny przedmiot, dla ktrego tak dobrze powieda, ktrym bya krlowa Blanka z Kastyliey, matka witego Ludwika, w ktrey by co nieco rozdurzony, wier, zgoa barzo, y przyi i za swoi pani. Wdy iakie zo z tego y iaka osawa dla oney krlowey? Chocia nawet bya barzo cnotliwa y pomiarkowana, aa moga wzbroni wiatu miowa i y pon w ogniu iey mioci y iey cnt, skoro to iest waciwe cnocie a doskonaoci, iby byy miowane? Rzecz w tym, iby si nie przychyli kwoley tego, ktry miuie. Oto czemu nie trzeba dziwowa si ani szkalowa tey krlowey, i bya tak miowana y e w czas iey panowania y iey wadztwa byy we Francyey rozdwoienia a bunty, a woyny: bowiem, iako to syszaem od iedney barzo wielgiey persony, niesnaski wzniecai si rwnie dla mioci, iako dla polityczney kabay y za czasw ocw naszych powiedao si stare przysowie: i cay wiat tak tacuie, iako si zachce kuprowi gupiey krlowey. Nie wiem, dla iakiey krlowey uczyniono to przysowie; moebna uczyni ie w grabi Tybot, ktry moebna, i nie by tak dobrze nawidzony przez ni, iakby chcia, abo i by wzgardzony, abo i iny by przeoony nad niego, powzi w sobie one urazy, ktre go popchny y na zgub poday w onych woynach a zamiszkach; iako przygadza si czsto, gdy iakowa cudna abo wielga krlowa lub dama, abo xiniczka wemie si wada pastwem, kady pragnie iey suy, czci i a szanowa, tylko aby mie szczcie by nawidzonym przez ni y ro w iey askach, ilko aby si chlubi, i rzdzi y wadnie pastwem wespoek z ni y cign std profity. Przyczynibych kilka przykadw po temu, ba radziey poniecham. Iako wic kolwiek byo, w grabi Tybot podi on pikny przedmiot, o ktrym powiedam, y o niem zacz pisa, y, moebna, uczyni to zapytanie, iakie powieda pan Paszkir, do ktrego odsyam chciwego czytelnika, nie wzmiankuic tu adnych rymw; bowiem to byby szczyry zbytek. Tutay starczy mi powiedzie, co mi si o tym wydaie, tak z siebie samego, iak y z mnimania barziey bywaych ode mnie.

98

ARTYKU PIRWSZY O DOTYKU W MIOCI Owo co do dotyku, wier, trzeba przyzna, i barzo iest rozkoszliwy, ile e doskonao w mioci to iest posiadanie, a to posiadanie nie moe si dokona bez dotyku: bowiem zgoa tak iako gd y pragnienie nie mog si umirzy a uspokoi ieno przez iedzenie y picie, tak te y mio nie zadowala si ani przez such, ani przez zwrok, iedno telko przez dotknicie, obapienie a uycie wenericzne. Ku czemu gupi mzgowiec Dyogenes cynik odpar trefnuic, ba, wszetecznie zaiste, yczc, aby mg umirzy gd pociraic sobie brzucha, tak iako pociraic sobie czonek zbywa si chuci mioney. Rad bych to wywie w sowiech barziey zrozumiaych, ale trzeba min koo tego barzo letko; abo iako uczyni w mionik Lamiey, ktry, gdy mu nadmiernie zacenia si za uycie swoiey mioci, nie mg abo nie chcia iey z tym nastarczy; y dlatego wzi przed si mylc o niey zgwaci si samemu y zmaza si, y zby si swey ochoty w swoiem pomyleniu: co gdy si dowiedziaa, kazaa go pozwa przed sdziego, i ma iey zado uczyni za to y zapaci i; przedsi w sdzia da wyrok, i dwikiem y brzczeniem pinidzy, ktre iey tamten pokae, ma by zapacona y nasyci ma swoi ochot, tak samo iak tamten przez myl y wyobraenie zbyt si swoiey. Prawda, i przytoczy mi mog sia sposobw wenericznych, o ktrych wiadcz staroytni philosophowie; przedsi w tym zdai si na nich y nabarziey subtylnych ode mnie, ieli zechc o tym rozprawia. Tyle powiem, i skoro owocem mioci wieckiey nie iest ina rzecz ieno uycie, nie trzeba mnima, i si i dobrze posidzie, iak ieno dotknwszy a obapiwszy. Wier, nieiedni byli mnimania, i ta rozkosz iest barzo adna bez zwroku y bez sowa; o czym mamy wdziczny przykad w Stu opowiastkach krlowey Nawarry, o tym godnym szlachcicu, ktry ucieszywszy si wielekro on godn pani, w nocy, omotan na twarzy swoi chusteczk (bowiem maszkary nie byy ieszcze podczas w uyciu), w galeryey ciemney a przymroczney, mimo i przezna w dotyku, e byo wszytko ieno samo dobre, smakowne a przednie, nie zaspokoi si takow ask, ba chcia wiedzie ieszcze, z kim mia spraw: ku czemu, obapiwszy i y dzierc iednego dnia, naznaczy i kryd z tyu na sukni bdcey z czarnego axamitu; y potem wieczorem, gdy byo po wieczerzy (bowiem ich potykania byway o pewney godzinie zmwioney), skoro biae gowy wchodziy do sali balowey, ustawi si za drzwiami; y ledzc chciwie przechodzce urza wchodzc swoi naznaczon na ramieniu, o ktrey nigdy by nie by myla; bowiem z iey wydwarzania, obyczaiu a swek wzito by i za sam Roztropno Salomona, tak iako krlowa nawarska i opisaa w swoich opowiastkach. Kt owo by zdumiony? Wier, w szlachcic, a to dla swego szczcia sparzonego z on bia gow, o ktrey by nigdy nie by mniey sdzi nili o wszytkich damach caego dworu. Prawda iest, i chcia ieszcze i daley y nie zatrzyma si na tym: bowiem chcia iey wszytko odkry y dowiedzie si od niey, czemu si krya przed nim y dawaa si obsugiwa tak kryiomie a po omacku; przedsi ona, barzo wieldze chytra, przeczya y wypara si ae na swoie zbawienie y potpienie swoiey duszy, iako iest zwyczay biaych gw, kiedy si im obiawi rzeczy o ich p....ch, ktrych mi chc, aby wiedziano, mimo e si ich iest barzo upewnionym y e s barzo prawdziwe. Za czym pogniwaa si o to; i tak owo w szlachcic postrada swoie szczcie. Wdy byo, wier, szczcie, bowiem pani bya znaczna y warta tego uczynku; a co wicey iest, poniewa czynia posta takiey cukrowey, niewinney, stateczney y strzegcey pozoru, w czym mg czyrpa dwoiak rozkosz: iedn dla oney luboci tak sodkiey, tak dobrey y osobney, a drug pozieraic czsto na ni przed wiatem z iey subtylnie uoon mink, zimn y skromn, y na iey swka cale niewinne, surowe y odepchliwe, mylc w sobie o iey poruszaniach lasciwnych, wytrzsywaniu si chutliwem y sprosnoci, kiedy byli razem oboie.

99

Oto dlaczego w szlachcic barzo nieroztropnie uczyni, i iey o tem wspomnia; powinien by radniey powtarza swoie potykania y poywa swoie misko tak samo dobrze bez wicy iako przy wszytkich pochodniach iey kownaty. Powinien by, wier, dowiedzie si, kto ona zacz; w czym trzeba pochwali iego pilno, zwaszcza e, iako mwi opowie, obawia si, aza nie ma do czynienia z iakiem rodzaiem dyaba; bowiem one dyaby rade przeksztacai si y bier posta biaych gw, aby liga z mczyznami, y tak ich zwodz; ktrym wszelako, wedle tego, co syszaem od niektrych subtylnych magikw, acniey iest przyswoi sobie posta y oblicze biaogowskie nili ich sposb mwienia. Oto dlaczego w szlachcic susznie czyni, i chcia widzie y pozna; y, iako sam powieda, strzemiliwo od mowy wicey mu czynia obawy nieli brak widzenia y przywodzia na myl pokuszenia a sztuki dyabelskie, w czym przedsi okaza, i boi si Boga. Wdy skoro iu wszytko odkry, nie powinien by nic mwi. Ba iako! powie niektry, to przyia a miowanie nie iest barzo doskonae, ieli si go nie wyznaie y sercem, y usty; y dlatego w szlachcic chcia iey to dobrze wyoy; przedsi nic na tym nie zyska, bowiem wszytko strada. Owo kto by zna przyrod tego szlachcica, ten go rozgrzyszy z tego, bowiem nie by taki zimny ani hamowny, aby umia prowadzi t gr y maskowa si w takow diszkrecy; y wedle tego, com sysza od moiey pani matki, ktra bya na dworze krlowey Nawarry y ktra znaa niektre sekrety iey opowiastek, iako i bya w nich iedn z rozprawiaicych, i to by nieboszczyk my wuy dela Szatenire, ktry by czek nagy, porywczy y nieco przyletki. Powiastka iest przedsi wykrcona, aby go lepiey osoni, bowiem ten my wuy nigdy nie by w subach wielgiey xiniczki, paniey iego damy, ani te krla, iey brata; y insze te si nie schodzi, bowiem by barzo miowany y od krla, y od oney xiniczki. Oney biaey gowy nie nazw, przedsi bya wdowa y dworska pani iedney barzo znaczney xiniczki y ktra umiaa poda si za witulk lepiey ni ktokolwiek na dworze. Syszaem opowie o iedney damie na dworze naszych ostatnich krlw, znaiomey mi, ktra, rozmiowawszy si w barzo godnym szlachcicu na dworze, chciaa naladowa sposb miowania tamtey paniey; ba za kadym razem, kiedy wracaa z umwionego miesca y z onego potykania, sza do swoiey kownaty y kazaa si oglda iedney ze swoich dziwczt lub niewiast pokoiowych ze wszytkich stron, aza nie bya naznaczona; owo takim sposobem wystrzega si by podchwycon y rozpoznan. Iako naznaczono i dopiro za dziewitem potkaniem, ktry znak od razu by odkryty y poznany przez iey niewiasty. Y dlatego, z obawy aby nie by oszkalowan y popa w osaw, skoczya na tym y nigdy iu nie wrcia w umwione miesce. Lepiey byoby (rzek o tym kto), gdyby mu bya zwolia czyni te znaki tyle, ile tylko pragn, zasi uczynione przeze wraz daa maza y niweczy; w czym miaaby dwoiak rozkosz: iedn z onego zadowolenia miosnego, a drug wymiawszy si ze swoiego galanta, ktry tyle pracowa koo tego kamienia philozophicznego, aby odkry y pozna, y nigdy nie mg przy ktemu. Syszaem znw opowie o iney, za czasu krla Franciszka, y o onym piknym kawalerze Grufym, ktry by koniuszym stayni rzeczonego krla y zmar w Neapolim w czas podry pana Delotreka, y o iedney barzo znaczney paniey ze dworu, ktra si w nim sielnie rozmiowaa: bo te by barzo urodny y nie nazywano go zwyczaynie, ieno Pikny Grufy: widziaem iego konterfekt, ktry go potwirdza takim. Przywoaa iednego dnia swoiego pokoiowca, w ktrym pokadaa zaufanie (przedsi nie znanego na dworze y nie widzianego od nikogo), do swoiey kownaty, ktrego wysaa do iednego dnia powiedzie (samego przystoynie odzianego y patrzcego na szlachcica), i iedna barzo godna y urodna dama poleca si iemu y iest w nim tak rozmiowana, i pragnie statecznie sparzy si z nim barziey ni z kimkolwiek na dworze, ale przedsi by nie chciaa za wszytko dobro wiata, aby i widzia y i pozna; ieno e w godzinie spoczynku y kiedy ka-

100

dy na dworze uda si do siebie, przydzie po niego y spotka w pewnem miescu, ktre z nim umwi, y stamtd go zawiedzie, iby si przespa z t pani; wdy tako pod umow, i mu przewie oczy pikn bia chusteczk, iako trbaczowi, ktrego si wiedzie do nieprzyiacielskiego miesta, aby nie mg widzie y rozpozna miesca ani pokoiu, do ktrego go zawiedzie, y bdzie go trzyma ustawnie za rce, aby nie mg odwiza oney chustki; bowiem tak mu rozkazaa iego pani, aby poda te warunki, iako i nie chce by poznana od niego a do nieiakiego czasu pewnego y oznaczonego, y aby mu to rzek y przyrzek ; y dlatego aby pomyla a werza w si dobrze, czy chce przy za tym warunkiem, iby umia mu da nazaiutrz odpowied; bowiem przydzie go szuka y zabra w miescu, ktre mu powieda, a zwaszcza aby by sam; y zawiedzie go na kszczek tak smaczny, i nie bdzie aowa, e tam poszed. Oto, wier, ucieszne zawezwanie y opatrzone szczeglnym warunkiem. Rwnie udao mi si owo poselstwo damy iszpaskiey, ktra zawezwaa iednego na spotkanie, ale iby przynis z sob trzy S.S.S., ktre miay znaczy: sabio, solo, segreto strzemiliwy, sam, sekretny. Tamten odkaa iey, i przydzie, przedsi iby zaopatrzya si y nagotowaa troiakie F.F.F., ktre s: iby nie bya fea, flaca ani fria aby nie bya szpetna, obwisa ani zimna. Na czym w wysannik rozsta si z onym Grufym. Kt owo popad w kopot a zamylenie? Wier, pan Grufy, maic wielg przyczyn mnima, i to bya iakowa sztuka zastawiona mu przez ktrego nieprzyiaciela ze dworu, aby mu wyrzdzi iak pako abo mierz, abo przywie w obraz wzgldem krla. Umyla tako, iaka by to dama moga by, czy wielga, czy porzednia, czy maa, czy pikna, czy szpetna, co barziey go trapio; mimo e wszytkie koty s w nocy szare, iako powiadaa, a p... rwna p...... bez iasnoci. Alici, uradziwszy si nad tym z iednym ze swoich kompanionw co naypoufalszych, wzi przed si podi ten ryzyk, iako e dla mioci znaczney paniey (a mnima i by tak) nie godzi si niczego ulc ani obawia. Ku temu, gdy nazaiutrz krl, krlowe, panie dworskie y wszytcy a wszytkie ze dworu porozchodzili si dla spoczynku, nie omiszka nale si w miescu, ktre on wysannik mu skaza, ktry te nie omiszka przyby po niego z drugim, aby mu pomc do trzymania czaty, czy za tamtym nie postpuie iaki pa ani pacholik, ani suga, ani dworzanin. Skoro go tylko zoczy, rzek mu ieno: Nue, moci panie, dama czeka na was. Za czym naoy mu opask y powid go przez miesca ciemne, wskie y przesmyki nieznane, w taki sposb, i w rzek mu szczyrze, i nie wiedzia zgoa, dokd by go prowadzi; po czym wszed do kownaty owey damy, ktra bya tak mroczna a zamiona, i nic w niey nie mg urze ani rozpozna, nie wicey nili w czarnym kominie. Owo nalaz i wonieic wdzicznie y barzo sielnie upachnion, tak i poczu nadziwa si czego dobrego; za czym tamten da mu znak, aby si rozdziewa natychmiast, y sam mu pomg si rozdziewa; y potem, zdiwszy mu chustk, powid go za rk do ka tey paniey, ktra oczekiwaa go barzo yczliwie; y legn przy niey y zacz i obmacywa, ciska a pieci, w czym nie nalaz nic, ieno samo dobre y wyborowe, tak w iey skrze, iako w bielinie y ou barzo wspaniaym, ktre obmaca rkoma; y owo tak spdzi radonie noc z ona cudn bia gow, ktrey miano, wier, iest mi wiadomem. Prosto, wszytko mu przypado do smaku na wszelaki sposb; y uzna, e barzo dobrze by ugoszczony przez t noc: to ieno gniwao go nabarziey, iak powieda, i nigdy nie mg doby z niey by naletszego sowa. Strzega si tego, poniewa mwi do niey czsto w cigu dnia, iako do inych dam, y dlatego byby i pozna natychmiast. Zasi wszelakiey swowoli w figlowaniu, pieszczocie, dotykaniu y wszelkich inych rodzaiach okazywania miowania a chutnoci nie skpia mu niczego: tak i czu si uraczony do smaku. Nazaiutrz o pirwszym brzasku wysannik nie omiszka przy go obudzi, pomc wsta z ka, ubra go, zaoy opask y wrci go na miesce, w ktrem go napotka, y poleci Bogu a do nastpnego powrotu, ktry mia by niedugo. Y nie bez tego, by go nie spyta, aza mu 101

skama y czy si dobrze z tym czu, e mu uwierzy, y co mu si zdawao o tym, iako mu posuy za kwatyrmistrza, y czy mu da dobr kwater. Pikny Grufy, nadzikowawszy si mu po sto razy, poegna go rzekc, i zawdy bdzie gotw powrci na takie dobre specyiay y lecie z powrotem, kiedy tego zapragn; co te uczyni, y to wito trwao dobry miesic, po ktrym czasie pado Grufemu iecha w podr do Neapolu; za czym wzi permisyi od swoiey damy y egna si z ni z wielgiem alem, nie dobywszy z niey zgoa ani iednego sowa wyrzeczonego usty, ieno same westchnienia a zy, ktre czu pynce iey z oczw. Tak i rozsta si z ni nie poznawszy iey wcale ani postrzegszy si na czem. Pniey mwiono, i ta pani praktikowaa ona zabaw z dwoma abo z trzema inymi w ten sam sposb, wygadzaic sobie do smaku. Y powiedano, i wspomagaa si t chytroci, ile e bya pani barzo skpa y w ten sposb oszczdzaa swego, y nie bya zniewolona czyni podarkw swoim sukom; bowiem, iak bd, wszelkiey znaczney paniey dla iey honoru godzi si dawa abo wicey, abo mniey, bd pinidz, bd pirzcionki lub klenoty, bd ine bogate fawory. Tak owo ta zbytnica raczya do syta swy kuper, a oszczdzaa swoiey sakiewki, nie obiawiaic zgoa, kim by bya; przez to nie moga by nigdy przyapiona za swoie obie taszki, nie daic si nigdy pozna. Oto, wier, wielga nieobyczaino u tak znaczney paniey. Jedni bd chwalili ten sposb za dobry, drudzy go zai, ini zasi bd go trzyma za barzo szpatny; niektrzy znowu bd i uwaa za dobr gospodyni; ba w tym zdai si na inych, lepszych rozprawcw ode mnie: to iest pewna, i ta pani nie zasuya na tak przygan iak owa krlowa, zamieszkaa w zamku Nel wpodle Paria, ktra, sprawuic czety na przechodniw, tych, co nalepiey si iey udali y przypadli do smaku, iakiego by kolwiek byli ludzie stanu, kazaa ich woa y sprowadza do si; owo, wycignwszy z nich to, czego daa, dawaa ich strca ze szczytu wiey (ktra stoi ieszcze) w d, do wody, i tonli. Nie mog osdzi, aza to iest prawdziwa; przedsi posplstwo, a przynamniey nawicey ludzi w Pariu tak twirdzi; nie ma takiego prostaka, ktry, gdy mu ieno pokaza wie a zapyta go, aby sam z si tego nie opowiedzia. Zostawmy te miowania, ktre barziey s do przepdzania podu nili do miowania podobne, ktrymi co nawicey naszych pa si brzydzi, w czem mai racyi, pragnc obcowa ze swymi mionikami, a nie zasi iako ze ska martw lub marmorem; ieno, wybrawszy ich co nalepiey, umiei odwanie a wdzicznie da si im osugiwa y wiadczy o mioci. Zasi potem, poznawszy ich wierno y uczciw wytrwao, parz si z nimi cale ark mioci y zaywai wespoek rozkoszy nie w maszkarach ani w ciszy, ani iakoby nieme, ani pord nocy a ciemnoci; ieno w penym piknym dniu dai si widzie, dotyka, maca, obapia y ugwarzai z nimi wdziczne a sprone dyszkury, swka figlowne a wyrazki co chutliwsze. Tedy owedy wszake posugui si mask; bowiem bywa wiele pa, ktrym niekiedy niewola iest wzi mask czynic t rzecz, ieeli czyni to na wielgim skwarze, z obawy aby sobie gadkoci lica nie popsoway, lub te indziey, z obawy aby ieli si nadto zagrzei y ie kto podchwyci, aby nie byo pozna ich czerwonoci ani iey zaskoczoney postawy, iako to widywaem; owo maszkara zakrywa wszytko y w ten sposb tumani wiat. ARTYKU DRUGI O SOWIECH W MIOCI Syszaem to od wielu biaych gw a kawalerw, ktrzy parali si mioci, i bez zwroku a bez sowa tyle by im byo podobnymi by do bestyi dzikich, ktre w swoiem appetycie przyrodzonem a zmysowem nie mai inszey troski ani pragnienia, ieno da folg swoiey wirzcey chuci y upaom.

102

Tako te y syszaem, od wielu panw y z grzeczney szlachty, ktrzy sypiali ze znacznemi pami, i ie naleli sto razy wyuzdaszemi a sprosnieyszemi w sowiech iako pospolitsze biae gowy y ine. Mog to czyni z chytroci; ile e nie iest moebna samcowi, chociaby by y naykrzepcieyszy, cign chomto a ora bez ustanku; przedsi kiedy przychodzi do wytchnienia a odpoczynku, zdaie mu si tak dobrem y iudzcem, kiedy iego dama bawi go swki sprosnemi a bazestwy uciesznie wymawianemi, od ktrych, gdyby nawet Wenus by nabarziey upiony, hnet przydzie mu si obudzi; owo zgoa wiele dam rozmawiaic ze swemi mionikami przed ludmi, choby to nawet byo na pokoiach krlowey y xiniczek, y inych, askotai ich mow, bowiem mwi im swka tak sprone y akome, i y one, y tamci zmazui si iakoby w onicy: zasi my patrzc na nie mylimy, i uradzai o czym inszym. Owo dlaczego Marek Antoni tyle miowa Kleopatr y przeoy i nad swoi en Oktawie, ktra bya stokro urodnieysza y milsza ni Kleopatra; ale ta Kleopatra miaa swko tak wdziczne y wymow tak trefn ze swoiemi bazestwy a figliki sprosnemi, i Antoni wszytkiego przepomnia dla iey mioci. Plutarch nam to zawiadcza na niektrych uszczypkach a trefnociach, ktre mwia tak wdzicznie, i Marek Antoni chcc i naladowa w swoich rzeczeniach (mimo i barzo chcia poda si na galanta) podobien by radniey chamowi y grubemu odaku naprzeciw niey y iey cudnemu wysowieniu. Pliniusz podaie o niey iedn powiastk, ktra mi si barzo udaa y przez co powtrz i tu z grubsza. Iako e iednego dnia, kiedy bya w nabarziey figlownych umorach y przystroia si barzo wabnie a pokuliwie, a zwaszcza gow przybraa girlandk z rozmaitych kwiatw, sposobn do wszelakiey sprosnoci, gdy zasiedli do stou y kiedy Marek Antoni da pi, zabawia go iakowym wdzicznym iazgotem y zarazem kiedy mwia, w miar oskubywaa one pikne kwiatki ze swoiey girlandy, ktre wszelako wszytkie byy poproszone proszkami zatrutemi, y rzucaa ie po trosze do kubka, ktry Marek Antoni dziery przysposobiony do picia; owo skoczywszy swoi rzecz, gdy Marek Antoni chcia nie kubek do gby, iby pi, Kleopatra zatrzymaa mu z naga rk i skinwszy na iakowego niewolnika czy zbrodnia, ktry by wpodle, kazaa mu pode y daa mu pi to, co Markus Antoni chcia pokn, od czego wraz tamten zmar; zasi potem obracaic si do Marka Antoniego rzeka mu: Gdybych was nie miowaa, iako miui, wraz bych si was bya teraz pozbyta y uczyniabych to chtnie gdyby nie to, i widz, e ycia nie ma dla mnie bez waszego ycia. Ten wymys y te sowa mogy, wier, utwirdzi Marka Antoniego w iego przyiani, ba, przyszy go tym sielniey do iey skry. Oto iako posuya wymowa Kleopatrze, ktr historycy nam podali iako bdc barzo trefnego rzeczenia: przedsi te nie nazywa iey inaczey, ieno po prostu krlow, dla iey witszey czci, iako to pisze Oktawianowi Cezarowi, nim si zdeklarowali sobie nieprzyiacimi. ,,Co ci odmienio powieda przez to, i ia popieszczam si z krlow? Iestci moi en. Czyem zapocz to w teye chwili? Ty trzymasz sobie Druzyll, Tortal, Leontyf abo Rufil, abo Salur Litysem, abo wszytkie: co ci o to chodzi, z ktr sobie folguiesz, ieli masz chu po temu? Przez co Marek Antoni chwali swoi stao y przygarn zmiennictwu drugiego, i tyle miuie od razu, przedsi on miuie ieno swoi krlow; ktrey dziwui si, i Oktawiusz nie chyci si po mierzci Antoniego. By to moe, i si ni nasyci, kiedy i urza y przywoa sam do swey kownaty y ona przemawiaa do niego: moebna, i nie nalaz tego, co mnima, abo wzgardzi ni dla iney iakiey przyczyny y chcia ni ozdobi triumph swy w Rzymie, y ukaza i w paradzie; w czym go ubiega przez swoi mierz przedwczesn. Wier, aby wrci do naszego pirwszego przedmiotu, kiedy biaa gowa chce si bra do mioci lub kiedy iu raz dobrze iest ni owadnita, nie ma mowcy na wiecie, ktry by lepiey kaza nili ona. Patrzcie, iako Sofonizba iest nam opisana od Tytusa Liwiusza, Apiana y

103

inych, tak bystro mwica do Masynissy, kiedy przysza do, iby go pokocha, pozyska i przycign do si, y pniey, kiedy iey przyszo poyka trucizn. Krtko, kada biaa gowa, iby bya dobrze kochana, musi umie dobrze mwi; y, wier, niewiele si nachodzi takich, ktre by nie mwiy dobrze y nie miay sw, aby poruszy niebo a ziemi, by nawet bya zamroona w peney zimie. Zwaszcza te, ktre bier si do mioci y ieli nie umiei nic powiedzie, tak stai si iaowe, i w ksek, ktry ci dai, nie ma ani smaku, ani soczystoci; y kiedy im pan Dziubela, mwic o swey kortezanie y owiadczaic iey obyczaie:

Umiaam, wier, uradza o cnocie Y takam bystra bya w tey robocie, I sam zacno prawiy me usta: Stateczna w mowie, w ou przedsi pusta,
powieda, i bya stateczna w mowie, w ou przedsi pusta, to si rozumie rozmawiaic w kompaniey y zabawiaic iednego a drugiego; przedsi kiedy si iest samowtr ze swoiem przyiacielem, wszelka dworna pani da by swobodna we swoiem mwieniu, y rzec, co iey si zda, aby tem barziey poruszy upionego Wenusa. Syszaem opowiadania od wielu, ktrzy mieli spraw z nadobnemi y znacznemi pami abo ktrzy zdoali posysze ie rozmawiaice z inymi w onicy, i byy tak swowolne a poche w mwieniu, barziej ni iakiekolwiek we wiecie kortezany: y co iest podziwienia godna rzecz, i chocia s tak wzwyczaione zabawia swoich mw abo mionikw swki, ucinki a rozmwki sprosnemi a lasciwnemi, nawet zgoa rozprawia cale swobodnie o wszytkiem i nazywa rzecz bez osonek, przedsi kiedy s w rozmowie w kompaniey, nigdy si nie obdz y nigdy adne z onych sw plugawych nie przydzie im do gby: trzeba, wier, powiedzie, i umiei dobrze sobie panowa a osania si; bowiem nie masz nic, co by tak rzeko si uwijao iako izyk paniey abo ledasznicy. Znaem owo iedn barzo foremn y godn pani we wiecie, ktra rozmawiaic z godnym szlachcicem ze dworu o sprawach woyennych rzeka mu: Syszaam, e krl kaza sprawiedliwie obdzieli d..y miedzy onirze. Chciaa powiedzie upy. Pomylcie, i wieo pokadawszy si ze swoim mem abo mylc o swoiem mioniku miaa ieszcze to sowo wieo w uciech; owo w szlachcic rozgorza dla niey wielg mioci za to sowo. Krtko rzkc, sowo ma barzo wielg skuteczno w igraszkach mioci y gdzie iego nie staie, rozkosz iest niedoskonaa: tote, po prawdzie, ieli piknemu ciau nie staie pikney duszy, barziey iest ono podobne do posgu nili do ciaa ludzkiego; y ieli chce si da statecznie pokocha, choby nie wiem iak byo pikne, trzeba, aby mu w tym wtrzya pikna dusza, ktrey ieli nie ma z przyrodzenia, trzeba i uksztatowa sztuk. Kortezany rzymiaskie namiewai si barzo z dwornych pa rzymskich, ktre nie s w sowiech tak wiczone iak ony; y powiedai, e chiavano come cani, ma che sono quiete delia bocca come sassi30. Oto dlaczego znaem mnogo z godney szlachty, ktrzy odmwili sparzenia si z wieloma pami, powiedam wam barzo cudnemi, poniewa byy gupie, bez duszy, bez dowcipu y bez izyka, y poniechali ich wrcz; wdy powiadali, i tyle by im puyo mie spraw z piknym posgiem z iakiego cudnego biaego marmoru, iako ten w Atenach, ktry tak rozmiowa si w posgu, a go zgoa uy. Owo dlatego cudzoziemcy, ktrzy iad przez iakow kraine, nie rozmiowui si tak snadnie w cudzoziemskich biaych gowach ani tak chutnie nie gorei dla nich, ile e nie rozumiei si zgoa z niemi y e ich sowo a rzeczenie nie tyka im bynamniey serca; myl tych, ktrzy nie rozumiei ich mowy; y ieli si ich imai, to ieno aby popu30

Oddaj si jak suki, a nieme s jak kamienie.

104

ci swoiey naturze y ugasi przyrodzony ogie wirzcym sposobem, a potem andar in barca31, iako rzek ieden Italczyk w drodze do Iszpaniey wyldowawszy w Marsyliey y pytaic, gdzie by byy biae gowy. Pokazui mu miesce, gdzie odprawowano tace na iakowem weselu. Owo gdy iaka biaa gowa podbieaa ku niemu y chciaa co ugwarza, w rzek: V.S. mi perdona, non voglio parlare, voglio solamente chiavare, e poi me nandar in barca.32 Francuz nie ma rozkoszy z Niemkini, Szwaycark, Flamandk, Angliczk, Szkotk abo Sowiank lub in cudzoziemiank, chociaby iazgotaa nalepiey we wiecie, ieli iey nie rozumie; przedsi podoba sobie wieldze ze sw pani francusk abo z Woszk lub Iszpank, bowiem zwyczaynie co nawicey dzi Francuzw, przynamniey tych, ktrzy co nieco widzieli, umiei mwi lub rozumiei t mow; a Bg wie, iako iest wdziczna y sposobna do mioci, bowiem ktokolwiek mia spraw z pani francusk, wosk, iszpask lub greck y owa bya wymowna, niechay powie miao, ali nie by pogren z kretesem. Niegdy nasza mowa francuska nie bya tak cudna ani tak zbogacona, iako iest teraz; zasi grecka, italska a iszpask iu z dawna: y nieacno spotkaem dam tego izyka, ieli boday co praktikowaa w rzemile mioci, aby nie umiaa barzo bystrze rozprawia. Zdai si na tych, ktrzy z niemi mieli spraw. To pewna, i biaa gowa pikna a napeniona wdzicznemi sowy podwoynie daie ukontentowania. ARTYKU TRZECI O ZWROKU W MIOCI Mwmy obecnie o zwroku. Oczywista, skoro oczy s pirwsze, ktre zapoczynai utarczk mioci, trzeba przyzna, i dai barzo sielne ukontentowanie, kiedy nam ukazowui co cudnego y rzadkiego w cudnoci. Ha! y tak cudnieysz rzecz mona by urzy we wiecie iako cudn bia gow, bd odzian lub nadobnie wystroion, bd nag pomidzy ptnami! Wdy u ubraney widzie mona ieno oblicze nago; ale przedsi kiedy pikne ciao, ozdobione bogat a cudn kibici, postawne a wdziczne, o pysznym werzeniu a maiestacie, przedstawia nam si w peniey, iaki cudnieyszy widok a barziey lube przedstawienie moe by we wiecie? A wreszcie, kiedy si ni sycisz ca tak okryt a pysznie odzian, chu a lubo zdwaia si od tego, chocia si nie widzi ieno samo oblicze ze wszytkich inych czsteczek ciaa; bowiem nieacno mona si ucieszy co znacznieysz pani wedle wszytkich dogodnoci, iakich by si pragno, chyba ieno w kownacie barzo zaciszney a w sekretnym miescu abo w onicy barzo rokoszliwey; bowiem ile oczw i strzee! Y oto dlaczego iedna znaczna pani, o ktrey syszaem, kiedy napotkaa swego suk w dobr por, bez obawy widoku y odkrycia, zaraz chytaa za on okazyi, aby si zadowoli narychley y nayspieszniey iako moga rzkc mu iednego dnia: To byy gupie owe niegdysieysze panie, ktre, nazbyt chcc wydwarza we swoich miociech a rozkoszach, zamykay si abo w alkierzach, abo inych ukrytych miescach y tam tak dugo trway w swoich igrach a potykaniach, a ie wraz odkryto a oszkalowano. Dzisiay wdy trzeba chyta czas y naykrtsz chwil iak mona y w trzy migi obapi, wpuci do y rzecz zakoczy; owo w ten sposb nie moemy si poda na ohyzd ani z saw. Tak mnimam, i ta pani miaa racyi; bowiem ci, ktrzy si parali onym rzemisem mioci, zawdy dzieryli si tey maximy, i nie ma iak takie przynage doskoczenie. Owo kiedy si pomyli, e si tarde, tarmosi, gniecie y niewoli, obala y ciga po ziemi zotogowia, rybrne lamy, klenoty, materie iedwabne wraz z perami a kamiemi, chu a ukontentowanie mnoy si z tego barziey y wier sielniey ni z iak pastyrk lub in bia gow podobnego staniku, chociaby nie wiedzie iak bya cudna.
31 32

Pomkn na statek. Wybaczcie mi, pani, nie pragn ugwarza, jeno pragn czyni, a pniej pomkn na statek.

105

Y owo dlaczego niegdy Wener naydowano tak cudn y tak upragnion, a to i do swey piknoci bya zawsze wdzicznie przystroiona y zwyczaynie upachniona, i woniaa zawdy lubo na sto krokw dalekoci. To twirdzono, i pachnida podsycai wiele chuci w miowaniu. Oto dlaczego cysarzowe a co znamienitsze panie rzymskie posugiway si niemi barzo szczodrze, iako czyni te y nasze wielgie panie francuskie, a zwaszcza te z Iszpaniey a Woch, ktre iu z dawnych czasw byy dwornieysze y wybrednieysze od naszych, tak w pachnidach, iako te w stroiach z pysznego odzienia, od ktrych dopiruczko potem nasze damy przeiy one kroie a one wdziczne przequinty: owo tamte nauczyy si ich z medalw a posgw dawnych owych pa rzymiaskich, ktre widzi si y dzi porzd wielu staroytnoci przechowanych ieszcze w Iszpaniey a we Woszech; tym kto bacznie si przyrzy, urzy ich utrefienie a ubiory barzo doskonaymi y barzo sposobnymi do obudzenia dzy mioney. Przedsi dzisiay nasze biae gowy francuskie przewyszai wszytko, a wielgi dank w tem winne s krlowey Nawarry. Oto dlaczego dobrze iest a lubo mie spraw z onymi foremnemi paniami tak barzo smakownemi, tak bogato a wspaniale odzianemi, iako syszaem to od niektrych dworzanw, moich kompanionw (kiedy nad tem uradzalimy spoem), i barziey miowali ie w takiey postaci ni rozdziane y lece nago miedzy dwoma ptnami y w ou by nabarziey przystroionem haftami, iako tylko mona uczyni. Ini mwili, e nie masz iako sama przyroda, bez adney barwiczki ani sztuki, iako iedno wielgie xi mi znaiome, ktre wszake kazao liga swoim kortezanom lub paniom w przeciradach z czarney tafty, dobrze nacignitych, cakiem nago, aby ich biao y delikatno skry lepiey si obiawia na tym czarnym y wicey rodzia oskominy w tem xiciu. Nie ma wtpienia zaiste, i widok biaey gowy ze wszytkim cale doskonaey w swoiey piknoci iest naywdzicznieyszy ze wszytkich we wiecie; przedsi nieacno tak utrefi. Owo te stoi gdzie w pismach, i Zeuxis, w przedni malarz, proszony przez niektre godne biae gowy y panny znaiome sobie, aby im uczyni konterfekt pikney Heleny y wyobrazi im i tak pikn, iako powiedano, i bya, nie chcia im tego odmawia: wdy zanim uczyni on konterfekt, przyrza si im wszytkim bystrze y bierc z iedney a z drugiey to, co mg nale naypikniejszego, uczyni z tego obraz iakoby z piknych czsteczek zoony y przedstawi, za cnych pomoc, Helen tak cudn, i nic nie byo do rzeczenia, y ktra zdaa si podziwu godna wszytkim, wdy dziki nim samym, ktre tyle przypomogy w tym dziele przez swe piknoci a czsteczki, ile Zeuxis uczyni przez swy pdzel. To miao wyrazi, i nie byo moebna nale na Helenie wszytkie doskonaoci urody, mimo i bya, wier, niezwyczaynie cudna biaa gowa. Na dowd, i to iest prawd, Iszpan powieda, i aby uczyni bia gow ze wszytkim doskona y skoczon w piknoci, trzeba iey trzydzieci nadobnych rzeczy, ktre mi raz wymienia iedna pani iszpaska w Toledzie, tam gdzie owo s barzo cudne y wdziczne, y dobrze bywae. Zasi te trzydzieci rzeczy s:

Tres cosas blancas: el cuero, los dientes, y las manos. Tres negras: los ojos, las cejas, y las pestaas. Tres coloradas: los labios, las mexillas, y las unas. Tres longas: el cuerpo, los cabellos, y las manos. Tres cortas: los dientes, las orejas, y los pies. Tres anchas: los pechos, la frente, y el entrecejo. Tres estrechas: la boca, luna y otra, la cinta, y 1entrada del pie. Tres gruesas: el brao, el musio, y la pantorilla. Tres delgadas: los dedos, los cabellos, y los labios. Tres pegueas; las tetas, la naris, y la cabea.
Ktre przekadam, iby byy zrozumiae:

106

Trzy rzeczy biae: skra, zby y rce. Trzy czarne: oczy, brwi a rzsy. Trzy rumiane: wargi, lica a paznokietki. Trzy dugie: ciao, wosy a rce. Trzy krtkie: zby, uszy a stopy. Trzy szyrokie: pier abo ono, czoo a odstp midzy brwiami. Trzy wskie: usta (iedne y drugie), kibi a pcina. Trzy grube: rami, udo a ydka. Trzy cienkie: palice, wosy a wargi. Trzy mae: cycki, nos a gowa.
Iest ich razem trzydzieci. Nie iest niepodobna y moe si zdarzy, e wszytkie one cudy mog zy si razem w iedney biaey gowie: przedsi musiaaby by ulana wedle wszelkiey doskonaoci; bowiem widzie ie wszytkie zgromadzone, tak iby nikt nie mia nic do rzeczenia y eby nic nie brakowao, nie iest moebna. Zdai si na tych, ktrzy widywali cudne biae gowy lub urz ie y ktrzy bd mieli cirpliwo przyrzy si im bacznie y poprbowa, co bd mogli o tem powiedzie. Przedsi chociaby nawet nie byy skoczone ani doskonae we wszytkich tych punktach, pikna biaa gowa bdzie zawdy pikna, niechby ich miaa bogday poow y miaa gwne one punkta, o ktrych mwiem: bowiem widziaem sia takich, ktre miay do zganienia wicey ni poow, ktre byy wszelako barzo pikne y barzo lube; ni mniey ni wicey iako gaik zawdy si wydaie pikny na wiesn, choby nawet nie by taki napeniony maemi drzewinkami, iak by si pragno; przedsi nieche si obiawi one pikne y rose ulicione drzewa, owo dosy na tych duych, ktre mog przysoni niedostatek inych, pomnieyszych. Niech mnie pan Romsar askawie odpuci; ba nigdy iego mionica, ktr wyobrazi tak piknie, nie dosiga do tey cudnoci ani iakakolwiek ina biaa gowa, ktr widzia za swoiego czasu abo pisa o niey, a choby nawet iego cudna Kassandra, o ktrey wiem dobrze, i bya cudna, wszelako i pokry faszywym imieniem; abo iego Maryia, ktra, co iey si tycz, nigdy nie miaa inego miana. Wszelako wolno iest poetom a malarzom mwi a czyni, co im si podoba, iako miewacie w Orlandzie Szalonym barzo cudne piknocie opisane przez Aryosta, iako Alcyna y ine. To wszytko iest dobre; ale iako to wiem od iedney barzo znamienitey persony, nigdy natura nie umiaaby uczyni biaey gowy tak doskonaey, iako dusza ywa a subtylna iakowego lotnie mwicego abo owek a pdzel takiego boskiego malarza mogyby nam i przedstawi. Owo do niech bdzie na tym! Oczy ludzkie zawdy czui ukontentowanie z widoku cudney biaey gowy, o licu gadkiem, biaem a foremnem; wdy gdyby nawet bya przysmaga, y to iedno; warta iest kiedy niekiedy biaey, iako powieda Iszpanka: Aunque io sia morisca, no soy de menospreciar Chociam iest smaga, nie iestem, wier, do pogardzenia. Owo te y pikna Marfiza era brunetta alquanto33. Przedsi niechaye czarne nie tumi nadto biaego! Oblicze tak wdziczne trzeba, iby si wspirao na ciele uksztaconem y uczynionem tak samo: powiedam to o wielgich y maych, przedsi wyniosa postawa prze wszytkim prym trzyma. Owo poniechamy snadnie rozpatrywania punktw tak doskonaych cudnoci, iakom o nich powieda lub iak ie nam malui, y ucieszymy si pogldaniem na nasze pospolite piknoci: nie ibym chcia rzec pospolite w zem znaczeniu, bowiem posiadamy tak rzadkie, i, na m cze! wicey wartcz nili wszytkie owe, ktre nasi fantasticzni poeci, nasi wybrydni malarze y nasi grni opiewacze piknoci umieliby przedstawi.

33

Bya nieco smaga.

107

Niestety! oto nagorsze: niekiedy gdy widzimy takie cudne piknoci, takie wdziczne oblicza, podziwiamy, podamy ich cudnego ciaa z mioci do ich piknych licw; ktre wszelako, kiedy przydzie do obnaenia ich i odkrycia na iasno, wypdzai nam smak ku temu; bowiem s tak szpatne, skaone, plamiste, popitnowane y ohyzdne, i barzo kam zadaa obliczu; y oto iak czsto iestemy w tym zawiedzeni. Mamy ku temu pikny przykad iednego szlachcica z wyspy Maiorki. ktry zwa si Raimond Lul, z barzo zacnego, bogatego y staroytnego domu, ktry dla swego szlachectwa, dzielnoci a cnoty powoany by w naypiknieyszych leciech do rzdw tego wyspu. Bdc na tym poscie, iako czsto przygadza si gubernatorom prowinciw y fortyc, rozgorza mioci do iedney pikney damy na wyspie, z naybarziey dwornych, piknych a trefnie mwicych w onem miescu. Suy iey dugo i barzo ustawicznie; y gdy cigle doprasza si u niey onego smacznego ponkciku ukontentowania, ta, naodmawiawszy si mu tyle ile moga, daa mu iednego dnia schadzk, ktrey on nie chybi y ona te nie, y poiawia si cudnieysza ni kiedy y barziey powabna. Owo kiedy mnima wni iu do raiu, ta obnaya mu swoie ono y swoie piersi, cale okryte dwunastoma plastrami, ktre zdzieraic iedne po drugich y z alem ciskaic na ziem ukazaa mu straszliwy wrzd raczy y z zami w oczach przedstawia swoi niedol y cirpienie, mwic mu y pytaic, czy iest w niey co takiego, iby mia by ku niey tak rozgorzay; y ktemu mwia mu tak aoliwe sowa, i ten, cay poruszony litoci nad niedol tey pikney paniey, poniecha iey; y, poleciwszy i Bogu y iey zdrowie, zrzuci si ze swoiey szary y sta si pustelnikiem. Owo bdc z powrotem z woyny witey, do ktrey si ochfiarowa, uda si do Paria studiowa pod Armandusem z Wilanowa, uczonym philosophem; y odbywszy swoje lata nauki powrci do Angliey, gdzie wczesny krl przyi go z wszytkimi nawitszemi honorami dla iego wielgiey uczonoci, iako i poprzemienia co niektre sztaby y drki elaza, miedzi a cyny, gardzc onym pospolitym y powszechnym sposobem mieniania oowiu y elaza w zoto, bowiem wiedzia, i wielu z iego czasu umiao uatwi si z tym trudem tak samo dobrze iako on; przedsi pragn we wszytkim mie co ponad inymi. Wiem t opowie od iedney bywaey osoby, ktra mi rzeka, i i zna od onego biegego w prawie Odrada, ktry powieda o Raimondzie Lulim w komentarzu, iaki by uczyni o prawie de falsa moneta. A take mia to (tak powieda) od Karolusa Bowila, Pikardczyka z urodzenia, ktry uoy xik acisk o ywocie Raimonda Lula. Oto iako spdzi swoi chu miosn do oney cudney biaey gowy; czego, moebna, ini nie byliby uczynili y nie poniechaliby miowania, ba zamknli oczy y zgoa wzili od niey to, czego pragn, skoro to byo w iego mocy; bowiem ta cz, do ktrey zmierza, nie bya skaona takim cirpieniem. Znaem iednego szlachcica y pani iedn we wiecie, wdow, ktrzy nie chowali tych skrupuw; bowiem gdy ta biaa gowa bya dotknita szpetnym, duym wrzodem raczym na cycku, pomimo to i zalubi y ona te go przyia wbrew przykazom swoiey matki; y mimo i bya tak chora y skaona, y on, y ona wytrzsywali si a potarzywali tak ca noc, i zomili y zawalili dno ka. Znaem rwnie barzo godnego szlachcica, mego wielgiego przyiaciela, ktry mi powieda, i iednego dnia, bdc w Rzymie, zdarzyo mu si miowa dam iszpask, y z naycudnieyszych, iakie byy kiedy w miecie. Owo kiedy z ni mia spraw, nie chciaa pozwoli, aby i urza ani te aby i dotyka po iey goych udach, ieno w gaciach: tak i kiedy i tam chcia pomaca, mwia mu wraz po iszpasku: Ah! no me tocays, hazeis me cosquillas, co iakoby znaczy: askoczecie mnie! Iednego rana przechodzc pod iey domem, nalazszy drzwi otwarte, wchodzi prosto z mosta, nie napotkawszy ani suebney, ani pazia, ani zgoa nikogo; owo gdy wszed do iey pokoiu, nalaz i pic tak gboko, i mg do syta oglda i cale nag na ku y napatrzy si iey do woli, bowiem byo barzo skwarno; y powieda, i nie widzia nigdy co tak cudnego iak to ciao, prcz tego i urza ieden ud pikny, biay,

108

polerowny y wypeniony, zasi drugi by cay suchy, wyschy y skurczony, ktry nie wydawa si tgszy iak rami maego dziecka. Kt owo by zdziwiony? Wier, w szlachcic, ktry uali si iey wieldze, ba wicey iu nie powrci z tymi odwidzinami ani te mia z ni kiedy spraw. Widuie si sia biaych gw, ktre nie s tak okaleczae z choroby; przedsi bywai tak chude, ubogie w ciao, wysche a kociste, i nic nie mog ukaza ieno same gnaty: iako znaem iedn barzo znaczn, o ktrey pan biskup z Cysteronu, ktry trefnieysze mia rzeczenie nili kto inszy na dworze, dworuic sobie twirdzi, i wicey puy sypia z apk na szczury z mosinego druta nieli z ni; y iako powieda take ieden godny szlachcic ze dworu, z ktrymemy si przekomarzali, i mia spraw z iedn pani dosy znaczn: W obdzie iestecie powieda bowiem nadto kocham si w misie, zasi ta miewa same koci; a przedsi gdyby si widziao te dwie biae gowy tak cudne po ich wdzicznych twarzach, osdzioby si ie iako kski barzo misne y dobrze akome. Pewnemu barzo wielgiemu xiciu we wiecie zdarzyo si rozgorze naraz do dwch cudnych pa, iako to si trefi czsto monym, ktrzy radzi widz odmian. Iedn bya barzo biaa, druga zasi czarnuszka, wdy obie barzo cudne i wieldze akome. Owo kiedy iednego dnia nawiedzi czarnuszk, rzeka do zazdrosna biaa: Lkalicie owo za wron. Na co odparo owo xi, nieco zgniwane y zmierzone tym sowem: Wdy kiedy z wami iestem, za kime letam? Pani odpowiedziaa: Za fenixem. Xi, ktry barzo trefnie umia mwi, odpar: To powiedzcie radniey za ptakiem rayskim, na ktrym iest wicey pir ni misa, osdza ic i przez to iako co nieco przychud; bo te bya zbytnia mdka, aby miaa naby tuszczu, iako e pulchno mieszka zwyczaynie dopiero w tych, ktre przyda knieiakiemu wieku y ktre poczynaa si wzmacnia a krzepi w czonkach i inych rzeczach. Ieden szlachcic dobrze przygadn pewnemu wielgiemu panu, znaiomemu mi. Oba mieli pikne eny. Owemu znacznemu panu udaa si ena owego szlachcica, iako barzo cudna y barzo smakowita. Owo rzecze mu iednego dnia: Sysz ty, trzeba, abym spa z twoi en. Szlachcic nie namylaic si, bowiem by barzo ostry w izyku, odpali: Zgoda, ale bych ia spa z wasz. Zasi pan mu odpowiedzia: C by z ni pocz? Wdy moia iest tak chuda, i nie nalazby w niey adnego smaku. A szlachcic: Ha! prze Bg! nabszpikui i, wier, tak drobno, i nabierze tyle smaku, ile trza. Widuie si sia inych, ktrych liczka misterne a wdziczne budz pragnienie ich ciaa; przedsi kiedy na to przychodzi, nayduie si ie tak kociste, i rozkosz y pokusa na nie barzo rycho przechodzi. Miedzy inemi trefia si spotka ko tak nazwan miednicow tak nie okryt, i gniecie a uwiera wicey, caa naga, nieli mua cinie siodo, ktre ma na sobie. Co aby nadoy, niektre biae gowy zwyczayne s pomaga sobie maemi poduszkami, barzo mitkimi y subtylnymi, a to dla wytrzymania ciosu y uchronienia od otarcia; iako syszaem o niektrych, i si tem wspomagay czsto, ba, niektre zgoa nosiy gatki misternie wypchane y zrobione z hatasu, tak i niewiadom kto, gdy ie pomaca, nayduie ieno samo dobre y wierzy pilnie, e to ich przyrodzona tusza; bowiem na tym hatasie s dopiro mae gatki z ptna, fruwaice y biae; tak i mionik, uatwiwszy rzecz naprdce a ukradkiem, odchodzi od swoiey paniey barzo rad y ukontentowany y mia i za grzeczny kszczek. Ine bywai ieszcze, ktre s na skrze wieldze skaone y prkowane iako marmor abo wyrobione iak mozaika, ctkowane iako mode sarniuki, wierzbowate y dotknite wysypk usczast a strupiast; prosto tak popsowane, i widok zgoa nie iest ucieszny. Syszaem o iedney wielgiey paniey y znaem i, y znam ieszcze, ktra iest futrem obrosa y kosmata na piersi, na odku, na ramionach y wzdu krzyw, y u dou iako dziki. Moecie sobie myle, czego si mona po tym spodziwa. Ieli prawdziwe iest przysowie, i osoba tak kosmata iest abo bogata, abo wszeteczna, ta iest y iedno, y drugie, mog wam urczy; y barzo chtnie daie sobie wygadza, oglda si y poda.

109

Ine mai skr gsi abo szpaka oskubanego, szorstk, chropaw, barziey czarn ni u piknego dyaba. Ine mai obfite wymiona, opade, zwisaice barziey ni u krowy karmicey cielaka. Upewniam, i to nie s one wdziczne cyceczki Heleny, ktra chcc iednego dnia zoy w wityni Dyiany nadobny pucharek, iako iey lubowaa, przywoawszy zotnika, by go iey zrobi, daa mu odla form na iednym ze swych cudnych dranitek; y owo uczyni puchar z biaego zota, i nie wiedziano, co wicey trzeba podziwia, czy puchar, czy podobiestwo cycusia, z ktrego wzi odlew, ktry si ukaza tak wdziczny a misterny, i sztuka moga budzi podanie naturalnego. Pliniusz podaie to dla wielgiey osobnoci, tam gdzie traktuie o tym, i bywa zoto biae. Co iest barzo szczeglne, i ten puchar by uczyniony z biaego zota. Kto by chcia odlewa zote puchary na onych wielgich cyconiach, o ktrych mwi y ktre znam, trzeba by wiele dostarczy zota panu zotnikowi y nie byoby to potem bez kosztu y wielgiego pomiechu, kiedy by mwiono: Oto puchary uczynione na mod piersi takiey a takiey pani. Te puchary podobne by byy nie do pucharw, ba do szczyrych niecek, iakie si widuie z drzewa, cale okrgych, z iakich daie si ie winiom. Ine znowu bywai, ktrych koniec cycka podobny iest do szczyrey zgniey iagody. Ine bywai, aby opuci si niey, ktre mai brzuch tak mao polerowny a pomarszczony, iby si ie wzio za stare, pomarszczone torby myliwych lub pachciarzy; co przygadza si niewiastom, ktre miay dzieci, a ktre si niedobrze zapomogy y nie day si swoim babkom namaci tuszczem wielorybim. Przedsi ine bywai, ktre owo mai brzuchy pikne y gadkie y pier tak figlown, iakoby ieszcze byy dziwcztami. Ine bywai, aby zy ieszcze niey, ktre mai przyrodzenie omierze y mao przyiemne. Iedne mai tam wos zgoa nie kdzierzawy, lecz dugi y wiszcy, rzekby, wsy iakiego Saracena; owo mimo to nie strzyg sobie nigdy tego runa y rade ie nosz takie, ile e iest gadka: Droga omszona, a p...a kudata barzo wdziczne s do uiedania. Syszaem o iedney barzo nieledacyiakiey, ktra ie nosi tym strychem. Syszaem o iney pikney y igodney biaey gowie, ktra miaa tak dugie, i ie skrcaa szpagatkami abo wsteczkami z iedwabiu karmazynowanego lub inszego koloru y trefia ie tak iako kdziory na perukach, a potem ie przywizywaa do ud; y w takiem ksztacie ukazowaa si niekiedy swoiemu mowi y swoiemu mionikowi; abo te ie rozkrcaa ze wstki a sznureczkw, tak e zdaway si kdzierzawe potem y barziey wdziczne, niby byy inaczey. Bya w tem wielga osobno y sprosno, y wszytko, bowiem, nie mogc sama bez pomocy uczyni y zaplata swoich loczkw, trzeba byo, iby ktra z iey dworek, nawicey od niey ulubionych, w tem iey posugiwaa: w czym nie moe by, iby si obyo bez wszeteczestw wszelakiego rodzaiu, takie sobie mona przedstawi. Ine, przeciwnie, rade ie nosz y chowai zgolone iako broda u xidza. Ine biae gowy bywai, ktre nie mai zgoa sierci lub skpo, iako syszaem o iedney barzo znamienitey y cudney paniey, znaiomey mi; co nie iest bynamniey pikne y budzi ze poderzenie: iako bywa mczyni, ktrzy mai ieno may pczek wosw na brodzie y nie s trzymani przez to za dobr krew, iako e to bywai trdowaci y trdowate. Ine mai wnicie tak wielgie, przestrone a szyrokie, i mona by ie wzi za grot Sybiliey. Syszaem owo o niektrych y barzo nie leda iakich, i mai ie takie, e kobya nie ma przestrzennieyszyey, chocia iak tylko mog wspomagaa si sztukami, aby zacieni te wrota; przedsi po dwu abo trzech spokowaniach ta sama przestronno wraca; y, co witsza, syszaem, e kiedy si bacznie porzy na przyrod niektrey, zieie im iako ona u klaczy bdcey w upaach. Opowiedano mi o trzech, ktre ukazui takow czelucie, kiedy si im bacznie przypatrowa. Syszaem o iedney paniey, znaczney, urodney y nieledacyiakiey, ktrey ieden z naszych krlw da przydomek cztyry morgi p...y, tak bya u niey wielga y szyroka, y nie bez koze-

110

ry, bowiem nieraz za swoiego ycia dala i wymierza rozmaitym miercom a ieometrom; y owo im wicey w dzie si kopotaa, aby i zacieni, w nocy we dwch godzinach rozszyrzano i, iey tak dobrze, i to, co zrobia w iedney godzinie, to iey odrabiali w drugiey, iako w owym ptnie Penelopy. Wreszcie poniechaa te wszytkie misterstwa y baczya ieno na to, aby dobiera co nagrubsze kalibery, iakich tylko moga dosta. Takie likarstwo byo barzo dobre: iako takie syszaem o iedney barzo pikney y poczciwey pannie u dworu, ktra miaa i, przeciwnie, tak ma y ciasn, i iu zwtpiono na zawsze o uporaniu si z iey dziewictwem; wszake za porad niektrych medykw y poonych lub te iey przyiaci y przyiaciek prbowaa kusi si o zmcanie brodu y zsiowanie od co namnieyszych y naymisternieyszych ksztatw, potem przesza do porzednich, potem do duych, na sposb tych fortw zaleconych od mistrza Rabelego ku niezdobytoci murw Paria miasta; owo potem, przez takie dowiadczania iednych po drugich, wzwyczaia si tak dobrze do wszytkich, i naydusze nie czyniy iey takiego strachu, iako przedtem czua przed namnieyszymi. Pewna wielga xiniczka cudzoziemska, znaioma mi, miaa swoi tak ma y ciasn, i wolaa radniey nie tyka iey nigdy ni da si nadci, iako medykowie iey radzili. Znaczna, wier, cnota strzemiliwoci y rzadka! Ine mai przy nich wargi dugie y wiszce, barziey iako grzebie koguta indyaskiego, kiedy iest w zoci; iako syszaem, i niektre biae gowy tak mai; nie tylko niewiasty, ba wdy y panny. Syszaem t opowie od nieboszczyka pana Randana: i gdy raz zebraa si sia dobrych towarzyszw razem na dworze, iako pan Nemurski, pan widam Szarteski, pan grabia Delarosz, panowie Monpezak, Giwry, Demli y ini, nie wiedzc, co z czasem pocz, poszli iednego dnia poziera, iako panny szczai, rozumie si, oni ukryci na dole, a one na grze. Bya iedna, ktra szczaa tu przy ziemi: nie chc iey nazwa; owo, iako e podoga bya z desek, ot ta panna miaa wisiory tak dugie, i przechodziy przez szpar desek tak duo, i ie pokazaa na dugo palica; tak i pan Randan, trefunkiem maic lask, ktr wzi od pachoka, a ktra bya z kolcem, przebi misternie iey wisiory y przyszy ie tak do deski, i panna czuic ukucie poderwaa si tak nagle y rczo, e podara ie sobie ze wszytkim, y z dwch czci, ktre miaa, uczynia cztyry; y owe rzeczone wisiory przeciy si ksztatem rakowey brody; z czego wszelako ta panna nie miaa si dobrze, a za pani iey barzo w gniew popada. Pan Randan y kompania opowiedzieli to krlowi Hendrykowi, ktry by dobry kompan: owo umia si do syta y zaagodzi wszytko naprzeciw krlowey, nic iey nie ubarwiaic. Owo, dziwuic si takowym wielgim wargom sromnym, zapytaem si raz barzo znamienitego medyka o ich racyi: ktry mi rzek, i kiedy panny y niewiasty s w upaach, wwczas ie dotykai, poruszai, cign, krc, wyduai a pocigai barzo czsto y tak we swoich igrach smakui sobie luboci. Takowe panny y niewiasty dobre byyby w Persyey, nie za w Turcyey; ile e w Persyey biae gowy bywai obrzezywane, iako e ich przyrodzenie podobne iest nie wiem iako do czonka mskiego (powiedai); przeciwnie, w Turcyey nigdy si to u biaych gw nie trefi: wdy dla tego Persowie nazywaa ie hereticzkami, i nie s obrzezane, ile e ich przyrodzenie, powiedai, nie ma adney gracyey: y nie naydui luboci w patrzeniu na nie, iako my krzeciiani. Oto co o tym powiedai ci, ktrzy bywali w Lewancie. Takie niewiasty y panny, prawi w lekarz, barzo s podane do czynienia echtanki donna con donna. Syszaem o iedney barzo cudney biaey gowie y z nawitszych, iakie byy na dworze, ktra nie ma ich tak dugich; bowiem ukrcono ie z przyczyny cirpienia, iakiego ma i nabawi; owo teraz nie posiada ta pani wargi z iedney strony, iako i cakowicie ziedzona zostaa od wrzodu; tak i moe powieda, i przyrodzenie iey iest okulawione y przez p czonkw pozbawione, a mimo to ona pani bya barzo podana od wielu, a nawet dzielia kiedy niekiedy oe z kim barzo wielgim. Ieden pan, y znaczny, powieda raz na dworze, i

111

chciaby, aby iego ena bya podobna do tey oto y eby nie miaa ieno poow, tak barzo o wiele ma ich za duo. Syszaem take o iney, witszey od tey mao sto razy, i miaa kich, ktra iey wisiaa na dugo dobrego palica na zewntrz iey przyrody, y to, powiedano, std, i w iednym ze swych poogw nie bya dobrze pielgnowana przez sw poon; co zdarza si czsto pannom y niewiastom, ktre zlegy ukradkiem lub ktre przypadkiem uszkodziy si a okaleczyy; iako iedna z piknych biaych gw we wiecie, znaioma pani, ktra bdc wdow nie chciaa nigdy wtry raz si wyda, lkaic si, iby nie bya w tym odkryta przez drugiego ma y mao ode ceniona, a moebna y co gorsze ode nie doznaa. Owa wielga pani, o ktrey powiedam, pomimo tego przypadku rodzia tak atwie, iak gdyby sza ieno z uryn; bowiem mwiono, i przyrodzenie ma barzo przestrone; owo bya barzo dobrze miowana y obsuona w pokryciach; ieno niechtnie daa si tam oglda. Owo take, skoro iaka foremna y godna biaa gowa ima si mioci y konfidencyey nieiakiey, przedsi nie zwoli wam urzy ani pomaca tego skarbczyka, powiedzcie miele, i ma tam snad iakow skaz abo co, w czym by zwrok abo dotyk sia nalaz do przyganienia, iako to wiem od iedney godney paniey; bowiem ieeli nie ma skazy y ieli cisitko iest wdziczne (iako bywai, wier, ucieszne do patrzenia y do figlw), chciwa iest y rada ukaza y uyczy dotykania tego, iako kadey iney z piknoci od si posiadanych, telko dla swoiey czci, iby nie podaa si w poderzenie iakowey skazy abo szpetoty w tym miescu, ilko dla rozkoszy, iak sama nayduie w tym, aby swoi rzecz obziera a poglda, a zwaszcza take, aby wzmc barziey chutno a podliwo cielesn we swoiem mioniku. Zreszt, to donie a oczy to nie s czonkowie mscy, aby czyni z kobiet k...y, a z ich mw rogali, mimo i (po gbie czowieczey) one to przypomagai nawitsze czyni zblienia do zaicia fortycy. Ine bywai biae gowy, ktre mai one tameczne usta tak blade, rzekby, i mai febr kwartan: owo takie podobne s do niektrych piianicw, ktrzy chocia pii wicey wina nili maciora mlika, bladzi s iakoby nieywi; ktemu te nazywaa ich zdraycami wina, nie tych przedsi, ktrzy s rumiani: owo y te z tego wzgldu mona nazowi zdrayczyniami Wenery, gdyby iu nie byo powiedziane: K...a blada, a k...iarz rumiany. To pewna, i ona cz tak blada y martwa nie iest ucieszna dla zwroku; y zgoa nie iest podobna do przyrody iedney z naypiknieyszych pa, takie widziano, y nie z ledacyiakich, o ktrey mwiono, i ma tam zwyczaynie trzy wdziczne barwy razem, ktre byy: karminowa, biaa y czarna; bowiem owo iey tameczne usto byo ubarwione a lnice iako koral, sier dookoa wdzicznie kdzierzawa y czarna iako heban; tak te si godzi y to iest iedna z piknoci; zasi skra bya biaa iako alabastry, ktra bya ocieniona owym czarnym wosiem. Ten owo widok pikny iest, wier, a nie tamte ine, o ktrych powiedaem. Ine bywai takie, ktre s tak gboko wyobione y rozcite a do zadka (zwaszcza drobne biae gowy), i powinno by si wzdraga przed ich dotkniciem dla wielu szpatnych y plugawych racii, ktrych nie miabych wymieni; owo rzekby, i gdy dwa strumienie zlewai si y iednocz iakoby splnie, iest si w nieprzezpieczestwie zy z iednego, a poeglowa drugim; co iest, wier, nazbyt omierze. Syszaem to od pani FontenSzalandre, tak nazwaney Pikna Torsia, i krlowa Leonora, iey pani, bdc odzian y przystroion zdaa si by pikn bia gow, iako ywi s ieszcze, ktrzy widzieli i tak na naszym dworze, y pikney, y bogatey postawy; zasi gdy si rozdziaa, widziaa si z ciaa olbrzymk, tak ie miaa dugie y znaczne; wdy ku spodkowi zdaa si znowu karlic, tak miaa uda y nogi krtkie naprzeciw czemu inszemu. O iney znaczney paniey syszaem, ktra bya cale przeciwney urody; bowiem z ciaa zdawaa si karlic, tak ie miaa kuse a drobne, zasi z reszty ku doowi olbrzymk abo kolosk, tak miaa uda y nogi wielgie, wyniose y rozoyste, przedsi proporcyey pene a misowne, tak i gdy wzia chopa pod si, ieli by may, pokrywaa go ze wszytkim barzo atwie, iako lecego psa sieci.

112

Sia iest mw y mionikw miedzy nami krzeciiany, ktrzy chcc we wszytkim odrnia si od Turkw, nie nayduicych rozkoszy w pogldaniu na przyrodzenia swoich pa, ile e powiedai (iakom to rzek), i nie mai adney gracyey: owo nasi krzeciianie, przeciwnie, mai wielgie ukontentowanie, aby na nie sielnie poziera y raczy si takowemi wizyiami: y nie telko radui si tym, aby ie widzie, ale caowa ie, iako wiele pa to zeznao i odkryo swoim mionikom; iako rzeka iedna biaa gowa iszpaska swoiemu suce, ktry pozdrawiaic i iednego dnia rzek iey: Bezo las manos y los pies, senora, a ona: Seor, en el medio esta la mejor stacion34; iakoby chcc rzec, i mg ucaowa rzodek rwnie dobrze iako stopy y rce. Owo powiedai co niektre panie, i ich mowie y mionicy naydui w tym iako ws osobno a lubo y gorei std barziey: iako to syszaem o iednem barzo znacznem xiciu, synu wielgiego krla we wiecie, ktry mia za mionic barzo wielg xiniczk. Wdy nigdy nie wszed do niey, iby iey tego nie oberza y nie ucaowa wielokro razy. Owo pirwszy raz, kiedy to uczyni, to byo z namowy barzo wielgiey paniey, oblubienicy krla, ktra, gdy byli iednego dnia wespoek wszytko troie, podczas gdy xi krztao si koo swoiey damy spytaa go, czy widzia kiedy ow wdziczn czstk, z ktrey czyrpa swoi lubo. Odpar, i nie: Wdy nicecie nie dokonali rzeka mu y nie znacie, co miuiecie; wasza lubo iest niedoskonaa, musicie koniecznie urze to. Ktemu, gdy on chcia o to si kusi, a owa si wzdragaa, ta druga zasza i z tyu y uia i, y obalia na ko, y trzymaa i, a dopki owo xi nie napatrzyo si do woley y nie nacaowao do syta, tak mu si zda obiekcik wdziczny i zgrabny; przedsi odtd nie poniecha tego zawdy powtarza. Ine bywai, ktre mai uda tak le uksztatowane, nieforemnie dopasowane y tak le uczynione, w ksztat oliwki, i nie s warte, aby na nie poziera a poda ich; owo tako iest z ich nogami, ktre bywai tak grube, i yda wyglda iakoby brzuch ciarney krliczyny. Ine mai ie zasi cienkie y suche, y tak czaplowate, i wziby ie radniey za piszczaki nili za uda y ydy: acno wam sobie przedstawi, iaka moe by reszta. Takie nie s podobne do iedney godney a urodziwey paniey, o ktrey syszaem; owa, bdc uksztatowana w miar, a bez zbytku (bowiem w kadey rzeczy trzeba iakowego medium), dawszy z sob spa swemu przyiacielowi, zapytaa go nazaiutrz z rana, iakoby mu si wiedo. we odpar iey, e barzo dobrze y e iey dobre y tuste ciao barzo mu byo do smaku. A ona: Przynamniey, kiedy iechalicie poczt, nie mus wam by naymowa poduszki. Ine bywai biae gowy maice sia inych skaz ukrytych, iako syszaem o iedney paniey o wielgiey reputacyey, ktra uatwiaa swe gnoyne sprawy z przodku; owo gdym pyta racii tego u iednego bywaego lekarza, ten mi rzek: i bya przedziurawiona zbyt modo y przez mczyzn zbyt krzepkiego a zaywnego w sobie; o co bya wielga szkoda, bowiem bya biaa gowa wieldze urodziwa y wdowa, ktr godny ieden szlachcic, znaiomy mi, chcia zalubi; przedsi uznawszy takow skaz, wraz iey poniecha y iny potem wrychle i poi. Syszaem o iednym grzecznym szlachcicu, ktry mia za en iedn z urodnieyszych pa na dworze, a przedsi iey nie uywa. Drugi, nie taki wybrydny iak on, sparzywszy si z ni odkry, i iey przyroda cucha tak dotkliwie, i nie mona byo cirpi tey woniey: owo t drog pozna bolczk onego ma. Syszaem wdy o inszey, bdcey iedn z dworek wielgiey xiniczki, ktra pierdziaa przodkiem; lekarze mi powiadali, i to mogo si dzia z przyczyny wiatrw a wzd, ktre mog wychodzi tdy, a zwaszcza kiedy sobie wyczyniaa echtank. Ta panna bya z ow xiniczk, gdy przybya do Mulna, w czasie gdy dwr tam bawi za czasu krla Kara Dziewitego, ktry tego dowiadczy, z czego wielgie byy pomiechy. Ine bywai, ktre nie mog strzyma uryny, tak i trzeba im mie ustawnie ma gbeczk pomidzy nogami; iako znaem takie dwie barzo nie leda iakie y wicey ni zwyke panie, z
34

Cauj wam rce i nogi, pani (...) Panie, stacja w porodku jest o wiele smaczniejsza.

113

ktrych iedna bdc pann popucia wszytko w sali balowey, za czasu krla Kara Dziewitego, z czego wieldze si gorszono. O iney wielgiey paniey syszaem, i kiedy iey rzecz wiadczono, zeszczywaa si pen gb, abo przy samym uczynku, abo potem, iako klacz, kiedy i ogier obskoczy; tak trzeba by polewa z wiadra iako klacz, aby i ochodzi. Bywai ine, ktre s ustawnie we krwiey y miesiczkowaniu y ine, ktre s skaone, centkowane, krostowate, iakoby pitnowane; tako dla onych francuzw, iakie mai od swoich mw abo mionikw, iako te dla swych szpatnyeh obyczaiw y wilgoci; iako te, ktre mai wilcz nog y ine wyrocie a znamiona, ktre nosz na sobie od zachcenia swoich matek, gdy byy niemi ciarne; iako syszaem o iedney, ktra iest cale czerwona na iedney poowie ciaa, zasi na drugiey nie, iako w trefni krlewski. Ine tak s podlege swoim upawom miesicznym, i iakoby zwyczaynie przyrodzenie ich spywa posok iako baran, ktremu wieo podernito gardo, z czego ich mowie y mionicy cale nie s radzi dla wzgldu czstego obcowania, iakie Wenera nakazuie y da w onych wiczekach: bowiem ieli owo s zdrowe y czyste ieden tydzie w miesicu, oto y wszytko; y zbawiaj ich tak caey reszty roku: iako e z dwunastu miesicy zbieraa ledwie pi abo sze rzetelnych, wier, y tyle nie. To iest wiele; iako si dziele niektrym onirzom, ktrym przy porachunku komisarzowie a skarbnicy na dwanacie miesicy w roku urywaa wicey cztyrech, poszyrzaic im miesice a do czterdziestu y pidziesici dni, tak i dwanacie miesicy roku nie stanie im za om. Tako wychodz na tym owi mowie y mionicy maicy lub obsuguicy takie biae gowy, cheba e, aby zgoa nasyci swoi iurno, chc si zmaza szpetnie, bez adnego baczenia na bezwstydliwo; y dzieci ich std poczte cirpi na tym y szkod ponosz. Gdybych chcia tu powieda o inych, nigdy bych nie skoczy; y owo rozprawy takie byyby barzo szpatne y omierze; przedsi to, co rzekem y co mgbych rzec, nie byoby to o biaych gowach nikczemnych a leda iakich, ba o znacznych y porzednich paniech, ktre swemi cudnemi obliczami do mierzci wiat przywodz, a inksza iest z tym, co zakryte. Jeszcze podam t ma powiastk, barzo ucieszn, o iednym szlachcicu, od ktrego i te wiem; owa iest: i ligaic z barzo cudn dam y z nieledacyiakich y wiadczc iey t potrzeb, natrefi w oney czci na par szczecin tak ostrych y kuicych, ie ledwie z barzo wielg niedogodnoci mg dokoczy potykania, tak go to kuo y uwierao. Wreszcie dokonawszy zapragn zmaca doni: owo nalaz, i dokoa iey bruzdki mieci si ptuzinek iakowey szczeci opatrzoney ostrzem tak koczystem, dugiem, sztywnem a kuicem, i mogyby posuy szwiecom, aby niemi szyli podeszwy iako wiskiemi, y chcia ie oberze: na co dama przyzwolia z nawitszem wzdraganiem; owo nalaz, i takowe szczecie okalay iey miesce ni mniey ni wicey, iako widzicie medalion otoczony niektremi dyamentami a rubinami, iby by zasadzony iako oznaka na kapeluszu lub czapce. Niedawno iest, iako w iedney okolicy Guieny iedna zamna niewiasta, grzecznego rodu y stanowiska, gdy przysuchiwaa si nauce swoich dzieci, tyche przeceptor, dla iakowey maniey y szalestwa lub te, moebna, z chuci miosney, ktra go nagle dopada, chwyci szpad iey ma lec na ku y wygodzi iey tak dobrze, i przeszy iey oba uda y obie wargi iey przyrodzenia na wskro; z czego pniey bez maa byaby pomara bez pomocy swego chirurga. Owo iey bruzdka mogaby, wier, powiedzie, i bywaa w dwch rozmaitych woynach y zaczypiano i cale rozmaicie. Mnimam, i widok iey potem nie musia by ucieszny, iako i bya tak: zmaszakrowana y z uomionemi skrzydami: powiedam skrzydami, poniewa Grekowie nazywaa te wargi: himenea; Latynowie nazywai ie: alae, my zasi: wargi, usta srome y ine sowa; przedsi mnimam, i z .dobr racyi Latynowie nazywali ie skrzydami; bowiem nie masz wirzcia ani ptaka, niechby to by sok, gupi abo nieuczony iako ta rzecz u naszych dziwcztek, abo te wdrowny, dziki, abo dobrze oswoiony iako u naszych niewiast matych y wdw, aby sprawniey lata y skrzydo mia tak bystre.

114

Mog to rwnie nazwa wirztkiem, idc w tym za osdem mistrza Rabelego, ile e porusza si samo ze siebie; y czy to si ie dotyka, czy na nie poziera, czuie si y widzi, iak si wzruszaa y potrzsaa same z si, skoro s w appetycie. Ine z obawy reumw a katarw okrywaa si w ku czepcami a chustami na gow, w czym, prze Bg, szpetnieysze s iak czarownice; owo wstawszy dobrze ubrane wdziczne s iak laleczki. Ine znowu, wymaszczone y umalowane, iako obrazki pikne w dzie, zasi w nocy rozebrane z barwiczki y barzo szpetne. Trzeba by przeszpiegowa wprzdy takie biae gowy, zanim przydzie si z niemi do kochania, zalubin y folgi, iako czyni Oktawiusz Cezar; ktry ze swoiemi przyiacimi kaza odziera niektre znaczne damy y matrony rzymiaskie, nawet zgoa dziewice rzae wiekiem, y przetrzsywali ie od iednego do drugiego koca, iakoby to byy niewolnice y suebne przedawane przez nieiakiego rayfura (czynicego ten handel) zwanego Toranem; y wedle tego, iako ie naydowa udae do smaku swoiego y nie skaone, takich uywa. Tak samo czyni Turcy w swoich iarmarkach we Stambule y inych znacznych miestach, kiedy nabywai niewolnika iedney i drugiey pci. Owo iu nie bd o tym mwi; mnimam, e nadto iu rzekem, iako to si oszukuiemy na wielu widokach, ktre mnimamy y wierzymy by barzo cudnemi. Przedsi ieeli iestemy zawiedzeni na niektrych biaych gowach, tyle znowu y barziey skrzepieni iestemy i radzi z niektrych inych, ktre s tak cudne, tak rzetelne, schludne, wiee, idrne, tak dostae y wdziczne, prosto tak doskonae we wszytkich czciach ciaa, i po nich wszelkie widoki we wiecie zdai si mde a prne; owo bywa mczyni, ktrzy od owego pozierania tak si zapamitui, i myl ieno o imaniu si samego dziea; wdy te barzo czsto takie biae gowy rade si ukazowui bez adney przeszkody, i czu si by wolne od wszelakiey skazy, aby nas barziey wprowadzi w pokuszenie a iurno. Podczas oblegania Roszeli biedny nieboszczyk pan Giz, ktry mi wyrzdza t cze, i barzo mnie nawidzi, pokaza mi iednego dnia tabliczki, ktre doby panu bratu krlewskiemu, naszemu hetmanowi, z kieszeni szarawarw, y rzek mi: Pan brat krlewski wywiadczy mi pako y wyda iakoby woyn z przyczyny mioci iedney paniey; przedsi chc mie moi pomst; owo patrzcie, com mu tam wsadzi, y czytaycie. Za czym da mi tabliczki, gdzie urzaem iego rk wypisane te sztyry wirsze, iakie uoy, wdy sowo zi...li byo wrcz wypisane wszytkimi literami.

Ielicie mnie nie p o z n a l i, Nie mnie winuycie, niebog, Wdy nagcie mnie widali Y pokazaam wam drog.
Potem, kiedy mi nazwa ow pani, lub wierniey powiedziawszy dziewk, ktrey si domylaem bez tego, rzekem, i dziwui si barzo, i iey nie dotkn a nie pozna, ile e barzo z sob blisko si wchali y wiele o tym byo gadania; przedsi on upewni mnie, e nie y e to byo ieno z iego winy. Na com mu odpar: Widocznie tedy pan brat krlewski abo by tak strudzony y zuyty inedy, i nie mg tu nastarczy, abo te w takim by zachwyceniu od pozierania na one nagie piknoci, i wypado mu z myli troska si o uczynki. Moebna odpar mi w xi i mogo tak by; tyle owo iest pewna, i przepuci t okazyi; wdy chc si z nim przedroczy y wo mu z powrotem one tabelki do kieszeni, ktre przetrzenie, iako ma obyczay, y przeczyta tam, co potrza, owo tym strychem ia bd pomszczony. Iako uczyni y nie obyo si bez miechu miedzy nimi dwoma y bez uciesznego pokrzywiania si sobie; bowiem podczas wielga bya miedzy nimi przyia a podufao, barzo osobliwie pni odmieniona.

115

Iedna pani we wiecie, lub radniey rzkc panna, w barzo wielgim miowaniu a podufaoci u iedney znaczney xiniczki, leaa raz w iey ou, wypoczywaic spoem, iako to miay we zwyczaiu. Owo nawiedzi i pewien szlachcic, ktry gorza dla niey mioci; przedsi wicey nie byo miedzy niemi. Owa dworka, bdc tak miowana y podufaa ze swoi pani, zbliywszy si do niey zwinnie y nie pokazuic nic po sobie hnet cigna z niey ca kodr, tak i w szlachcic, zgoa, wier, nie lenic si oczyma, rzuci ie wraz na ni y urza (wedle tego, co mi potem opowiada) naycudnieysz rzecz, iak kiedy widzia, to iest owo wdziczne ciao nagie y iego wdziczne czoneczki, y ona bia, wdziczn a cudna misisto, tak i mnima widzie same piknoci raiu. Przedsi to nie trwao; bowiem natychmiast owa pani zakrztna si za kodr, skoro tylko dworka popucia; wdy szczciem dla szlachcica, im barziey ona cudna pani miotaa si, aby zagarn kodr, tem wicey ukazowaa z si; co nie tamowao zgoa zwroku y rozkoszy onego szlachcica, ktry, wier, nie troska si o to, by i przykry; owo barzo byby w ciemi bity: wszake tako iako zgarna pani kodr a okrya si, gniwaic si do mitko na ona dwork y powiedaic, i to iey zapaci. Na co panna, ktra staa wpodle, odrzeka: Pani, wycie mi wypatali niegdy sztuk, daruycie, iem wam oddaa, y zmierzaic ku drzwiom wysza. Przedsi niebawem nastao iednanie. w szlachcic tak barzo by podczas rad z onego widoku y w takiem piiastwie luboci y zachwycenia, i po sto razy ode syszaem, e nie chce inego w swoiem yciu, ieno y nieniem o tey osobliwey kontemplacyey; y, wier, mia przyczyn tak mnima: bowiem wedle widoku iey cudney twarzy, bez rwney we wiecie, iey cudnego ona, ktrem tyle wiat naolnia, mona byo osdzi, i to ukryte poniszey ieszcze moe by przednieysze; y powieda mi, i wrd inych piknoci owa pani ma naywdzicznieysze y naywznioleysze biedra, iakie przygodzio mu si widzie: co y mogo by, bowiem bya pani barzo wspaniaey postawy; owo godzio si iey by tak miedzy piknociami, ni mniey, ni wicey iako pograniczney fortycy. Skoro tedy w szlachcic opowiedzia mi wszytko, mogem mu ieno rzec: ywcie owo, ywcie, dobry przyiacielu, z ona kontymplacy bosk y ona bogoci y oby wam si nigdy nie zmierao; a mnie przynamniey, przed umarciem, oby si mogo przygodzi takie widzenie! w rzeczony szlachcic powzi na zawsze wdziczno dla oney panny y zawdy odtd czci i y miowa z caego serca. Y tak by dugo iey barzo chciwym suk, przedsi iey nie zalubi, bowiem iny, barziey zasobny od niego, mu i zagarn, iako iest obyczay biaogowski ugania si za dostatkami. Takowe widoki bywa wdziczne a przyiemne; wszake trzeba si strzec, iby nie zaszkodziy, iako widok Dyiany bidnemu Akteonowi abo iny widok, o ktrym powiem. Pewien krl we wiecie kocha barzo w swoiem czasie iedn barzo cudn, godn y znamienit pani, wdow, tak i mnimano go by od niey urzeczonym; bowiem barzo mao troska si o ine, take o swoi en; chyba ieno czasami, z rzadka, bowiem owa pani zgarniaa zawsze naypiknieysze kwiaty z iego ogrdka ; co barzo mierzio krlow, ile e mnimaa si rwnie nadobn y podliw, y godn sub, y wart mie tak akome kski; za czym bya barzo strapiona. Z czego ualiwszy si iedney wielgiey paniey, swoiey poufney, uradzia z ni wypatrzy, aza co iest na tym, y zgoa wyszpiegowa przez dziurk igry, iakiemi bd si zabawia krl y owa dama. Ku temu umylia wykona co nieco dziurek nad pokoiem oney paniey, aby widzie wszytko, y iako ci dwoie bd ze sob uwiadcza: za czym zasadowiy si na takie widowisko; przedsi nie widzieli nic ieno samo nadobne, bowiem urzeli bia gow barzo urodn, bia, subtyln y barzo wi, na poy w gzach, a na poy nag, czynic pieszczoty swemu mionikowi, pochlibstwa, bazestwa barzo siebie, a zasi iey mionik oddawa iey to samo, tak i wyazili z oa y ieno w gzach si kadli, y parzyli na kosmatym dywanie bdcym tu wpodle ka, aby unikn gorcoci oa y barziey czu si swobodne; bowiem byo to w czasie nawitszych upaw; iako take znaem barzo wielgie xi, ktre

116

tak samo folgowao sobie ze swoi en, bdc z naypiknieyszych biaych gw we wiecie, aby si umkn gorcu y skwaru letniemu, iako sam o tem powieda. Owa tedy xiniczka urzawszy a pomiarkowawszy wszytko ze alu pocza paka, iczy, wzdycha a smuci si, mnimaic y take mwic, i w maonek nie wiadczy iey podobnie y nie czyni tych lubych baenstwek, iakie widziaa go czynicego z ow. Druga pani towarzyszca iey ia i pociesza y napomina, dlaczego si tak zasmuca, lub te skoro bya tak chciwa widzie takie rzeczy, nie trzeba iey byo nadziewa si czego inszego. A xiniczka na to wszytko ieno: Ha! tak, wier, chciaam widzie co, czegom nie powinna bya chcie widzie, skoro on widok tak mnie gn w same serce. Pniey wszelako pocieszywszy si y zgodziwszy z losem nie troszczya si iu o to y iak tylko moga, czynia sobie t zwroczn uciech, y obrcia to we miech, a moebna y w co insze ieszcze. Syszaem o iedney znamienitey paniey we wiecie, wier, z nawitszych, i nie kontentuic si naturalnym swoiem wszeteczestwem, bowiem bya znaczna k...a, tak czasu swego maenstwa, iak wdowiestwa (bo te z niey bya barzo urodna pani), ale aby si podsyci y zadrani wicey, kazowaa si obnaa swoim paniom y pannom dworskim, powiedam, co naypiknieyszym, y deliktowaa si tym przypatrowaniem: przedsi potem bia ie pask rk po zadkach z wielgiem wyklaskowaniem y plaskiem, dosy przy tym krzepko; zasi dziwczta, ktre co zawiniy, szczyrymi rzgami; y podczas miaa w tym ukontentowanie, patrzc na nie, iak si ciskai y czyni poruszenia a skrty swoiemi ciami a tykami, ktre ruchy, wedle ciosw, iakie dostaway, obiawiay si barzo osobne y ucieszne. Inym razem nie obnaaic ich kazaa im podkasowa suknie (bowiem podczas nie noszono gatek) y klaskaa ie, y wiczya po tykach wedle swoiego humoru y aby ie przyprowadzi do miechu abo do paczu. Owo po takich widokach a kontymplacyach tak sobie zaostrzaa appetit wenericzny, i potem spdzaa go czsto iak naley z takim grzecznym samcem, dobrze sielnym y krzepkim w sobie. Wdy co za humor biaogowski! Powiedano take, i urzawszy raz przez okno swoiego zamku, wychodzce na gociniec, rosego szwieca, barzo pozornie uksztatowanego, gdy odpuszcza wod na cian onego zamku, przysza iey ochota posmakowa tak urodnego y znacznego ksztatu; owo, z obawy aby nie obrazi zwok swoiego zachcenia, zlecia mu przez pazia, aby si zszed z ni w taiemney alei parku, dokd si udaa, y tame sprostituowaa si iemu obficie, tak i zasza w ci. Oto na co posuy zwrok u tey paniey. Co witsza, syszaem, i, oprcz niewiast y dziwczt zwyczaynie bdcych w iey orszaku, y obce, ktre i nawiedzay, hnet obswaiaa z t igr po dwch lub trzech dniach lub za kadym razem, kiedy przybyway, kac napirwey swoim pokaza drog y zaczyna miedzy sob, a inym pni; owo iedne dziwoway si tey igrze, ine zasi nie. Oto, wier, osobne wiczenie ! Syszaem take o iednym wielgim, ktry lubowa si w tem, aby poziera tak na swoi en, nag abo te ubran, y wiczy i wyklaskuic i po zadku y patrze na wykrty iey ciaa. Syszaem o iedney godney biaey gowie, i gdy bya pann, matka wiczya i codziennie dwa razy, nie iby przewinia, ale poniewa mnimaa nale rozkosz patrzc, iako bdzie wykrca tykami y reszt ciaa, aby nabra std co nieco appetytu: nawet cho iey mineo czternacie lat, owa matka wytrwaa w tym y zacieka si tak, i ieszcze radsza przypatrowaa si temu y zabawiaa w ten sposb. Gorsze syszaem o iednym wielgim panie y xiciu, wicey iu ni omdziesit lat temu, i zanim szed parzy si ze swoi en, dawa si wiczy, nie mogc si ozgrza ani podnie swey zmikey przyrody bez tego mzgowczego likarstwa. Barzo bych rad by, iby mi iaki wiadomy medyk powiedzia racyi tego. Owa nie leda iaka osoba, Pikus Mirandola, powieda, i widzia w swoim czasie nieiakiego galanta, ktry im barziey go wiczono do krwie rzemiemi, tem nabarziey wwczas by za-

117

cieky ku biaym gowam; y nigdy nie by tak iurny przy nich, ieli nie by wprzdy owiczony: potem szala iako buhai naysrogszy. Owo, wier, straszliwe umory czowiecze! ieszcze w tamten z widokiem y pozieraniem na inych dorzecznieyszy iest nili ten ostatni. Kiedym by w Milanie, powiedano mi, z dobrego rzda, tak historyi: i nieboszczyk pan margrabia Peskar, wieo zmary wicekrl Sycyliey, rozmiowa si wieldze w barzo urodney paniey; tak dobrze, i iednego rana, mnimaic, i m iey wyszed, poszed i nawiedzi nalazszy i ieszcze w ku; owo tak z ni uradzaic nie uzyska ieno to, iby i widzia y napatrzy si iey do syta pod ptnami, y dotkn iey domi. Na to uradzanie nadszed m, ktry w niczym nie dorasta kalibru onego margrafa, y zaskoczy ich w ten sposb, i margraf nie zdy sprztn swoiey rkawiczki, ktra si zabkaa nie wiem iako pomidzy gzami, iako si to czsto trefia. Rzekszy tedy kilka sw wyszed z kownaty; przeprowadzony wszelako przez tego szlachcica, ktry, nawrciwszy si potem, trefunkiem nalaz rkawic margrafa zbkan midzy gzami, w czym owa pani si nie obaczya. Wzi i i pochowa na sobie, potem zasi, porzawszy surowie na en, dugi czas wytrwa nie sypiaic z ni y nie tknwszy: dlaczego owa pani iednego dnia, zostaic sama w kownacie, wziwszy piro do rki napisaa takow kwatryn:

Vigna era, vigna son. Era podata, or pi non son; E non so per qual cagion Non, mi poda il mio patron.
Owo, gdy zostawia te kwatryn napisan na stole, nadszed m, ktry urzawszy na stole te wirsze wzi piro y odpowiedzia:

Vigna eri, vigna sei, Eri podaa, e pi non sei. Per la granfa del leon, Non ti poda il tuo patron.
Y rwnie zostawi ie na stole. Wszytko doniesiono margrafowi, ktry uczyni odpowied:

A la vigna che voi dicete lo fui, e qui restete; Alzai il pamparo; guardai la vite, Ma, non toccai, si Dio majute.
To znw doniesiono mowi, ktry, kontentuic si tak przystoynym responsem y susznym uniewinnieniem, podi swoi latorol y uprawia i tak dobrze iako wprzdzi y nigdy m y ena nie byli w lepszey komitywie. Przeo to wszytko na nasz mow, iby kady rozumia:

Byam pikn winnic y iestem ni ieszcze. Byam niegdy barzo dobrze uprawiona; Teraz przedsi nie iestem y nie wiem, Czemu my gospodarz mnie nie uprawia.
Odpowied:

Tak, bya winnic y ieste ni ieszcze,

118

Niegdy dobrze uprawn, a teraz wcale; Dla twey mioci lwiego pazura Twy m ci iu nie uprawia.
Odpowied margrafa:

W winnicy, o ktrey mwisz, Byem, wier, y przebywaem troszk, Uniosem gazk y porzaem na grono, Wdy skar mnie Bg, ielim go dotkn kiedy!
Przez ten pazur lwi chcia powiedzie rkawiczk, ktr nalaz zbkan midzy gzami. Oto ieszcze grzeczny m, ktry nie wcik si zbytnio y zbywaic poderzenia hnet odpuci enie w ten sposb. Owo bywai, wier, biae gowy, ktre tak si lubui w samych sobie, i pozierai na si y wypatrui si cakiem nago, tak i popadai w zachwycenie widzc si tak cudnemi iako Narcissus. C nam si godzi tedy uczyni patrzc na nie a pozieraic? Marianna, ona Herodesa, urodna y zacna biaa gowa, kiedy iey m chcia si z ni sparzy w samo poednie y widzie iasno wszytko u niey, odmwia mu wrcz, iako powieda Iosefus. Przedsi nie uy wadzey mowskiey, iako ieden wielgi pan, znaiomy mi, uczyni naprzeciw swoiey enie, wier, z naycudnieyszych, ktr zniewoli tak w iasny dzie y rozdzia do goa, mimo i znacznie si przeciwia. Potem przysa iey dworki, aby i ubray, ktre nalazy i ca paczc y zawstydzon. Ine bywai biae gowy, ktre rozmylnie nie czyni wielgich wzdraga z ukazowaniem w iasnym wietle widoku swoiey cudnoci y z odsanianiem si nago, aby barziey odurzy y przywiza swoich mionikw, y sielniey ich przycign ku sobie; przedsi nie chc niiak przyzwoli na szacowne dotknicie, przynamniey niektre na iaki czas: bowiem nie chcc zatrzyma si w tak pikney drodze, posuwai si daley, iako syszaem o tem o wielu, ktre dugo tym strychem zabawiay swoich sukw tak wdzicznemi widoki. Szczni ci, ktrzy wytrwai w cirpliwoci, nie daic si nadto uwie na pokuszenie. Y trzeba, aby barzo by rozmiowany w cnocie ten, ktry by widzc cudn bia gow nie skazi sobie oczu; iako w Alexander powieda niekiedy przyiacioom, i perskie dziwczta barzo wielgie cirpienie sprawiai oczom, ktre patrz na nie; y dlatego trzymaic cory Daryusza iako swoie niewolnice, nigdy ich nie pozdrawia inaczey iak ze spuszczonemi oczami, a y to nayrzadziey, iak tylko mg, z obawy iby go nie optaa ich doskonaa uroda. Nie tylko owo wwczas, ale y dzisiay pord wszytkich biaych gw Wschodu Persyanki zaywaa tey chluby y ceny, i s nayozdobnieysze y naydoskonalsze w proporcyach swoiego ciaa y przyrodzoney piknoci; wdziczne, schludnie odziane y obute; zwaszcza, y nad wszytkie, one mieszczanki starodawnego y krlewskiego grodu Szyras, ktre tak s sawione dla swoiey urody, biaoci y wdziczney luboci, y przymilnoci, i Maurowie, wedle dawney y powszechney gadki, powiedai: i prorok ich Mahomet nie chcia nigdy i do Szyras, z obawy i gdyby raz by urza owe cudne biae gowy, nigdy po mierzci iego dusza nie weszaby do raiu. Ci, ktrzy tam byli y pisali o tym, tak powiedai; w czym mona zauway hipokrickie postpienie tego dobrego obwiesia y hultaia proroka: iakoby nie stao napisane, o czym wiadczy Belon w iedney xidze arabskiey zaintytulowaney: O dobrych obyczaiach Mahometa, gdzie pochwalona iest iego krzepko cielesna, iako i si chepi, e moe spraktikowa y obrci swoie dwanacie en, ktre mia, w teye samey godzinie, iedn po drugiey. Syszaem raz iedno pytanie z przyczyny owego postpku Alexandra, o ktrym wspomniaem, y Scypiona Afrykanma, ktry z dwch zasuy na witsz pochwa strzemiliwoci.

119

Alexander, nie dufaic w siy swoiey czystoci, nie chcia zgoa widzie onych cudnych pa perskich: Scypion zasi po wziciu Nowey Kartaginy urza ow pikn pann iszpask, ktr onirze mu przywiedli, ofiarowuic mu za cz iego upu; ktra bya tak celuica w urodzie y w tak wdzicznym, raym wieczku, i kdy ieno przechodzia, wszdy podbudzaa y czarowaa wszytkich oczy do patrzenia na ni, y Scypiona take; ktry, pozdrowiwszy i barzo obyczaynie, przepytywa si, z iakiego miesta w Iszpaniey by bya y o iey rodzicw. Na co usysza miedzy inemi, i bya narzeczona modemu rycerzowi zwanemu Alucius, xiciu Celtyberw, za czym mu i odda y iey ocu a matce nie tknwszy iey; czym barzo ziedna ow pani, iey rodzicw y narzeczonego, tak i odtd stali si wieldze przychylni dla Rzymu y dla republiki. Przedsi, co wiedz o tym, czy w duszy owa pikna biaa gowa nie pragna by nieco nadzian y nadpoczt od Scypiona, od niego, powiedam, ktry by urodny, mody, dzielny, rzeki y zwyciski? Moebna, i gdyby kto zaufany abo zaufana ze swoich iey zapyta, wedle wiary y sumnienia, czy nie byaby chciaa, pozwalam wam si domyle, co byaby odpowiedziaa, abo te zrobia iak mink przyzwalaic, i byaby tego pragna; y pomylcie ktemu, czyli klimat Iszpaniey y zachodnie soce nie mogo skania iey ku temu, iako wiele inych biaych gw dzisieyszych y z tey okolicy urodzonych, y podobnych tamtey paniey, ktre s barzo gorce y ase na to, iako ich sia widziaem takich. Nie trzeba te wtpi, i gdyby ta pikna y poczciwa panienka bya proszona y dana od onego urodnego modzieca Scypiona, i byaby go uia za sowo, by nawet na samym otarzu swoich pogaskich bogw. W czym, wier, barzo niektrzy chwalili owego Scypiona za w dar strzemiliwoci; ini zasi go potpiali: bowiem w czym moe okaza dzielny a krzepki rycerz wspaniao swego serca naprzeciw zacney y urodney paniey, iak tylko okazawszy iey skutecznie, i ceni iey pikno y miuie i barzo, nie uwiadczaic iey onych chodw, respektw, skromnoci y dyskreciw, jakie nieraz (tak syszaem) sia kawalerw y pa nazwao radniey wymysami mzgowczemi y upadkiem serca nieli cnot. Nie, wdy to nie iest to, co pikna y zacna biaa gowa miuie w swoiem sercu, ale przedsi dobre nasycenie si ni, roztropne, diskretne a taiemne. Sowem, iako rzeka iednego dnia godna biaa gowa czytaic ona histori: w Scypion, przy caym swoim dzielnym y wspaniaym hetmastwie, to by gupiec, i ziednywa kogo ku sobie y pastwu rzymskiemu takim niezdarnym sposobem, co mgby by uczyni inym, barziey przystoynym, zwaszcza i to by up woienny, z ktrego w tym powinno si triumphowa barziey ni w ktrey iney rzeczy. Nie tak uczyni on wielgi fondator iego miasta, kiedy owo porwano owe panie sabiskie, naprzeciw tey, ktra mu przypada; przedsi uy iey do syta bez adnego wydwarzania; z czego rada bya ieno y nie markocia si o to, ani ona, ani iey kompanionki, ktre hnet zgodziy si ze swemi mami y wydziercami y nie krzywdoway sobie iako ich ocowie y matki, ktrzy podnieli znaczn woyn. Prawda iest, i bywai ludzie y ludzie; biae gowy y biae gowy, ktre nie chc obcowa z kadym z brzegu takowym sposobem: wdy nie wszytkie podobne s do eny krla Ortyagona, iednego z galickich krlw Azyey, niewiasty doskonaey urody. T gdy poyma w niewol nieiaki setnik rzymski y kusi si o iey cze, nalazszy i oporn, iako i miaa wstrt wyda si iemu, osobie tak nikczemney a lichey, wzi i gwatem a si, ile e los y przemoc woienna daa mu i w rce prawem niewolnictwa; czego niebawem poaowa y ponis za to pomst; bowiem ona, przyrzekszy mu wielgi okup za sw wolno y gdy oboie udali si na zmwione miesce dla podicia pinidzy, ta pani daa go zabi, wedle opowieci, y zaniesa gow iego swemu mowi, ktremu zwierzya rzetelnie, i w oto pogwaci sumniennie iey srom, ale i wzia za to pomst w tym sposobie: co iey m przychwali y szacowa i wieldze. Y od tego czasu, powieda historia, chowaa swoi cze a do ostatniego dnia ycia z cakowit witoci y powag: wdy mimo wszytko uszczkna ten smaczny kszczek, chociay pochodzi od leda iakiego czeka.

120

Nie tak pocza sobie Lukrecyia, bowiem nie posmakowaa tego, mimo e zabiega si o ni dzielny krl: w czym nalaza si po dwakro iak gupia, raz i mu nie wygodzia na miescu by troszk, a wtre, i si zbawia ywota. Aby ieszcze wrci do Scypiona, snad nie zna ieszcze dobrze obyczaiu woiennego dla upu y dla rabowania; bowiem, iako syszaem od iednego z naszych znacznych hetmanw, nie ma takiey sposobney wirzyny po temu iako biaa gowa poymana we woynie; y dworowa sobie z wielu inych swoich kompanionw, ktrzy ponad wszytko zlecali przy szturmach a dobywaniu miest cze biaogowsk, a take nawet zgoa w inych miescach a potkaniach; bowiem te panie nawidz ludzi rycerskiego rzemisa barziey od inych y onych gwat przywodzi im ieno wicey appetytu; a potem, nie ma w tem nic do przyganienia: rozkosz std im zostaie, cze mw y ich samych nie iest zgoa nadwerona; wdy wielga si im std szkoda staa? A co witsza iest, ocalai tak ycie a mienie swoich mw, iako ta cudna Eunoia, crka Boguda czy Bochusa, krla Mauretaniey, ktrey Cezar poczyni znaczne dary, iey y mowi, nie tyle, trzeba mnima, za to, i przeszli na iego stron, iako Hiuba, krl Bityniey, na stron Pompeiusa, ieno i bya urodna niewiasta y Cezar mia z ni obcowanie a lube uycie. Sia inych dogodnoci iest w takiem miowaniu, ktrych nie bd wywodzi; wdy mimo to, powieda w znaczny hetman, iego ini wieldzy kompanioni, rwni iemu, dzierc si starego obyczaiu porzdkw woiennych, dai, aby przestrzegano czci biaych gw, ktrych by trzeba wprzdy przepyta si poufnie y sumniennie o ich mnimania y potem o tym sdzi; lub, moebna, s oni natury naszego Scypiona: ten ci rad postpowa iako w pies ogrodnika, ktry, iako powiedaem niegdy, nie chcc sam ie kapusty w ogrodzie, nie dozwala, aby ini iey pokosztowali. Iako uczyni naprzeciw biednemu Masynissie, ktremu, co tylekro narazi ycie dla niego y dla rzymskiego narodu, tyle namozoli si, napoci a napracowa, aby Scypionowi przysporzy chway a zwycistwa, ten odmwi mu y odi pikn krlow Sofonizb, ktr by poyma, y obra iako sw gwn y naycennieysz cz upu: wdy w Scypion uprowadzi mu i, aby posa do Rzymu, iby ya reszt dni swoich iako nayndznieysza niewolnica, gdyby Masynissa nie by temu zaradzi. Chuba iego byaby std witsza a bogatsza, gdyby bya si tam poiawia iako pikna a wspaniaa krlowa, ena Masynissy, y gdyby mwiono widzc i przechodzc: ,,Oto iedno z piknych znamion podboiu Scypiona; bowiem chwaa, wier, wicey spoczywa w ksztacie rzeczy wielgich a wyniosych nieli podleyszych. Rzec si godzi, i Scypion w tym wszytkim nie barzo roztropnie sobie poczyna abo te by nieprzyiacielem caey pci biaogowskiey lub zgoa niemocnym iey zado uczyni, chocia owo powiadai, i na stare lata zacz si wcha mioci z iedn ze suebnych swoiey eny; co ta pani znosia barzo cirpliwie, dla przyczyn, ktre daoby si o tym nadmieni. Owo aby wyni z onych manowcw, na iakie zboczyem, a wrci na gadk drog, ktreyem poniecha, powiedam, aby sprowadzi ku kocu t rozpraw: i nie ma nic w wiecie tak wdzicznego do urzenia y do ogldania iako cudna biaa gowa dwornie odziana abo te przystoynie rozebrana y pokadziona; ba aby bya zdrowa, czysta, bez skazy, naroli y wrzodw, iakom to rzek. Krl Franciszek powieda, i szlachcic, by naymonieyszy, nie moe lepiey ugoci swego pana, by nawitszego, w swoiem domie lub zamku, ieno aby mu nastrczy na pirwszy widok a pirwsze spotkanie swoi pikn en, piknego konia y piknego charta; bowiem, rzucaic oczy na przemian na iedno, to znw na drugie y owo na trzecie, nie moe sobie nigdy uprzykrzy w tym domu: czym mieni owe trzy pikne rzeczy iako barzo wdziczne do urzenia y podziwiania, a take wieldze przyiemne w uyciu. Krlowa Iezabel Kastyliaska mawiaa, i barzo wielg naydzie rozkosz w ogldaniu cztyrech rzeczy: homhre darmas en campo, obispo puesto en pontijical, linda dama en la cama,

121

y ladron en la horca rycerza uzbroionego w polu, biskupa w pontyfikaliach, pikney biaey gowy w ku y hultaia na szubienicy. Syszaem od nieboszczyka pana kardynaa Lotaryngskiego Wielgiego, wieo zmarego, i kiedy iecha do Rzymu do papiea Pawa Czwartego, aby zerwa rozeym uczyniony z cysarzem, przeieda przez Wenecy, gdzie by barzo godnie podity, o czym y nie ma wtpienia, skoro by takim wielgim oblubiecem tak monego krla. Cay w mnogi y wspaniay senat wyszed naprzeciw niemu; y gdy przeieda wielgim kanaem, okna domw byy obsadzone wszytkiemi biaymi gowami caego miesta, y z naycudnieyszych, ktre tam przybieay, aby napatrzy si onemu wiazdu. Owo by tam ieden z nayznacznieyszych, ktry zabawia go o sprawach pastwa y przygwarza o tem siemi: przedsi widzc, e kardyna rzuca barzo ustawicznie zwrok na one pikne damy, rzek do w narzeczu iego izyka: Wasza dostoyno, tak mnimam, i mnie nie suchacie, y macie racyi; bowiem z o wiele witsz iest to uciech a rozrywk widzie te wdziczne biae gowy w okniech y syci si ich zwrokiem nieli sucha mowy zgrzdnego starca iako ia, chociaby nawet mwi o iakiey wielgiey zdobyczy ku waszey korzyci. Pan kardyna, ktremu nie zbywao na dowcipie y pamici, powtrzy mu sowo w sowo wszytko, co tamten by mu powiedzia, tak i w dobry starzec barzo rad by z niego y mia go w niezwyczayney estymie, i zabawiaic si widokiem onych piknych biaych gw przedsi nic nie przepomnia ani nie opuci z tego, co mu powiedzia. Kto widzia dwr naszych krlw: Franciszka, Hendryka Drugiego y inych krlw, iego synw, przyzna chtnie, kim by kolwiek by y chociaby ziacha cay wiat, i nie widzia nigdy nic tak piknego iak nasze panie bdce na dworze tych krlw y nasze krlowe, ich eny y matki, y siostry; przedsi ieszcze piknieysz rzecz byby widzia (tak kto powieda), gdyby by ieszcze yw dziadek mistrz Gunina, ktry przez swoie wymysy, zudy, czamoxistwa a zamawiania byby mocen przedstawi ie rozdziane y nagie, iako powiedai, i uczyni raz w pewney zaufaney kompaniey na rozkaz krla Franciszka: bowiem by to czek barzo dowiadczony a subtylny w swoiey sztuce; y iego wnuk, ktregomy znali, nic nie rozumia z tego naprzeciw niemu. Mnimam, i ten widok byby rwnie ucieszny, iako by niegdy widok biaych gw egipskich w Alexandryey z okazyey powitania a przyicia ich wielgiego boga Apisa, naprzeciw ktremu wyszy z wielg uroczystoci, unoszc swoie suknie, kiecki a gza y podkasuic ie nawyey iako mogy, z nogami barzo rozszyrzonemi a rozkraczonymi pokazuic cisa zgoa iak na talerzu: pomylcie, i rozumiay, e barzo godnie go tym uczciy. Kto chce urze t opowiastk, niechay czyta Alexan. ab Alex. w szstey ksidze iego Dni uciesznych. Mnimam, i taki widok by barzo luby, bowiem panie z Alexandriey byy pikne, iako s ieszcze dzisiay. Ieli stare a szpatne czyniy tak samo, niech im kat wici; bowiem zwrok powinien si zawdy rozciga ieno na to, co nadobne, y unika szpatoty iako moe. W Szwaycaryey mczyni i biae gowy stykai si po spou w aniach, nie czynic przedsi nic spronego, ieno pcienko sobie z przodu przywizui: ieli przystaie nieco luno, wdy mona urze co nieco, co si spodoba abo nie spodoba, wedle pikna y szpatoty. Zanim skocz t rozpraw, ieszcze dodam iedno sowo. W iakie pokuszenia y rozkosze dla zwroku musieli popada modzi panowie, rycerze, szlachta, plebeie y ine Rzymiany w ubiegym czasie, w dniu gdy si obchodzio w Rzymie wito Flory, o ktrey powiedai, i bya naywdzicznieysz y nabarziey triumphuic kortezan, iaka kiedykolwiek paraa si k...ewstwem w Rzymie lub indziey! Y co nabarziey i w tym zalecao, i bya z poczciwego domu a znacznego rodu: wdy takie biae gowy z nieledacyiakiey mki barziey si podobaa, a parzenie si z niemi barziey iest doskonalsze nieli z inemi. Owo te owa pani Flora miaa to dobrego y lepszego nieli Lais, ktra wchaa si z caym wiatem na ksztat tuka, zasi Flora ieno z co znacznieyszemi: tak i na progu swoich drzwi

122

pooya ten nadpis: Krlowie, xita, dyktatorowie, konsule, cenzory, wysokie kapany, questory, ambasadory y ine wielgie pastwo, wnidcie; ini zasi nie. Lais kazaa sobie zawdy paci z gry, zasi Flora nie, powiedaic, i tak poczyna sobie z wielgimi, iby y oni poczynali sobie tak samo z ni, iako moni y wspaniali; a take, i biaa gowa znaczney piknoci a wysokiego rodu zawdy bdzie tyle ceniona, ile si sama szacuie: owo te nie braa, ieno to, co iey dawano, powiedaic, i kada zacna pani powinna dawa rozkosz swemu mionikowi dla mioci, a nie dla chciwstwa, ile e wszytkie rzeczy mai pewn cen za wyitkiem mioci. Za czym w swoiem czasie owa Flora rozdawaa tak wdzicznie mio y dawaa sobie tak krzepko sugiwa, i gdy czasem wychodzia z pomieszkania, aby si przechodzi po miecie, byo dosy gadania o niey na cay miesic, tak dla iey piknoci, iey cudnych a bogatych stroiw, iey hardego noszenia si, iey ponty, iako dla wielgiego orszaku dworzanw a sukw y wielgich panw bdcych z ni, y ktrzy cignli za ni a krztali koo niey iako szczyre niewolniki; co dozwalaa barzo cirpliwie. Zasi posowie cudzoziemscy, kiedy powracali do swoich prowinciw, barziey si lubowali w opowieciach o piknoci y osobnoci cudney Flory nili o potdze rzeczypospolitey rzymskiey, a zwaszcza o iey wielgiey szczodrobliwoci, wbrew przyrodzeniu takich pa; wdy te ona wznosia si ponad posplstwo, skoro bya szlachcianka. Wreszcie zmara w iakiem bogactwie y dostatku, i cena iey ryber, mebli y klenotw wystarczaica bya, aby odnowi mury Rzymu y ieszcze aby oczyci z dugw rzeczpospolit. Uczynia nard rzymski swoim gwnym spadkobierc, dlaczego zbudowano iey w Rzymie wityni barzo wspania, ktr od Flory nazwano Floryank. Pirwsze wito, iakie obchodzi kiedy cysarz Galba, byo wito Flory Mionicy, w ktrym dniu pozwolo nem byo Rzymianom a Rzymiankom czyni wedle smaku wszytkie sprosnoci, wszeteczestwa, plugastwa y nierzdy, iakie by tylko umieli wymyli; tak i uznawano za barziey witobliw y zacnieysz t, ktra w w dzie witszey potrafia dokona rozpusty y paskudztwa a rozwizoci. Pomylcie, i adna fiskania (ktr suebne y niewolnice murzyskie tacz w niedziel na Malcie, na szczyrym placu przed caym wiatem) ani adna sarabanda nie umywaa si do tego y e nie zaniedbyway przy tym ani porusze y wytrzsa lasciwnych, ani spronych postaw, ani poczwamych wykrca. Y owo, ktra umiaa ie wyimainowa barziey sprone a wyuzdane, tym barziey chwalebna bya ta pani, ile e takie mnimanie byo u Rzymian, i ktra pdzie do wityni teye bogini w ubiorze y postawie, y obyczaiu barziey wszetecznym a wyuzdanym, bdzie miaa t sam ask y szczodre dobytki, iakie miewaa Flora. Oto, wier, pikne mnimania y pikne obchodzenie wita! bo te to y byli pogani. Co do tego nie ma wtpienia, i nie zaniechiwali adnego rodzaiu sprosnoci y dugo przedtem iu te dobre panie studioway swoi lekcyi, ni mniey ni wicey iako nasze ucz si baletnych plsw; nie ma wtpienia te, czy byy w tem gorliwe a pilne. Modziecy y starce nawet tako byli ktemu barzo chciwi, aby widzie y oglda takowe lasciwne widowiska. Gdyby takie mogy by przedstawiane u nas, wiat miaby z tego wielg korzy wszelakiego rodzaiu; y aby by przy takiem widoku, ludzie by si pozabiiali od cisku. Wiele by o tem mg rozpowiada, kto by chcia: zostawiam to naszym krzepkim galantom. Kto chce, niech czyta Swetoniusza, Pauzaniasza Greka a Maniliusza acinnika xigi, iakie napisali o paniach znamienitych y sawnych mionicach, a wszytko tam wyczyta. Ieszcze iedna przypowiastka, a potem koniec. Mona wyczyta, i Lacedemoczykowie wyruszyli raz oblega Mesyn, w czym Mesyczycy wyprzedzili ich, bowiem wyszli hnet z miasta, ieden po drugim, pocignli y pobiegli ku Lacedemoniey, mnimaic i pochwyci z naga y zupi, w czas gdy tamte woyaki bd zabawia si pod ich miastem. Przedsi byli w tym silnie odparci y przegonieni od biaych gw pozostaych w miecie: o czym dowiedziawszy si Lacedemoczykowie odmienili dro-

123

g y wrcili si znowu ku swemu grodu; owo z dala urzeli swoie eny cale uzbroione, ktre byy odegnay nieprzyiaci, y barzo si temu przelkli; wey tamte hnet day im si pozna y iy rozpowieda swoie losy; za czym ci zaczli z radoci ie caowa, obapia a pieci, tak i, niechaic wszelakiego wstydu y nie maic cirpliwoci rozdzia zbroie, ani ci, ani one, uczynili to sumniennie na tym miescu, na ktrym ie spotkali, gdzie tedy mona byo widzie to i owo y sysze ucieszny dwik a szczk ora y iney rzeczy. Ku czego pamici wybudowali wityni a pomniczek bogini Wenerze, ktr nazwali Wener w zbroiey, w przeciwiestwie do wszytkich inych maluicych i cale nag. Oto, wier, ucieszne sparzenie si y pikna przyczyna, aby wymalowa Wener w zbroiey y nazwa i od tego! Czsto si widzi rd ludzi rycerskiego rzemisa, zwaszcza przy braniu miest si, iako wielu onirzw cakowicie uzbroionych folguie sobie z biaemi gowitami, nie maic czasu y cirpliwoci rozbroi si, aby nasyci swoi chu y appetyt, tak ich przypiera dza; wdy widzie onirza zbroynego parzcego si ze zbroyn biaogow nieczsto si to urzy. Mona tedy sobie wyobrazi rozkosz, iaka std moe wynikn, y ktra moga by witsza w onem piknem mysterium: czy dla uczynku, czy dla zwroku, czy dla szczkania broni! To zawiso od imainacyey, iak by kto mg sobie uczyni, tak dla dziaaicych, iako dla patrzcych, ktrzy podczas byli tam obecni. Owo do na tym; zakoczmy iu: pomnoybych t rozpraw ieszcze o nieco przykadw, ba lkam si, i gdybych okaza si nazbyt spronym, popadbych przez to w osaw. Trzeba wszelako, ibych, nachwaliwszy si tyle pikne biae gowy, przyda opowiastk o iednym Iszpanie, ktry, nie barzo nawidzc iedney niewiasty, odmalowa mi i iednego dnia iak naley y rzek mi: Seor, vieja es como la lampada azeitunada diglesia, y de hechura del armario, larga y desvayada, el color y gesto como mascara mal pintada, el talle como una campana o mola de molino, la vista como ydolo del tiempo antiguo, el andar y vision duna antigua fantasma de la noche, que tanto tuviesse encontrarla de noche, como ver una mandragora. Iesus! Iesus! Dios me libre de su mal encuentro! No se contenta de tener en su casa por huesped al provisor del obisbo, ny se contenta con la demasiada conversacion del vicario ny del guardian, ny de la amistad antigua del dean, sino que agora de nuevo ha tornado al que pide para las animas de purgatorio, para acabar su negra vida. Oto ona; iest iako lampa stara y caa tusta od oliwy kocielney; z postawy a ksztatu podobna iest szafie wielgiey, pustey y le skleioney, kolor y gracy ma iako maszkara le malowana; tuw ma iako dzwon klasztorny abo kamie myski; twarz iako w posku boka z dawnych czasw; zwrok y chody iako staroytne widziado bdzce po nocy; tak i tyle bych si lka spotka i w nocy iako urzy mandragor. Iesus! Iesus! Niech mnie Bg ochrania od takowego spotkania! Nie do iey tego, i ma za swego statecznego gocia biskupiego prowizora, ani si kontentuie nadmiernym obcowaniem wikarego, ani ustawnemi odwiedzinami gwardyana, ani zastarza przyiani dziekana, ieno teraz znowu wzia sobie ieszcze tego, ktry si modli za dusze czycowe, a to aby dokona swego czarnego ywota. Oto iak Iszpan, ktry tak wdzicznie odmalowa trzydzieci piknoci biaogowskich, iako rzekem o tym w tey rozprawie, ieli chce, umie take barzo i poniy.

124

Rozprawa trzecia

O urodzie piknej noki y o powabach iey, iakie ma

Pomidzy wieloma cudnemi piknociami, ktrych pochway syszaem nieraz miedzy nami dworzany iako sposobnych do obudzenia mioci, barzo wysoko szacuie si u urodney biaey gowy pikn nok; z ktrych widziaem wiele pa czyrpicych saw y troskaicych si o to, aby ie mie y zachowa pikne. Miedzy inemi syszaem o iedney barzo znaczney xiniczce we wiecie, znaiomey mi, ktra nawidzia iedn ze swoich dworek ponad wszytkie ine y sprzyiaa iey barziey od inych ieno dlatego, i umiaa iey naoy poczochy tak dobrze obcignite y sposobia ydeczk tak chdogo, y nakadaa tak czysto podwizk, y lepiey ni iaka bd ina; tak i bya barzo w asce u swoiey pani y zgoa wiele podarkw std miaa. Owo z tego starania, iakie miaa, aby trzyma sw nk w takiey piknoci, trzeba mnima, i nie byo to, aby i kry pod kieck ani te fadami sukni, ba aby si ni popisywa niekiedy w piknych gatkach ze zotogowiu y rybrney lamy lub iney materiey, barzo schludnie y wdzicznie uszytych, iakie nosia zwyczaynie: bowiem ieli kto ma takie ukontentowanie ze siebie, snadnie chce uyczy y inym co nieco z tego widoku y z iney rzeczy. Owa pani nie moga si tako wymwi powiedaic, i byo to dla przypodobania si mowi, iako nawicey ich tak powieda, nawet zgoa starszych, kiedy si tak sztyftui y zaprawiai, chocia iu s leciwe; przedsi ta bya wdowa. Prawda iest, i za czasu ma czynia tak samo, y dlatego nie chciaa zaniecha tego potem, straciwszy go. Znaem sila piknych i godnych niewiast a panien, tak samo troskliwych w tem, aby hodowa rwnie schludnie y kosztownie, y wdzicznie swoie nadobne noki; wdy mai w tem racyi: bowiem tutay spoczywa wicey lascywii, niby kto mnima. Syszaem o iedney barzo znaczney paniey, za czasu krla Franciszka, y barzo urodziwey, ktra, zomiwszy sobie nog y dawszy i sobie nastawi, nalaza, i nie byo dobrze y e zostaa iey cale krzywa: owo bya taka rezolutka, i daa i sobie zomi drugi raz nastawiaczowi, iby i zoy naleycie, iako bya wprzdziey, y sprawi, by staa si rwnie pikna y prosta. Owo nalaza si iedna, ktra si barzo temu dziwowaa, przedsi tey ina pikna biaa gowa, barzo bystra, daa odpraw y rzeka: ,,Rozumiem tak z tego, i nie wiecie, iak cnot miosn posiada w sobie pikna noka. Znaem niegdy iedn barzo pikn y poczciw dziewk we wiecie, ktra, rozmiowawszy si tgo w znacznym panie, chciaa przynci go ku sobie y wycign ze iak dobr korzy. Nie mgszy tego uzyska, iednego dnia, bdc w aleii parkowey y widzc, ie nadchodzi, udaa, iakoby podwizka iey oblatywaa; y usunwszy si co nieco na stron podniosa nog y pocza obciga poczoch y poprawia podwizk. w mony pan przyrza si iey sielnie y nalaz nok barzo cudn; y zapamita si tak pilnie, i ta noka zdziaaa w nim wicey, ni uczynio iey pikne oblicze; iako e uzna w sobie, i te dwa pikne supki musz dwiga zacny budynek. Pniey przyzna si do tego tey swoiey mionicy, ktra odtd zaywaa go, iako si iey zdao. Zwacie ten wymys y ten wdziczny fortyl miosny. Syszaem tako o pikney y godney biaey gowie, nadto paniey wielgiego dowcipu, uciesznego y wesoego obycia, ktra, daic sobie iednego dnia wciga poczochy swemu pokoiowemu, spytaa go, czy nie popada przez to w chu, pokuszenie a podliwo: przy tym rzeka y nazwaa to sowo prosto z mostu. Pokoiowiec mnimaic, i dobrze rzecze, ze czci, iak mia dla niey, odpowiedzia, e nie. A ta podniesa rk y daa mu rzetelnie w g-

125

b: Ruszay rzecze nigdy mi iu nie bdziesz posugiwa; ieste gamo, niezgua y przepdzam ci z moich oczw! Sia bywa dzisiay pokoiowcw u panien, ktrzy nie s tak strzemiliwi ubieraic y obuwaic swoie panie przy wstawaniu: bywai te y niektrzy ze szlachty, ktrzy by si tak nie zbanili widzc takowe smaki. Owo nie od dzi dopiro ceni we wiecie pikno piknych rk y piknych nek, bowiem to iest ied-no; wdy za czasu Rzymian czytamy, i Lucyusz Witeliusz, ociec cysarza Witeliusza, goreic sieln mioci ku Massalinie y pragnc przy do aski iey ma za tem porzednictwem, uprosi iednego dnia, iby mu wywiadczya t cze y pozwolia iednego daru. Cysarzowa go spytaa: A co? Oto, pani rzek pozwlcie, abych iednego dnia rozzu wam trzewiki. Massalina, ktra bya pani barzo ludzka dla swoich poddanych, nie chciaa mu odmawia tey aski; owo rozzuwszy i zachowa ieden trzewiczek y nasza go zawdy na sobie miedzy koszul a ciaem, cauic go nayczciey iako mg, ubstwiaic tak cudn nk swoiey paniey w iey trzewiczku, skoro nie mg mie do swoiey woley naturalney stopki ani iey wdziczney nki. Owo znacie milorda z Angliey w Stu opowiastkach krlowey Nawarry, ktry tak samo nosi rkawiczk swoiey paniey na ziobrach y barzo si tym czu bogaty. Znaem sia szlachty, ktrzy, za czym wdziali iedwabn poczoch, prosili swoie panie y wadczynie, aby ich sproboway y nosiy przed nimi iakie om abo dziesi dni (troch mniey abo troch wicey), zasi potem naszali ie w barzo wielgiem powaaniu y zadowoleniu ducha y ciaa. Znalem iednego pana we wiecie, bdcego raz na morzu z iedn barzo wielg dam, z naypiknieyszych tego wiata; ktremu, iako e przeiedali przez iego kray, a zwaszcza i iey dworki saboway od morza y barzo mao byy sposobne, aby usugiwa swey paniey, przypado mu to szczcie, i musia iey przypomaga przy wstawaniu y kadzeniu si w oe; przedsi kadnc i y pomagaic wsta, obuwaic y rozzuwaic tak si w niey rozmiowa, i mnima std oszale, mimo i bya mu krewna: ile e, wier, pokusa w tym iest barzo niezwyczayna y nie ma kogo tak obumarego, iby si nie poruszy. Czytamy o enie Nerona, Poppei Sabinie, nawicey mu ulubioney, ktra prcz tego, i bya nabarziey marnotrawna we wszytkim rodzaiu zbytkw, ozdbek, stroikw, parad y przequintu w ubiorach, nosia trzewiki y ciemki cale ze zota. Ta osobno nie cytowaa ktemu, aby ukrywa swoi stopk abo nk Neronowi, swemu rogatemu maonkowi: nie on sam cieszy si t luboci y tym zwrokiem, wdy byo sia inych takich. Moga sobie przyzwoli na tak osobno dla siebie, skoro dawaa okuwa kopyta koni ze swego zaprzgu srebrnemi podkowami. Impan wity Hieronimus przygania barzo sielnie iedney paniey swego czasu, ktra nazbyt bya troskliwa koo piknoci swey noki, w tych wasnych sowach: Swy may czarny bocik, dobrze obcisy i lnicy, zastawia iako przynt modziecom y wabi ich brzkiem swoich zapinek. Domylcie si, i to bya iakowa moda obucia, zwyczayna w owym czasie, ktra bya nazbyt wydworna y mao przystoyna poczciwym biaym gowam. Obuwanie takich botkw iest ieszcze dzi w uyciu pomiedzy biaemi gowami w Turcyiey, ba, u nawitszych y naycnotliwszych. Syszaem, iako rozprawiano o tym y czyniono zagadnienie, iaka noka iest barziey pokuliwa y przyntna, abo goa, abo odziana y obuta. Wielu sdzi, i nie masz nic ponad sam przyrod, kiedy iest dobrze uformowana, wedle wszelkiey doskonaoci y wedle piknoci, ktre wymieni w Iszpan, iakom rzek o nich poprzednio, y kiedy iest naleycie biaa, pikna y dobrze gadka, y pokazana w sposobn por w nadobnem eczku; bowiem inaczey, gdyby biaa gowa chciaa i pokazowa nag w chodzie abo inaczey y z trzewiczkami na nogach, to chociaby bya przystroiona nawspanialey w wiecie, nigdy by iey nie nazwano barzo obyczayn ani wdziczn, iako in, ktra byaby przystoynie odziana pikn poczoszk z ubarwionego iedwabiu abo te biaey siateczki, iakie to wyrabiai we Florencyey dla noszenia na 126

czas lata, ktre widziaem, iako nosiy niegdy nasze panie, zanim iedwabne poczochy przyszy u nas w tak pospolite uycie; a przy tym trzeba, iby bya dobrze nacignita y wyprona iako skra na bbnie y przymocowana abo szpileczkami, abo inaczey, wedle chci y mody biaogowskiey: potem zasi trzeba przystroi nog piknym biaym trzewiczkiem abo ciemk z czarnego axamitu lub inego koloru, abo wdzicznym maym chodaczkiem, tak zgrabnie uczynionym, i nie mona wicey, iako widziaem takie u iedney barzo znaczney paniey we wiecie, przednio uczynione y barzo lube. W czym rwnie trzeba baczy na pikno noki; bowiem ieli iest przydusza, iu nie iest pikna; ieli iest nazbyt drobna, daie ze mnimanie y osd o swoiey damie, iako e powiedai: Maa noga, wielga p...a, co iest co nieco omierze: przedsi trzeba, aby bya nieco porzednia, iako widziaem takich wiele, ktre budziy znaczne pokusy, a zwaszcza kiedy ich panie wysuway ie y ukazyway na poy spod kiecki, y ruszay niemi a podrygoway nieiakiemi maemi ruchami a potrzsaniami lasciwnemi, ktre byy obute piknym, maych chodaczkiem z krzyn koreczka y trzewiczkiem biaym, zaszpicowanym, a nie rogatym z przodu, wdy biae iest naypiknieysze. Przedsi owe mae chodaczki a trzewiczki s dla duych a wyniosych biaych gw, nie za dla krtkich a kucowatych, noszcych chodaki z zolami na dwie stopy wysokie: kiedy si ruszai, tak si to widzi iakoby maczuga olbrzyma abo bero bazeskie. Iney rzeczy rwnie winna si strzec biaa gowa, iby nie przeksztacaa swoiey pci a nie przebieraa si za chopca, bd to dla maszkarw, bd dla iney rzeczy: bowiem chociaby miaa naycudnieysz nog we wiecie, zda si nieksztatowna, ile e trzeba, aby kada rzecz miaa swoi wasno a swoi przystoyno: owo zapieraic si swoiey pci, spoczwarzai ze wszytkim swoi ca urod y wdziczno przyrodzon. Oto czemu nie barzo iest przystoyna, iby biaa gowa czynia z si chopca, aby pokaza si barziey cudn, cheba e ieno przystroi si wdzicznie w pikn czapeczk z pirkiem, przyczepionym po gwelfsku abo po gibelisku, lub te na przodku czoa, aby nie podawa si ani do iednych, ani do drugich, iako od niedawnego czasu nasze dzisieysze panie uczyniy t mod: przedsi nie wszytkim to si dobrze przygodzi, trzeba mie liczko misterne, osobno iakby ktemu stworzone, iako to widziano u naszey krlowey Nawarry, ktra czynia to tak dobrze, i widzc ieno sam twarz po chopczysku przystroion nie mona by osdzi, do iakiey by pci przynaleaa, czy ma co z piknego modego chopicia, czy barzo cudney paniey, iako ni w rzeczy bya. Wspominam owo iedn we wiecie znaiom mi, chcc tamte naladowa w dwudziestu piciu leciach y bdc nadto znaczney y wyniosey postawy, cale mczyskiey; owo ta, wio przybywszy na dwr, mnimaic si by barzo foremn, poiawia si iednego dnia na sali balowey; co si nie obyo bez wielgiego przygapiania y uszczypkw, a do samego krla, ktren hnet wyda swy osd, bowiem w trefnoci rzeczenia prym dziery we swoim krlestwie; owo rzek, i podobna bya barzo kuglarce y mieteniczce abo, radniey rzekszy, owym malowanym biaym gowam, iakie naszai nam z Flandryey y ktre stawia si przed kominkami szynkw a karczem z niemieck fletni w gbie; za czym kaza iey powiedzie, e ieli poiawi si ieszcze w tym przebraniu a postaci, rozkae iey, iby przyniesa ze sob fletni, aby uraczy muzyk y da rozrywk godney kompaniey. Tak owo z niey dworowa, tyle dla tego i to przybranie barzo le iey przystao, iako dla nienawici, iak mia dla iey ma. Oto dlaczego takowe przebierania nie przystoi dobrze wszytkim biaym gowam; bowiem gdyby nawet owa krlowa nawarska, ktra iest nayurodnieysza we wiecie, chciaa si inkszey przybra w swoi czapeczk, nie byaby nigdy zdaa si tak cudn, iako iest, y nie byaby moga: owo iak by zdoaa wzi posta cudnieysz nili wasna, bowiem nie byo cudnieyszych we wiecie, od ktrych by moga co wzi abo poyczy. Y gdyby chciaa pokaza swoi nok (iako o tym syszaem od niektrych z iey niewiast, i bya naymisternieysza y nayksztatownieysza we wiecie) inaczey nili w przyrodzoney postaci abo te obut schlud-

127

nie popod piknemi szaty, nie byaby si zdaa tak wdziczn. Za czym trzeba iest, aby pikne biae gowy odsaniay si a iawiy swoie cudnoci. W iedney xidze iszpaskiey, zaintytuowaney El viage del principe35, traktuicey o podry, iak uczyni krl Iszpaniey do swoich Nyderlandw za czasu cysarza Kara, swego oca, czytaem, pomiedzy inemi przyiciami, takich zazna od swoich monych y bogatych miest, o tecie krlowey Wgrw w iey piknem miecie Benie, skd poszo zgoa przysowie: Mas brava que las fiestas de Bains.36 Miedzy inemi wspaniaociami byo, i podczas oblegania zamku, ktry zbudowano na zud y oblegano niby fortyc (opisui to kdy indziey), wyprawia iednego dnia fest wspanialszy nad ine dla cysarza, swego miego brata, krlowey Eleonory, swoiey siestry, krla, swego siestrzeca, y wszytkich panw, rycerzw y pa dworskich. Ku kocu festu ziawia si pani w towarzystwie szeci nimf oreadek, ubranych staroytnym kriem po nimfiesku y mod oney dziewicy myliwey, wszytkich odzianych w matery tkan rybem y zielonem, y z pksiycem na czele, caym okrytym diamentami, tak i zdaway si naladowa blask ksiyca : kada zasi niesa uk y strzay w doni, y z barzo bogatym koczanem przy boku; trzewiczki tako byy ze rybney materiey, tak doskonale przylegaice iak tylko moebna. Tak owo weszy do sali wiedc swoie psy ze sob; y przedoyy cysarzowi y pooyy mu na stole pasztety z wszelakiego rodzaiu wirzyny, ktr ubiy na owach. Potem zasi przysza Pales, bogini pastyrzw, z szeci nimf lenych ubranych ze wszytkim biao, w rybn lam y w takiche stroikach na gowie, cale okryte perami; to miay poczochy z podobney materiey z ciemk bia: owe niesy wszelaki rodzay nabiau y postawiy go przed cysarzem. Potem, iako trzeci orszak, przybya bogini Pomona ze swemi nimfami naiadami, ktre niesy ostatnie danie z owocw. A ta bogini bya crk paniey Beatryxy Paceszyny, grebini antremonckiey, damy dworskiey krlowej Leonory, ktra moga mie podczas na dziewi lat. Ona to dzisiay iest pani admirak Szatiiosk, ktr admira poi w drugie stado; ktra to dziweczka y bogini przyniesa ze swemi kompanionkami wszelakie rodzaie owocw, iakie podczas mona byo napotka (bowiem byo to w lecie), naypiknieysze y naywybornieysze, y podaa ie cysarzowi z przemwk tak dorzeczn, tak pikn y wypowiedzian tak wdzicznie, i ziednaa sobie mio y podziwienie cysarza y caey kompaniey, zwaywszy iey mody wiek, tak i odtd przewidywano o niey, i bdzie tem, czem staa si dzisiay, cudn, roztropn, poczciw, cnotliw, bystr y wielgiego dowcipu pani. Ubrana bya podobnie po nimfiesku iako ine, odziane w ptno rybne y biae, z takiemi poczochami y z gow przybran mnogiemi kamiemi; przedsi wszytkie byy szmaragdy, aby przedstawi w czci kolor owocu, iaki przynosiy; zasi oprcz daru owocu ochwiarowaa cysarzowi y krlowi Iszpaniey po gazce triumphalney, caey pokrytey zielon emali, z gazkami cale obwieszonemi wielkiemi perami y kamiemi, co byo barzo bogate dla patrzenia y bezcenne; zasi krlowey Leonorze wachlarz ze zwierzciadekiem ukrytem we wntrzu, cay ozdobiony kamiemi znaczney ceny. Wier, owa xiniczka y krlowa Wgrw okazaa, i bya we wszytkim wspaniaa pani y e rozumiaa polityk rwnie dobrze iako rzemiso woyenne; owo wedle tego, iako syszaem, cysarz, iey brat, barzo czu wielgie ukontentowanie y lubo z tego, i mia tak zacn siostr y godn iego. Owo mona by mi przygani, dlaczego uczyniem takowy uskoczek w toku tey rozprawy. To aby powiedzie, i wszytkie one panny przedstawiaice te osoby wybrano y wzito z naypiknieyszych pomidzy wszytkiemi dworkami krlowych Francyey y Wgrw, y pani Lotaryngskiey, ktre byy Francuzki, Woszki, Flamandki, Niemkinie y Lotarynki; pomidzy kt35
36

Podr ksicia. Wspanialsze ni uroczysto w Bains.

128

remi nie zbywao na piknoci, a Bg wie, iak krlowa Wgrw troskliwa bya w tym, aby wybra naypiknieysze y naywdzicznieyszey postaci. Pani FontenSzalandrzyna, yica ieszcze, umiaaby o tem dobrze opowiedzie, ktra bya podczas dwork krlowey Leonory, y z nayurodziwszych; nazywano i tako Pikn Torsi y ona mi to szyroko rozpowiedziaa. To iest pewna, co wiem od niey y od inych, i panowie, szlachta a rycerze onego dworu mieli sw rado, aby patrzy a poglda na pikne nki, ydki a wdziczne mae stopki tych pa; bowiem przy onem nimfieskim odzieniu byy kusiutko ubrane y mogy przedstawi barzo cudny widok, barziey ni swoich piknych liczek, ktre mona byo oglda co dnia, ich wdzicznych noek zasi nie. Z czego niektrzy sielniey rozgorzeli ku nim z okazania y widoku onych piknych noek nieli od ich piknych twarzy; ile e ponad piknemi kolumienkami bywai zazwyczay pikne fryzy a karnisze, pikne architrawy, bogate kapitele, piknie szlifowane y rzebione. Owo musz ieszcze uczyni iedno odbieenie y wygodzi sobie kwoley, skoro mwimy o takowych zudach y widowiskach. Gdy te wdziczne festy odprawoway si w Nyderlandach, a zwaszcza w Ben, na przyicie krla Iszpaniey, iakoby w tym samym czasie odby si wiazd krla Hendryka, wracaicego z odwiedzin swego kraiu piemonckiego y swoich fortyc do Lyonu, ktry to wiazd by, wier, z naypiknieyszych y nabarziey triumphalnych, iako syszaem od godnych pa y szlachty dworskiey, temu przytomney. Owo ieli ta zuda y to przedstawienie Dyiany y iey oww nalazo poklask w onym krlewskim festynie krlowey ungarskiey, w Lyonie zasi wyobraono in y lepiey naladowan; bowiem na swoiey drodze krl napotka wielgi obelisek staroytney mody, zasi po prawicy swoiey urza znowu tak samo, kole gocica, ogrodzon k, z murem nieco ponad sze stp wysokoci, zasi ta ka bya tak samo wysoko podniesiona nad ziemi; ktra bya misternie zasadzona drzewami porzedniey gruboci, z gstymi gaikami pomidzy owemi y z barzo wiel inych maych drzewek, iak rwnie si drzew owocowych. A w tym maym lasie igrao wiele maych ieleniw, cakie ywych, wiele saren, aniw, przedsi obaskawionych. Podczas usysza Iego Krlewska Mo dzwonice trby a rogi; y hnet urza poprzez w lasek idc Dyan, iakoby spieszc na owy ze swemi kompanionkami y dziwkami lenemi. Ta trzymaa w doni bogaty uk turecki, z koczanem wiszcym u boku, przystroiona w szaty nimfieskie, wedle mody, iak staroytno nam ieszcze zachowaa; ciao iey byo odziane w kaftan z szecioma wielgiemi, okrgemi fadami z czarnozotey materiey, obsiany rybnemi gwiazdami; rkawy y reszta z karmazynowego hatasu ze zot obszewk. Podkasana bya do p ydki, odsaniajc pikn nk y ydk, y trzewiczki, staroytn mod kraiane z karmazynowego hatasu, okryte aftem z pere; wosy iey byty zaplecione grubemi postronkami bogatych pere, z mnogimi kamiemi y klenoty znaczney ceny; zasi ponad czoem may pksiyc rybrny, byszczcy od maych, drobnych dyamentw: bowiem zoto nie byoby tak sposobne y przedstawiaice tak dobrze naturalny ksiyc, ktry iest iasny y srebrzysty. Towarzyszki iey byy przystroione rozmaitym rodzaiem odzienia y tafty przetykaney zotem, tak penym, iako y prnym aftem, wszytko staroytnym kroiem y w wielu inych kolorach staroytney mody, mieszanych tak dla osobnoci swoiey, iako y dla wesooci; poczochy y trzewiczki z hatasu, gowa ozdobiona tako po nimfiesku, z mnogoci pere a kamieni. Niektre prowadziy ogary, charty, mae iszpaskie pieski y ine psy na smyczy uplecioney z postronkw z czarnego y biaego iedwabiu: kolorw, iakie krl nosi z mioci dla iedney paniey imieniem Dyiany, ktr miowa: ine zasi towarzyszyy y popdzay gonice psy, ktre czyniy wielgi haas. Ine niesy mae spisy z brazylskiego drzewa, o zoconem elecu z maymi y wdzicznymi wiszcemi kutasami z iedwabiu biaego y czarnego; zasi rogi a trby, obkadane zotem y rybem, uwieszone byy na szarfach za sznury ze rybrney nici y czarnego iedwabiu.

129

Skoro urzano krla, wraz wyszed z lasku lew, ktry by obaskawiony y z dawna do tego ukadany, y rzuci si do stp rzeczoney boginki aszc si, ktra widzc go tak askawym a oswoionym wzia go na gruby sznur ze ryba a czarnego iedwabiu y hnet przywida go przed krla; y zbliaic si z onym lwem a do kraia muru oney czki, przylegey do gocica, y na ieden krok przed Iego Krlewsk Moci, ochfiarowaa iey tego lwa w iakiey dziesii rymw, iako ie skadano w owym czasie, przedsi nie nazbyt chropawych a le brzmicych; y w tych rymiech, ktre wypowiedziaa barzo uciesznie, pod postaci onego askawego a oswoionego lwa ochfiarowaa mu miasto Lyon, cale agodne, wdziczne a powolne iego rozkazowaniom a prawom. To uczyniwszy y powiedziawszy barzo wdzicznie, Dyiana y wszytkie iey kompanionki uczyniy przed krlem pokorny ukon; ktry, napatrzywszy si im y pozdrowiwszy barzo yczliwie, ukazuic, i barzo do serca mu przypady ich owy, y dzikuic im z szczyrego serca, poegna si z niemi y kroczy daley drog swoiego wiazdu. Owo zwacie, i ta Dyiana y wszytkie iey wdziczne kompanionki byy naypokanieysze y naypiknieysze niewiasty, wdowy a panny lyoskie, gdzie, wier, nie zbywa na takich, y ktre odegray swoi zud tak dobrze y tak piknym ksztatem, i co nawicey xit, panw, szlachty y dworzan byo tem barzo olnionych. Moecie odgadn, czy mieli przyczyn po temu. Pani xina Walentyska, zwana te Dyiana Potirsk, ktrey krl si wysugiwa y w imi ktrey te owy si sprawoway, nie mniey bya rada y barzo za to pokochaa przez cae ycie miasto Lyon; owo bya iego somsiad, iako i xsistwo walentyskie ley tu wpodle. Owo skoro mwimy o rozkoszy, iaka pynie z widoku piknej noki, trzeba mnima, iako to syszaem, i nie tylko krl, ba wszytcy galantowie dworscy zayli niezwykey rozkoszy patrzc a pozieraic na one nota piknych nimf, tak swowolnie przystroione y podkasane, i daway tyle abo y wicey pokusy, aby wstpi na drugie pitro, ile podziwienia y przyczyn do pochway za tak wdziczne wymylenie. Aby wic poniecha naszey digressiey y powrci do miesca, z ktregom wyszed, rzekn, i widywalimy na naszych dworzech barzo wdziczne balety, wydawane przez nasze krlowe, a zwaszcza krlow matk; przedsi zwyczaynie my dworzanie rzucalimy nasze zwroki na noki y stopki biaych gw, ktre ie przedstawiay, y naydowalimy ponad wszytko ine barzo wielg rozkosz widzc, iak nosz wdzicznie swoie noki, y przebieray, y wytrzsaa stopkami tak miluchno, iak tylko moebna: bowiem spdniczki a suknie miay wiele krtsze ni zwyczaynie, przedsi nie tak cakiem po nimfiesku ani tak wysoko podkasane, ile by si godzio y iakoby si pragno. Mimo to oczy nasze uniay si co nieco, a zwaszcza kiedy taczono wolt, ktra podwiewaic sukni zawdy ukazowaa co przyiemnego dla zwroku, z czego nieiednych widziaem, ktrzy popadli w zgub y oczarowali si od tego widoku. One cudne panie ze Sieny na pocztku zbuntowania si ich miesta y republiki zawizay si w trzy gromady nayurodnieyszych y nawitszych pa, iakie by mogy. Kada gromada dochodzia tysica, ktrych byo przeto razem trzy tysice; iedna przybrana w taft fiokow, drugie w bia, ine w karmazynow, wszytkie przybrane po nimfiesku barzo kusym strychem, tak i w caey peni ukazoway pikn nok y pikn ydk; y czyniy tak swoie przedstawienia po miecie przed wszytkimi, a zwaszcza przed panem kardynaem z Ferrary y panem Termem, namiestnikami naszego krla Hendryka; wszytkie rezolutki y obiecuice da garo za rzeczpospolit y za Francyi, y wszybkie gotowe przyoy rki do fortyfikowania miasta, iako iu niesy ktemu faszyny na ramieniu; co wprawio kadego w zachwycenie nad niemi. Pomieszcz t opowie gdzie indziey, tam gdzie powiedam o biaych gowach wielgiego serca; bowiem tycze ona iednego z naypiknieyszych uczynkw, iaki si obiawi kiedy miedzy dwornemi paniami. Tutay poprzestan na powiedzeniu, co syszaem od wielu ze szlachty y rycerstwa, tak francuskich, iako y inych, iak rwnie od niektrych z miesta, i nigdy we wiecie nie widziano nic cudnieyszego, z przyczyny i byy to wszytko znamienite panie y pirwsze obywa-

130

telki rzeczonego miesta, iedne cudnieysze nad drugie, iako wiadomo, i w tym miecie nie zbywa na piknoci pomidzy biaemi gowami, owszem iest tam barzo pospolita. Przedsi ieli cudna byo widzie ich wdziczne lica, owo rwnie byo smaczne urze a dziwowa si ich wdzicznym nkom a ydeczkom, w nadobnych botkach a poczoszkach dobrze obcignitych a dopasowanych, iako umiei to dobrze przyrzdzi, a rwnie poniewa day sobie uszy sukienki barzo przykuse, mod nimfiesk, iby mogy lekcey stpa; co mogo pokusi a rozgrza nabarziey ozibych a nieywych; co zasi sprawiao tako wiele rozkoszy patrzcym, i iako lica zawdy byy podane dla zwroku y mogy by ogldane, przedsi owe wdziczne nki a ydeczki nie; y nie bez kozery wymylono w sposb odziewania si nimfiesk mod: bowiem ona daie sia smacznych aspektw a wdzicznych pozierkw; bowiem taka przykusa kiecka iest ieszcze rozcita po bokach, iako widuiemy ie ieszcze na owych piknych staroytnociach Rzymu, co przymnaa ieszcze lasciwnoci temu widoku. Owo dzisiay ieszcze na czym si spiera powabno niewiast a dziewczt na wyspie Chio? Wier, na ich piknoci a ich pontach, przedsi take na ich przequintnych sposobach odziewania si, a nad ine na sukniach barzo przykusych, ktre odsaniai cakowicie ich pikne noki y pikne ydeczki, y stopki misterne y dobrze obute. Ku czemu przypomina mi si, i raz na dworze iedna pani barzo pikney y bogatey postawy pozieraa na wspaniay y cudny dywan myliwski, na ktrym Dyiana y caa gromada iey panien myliwych byy barzo uciesznie przedstawione y wszytkie spod ubrania ukazoway swoie wdziczne stopki y wdziczne noki; owo ta pani miaa przy sobie iedn ze swoich kompanionek, barzo kusey y nikczemney postawy, ktra rwnie z ni zabawiaa si pozieraniem na w dywan; tey rzeka: Ha! ty maa, gdybychmy si wszytkie odzieway tym strychem, straciaby na tym y niewiele by miaa korzyci, bowiem twoie wielgie szczuda by si zdradziy; y nigdy by nie miaa tyle gracyey w twoim chodzie ani te ukazuic swoi nok, iako my, maice postaw znaczn a wynios; przedsi trzeba by ci byo kry si oczom ludzkim y zgoa nie poiawia. Podzikuye tedy modzie tegoczesney y dugim szatom, iakie nosimy, ktre ci sprzyiai wieldze y pokrywai nogi tak zgrabnie, i zdai si z twoiemi wielgiemi y wysokiemi chodakami na stop wysokoci snadniey maczug ni nog; bowiem kto by nie mia czem si bi, potrzebowaby ieno uci ci nog y wzi i za koniec ze strony twoiey nogi w poczosze y uczepioney do twoich chodakw; mona by sia ludu pobi. Owa pani miaa wiele przyczyny rzec takie sowa, bowiem naypiknieysza noka we wiecie ieli iest osadzona na tych wielgich szczudliskach, traci ze wszytkim na swoiey piknoci, ile e to wielgie kopyto przysparza iey zbyt srogiey nieksztatnoci; bowiem ieli stopa nie trzyma pary z nog co do piknego obucia y wdziczney formy, cao nic nie iest warta. Dlatego one biae gowy, ktre bier one wielgie y cikie szczuda, mnimai upikszy a podnie swoi postaw y przez to wicey budzi mioci a podziwienia; przedsi z drugiey strony zuboai swoi pikn nk a pikn ydeczk, co warte iest tyle, wier, w swoiem piknem przyrodzeniu co postawa wielga a poczwarna. Tako w dawnych czasiech pikna noka miecia w sobie takow lascywi, i sia pa rzymiaskich skromnych a cnotliwych, a przynamniey, ktre chciay si poda za takie, y ieszcze dzi wiele inszych we Woszech, idc wzorem dawnego czasu barzo wydwarzai si z tym, iby ie miay ukazowa wiatu tak iako oblicza y kryi ie pod przestronnemi sukniami nabarziey iak mog, iby ich nie byo wida; y prowadz ie w swoiem chodzie tak statecznie, kryiomo a pomiarkowanie, i nigdy nie wychyli si poza sukni. To iest dobrze dla tych, ktre s zatwardziae w surowoci lub iey udaniu y ktre nie chc zgoa przywodzi na pokuszenie; przedsi ia mnimam, i gdyby miay wolno, uczyniyby parad y ze stopki, y z noki, y z iney ieszcze rzeczy; y take, i chc okaza swoim mom przez nieiak hipokryzi y ten suminenny skrupu, i s damy cnotliwe; wey zdai si na to, iako iest w rzeczy.

131

Wiem iednego szlachcica, barzo grzecznego a poczciwego, ktry, bawic w Remsie na sakrach ostatniego krla, urza pikn nk odzian w poczoch z biaego iedwabiu, przynalen do znaczney y pikney paniey wdowy, bdcey wyniosey postawy; ot urzawszy i poprzez rusztowania, iakie czyni dla biaych gw, iby mogy przypatrowa si sakrom, rozgorza ku niey tak sielnie, i mnima, e przydzie mu w obd popa z mioci: owo czego nie mogo sprawi cudne oblicze, to uczynia pikna noka a pikna ydeczka: bo te owa pani zasugiwaa barzo wszytkimi swoiemi piknemi czsteczkami, aby przyprawi o mierz godnego szlachcica. Znaem wielu inych take podobnego przyrodzenia. Tyle iest tedy, aby zakoczy, iako syszaem t maxym od wielu bywaych dworzanw, moich towarzyszy, i widok pikney nki a pikney stopki iest barzo nieprzezpieczny, aby chutliwe oczy uwie ku mioci, y dziw mi, i wielu dobrych pisarzw, tak z naszych poetw, iako z inych, nie spisao ich pochwa, iako byli uczynili naprzeciw inym czciom ciaa. Co do mnie, pisabych ieszcze wicey, przedsi obawiabych si, gdybych nadto wysawia te czstki ciaa, aby mi nie zarzucono, i zgoa nie troskam si o ine y take i trzeba mi pisa o inych materyiach y nie Iza mi iest zatrzymywa si nadto przy iedney. Dlatego te czyni koniec, rzekc to mae swko: Na Boga, moie panie, nie bdcie tak chciwe, aby chcie podwysza wasze postawy y odmienia wasz przyrod, ibycie niechay troski o pikno waszych nek, maic ie adne, przynamniey niektre z was; przedsi niszczycie ich pont przez te wielgie szczuda y obcaski. Wier, e wam ich trzeba; wszelako zaywaic ich tak nieumiarkowanie, wicey si podaiecie wiatu w obrzydzenie, nieli o tem same rozumiecie. A teraz niechay wychwala, kto zechce, ine piknoci biaogowskie, iako czynio to sia poetw; przedsi cudna nka, ydeczka dobrze utoczona y wdziczna stopeczka mai wielg ask a moc w cysarstwie mioci.

132

Rozprawa czwarta

O niektrych biaych gowiech szedziwych, ktre ase s na miowanie niegorzey mdek

Poniewa wspominaem iu wprzdziey o szedziwych paniach, ktre lubi sobie pobaznowa, zabraem si do spisania tey rozprawy. Czym rozpoczynam y powiedam, i gdy byem pewnego dnia w Iszpaniey y rozmawiaem z bardzo godn y cudn pani, wszelako nieco w leciech, ta rzeka mi owe sowa: Que ningunas damas lindas, o allomenos pocas, se hazen viejas de la cinta hasta abaxo I adne cudne biae gowy, a przynamniey barzo mao takich, nie starzei si od pasa ku doowi. Ku czemu zapytaem iey, iako to rozumie, czy dla piknoci ciaa od pasa ku doowi, i nie zmnieysza si zgoa od staroci, abo te dla chuci y appetytu w podaniu, ktra nie wygasa ani nie ostudza si od dou niiak. Odpowiedziaa, i rozumiaa to y ku iednemu, y ku drugiemu: Bowiem co do podliwoci cielesney rzeka nie trzeba mnima, i leczy si z niey wczeniey iak przez mierz, chociay si zdawa, i staro si iey uchyla; ile e kada cudna biaa gowa miuie si nadmiernie, a za miuic si czyni to bynamniey nie dla si, ieno dla drugiego; y zgoa nie podaie si na onego Narcyssa, ktry mydek, miuic siebie i w sobie samym rozlubowany, brzydzi si wszelakiem inem miowaniem. Pikna biaa gowa nie ma nic z tey przyrody; iako te syszaem o iedney barzo cudney paniey, ktra, miuic si y rada bdc z sob sama y na osobnoci, kada si w oe cale naga y pozieraa na si we wszytkich postawach, dziwowaa si sobie a pogldaa po sobie chutliwie, zorzeczc swey doli, i bya zdana iednemu, ktry nie by godzien tak piknego ciaa, rozumiejc swego ma bynamniey nie rwnym sobie. Wreszcie przez takie pozieranie a widoki rozpalia si tak sielnie, i poegnaa si ze swoi czystoci y ze swoim gupim lubem maenskim y zakrztna si za wie mioci a nowym suk. Oto wic iako wasna cudno rozpala ogie y pomienie w biaey gowie, a za te wied i ku tym, ktrych poda w teye chwili, bd mom, bd mionikom, aby ich uy sumniennie; iako i iedna mio sprowadza za sob drug. Co witsza, gdy tak iest cudna y podana przez kogo, y sama te nie gardzi wysuchaniem go, owo hnet iu spodnica podkasa si ku grze; iako powiedaa Lais, i kada biaa gowa, ktra otwiera usta, aby da iakow sodk odpowied swemu mionikowi, iey serce tako podaie si y otwiera to samo. Co witsza, adna pikna y godna biaa gowa nie zbrania si przed pochwa, iak iey kto oddaie; a skoro raz w tym sobie podoba by chwalon za swoi pikno, gracy y wdziczny obyczay (iako to my dworzany zwyczayni iestemy czyni dla pirwszego szturmu w mioci), to chocia rzecz si czasem przewleka, przedsi wytrwawszy wemiemy zwycistwo. Zasi taka iest prawda, i gdy pikna biaa gowa raz poprobowaa si w igrach mioci, nigdy si ich nie oduczy y kontinuacya iest iey zawdy barzo przyiemna y sodka; ni mniey ni wicey iako kto nazwyczaiwszy si do dobrego stou, barzo nierad iest tego poniecha, y im wicey kto posuwa si w lata, tym wicey owa rzecz przygodzi si czowiekowi, iako powiedai lekarze: tako te im wicey biaa gowa zachodzi w lata, tem wicey iest asa na smaczne misko, ktrego nawyka; a ieli iey grna gba nabira smaku, iey gba dolna to samo go nabira y akomstwo na to nie popuszcza iey nigdy ani nie folguie z uciskiem lat, radniey iu przez iak dug chorob (powiedai lekarze) lub ine przypadki; tak i ieli to zmierzi si na iaki czas, przedsi wraca si ktemu znowu. Powiedai take, e wszytkie wiczenia podupadai y uszczuplaa si z wiekiem, ktry odeymuie ludziom krzepko do wykonywania ich, oprcz igraszek Wenusa, ktre sprawuie 133

si barzo askawie, bez trudu a pracy, w mitkiey a wdziczney onicy y barzo dogodnie. Powiedam dla biaey gowy, nie zasi dla mczyzny, ktremu w tym caa praca y wszytkie znoie przypady udziaem. On tedy, odstawiony od tey rozkoszy, moe poniecha iey zawczasu, chociaby nawet y nierad by temu; przedsi biaa gowa, w iakichkolwiek byaby leciech, przyimuie w si, ksztatem szabanika, wszelaki ar i wszelak matery; rozumiem, ieli iey kto chce udzieli; wdy iednako nie masz tak starey kobyy, ieli da goni i ma pragnienie by pokuta ostrog, izby nie nalaza iakowego ciury za uiedacza; y gdyby nawet starsza biaa gowa nie umiaa iu kusowa iak przystao y nie trefiao si jey iu iako w iey modych leciech, owo posiada pinidz y sposoby, aby dosta po targowey cenie, y to dobrych, iako syszaem. Wszelaki towar, ktry kosztuie, barzo nie do smaku iest sakiewce, przeciw mnimaniu Eliogabala, ktry im barziey drogo kupowa potrawy, tem smacznieysze mu si zday, oprcz towaru Wenusa, ktry im droey przychodzi, tem barziey smakuie, a to dla wielgiey chci, iak si ma, aby dobrze wykorzysta rzecz y towar, ktry si nabyo: owo talent, ktry si ma w doni, mnoy si tak po trzykro, wier, nawet po stokro, ieli moebna. Tak te powiedaa iedna kortezana iszpaska dwom dzielnym rycerzom iszpaskim, ktrzy poswarzyli si o ni y wyszedszy z mieszkania ili szpady w donie y poczli si bi: wystawia gow oknem y krzykna im: Seores, mis amores se ganan con oro y plata, non con hierro Moi mio si nabywa zotem a pinidzmi, a nie za elazem. Oto iako wszelkie miowanie drogo nabyte iest smaczne. Sia pa i kawalerw, ktrzy czynili takowe frymarki, wiedz, co o tym mnima. Przyczynia przykadw wielu biaych gw, ktre gorzay w swoiey staroci rwnie dobrze iako w modoci y ktre gasiy lub, aby lepiey rzec, podpalay swoie ognie drugiemi y nowemi mami a mionikami, to byoby mi teraz rzecz zbyteczn, skoro indziey przytoczyem takich wiele; owo przyczyni tu niektre, bowiem sprawa tego da y wspomaga si takowemi przykady. Syszaem o iedney znaczney biaey gowie, paniey trefnieyszego swka ni bd iaka ina w iey czasie, ktra, widzc iednego dnia modego szlachcica maicego donie barzo biae, spytaa go, co by czyni, iby mie takie: odpar mieic si y baznuic, i nayczciey iak mg pomazowa ie nasieniem. Owo rzecze pani nie masz szczcia dla mnie, bowiem wicey iest ni pidziesit lat, iak myi niem moi rzecz (nazwaa i cale swoiem imieniem), przedsi taka iest czarna iako pirwszego dnia: a myi i nie rzadziey iak co dzie. Syszaem o iedney biaey gowie w do powanych leciech, ktra, chcc si ponownie wyda, spytaa si iednego dnia lekarza o rad; fonduic swoie racyie na tem, i bya barzo wilgotnawa y napeniona wszelakiemi zemi umorami, ktre do niey przystpiy y trzymay si iey od czasu, iak bya wdow: co si iey nie przytrefiao za czasu iey ma, ile e na skutek pilnych wicze, iakie przedsibrali razem, one umory wysuszay si y strawiay. Lekarz, ktry by dobry frant y ktry chcia iey w tem wygodzi, poradzi iey, aby si wydaa znowu y wypdzia tym strychem umory ze swego ciaa, iako e lepiey iest by such nieli wilgotn. Pani posuchaa tey rady y przychwalia iey sielnie, mimo i bya dosy przestarzaa; ba czynia te kuracyie z nowym mem y z nowym mionikiem, ktry miowa i tyle dla mioci pinikw, iako dla rozkoszy, ktr z niey cign; bowiem bywai nieiedne biae gowy szedziwe, z ktremi zaywa si tyle luboci y tak samo dobrze, ba, lepiey czuie si z niemi iako z naymodszemi, ile e lepiey rozumiei sposoby y obyczaie, aby utrefi mionikowi do smaku. Kortezany rzymskie y italskie, kiedy podeyd w lata, mai ow maxim, i: Una galina vecchia fa miglior brodo chun ultra.37 Horacyusz wspomina o iedney starce, ktra, gdy przyszo do tego, krcia si y wytrzsaa w taki sposb y tak krzepko a gwatownie, i trzso si pod ni nie tylko ko, ba cay dom.

37

Ze starej kury jest lepszy ros ni z innej.

134

Oto mi, wier, grzeczna starucha! Latynowie nazywaa takowe trzsienie a poruszanie: subare a sue, co znaczy si: iako winia abo maciora. Czytamy o cysarzu Kaligule, i ze wszytkich swoich en, iakie mia, nabarziey nawidzi Sezonie, nie tyle dla iey piknoci ani kwitncego wieku, bowiem iu bya barzo w leciech, ale z przyczyny iey wielgiey iurnoci a wszeteczestwa, iakie w niey byo, y wielgiey przemylnoci w uwiadczaniu tego, ktre to cnoty podeszy wiek y wiczenie iey przyniesy; iako w cysarz przedkada i nad wszytkie ine biae gowy, chocia byy cudnieysze y modsze od tamtey; y wid i zwyczaynie z sob do obozu, ubran y uzbroion za chopca, y iadc tako na koniu, a nawet pokazowa i niekiedy swoim przyiacioom ca nag y dawa im widzie iey sztuki y zwinno we wszelakiey sprosnoci. Trzeba mnima, i wiek nic nie umnieyszy w oney biaey gowie urody y arkoci, skoro w tak i miowa. Mimo to, przy owey caey wielgiey mioci, iak mia dla niey, barzo czsto, kiedy i ciska y dotyka iey cudney szyi, nie mg poniecha, iby iey nie powiedzia, taki by krwioerca: Oto, wier, pikna szyia, przedsi w moiey iest mocy, iby i ucito. Ha! ha! uboga niewiasta zginea z nim razem, przeszyta mieczem przez setnika, zasi iey crka zdruzgotana y przygwodona do muru, ktra wszake nie bya winna zoliwoci swoiego oca. Czyta si ieszcze o Iuliey, macosze Karakalli cysarza, i iednego dnia, gdy bya przez zapomnienie obnaona do poowy ciaa y Karakalla i urza, rzek ieno te sowa: Ha! iake barzo bych chcia, gdyby mi byo mona! A ta: ,Jeli wasza aska, czy nie wiecie, panie, i iestecie cysarzem, ibychcie dawali prawa, a nie im byli podlegli? Na to dobre sowo y dobr wol zalubi i y sparzy si z ni sumniennie. Podobne sowa rzeczono iednemu z naszych trzech ostatnich krlw, ktrego nie nazw. Bdc rozmiowany y goreic dla iedney barzo cudney y godney biaey gowy, rzuciwszy iey wprzdy pirwsze pociski y sowa miosne, iednego dnia da iey pozna barziej obszernie swoi wol przez iednego zacnego szlachcica, znaiomego mi, ktry, zanisszy iey bilecik, zacz co naypilniey przemawia, aby i ktemu nakoni. Ona, niegupia, wier, bronia si iako moga, z mnogoci piknych racii, ktre umiaa piknie przytacza, nie zapominaic zwaszcza o wielgim lub, aby lepiey rzec, o maym ponkciku honoru. Wreszcie po wielu namowach, aby rzecz skoczy, w szlachcic spyta si iey, co chce, iby powiedzia krlowi. Ona, zamyliwszy nieco, nagle, iakoby w rozpaczy, wyrzeka te sowa: Co mu macie powiedzie? rzeka. Nie insze iak ieno to: i wiem dobrze, e nigdy na dobre nie wyszo temu abo tey, ktrzy odmwili czego swemu krlowi lub wadcy, y e barzo czsto, spierajc si na swey potdze, umie on radziey wzi y nakaza nieli pyta a prosi. Szlachcic, kontentuic si tym responsem, zanis go wraz krlowi, ktry chwyci okazy za eb y pospieszy odwidzi pani w iey kownacie; iako ta bez nadmiernego wysiku w obronach poddaa si. Ta odpowied nie bya bez dowcipu y czysto iawia ch powchania si ze swoim krlem. Bowiem chocia to powiedai, i nie iest dobrze igra ani te mie spraw ze swoim krlem, trzeba wyi ten punkt, z ktrego nigdy nie przygodzi si co zego, ieli biaa gowa prowadzi rzecz roztropnie a ustawicznie. Aby wrci do oney Iuliey, macochy rzeczonego cysarza, trzeba sdzi, i bya szczyra k...a, aby miowa y bra za ma tego, ktry na iey onie niedawno przedtem zabi iey wasnego syna; wier, k...a musiaa by y barzo nikczemnego serca. Wszelako niemaa to bya rzecz by cysarzow y dla takiey czci wszytkiego si snadnie przepomina. Owa Iulia bya barzo miowana od swego ma, mimo i bya iu znacznie w leciech, przedsi nic nie podupadszy na swoiey piknoci; bowiem bya barzo cudna y barzo bystrego dowcipu, czego wiadectwem te sowa, ktre iey stay si stopniem do wywyszenia. Filipo Maria, trzeci knia Mediolanu, poj w drugie maenstwo Beatryczyn, wdow po nieboszczyku Facynie Kanie, barzo iu szedziw; przedsi wniesa mu w to maenstwo czterysta tysicy talerw, nie liczc inego statku, pirzcionkw a klenotw, ktre sigay wyso-

135

kiey ceny y zacieray iey szedziwo; mimo ktrey wszelako staa si poderzana swemu mowi, i chadza figlowa bokami, za ktre poderzenie mierzci i zgadzi. Widzicie owo, zali staro zbawia i smaku w igrach miosnych. Mnima radziey naley, i wielgie wiczenie, iakie w tym miaa, ieszcze iey dodawao dzey a pochoci. Konstancyia, krlowa Sycyliey, ktra od modoci y przez cae ycie nie ruszya si ksztatem westalki z gbi klasztoru, gdzie ya w czystoci, wydostawszy si na wiat w wieku pidziesici lat, nie bdc przedsi pikn y cale zmursza, chciaa zasmakowa sodyczy cielesney y poi ma; y zasza w ci w wieku pidziesici y dwch lat, poczwszy dzieci, ktre chciaa powi na kach Palermaskich, kazawszy tam wznie namiot y sposobny budynek, iby wiat nie mia wtpienia, i owoc iey by rzetelny: ktry by iednym z nawitezych cudw, iakie widziano od czasu witey Elbiety. Historia Neapolu powieda wszelako, i mnimano go by podstawionym. Wyrosa z niego, wier, barzo niezwyczayna persona; przedsi nawicey onych dzielnych iunakw s to bkarty, iako mi rzek raz pewien pan z nie leda iakich. Znaem iedn opatk z Taraskonu, siostr pani Diuszesowey z domu Talardw, ktra zrzucia sukienk y poniechaa religiey w wieku wyszey pidziesici lat, y zalubia si z onym wielgim Szaneiem, ktrego widziano iako srogiego gracza na dworze. Sia inych mniszeczek poczynio takowe sztuki, bd to w maenstwie, bd inaczey, aby posmakowa cielesnoci w swoim wieku barzo rzaym. Ieli takie to czyni, c mai owo czyni nasze panie, ktre s temu przyzwyczaione od naymodszych latek? ali szedziwo ma ie wstrzyma, aby nie tykay y nie smakoway niekiedy dobrych kskw, ktrych uycie praktikoway tak dugo? Y c si stanie z tyl zacnych rosokw krzepicych, bulionw subtylnie przyrzdzanych, tyla poliwek udzcych y inych drogw dajcych arko a si ku ogrzaniu a wzmocnieniu ich odka szedziwego a zimnego? Owo nie trzeba wtpi, i takowe mixtury, krzepic a utrzymuic ich zwtlay odek, po kryiomu sprawui ine ieszcze poytki: i ogrzewai ie w ciele y sprowadzai im nieiak gorco weneryczn, ktr trzeba potem wygania przez parzenie si a spokowanie, ktre iest naysprawnieyszem likarstwem, iakie iest, y naypospolitszem, bez inego szukania porady u lekarzy, na ktrych osd w tym si zdai. A co nalepsze dla nich, to iest: i postarzawszy si y doszedszy pidziesici lat, nie mai iu obawy zacia w ci y podczas mai wolne pole y wszelak swobod igra a zbiera zalege czynsze rozkoszy, ktrych, moebna, niektre nie wayy si uszczkn z obawy wzdcia ich zdraycy ywota: tak i sia bywa takich, ktre wicey sobie folgui w miowaniu od pidziesici lat w gr nieli od pidziesici wstecz. O wielu znacznych a porzednich paniach syszaem w takowych koniukturach, a nawet sia takich znaem y syszaem ich sowa, i pragny nieraz, iby iu miay pi krzyykw na sobie, aby nie potrzeboway lka si brzemienia y mogy sobie folgowa sumnienniey, bez iney obawy y zgorszenia. Wey y dlaczego miayby niecha tego bdc w leciech? To nawet i po mierzci niektre miewaj iakowe podrygi a czucia cielesne. O czym musz przyczyni tu ma powiastk. Miaem niegdy modszego brata, ktrego zwano kapitanem Burdeilem, iednego z dzielnych y walecznych rotmistrzw swoiego czasu. Musz to o nim powiedzie, chocia by moim bratem nie krzywdzc tey czci, iak mu oddai: bitwy, iakie stoczy we woynach y obleniach, obstan tu za wiadectwo; bowiem nie mia sobie rwnego na rk w caym kraiu naszey Francyey. Zabito go przy braniu Hedynu, czasu ostatniego szturmu. Przeznaczony by od oca y matki do nauk: ku czemu posano go w omiu leciech do Italiey na studiowanie. Iadc popasa we Ferrarze, iako e to pani Renata Francuska, xina Ferrary, barzo nawidzia moi matk; dlatego te zatrzymaa go, iby tam odprawowa swoie nauki, bowiem bya w miecie akademia. Wszelako i nie by do tego zrodzony ani sposobny, nie bawi si tem wcale, radniey bawi si umizganiem a miostki: tak barzo, i rozmiowa si znacznie w iedney szlachciance francuskiey, wdowie, bdcey przy ksiney Ferrary, ktr nazywano pann Delaroszank, y mia z niey ukontentowanie, y miowali si znacznie na-

136

wzaiem, a my brat, odwoany od oca, ktry widzia go mao sposobnym do nauki, musia powraca. Ona, ktra go miowaa y lkaa si barzo, izby iey si co nie przygodzio, bowiem sielnie trcia Lutrem, bdcym podczas w estymie, prosia mego brata, aby i wzi ze sob do Francyey y na dwr krlowey Nawarry, Magorzaty, przy ktrey bya niegdy y ktra i przekazaa pani Renacie, skoro ta wysza za m i udaa si do Italiey. My brat, iako e by mokos y bez adnego statku, rad z oney wdziczney kompaniey, odwiz i a do Paria, gdzie podczas bawia krlowa, ktra rada barzo bya i urze, bowiem bya biaa gowa wielgiego dowcipu y trefnego rzeczenia y wdowa pikna, y we wszytkim doskonaa. Brat, zabawiwszy kilka dni z moi babk y matk, ktre byy na dworze, wrci si stan przed oca. Po nieiakim czasie, zmierziwszy sobie sielnie nauki y nie widzc si do nich sposobnym, poniecha ich ze wszytkim y pocign na wypraw piemonck y parmesk, gdzie naby niemao czeci. Bawi si tem rzemisem przez pi do szeci miesicw, nie wracaic do domu; po ktrych przyiecha odwiedzi matk, bdc podczas na dworze wraz z krlow Nawarry, wwczas w Po; ktrey przyszed si pokoni, kiedy wrcia z nieszporw. Owa pani, iako i bya nabarziey ludzk xiniczk pod socem, podia go barzo askawie y, bierc go za rk, wodzia go po kociele blisko godziny lub dwch, przepytuic sia nowin o woynach piemonckiey y italskiey, y wielu inych osobliwociach; w czym brat sprawi si tak dobrze, i bya ze zadowolona (bowiem by barzo bystrego izyka), tak z iego dowcipu, iak z iego werzenia, taki to by urodny szlachcic, w wieku dwudziestu czterech lat. Owo nauradzawszy z nim podostatkiem (iako i w przyrodzeniu a komplexyey tey godney xiniczki byo nie gardzi wdziczn pogwark y obcowaniem z poczciwemi ludmi), od sowa do sowa, zawsze przechodzc si, zatrzymaa wreszcie mego brata wprost na grobie panny Delaroszanki, ktrey si byo zmaro przed trzema miesicami; po czym wzia go za rk y rzeka: My kuzynie (bowiem tak go nazywaa, iako e iedna crka pana Albretowa wydaa si do naszego domu Burdeilw; przedsi dlatego nie pal witszego ognia na kominie ani te dm wyszey), zali nie czuiesz, by ci si co ruszao pod tob y pod nogami? Nie, pani odpar. Wdy miarkuy dobrze, kuzynie rzecze mu. A brat: Pani, miarkowaem dobrze, ba nic nie czui ruszaicego, bowiem krocz po barzo staym kamieniu. Owo powiedam ci rzeka wonczas krlowa nie dzierc go duey w zawieszeniu i ieste na grobie y ciele biedney panny Delaroszanki, tu pod tob pogrzebioney, ktr wey tyle miowae. Skoro dusze mai czucie po naszey mierzci, nie ma wtpienia, i ta godna istota, wieo zmara, musiaa wzruszy si zrazu, skoro tylko na ni wstpie. A cho tego nie czue z powodu gruboci kamienia, nie trzeba wtpi, i ona w sobie tem barziey poruszya si y uczua. Owo, iako to iest pobona suba mie pami o zmarych, a zwaszcza o tych, ktrych si kochao, prosz ci, aby iey uyczy iedno Pater noster y Ave Maria, y De profundis, y pokropi i wod wicon; przez co pozyszczesz sobie imi barzo wiernego mionika y dobrego krzeciiana. Zostawi ci tedy ktemu. Y to rzekszy odchodzi. Nieboszczyk brat nie chybi temu, co mu rzeka, potem zasi poszed odwidzi krlow, ktra co nieco si z nim pokrzywiaa, iako e bya wiczona we wszelakiem trefnem rzeczeniu y wdzicznie go zaywaa. Oto mnimanie tey dobrey xiniczki, ktra ie wyrzeka, wedle moiego osdu, barziey z trefnoci y ksztatem wdziezney pogwarki nieli ze stateczney wiary. One wdziczne przypowiastki przywodz mi na pami nagrobek iedney kortezany, pogrzebaney w kociele Naywitszey Panny de Populo, gdzie stoi te sowa: Quaeso, viator, ne me diutius calcatam amplius calces Przychodniu, po tylekro mnie ugnitszy y utarmosiwszy, prosz ci, iby mnie iu nie gnit y nie tarmosi wicey. aciskie rzeczenie iest przedsi mistemieysze. Kad to tutay wicey dla trefnoci a pomiechu nili dla czego inego. Owo, aeby zmierzy ku kocu, nie trzeba si tak dziwowa owey paniey iszpaskiey, i wyrzeka on maxim o piknych biaych gowiech, i mioway si barzo, y mioway, y mi137

ui, y rade s chwalone, mimo i niewiele mai z minioney krasy; przedsi to iest nawitsza sodycz, iak moecie im wywiadczy y ktr nabarziey nawidz, kiedy im powiecie, i s zawdy te same y e zgoa nie odmieniy si ani zszedziwiay, a zwaszcza i nic nie postarzay si od pasa do dou. Syszaem o iedney barzo pikney y godney biaey gowie, ktra rzeka iednego dnia do swego suki: Nie wiem, co mi kiedy przyniesie staro za witsze utrapienia (miaa podczas pidziesit y pi lat); wszelako, dzikowa Bogu! nigdy tego nie czyniam tak dobrze, iako teraz czyni, ani te miaam w tym wicey rozkoszy. Byle to tak trwao i cigno si a do moiey ostatniey staroci, nic mi ona wicey nie wadzi ani nie aui minionego czasu. Owo, co si tycz miowania a podliwoci, przytoczyem tu y indziey sia przykadw, nie rozwodzc si iu wicey nad tym przedmiotem. Przydmy teraz do iney maximy, tyczcey owey piknoci urodnych biaych gw, ktra nie umnieysza si przez szedziwo od pasa a do dou. Wier, ku tey rzeczy owa pani iszpaska przytoczya sia piknych racii y wdzicznych przyrwna, rwnaic one cudne biae gowy do tych piknych, starych y wspaniaych budowli z dawnego czasu, ktrych ruiny ieszcze pozostay pikne; iako si widzi ie w Rzymie, one wspaniae kolizea y wielgie termy, ktre okazui dobrze ieszcze, czem byy, budzc podziw a groz w caym wiecie, y ruina ich pozostae ieszcze podziwu godna y przeraliwa; tak i na tych ruinach buduie si ieszcze barzo pikne gmachy, z czego iest iawne, i fondamenty ich s lepsze y piknieysze nieli inych, nowych; iako widzi si czsto w budowlach, iakie nasi dobrzy architektonowie a budownikowie przedsibier; ktrzy, gdy nayd iakie stare ruiny a fondamenta, wraz murui na nich y radniey nili na nowych. Widziaem take czsto, iako pikne galery y statki budui si y przerabiai na starych kadubach y dawnych odziach, ktre dugo pozostaway w porcie bez poytku; owo warte s pewnie tyle co owe budowane y ciosane z gruntu od nowa y z nowego drzewa zrbanego w lesie. Co witsza, powiedaa owa pani iszpaska, czy nie widzi si czsto, iako szczyty wysokich wie bywa unoszone, zniszczone a popsowane przez wichry, burze a pierony, zasi spodek pozostae zdrowy y cay? Bowiem zawdy burze imai si takowych wyniosoci: nawet wichry morskie naderai a ziadai kamienie od gry y dr ie radniey nili te od dou, iako i nie s tak wystawione iako te od gry. Tak samo niektre cudne biae gowy trac blask y pikno swoich wdzicznych liczek przez rozliczne przypadki, lub z zimna y gorca, lub od soca y xi-yca, y inych, y, co gorsza iest, od wszelakich barwiczkw, iakie sobie nakadai, mnimaic uczyni si piknieyszemi y psowaic tym wszytko; przedsi na czci spodnie nie przykadaa sobie inego kosmetiku ieno przyrodzon sperm, nie cirpic tam ani od zimna, ani od ddu, ani od wichru, ani od soca, ani xiyca, ktre tam nie dosigai. Ieli skwar im dolega, umiei dobrze ubezpieczy si ode y orzewi; tako radz sobie na zimno rozmaitemi sposoby. Owo tyle utrapie a przygd trzeba si strzec dla swoiey piknoci u gry, zasi barzo mao dla oney z dou; tak i z tego, e si widzi pikn bia gow zmursza na twarzy, nie trzeba std mnima, i iest zmursza od dou y e nie zostao ieszcze co nieco dobrego y piknego, y na czym nie iest le budowa. Syszaem o iedney znaczney paniey, ktra bya niegdy barzo cudna y barzo asa na sodycze miosne: owo ieden z iey dawnych sukw straci i z widoku na przecig czterech lat dla iakiey podry, ktr podi; z ktrey wrciwszy y nayduic i cale odmienion z tey cudney twarzy, iak zna u niey niegdy, przez to tak i sobie zbrzydzi y ozib dla niey, i nie chcia iu si iey ima ani te wznawia z ni ubiegey rozkoszy. Ona wyznaa si na tem y sprawia tyle, i nalaza sposb, aby i przyszed nawiedzi lec w ou; ku temu iednego dnia udaa chor, gdy za on przyszed i odwidzi w dniu, rzeka mu: Wasza mio, wiem dobrze, i gardzicie mn z przyczyny mego lica zmienionego przez wiek; przedsi macie, patrzcie! (to

138

mwic odsonia mu ca poow nagiego ciaa od dou) Czy owo tutay iest co zmienionego? Ieli moie lico was oszukao, to was nie oszuka. Dopiro szlachcic, pozieraic na ni a nayduic i tame rwnie pikn y gadk iak niegdy, nie mieszkaic popad w stateczne chucie y uksi ciaka, ktre mnima by iu nadgnitem y zepsuem. Owo, wasza mio rzeka mu ta biaa gowa owo iako wy mczyni si mamicie! Na iny raz nie daycie tyle wiary garstwom naszych zwodnych licw; bowiem reszta naszego ciaa nie zawsze iest im podobna. T nauk wam dai, rycerzu. Ina biaa gowa, stawszy si, podobnie iak owa, zmienion na cudnem licu, popada w tak wielki gniew a uraz przeciwko niemu, i nie chciaa go nigdy oglda w zwierzciadle, powiedaic, i tego iest niegodne; za czym dawaa si czesa swoim dworkom, zasi w nagrod przegldaa si y pozieraa inemi czciami, od dou, nayduic w tem tyle delektacyey, ile iey czerpaa wprzdy ze swoiego oblicza. Syszaem o iney biaey gowie, ktra, gdy iey si przygodzio parzy w dzie ze swoim przyiacielem, przykrywaa sobie twarz pikn chusteczk bia z cienkiego olandzkiego ptna, z obawy iby, przy widoku iey twarzy, gra nie ozibia y nie porazia batteryey dlney y aby si nie omierzi; bowiem doem nie mona byo twirdzi, by pikno iey przeminea. Ku czemu syszaem o iedney godney biaey gowie barzo trefnego dowcipu y rzeczenia; ktrey gdy iednego dnia m zapyta si, czemu sier w iey spodku nie obielaa y nie oszedzia si iako ta na gowie, rzeka: Ha! wier, ten spodek zdrayca niegodziwy, ktry czyni tyle szalestwa, nie kara si tego y nie czyni pokuty. Da ie uczuwa y napawa si niem inym moim czonkom y moiey gowie; przedsi zostaie sam cale nie zmieniony y w tym samym ksztacie, y mocy, w tey samey chci, a zwaszcza w tym samym przyrodzonym cieple y take appetycie a zdrowiu; nie za tak ine czonki, ktre znosz za niego choroby y cirpienia, y wosy moie, ktre z tego stay si biae y szedziwe. Miaa przyczyn ta pani tak mwi; bowiem ta cz sprowadza mnogo boleci, podagrw y chorb, bez tego iby w nicpotem ze rzodka od nich cirpia; owo panie nazbyt gorce w tey rzeczy stai si hnet siwe, iako powiedai lekarze. Oto dlaczego urodne biae gowy nigdy nie starzei si owedy na aden z dwu sposobw. Syszaem to od niektrych, ktrzy z niemi si wchiwali, nawet z kortezanami; ba upewniali mnie, i nigdy nie widzieli, aby cudne biae gowy zestarzay si tamtdy; bowiem cay d y porzodek, y uda, y nogi miay cale pikne, y chu, y skonno podobn iako niegdy. Syszaem o tym take od niektrych mw, ktrzy naydowali swoie starki (tak ie nazywali) rwnie piknemi od dou iak kiedy, a take rwnie ustawiczne w chuci, we swawoli, w piknoci y tak samo akome sprosnoci; owo nic nie naydowali w nich odmienionego iak ieno sam twarz y tak samo dali parzy si z niemi iako w ich modych leciech. Ba, zreszt ilu iest mczyzn, ktrzy wol ku dosiadaniu przystarsze biae gowy, radniey ni mdki; tak samo iako nieiedni, ktrzy barziey nawidz stare kobyy, czy to w dniu walney rozprawy, czy te do uiedania y dla uciechy, ktre tak byy dobrze wyuczone z modu, i w staroci nic im nie mona przygani, tak dobrze s uchodzone y zachoway swoi wdziczn zwinno. Widziaem raz w stayni krlewskiey konia zwanego Kwadragantem, uchodzonego za czasu krla Hendryka. Mia wicey ni dwadziecia dwa lat; przedsi chocia by tak stary, sprawowa swoi rzecz barzo naleycie y niczego nie przepomnia; tak i wiadczy jeszcze swemu krlowi y wszytkim, ktrzy patrzyli na jego obroty, barzo wiele radoci. To samo widziaem te u iednego wielgiego bieguna zwanego Gonzag, z mantuaskiey stadniny, y ktry by rwieny Kwadragantowi. Tako widziaem wspaniaego karosza, ktrego ustanowiono za stadnika. Pan Antonio, ktry mia zarzd stadniny krlewskiey, pokaza mi go w Mun iednego dnia, kiedym przeieda owdy, iak szed stpo y kusa, y wolt, rwnie dobrze, iak kiedy pan Karnawalet go ukada, bowiem by wprzdzi iego; y nieboszczyk pan Longewi chcia mu za dawa trzy 139

tysice frankw renty; przedsi krl Karol nie przyzwoli na to, ale wzi go dla si y nagrodzi tamtego inaczey. Mgbych wymieni nieskoczono inych; wdy nigdy bych nie skoczy, przeto wiadcz si w tym dzielnymi iedcami, ktrzy tego sia widzieli. Nieboszczyk krl Hendryk bdc w obozie amieskim wybra dla si na dzie bitwy iednego gniadosza, barzo piknego y silnego rumaka, ze starszych; zgin potem na febr, iako powiedali co naytgsi konowaowie w obozie armeskim: czemu niemao si dziwiono. Nieboszczyk pan Giz posa do swoiey stayni ekleroskiey po gniadosza Samsona, bdcego tam za stadnika, iby mu suy w bataliey drewskiey, gdzie te suy mu barzo dobrze. Za czasu pirwszych woyen nieboszczyk xi wzi z Mun dwudziestu dwch ogierw bdcych tam za stadnikw, aby si nimi posugiwa w bitwach; y rozdzieli ie tym y owym ze szlachty, ktra z nim bya, sobie zachowuic dobr cz; z ktrych dzielnemu Awaretowi przypad rumak darowany od pana konstabla krlowi Hendrykowi, a ktrego zwano Kumem. Chocia by taki stary, nie zdarzyo si widzie lepszego ode; y iego pan zaywa go nieraz w walnych bitwach, gdzie mu suy barzo skutecznie. Kapitan Burdet dosta Turka, na ktrym krl Hendryk by ranion i zabit, a ktrego darowa mu pan Sabaudzki; nazywano te go Nieszcznikiem; tak iu si nazywa, kiedy go darowano krlowi, co byo dla krla z barzo niedobr wrb. Nigdy nie by czasu swey modoci tak dobry iak czasu staroci; tote pan iego, ktry by iednym z naygrzecznieyszych rycerzw we Francyey, wieldze go sobie ceni. Prosto mwic, ilu tylko byo tych stadnikw, nigdy wiek nie przeszkodzi im, aby dobrze suyli swoim panom, swoiemu xiciu y sprawie. Iako bywa sia starych koniw, ktre w bitwie nigdy tyu nie podadz; to mwi, e dobry ko nigdy si nie zeszkapi. Tak samo iest sia biaych gw, ktre w staroci warte s tyle co ine w modych leciech y dai tyle rozkoszy, iako e byy w swoiem czasie barzo dobrze obuczone y wyiedone; owo takie nauki nieacno si zapominai: co zasi iest nalepsze, to i s barzo szczodre y wspaniae w utrzymywaniu swoich iedcw y masztalerzw, ktrzy bier ciszy pinidz y chc sutszey ordynaryey, i dosiadai starey kobyy, nieli modey; co ma si przeciwnie ni u koniuszych, ktrzy nie bier tyle od koni uiedonych iako od modych y dopiruczko do uiedania: iako y sprawiedliwo nakazuie. Syszaem iedno zagadnienie w przedmiocie biaych gw szedziwych, a mianowicie: w czym chwaa witsza, czy w tym, aby znieprawi wiekow pani y nasyci si ni; czy mdk. Niektrych syszaem mwicych, i starsz. Ci powiedali. i pocho a gorco, iakie s w modoci, same z si dosy s podane na wszeteczestwo a atwe do zguby; zasi roztropno y ozibo, ktre zdai si by w staroci, nieacno dai si uwie; kto zasi ie zwiedzie, ten w witsze std urocie mnimanie u ludzi. Owo te sawna kortezana Lais chlubia si y wysawiaa sielnie, iako i philozophowie barzo czsto i nawiedzali y chadzali uczy si w iey szkole, barziey ni z wszytkich innych mokosw y gupkw do niey chodzcych. To Flora chlubia si, i do iey bramy przychodziy wielgie senatory rzymiaskie, barziey nieli z modych gupkw szlachcieskich. Iako zda mi si, i dla rozkoszy a mnimania o sobie witsza to iest chuba zwyciy roztropno, iaka ywie w szedziwych osobach, ni insze. Zdai si na tych, co dowiadczyli tego, z ktrych nieiedni mwili mi: i uiedone bydltko barziey iest pocieszne nili dzikie y ktre nie umie nawet chodzi. Co witsza, iak rozkosz i iak witsza rado mona mie w duszy, ni kiedy si widzi wchodzc abo na sal balow, abo na kownaty krlowey, abo do kocioa, abo na ine wielgie zgromadzenie szedziw pani wielgiey godnoci, dalta guisa38, iako powieda Woch, lub zgoa sam pani dworsk krlowey abo xiniczki, lub ochmistrzyni crki krlewskiey, krlowey lub wielgiey xiniczki, lub ochmistrzyni panien lub dziwczt u dworu, ktr wzito y postawiono na tey wysokiey szary dla iey statecznoci. Widzi si i, iako bierze na si oblicze surowey,
38

Wysokiej rangi.

140

czystey, cnotliwey y iako cay wiat mnima i take by tak z przyczyny iey wieku; owo kiedy si myli w sobie y kiedy si powieda to iakiemu swemu wiernemu druhowi y zaufanemu: Widzisz i z iey srogim obyczaiem, z tem werzeniem skromnem y wzgardliwem, y ozibem; rzekby, e nie zmciaby nawet kropli wody? Ha! kiedy i dzier pod sob lec w iey ou, nie ma na wiecie chorgiewki na dachu, ktra by si trzsa a okrcaa tak chybko y tak zwinnie, iako to czyni iey ldwie i iey poladki. Co do mnie, mnimam, i kto tego zay y moe tak powiedzie, niemao rad iest z siebie. Ha! ile ia znaem z owych biaych gw we wiecie, ktre podaway si za stateczne, skromne y niechcce, zasi byy barzo rozpasane y sprone, kiedy przyszo do tego, y barzo czsto acniey ie byo poka na grzbiecie nieli niektre mode, ktre, iako i zbyt mao dowiadczone, obawiai si walki! Tote powiedai, e nikt tak nie poluie iak stare lisice, iako i polui, aby przynie iado swoim modym. Czytamy, i niegdy sia cysarzw rzymiaskich barzo si delektowao, aby tak znieprawia y niewoli wielgie panie chodzce w czci a reputacyey, tyle dla rozikoszy y zadowolenia (czego iest, wier, tutay wicey nieli z polednieyszemi), iako dla chluby y zaszczytu, ktry sobie przyczytywali, i ie sk....li y wyobracali: znaem te za moiego czasu wielu panw, xit y rycerzw, ktrzy czuli si barzo dumni y barzo radzi w duszy zdziaawszy to samo. Iuliusz Cezar y Oktawian, iego nastpca, byli barzo wieldze asi na takowe zdobycze, iako wstecz o tym powiedaem; po nich zasi Kaligua, ktry zaprasza na swoie festy co nayznamienitsze panie rzymiaskie z ich mami, patrza y obziera ie barzo uparcie, nawet rk podgarnia im twarze; bowiem niektre ze sromu ie opuszczay, i czuy si by zacnemi a szanownemi bialemi gowami, drugie zasi chciay tamtym si przypodobni, y to naystatecznieyszym y nayzacnieyszym, chocia, wier, mao ich by mogo w czasiech tych rozwizych cysarzy; wdy trzeba byo czyni takie miny y takie wydwarzania: inaczey zabawa nie byaby dobra; iako widziaem te same obyczaie u wielu pa. Potem te, ktre uday si temu panu cysarzowi, bra ie poufnie y publicznie od boku ich mw y wyprowadzaic ie z sali zawodzi do kownaty, gdzie czerpa z nich rozkosz, tyle, ile mu si chciao: potem zasi ie wraca y sadowi na ich miescu; y przed caym zgromadzeniem wychwala ich piknoci y osobnoci bdce w nich ukryte, opisuic iedn cz po drugiey; zasi tych, ktre miay iakow skaz, szpatot y defekt, nie osania bynamniey, ieno ie omawia y oznaymia, nic nie udaic ani nie kryic wiatu. Neron, co gorsza iest ieszcze, zgoa ciekawy by widzie swoi matk umar, przypatrowa si iey pilnie y porusza wszytkie iey czonki, chwalc iedne a przyganiaic inym. Syszaem tak samo o niektrych wielgich panach krzeciiaskich, ktrzy mieli t sam ciekawo naprzeciw swoim matkom umarym. To nie wszytko byo u tego Kaliguy; bowiem opowieda ich poruszenia, ich obyczay wszeteczny, ich obrotki a minki, iakie zachowyway przy swoich przeiadkach, a zwaszcza o tych, ktre byy skromne a stateczne lub ktre takim przypodabniay si przy stole: bowiem ieli w onicy chciayby czyni tak samo, nie ma wtpienia, i okrutnik groziby im mierzci, ieliby nie czyniy wszytkiego, co by chcia, ku iego ukontentowaniu y z obawy zgonu; potem zasi podawa ie w osaw, iako mu si widziao, na ohyzd a pomiech powszechny z tych ubogich pa, ktre, mnimaic by sdzone barzo skromnemi y zacnemi (iako mogy by takie miedzy niemi) abo te zastawiajc si obudnie y czynic donne da ben, naraz widziay si odsonione y ogoszone iako rzetelne k...y y szczwane kobyy; co nie by zy sposb, aby ie odsoni za takie, iakiemi nie chciay, aby ie znano. A co byo nalepsze, i byy to, iako rzekem, same znamienite damy, iako eny konsulw, dyktatorw, pretorw, kwestorw, senatorw, cenzorw, rycerzw y inych barzo wielgich stanw y godnoci; iako moemy dzi powiedzie w naszych krzeciiaskich czasiech: iakoby krlowe, ktre mona przyrwna enom konsulw, skoro owi rozkazowali caemu wiatu; xiniczki due y rzednie, diu-

141

szesy wielgie a mae, margrafki a margrafeczki, grebinie a grebinki, baronianki a szlachcianki y ine panie wysokiey szary a znacznego rodu: o czym nie trzeba wtpi, i gdyby wielu cysarzw a krlw mogo uczyni tak samo naprzeciw tak znacznym paniom, iako w cysarz Kaligua, radzi by to uczynili; przedsi s krzeciiany maicy boia bo przed oczyma, przed iego witemi rozkazaniami, swoim sumnieniem, swoi czeci, osaw u ludzi y ich mw, bowiem tyrastwo byoby to nie do zniesienia onym sercom wspaniaym. W czym, wier, krlw krzeciiaskich trzeba barzo szanowa a chwali, i iednai mio owych cudnych pa radniey agodnoci a przyiani nieli sil a przemoc; przez co y zdobycz o wiele iest chubnieysza. Syszaem o dwch wielgich xitach, ktrzy barzo si lubowali w odsanianiu tak piknoci, figielkw a osobnoci swoich dam, iak rwnie ich szpatoty, skazy a defektw, a take ich sposobkw, porusze y sprosnoci, nie publicznie wszelako iako w Kaligua, ieno poufnie, miedzy swoiemi serdecznemi, zaufanemi druhami. Oto, wier, adny uytek z wdzicznego ciaka tych biednych biaych gwek! Mnimaic dobrze czyni y figlowa, by sprawi rado swoim mionikom, owo s zdane na ohyzd a ludzkie pomiechy! Owo, aby wrci ieszcze do naszego przyrwnania, tak iako si widzi pikne budowle zbudowane na lepszych fondamentach y z lepszych kamieni y materii nieli insze y dlatego trwaice duey w swey piknoci a chlubie, tak samo bywai ciaa biaogowskie tak dobrze utworzone y uksztacone, y naznaczone piknoci, i widzi si acno, i czas nic nie osiga na nich, iako na inych, y nie nadera ich niiako. Czyta si o Artaxerxesie, i wrd wszytkich swoich en nabarziey miowa Astazy, barzo iu szedziw, a wszelako barzo cudn, ktra bya niegdy naonic iego brata Daryusza. Syn iego rozmiowa si w niej tak sielnie, tak bya urodna mimo wieku, i poprosi iey od oca w podziale, rwnie iak swoi cz z krlestwa. Ociec z zazdroci, iak powzi przeciw niemu, y na myl, iby mia z nim uczestniczy w tym smacznym ksku, uczyni i kapank Soca, ile e w Persyey maice t szar czyni ze wszytkim luby czystoci. Czytamy w Historycy Neapolu, i Wadysaw, Wgrzyn y krl Neapolu, oblega w Tarencie xin Maryi, en nieboszczyka Ramondela Baka, y po mnogich szturmach a potyczkach wzi i przez ukady, iakie zawar z iey dziemi, y zalubi i, chocia bya iu szedziwa, ale barzo cudna, y zabra ze sob do Neapolu; y dostaa miano krlowey Maryey, barzo miowaney ode y pieszczoney. Widziaem pani xin Walentysk w wieku siedmdziesici lat, rwnie cudn z oblicza, rwnie wie y powabn iako w trzydziestu leciech: tote bya barzo miowana a czczona od iednego z nawitszych y naydzielnieyszych krlw we wiecie. Mog to rzec iawnie, nie czynic uymy piknoci tey paniey, bowiem skoro biaa gowa posidzie mio wielgiego krla, to znak, i doskonao obfituie a mieszka w niey kac i miowa: iako piknoci daney od niebios nie godzi si skpi pbogom. Widziaem t pani na sze miesicy przed iey skonem, tak pikn ieszcze, i nie wiem, iakie serce ze skay by si od tego nie poruszyo, mimo i dopiruczko zomia sobie nog na bruku urlieskim, iadc y trzymaic si na koniu rwnie krzepko a zrcznie iako indziey kiedy; przedsi ko upad i polizn si pod ni; owo przez takie zomienie y boleci, y niedole, iakie przecirpiaa, zdawaoby si, i iey pikne lico musi si odmieni; wszake nic takiego nie byo, bowiem iey pikno, iey gracyia, dostoiestwo, wdziczna postawa zostay takie same, iako zawdy byy. A zwaszcza ianiaa niezmienn biaoci, y to bez namnieyszego bielida; wier, opowiadai, i kadego ranka zaywaa nieco poliwki zooney z pynnego zota y inych kordyaw, ktrych nie umiem nazwa iako biegli lekarze y subtylni aptekarzowie. Mnimam, i gdyby ta pani bya ieszcze ya sto lat, nigdy nie byaby si zestarzaa, ani z oblicza, tak byo piknie uksztatowane, ani te z ciaa, ukrytego y odzianego, tak byo ono piknego odlewu y statecznego wiczenia. Szkoda, wier, i ziemia pochania one pikne ciaka!

142

Widziaem pani margrabin Rotlisk, matk xiney wdowy po xiciu Kondeuszu y nieboszczyku panu Longewilu, zgoa nie uszkodzon w swoiey piknoci ani od czasu, ani od wieku y zachowan w tak piknym kwiecie urody iako w pierwszey modoci, prcz tego, i twarz iey nieco czerwieniaa ku kocu; przedsi iey pikne oczy, nie maice rwnych sobie na wiecie y ktre odziedziczya iey pani crka, nie zmieniy si zgoa y zawdy byy gotowe zadawa rany. Widziaem pani Burdesiersk, pniey, w drugiem stadle, marszakow Domonow, rwnie pikn na schyku dni, iako powiedano, i bya w swoich modych leciech; tak i iey pi crek, gonych miedzy piknemi, nie przesaniay iey w niczem. To, gdyby by taki wybr, chtnie niechaoby si crek, aby si ima matki, a wszako miaa ona mnogo dzieci. Owo te bya pani ta barzo baczna a uwaaica, bowiem bya nieprzyiacik mierteln rosy wieczorney y miesica y uchodzia przed niemi iako tylko moga; tako pospolite bielido, praktikowane od wielu biaych gw, byo iey nie znane. Widziaem, co witsza iest, pani Maresk, matk pani margrebini Mesierskiey y babk xiniczki nastpczyni, w wieku stu lat, w ktrych pomara, rwnie prost, rwnie wie, rwnie ochocz, zdrow y nadobn iako w wieku pidziesici lat: pikna to bya biaa gowa w swoich modych leciech. Crka iey, rzeczona pani margrebini, rwnie bya taka y tak umara, ieno wszake o dwadziecia lat modsza, y postawa iey si co nieco przykurczya. Bya ciotk pani Burdeilowey, eny mego starszego brata, ktra okazaa te sam cnot; bowiem mimo i przekroczya pidziesit y trzy lat y miaa czternacioro dzieci, rzekby (w czym ci, co i widzieli, lepszy mai osd ode mnie y tak upewniai), i one cztery crki, iakie ma, naprzeciw niey zdai si siestrami: owo te widzi si czsto niektre owoce z zimy y z ostatniey pory, iako przyrwnui si inym, letnim, y przechowui si y rwnie s pikne a smakowite abo zgoa barziey. Pani admiraowa Bryioska y iey crka, pani Barbezka, rwnie byy barzo cudne we swey staroci. Mwiono mi niedawno, i pikna Paula Tuluzeska, tak synna niegdy, iest rwnie pikna iako dawniey, mimo i ma do omdziesici lat; y nic w niey nie masz odmienionego ani w iey wspaniaey postaci, ani te w cudnem obliczu. Widziaem pani prezydentow Kontow z Bordo, tak sam w takim wieku y barzo lub, y smakown; owo te byo w niey sia doskonaoci. Nazwabych y wiele inych, przedsi daleko by to mi zawiedo. Gdy pewien mody kawaler iszpaski uradza o mioci z iedn pani szedziw, ale przedsi ieszcze pikn, ta mu odpowiedziaa: A mis completas desta manera me habla V. M? Iako wy tak mwicie do mnie na moiem schyku? chcc oznaczy tym schykiem swy wiek y upadek iey piknych dni, y zblianie si iey wieczoru. Zasi kawaler iey odpowiedzia: Sus completas valen mas, y son mas graciosas que las horas de prima de qualquier otra dama Wasz schyek wart iest wicey y piknieyszy iest, y wdzicznieyszy nili nayrannieyszy brzask wszelakiey iney biaey gowy. To ozwanie byo barzo wdziczne. Iny, tak samo prawic o miowaniu wiekowey biaey gowie y gdy tamta wskazowaa mu na swoi przywid pikno, ktra wszelako nie bya nadto zmurszaa, odpar iey: A las visperas ce conoce la fiesta Z nieszporw uznaie si wito. Widzi si ieszcze dzisiay pani Nemursk, niegdy we swoiem kwietniu bdc ozdob wiata, iako urga czasowi, mimo i w wszytko poera. Mog tak rzec o niey y ci, ktrzy i widzieli ze mn, i w swoich kwitncych dniach bya to naycudnieysza pani we krzeciiastwie. Widziaem i iednego dnia, iakom to rozpowiedzia indy, taczc wraz z krlow Szkocyey, ieno we dwie razem y bez towarzyszenia inych pa z kompaniey (tak si tym dwom damom zachciao), i wszytcy y wszytkie patrzcy na ich taniec nie mogli osdzi, ktra prym trzyma w piknoci; y mona by rzec, iako kto powiedzia, i byy to zebrane dwa soca, iako czyta si w Pliniuszu, i poiawiy si kiedy, aby wiat osupi. Pani Nemur143

ska, wwczas pani Gizowa, miaa wspanialsz postaw; y, ieli wolno mi iest to powiedzie bez obrazy pani krlowey szkockiey, miaa maiestat barziey powany y okazay, mimo i nie bya krlow iako tamta; przedsi bya wnuczk onego wielgiego krla, oca narodu, ktremu bya podobna w wielu rysach twarzy, iako widziaem iego obraz w kabinecie krlowey Nawarry, ktry dobrze wyobraa ze wszytkim, iaki to by krl. Mnimam, i pirwszy byem, ktry nazwaem i mianem wnuki krla oca narodu; a byo to w Lyonie, kiedy krl powrci z Polszczy; y barzo czsto tak i nazywaem; tote czynia mi ten zaszczyt, i cirpiaa to y rada syszaa ode mnie. Bya ona, wier, praw wnuk onego wielgiego krla, a zwaszcza w dobroci y piknoci; bowiem bya bardzo dobra; y mao kto abo nikt si nie zdarzy, komu by wyrzdzia iakie zo abo niedol, a miaa ci po temu wielgie rzodki za czasu swoiey aski, to iest za czasu aski pana Giza, swoiego ma, ktry niemao mocen by we Francyey. Owo to s dwie barzo wielgie doskonaoci, ktre byy w tey paniey, dobro y pikno, y obie barzo statecznie zachowaa a do dzisiay, y dla ktrych poia dwch godnych mw, y dwch, ktrym nikt abo barzo mao kto mg si przyrwna; a gdyby si nalaz ieszcze rwny im a iey godny y gdyby go zechciaa za trzeciego, mogaby go ieszcze zay, tak ieszcze iest cudna. Tako we Woszech uwaai panie ferrareskie za dobre y smakowite kski, skd poszo przysowie pota ferraresa, iako powiedai cazzo mantuano. Ku czemu, gdy ieden pan z onego kraiu zabiega si raz o iedn pikn y znaczn xiniczk naszey Francyey y gdy go chwalono na dworze za iego pikne cnoty, dzielno y doskonao, czynice go iey godnym, by przy tym nieboszczyk pan Do, kapitan gwardyey iszpaskiey, ktry utrefi w sedno lepiey ni wszytcy powiedaic: Zapominacie o nalepszem, cazzo mantuano. Syszaem raz podobne sowo: gdy diuk Mantuaski, ktrego nazywano Kubinem, bowiem by barzo garbaty, chcia zalubi siostr cysarza Maxymiliana, powiedziano iey, i by tak barzo garbaty. Ta, iako powiedai, odpara: Non importa purche la campana habbia qualche diffetto, ma chel sonaglio sia buono39; rozumieic pod tym cazzo mantuano. Ini powiedai, e nie rzeka tego sowa, bowiem bya zbyt stateczna a pomiarkowana; przedsi drudzy rzekli ie za ni. Aby wrci ieszcze do tey xiniczki ferrareskiey, widziaem i na zalubinach nieboszczyka pana oiosa, iawic si w paszczu skroionym mod italsk y podkasan do poowy na ramieniu wedle mody sieneskiey; przedsi nie byo zgoa damy, ktra by i zamia, ani te kogo, kto by nie rzek: Ta pikna xiniczka nie musi ieszcze nikomu ustpi, tak iest cudna. Y acno iest osdzi, i to wdziczne oblicze chowa a kryte ine wielgie piknoci y czci w niey, ktrych nie widzimy, tak iako widzc pikny a wspaniay wirzch sumnienney budowli acno iest osdzi, i wewntrz s pikne kownaty, sienie y alkierze, pikne stryszki a kabinety. Tak w wielu miescach ieszcze iawia swoi pikno do niedawna, y w swoiem pnem wieku, a zwaszcza w Iszpaniey na zalubinach pana y pani Sabaudzkich, tak i podziwienie dla niey y dla iey cnt wyryo si tam na zawsze. Gdyby skrzyda moiego piora byy do krzepkie a rozoyste, aby i wynie a do nieba, uczynibych to; przedsi s zbyt sabe, wszelako bd ieszcze o niey powieda indy. Tyle rzek, i bya to barzo cudna niewiasta w swoiey wienie, swoiem lecie y iesieni, a ieszcze y w swoiey zimie, mimo i miaa wielg mnogo utrapie y dziatek. Gorsza iest, i Wochowie pogardzaic bia gow, ktra miaa wiele dzieci, nazywai i scrofa, to znaczy maciora; wszelako te, ktre wydai dziatki pikne, dzielne y szlachetne, iako uczynia owa xiniczka, warte s chway y nie s godne tego imienia, ba radniey imienia wybranych od Boga.

39

Mniejsza z tym, i dzwon ma jakow skaz, byleby serce w nim bylo cae a krzepkie.

144

Mog tutay wykrzykn: co za osobna y szczeglna niestateczno wiata, i rzecz, ktra iest nayleysza y nabarziey odmienna, to iest pikna biaa gowa przedsi czasowi samemu daie opr! To nie ia powiedam; bybych barzo nierad to rzec, bowiem szanui wysoce stao niektrych biaych gw y nie wszytkie s tak niestae: zasi od inego wziem to wykrzyknienie. Przytoczybych rad y panie cudzoziemskie, rwnie iako nasze, francuskie, pikne w swoiey iesieni a zimie; wszelako na ten raz nie doo tu wicey, iedno dwie. Iedna to krlowa angielska panuica dzisiay, o ktrey mi powiedano, i ieszcze iest rwnie cudna iak niegdy. Wdy ieli iest taka, mam i za barzo cudn xiniczk, bowiem widziaem i w iey lecie y iesieni. Co do iey zimy, to zblia si do niey znacznie, ieli ieszcze w ni nie wkroczya; bowiem dawno iu iey nie widziaem. Za pirwszym razem, kiedym i widzia, wiem lata, iakie iey podczas dawano. Mnimam, i to i zachowao tak dugo w piknoci, i nigdy nie bya zamna ani te nie ponosia ciaru maenstwa, ktry iest barzo dotkliwy, zwaszcza ieli si przygodzi kilkoro dziatek. Ta krlowa byaby godna chwalenia wszelak pochwa, gdyby nie mierz oney zacney, cudney y osobliwey krlowey Szkocyey, ktra to mierz barzo pokalaa iey cnoty. Ina xiniczka y pani cudzoziemska to margrebini Chwastowa, donna Maryia Haragoska, ktr widziaem iako barzo cudn bia gow w iey ostatnich leciech; owo chc wam o tem rzec w powiastce, ktr postaram si przykrci ile moebna. Gdy si zmaro krlowi Hendrykowi, w miesic pniey umar papa Pawe Czwarty, Karaffa, y trzeba byo, iby wszytcy kardynaowie ziachali si na obir nowego. Z Francyey poiecha miedzy inemi kardyna Giz; uda si do Romy morzem z galerami Krla Imci, nad ktremi mia generalstwo pan wielgi pryor Francyey, brat rzeczonego kardynaa, y ktry, iako dobry brat, odprowadzi go z szesnastoma galerami. eglowali tak krzepko y wiatr mieli tak przychylny od zadku, i przybyli we dwch nocach a dwch dniach do CywitaWekia, a stamtd do Romy. Gdy tam stanli, pan wielgi pryor widzc, i nie iest ieszcze gotowe wszytko do elekcyey nowego papy (iako istotnie zeszo trzy miesice, za czym iey dokonano) y, co za tem idzie, do odwiezienia brata z powrotem, y e iego galery bezczynnie stay w porcie, umyli poiecha a do Neapolu zwidzi miasto y przepdzi czas. Za iego przybyciem wicekrl, ktrym by podczas diuk Alkala, przyi go tak, iakotoy przyimowa krla. Zasi, za czym wyldowa, pozdrowi miesto barzo pikn salw y dugotrwa; tak oddano mu z miesta y ze zamkw, tak i, rzekby, cae niebo zagrzmiao od oney salwy. Y dzierc swoie galery w gotowoci y w szyku woyennym, y nieco z dala, posa w odzi pana Lestrana z Lingwy Doki, barzo godnego y bywaego szlachcica, y barzo mocnego w gbie, ku wicekrlowi, iby go nie niepokoi y prosi go o pozwolenie (chocia to bylimy w dobrym pokoiu, przedsi dopiruczko niechalimy woyny) wni do portu, aby mg zwidzi miesto y porze na groby swoich przodkw, ktrzy byli tam pogrzebani, y pokropi ich wod wicon, y pomodli si za nich do Boga. Wicekrl przyzwoli barzo chtnie. Przeto pan wielgi pryor podsun si bliey y rozpocz od morza salw rwnie pikn y siarczyst iako wprzdy, tak z harmat woyennych szesnastu galer, iako te z inego dziaa y strzelby, tak i wszytko stano w ogniu; a potem wiacha do zasieku barzo wspaniale, z mnogoci sztandarw, banderyw, chorgwiw z taftu czerwonego, zasi iego bya z adamaszku, a onirze iego gwardy tak samo, z mantylami oszytemi lam rybrn, ktrey gwardy kapitanem by kapitan Zofrua, Prowensalczyk, dzielny y waleczny rotmistrz; tak i zday si nasze galery francuskie barzo pikne, lotne y dobrze opatrzone, a szczeglniey iedna, Realka, ktrey nic nie mona byo przygani; bowiem owo xi byo we wszytkim barzo wspaniae y nieskpe. Wiachawszy tedy do moli w tak piknym porzdku, wstpi na ziemi y my wszytcy z nim, gdzie wicekrl kaza trzyma przygotowione konie a poiazdy, aby nas zabra y przewie do miesta; iako w rzeczy nalelimy mao sto koni, biegunw, dzianetw, rumakw iszpaskich, barberw y inych, iednych piknieyszych nad drugie, w czaprakach aksamitnych

145

cale aftowanych, iednych zotem, za drugich rybem. Kto chcia dosie konia, dosiada, kto chcia do poiazdu, ten mg, bowiem byo ich z dwadziecia barzo piknych y bogatych, y wspaniale zaprzonych, y cignionych przez rumaki naypiknieysze, iakie ino mog by. Nalazo si tam rwnie sia wielgich xit y panw, tak z Krlestwa, iako y Iszpanw, ktrzy przyili pana wielgiego pryora imieniem wicekrla barzo zaszczytnie. Dosiad iszpaskiego dzianeta, naypiknieyszego, iakiego od dawna widziaem, ktrego pniey wicekrl mu darowa; da si powodzi barzo dobrze y wyczynia barzo wdziczne kurbetki, iako ie podczas nazywano. On, ktry by barzo dowiadczony iedziec, tak samo iak y eglarz, barzo pikne przedstawia na nim widowisko: barzo dobrze nim wykrca a wodzi y barzo wdzicznie, bowiem byo to xi z naypowabnieyszych, barzo pikney y wyniosley postawy y barzo swobodney; co nieczsto si przydarza onym wysokim ludziom. Tak owo go prowadzili wszytcy ci panowie y tylu inych ze szlachty do wicekrla, ktry go oczekiwa y odda mu wszytkie zaszczyty: pomieci w swoim paacu y ugoci barzo przepysznie cay iego orszak: wdy mg to uczyni, bowiem wygra od niego w tey podry dwadziecia tysicy talerw. Mogo nas by z nim dwustu ze szlachty, kapitanw statkw y inych; pomieszczono nas nawicey po wielgich panach miesta y barzo wspaniale. Od samego rana, wychodzc z naszych kownat, nadziewalimy si na pachokw barzo dobrze uoonych, ktrzy hnet przedkadali nam swoie suby y pytali, co chcemy uczyni y dokd damy uda si, y gdzie przechodzi. A ieli yczylimy koni abo poiazdw, owo ledwiemy rzekli nasz wol, iu bya ziszczona. I szli przyprowadzi nam konie, iakiemy chcieli, tak pikne, tak bogate y wspaniae, i krl by si niemi zadowoli; a potem rozpoczynalimy y koczylimy nasz dzionek, iako si kademu zdao. Prosto, nie cirpielimy braku uciech y rozkoszy w tym miecie: nie mona powiedzie, by ich tam nie byo, bowiem nigdy miesto barziey nie byo ich pene, y nieiednego rodzaiu; zbywa ieno na poufney, swobodney y szczyrey pogwarce z biaemi gowami zacnemi a szanownemi, bowiem inych iest, wier, dosy. Czemu wszelako umiaa barzo doskonale zaradzi pani margrebinia Chwastowa, dla ktrey czci mieszcz tutay t opowie. Ta pani, grzeczna y pena wszelakiey przystoynoci, y wiadoma znacznoci swego domu, syszc, iako wychwalano pana wielgiego pryora dla doskonaoci, iakie w nim byy, y urzawszy go iadcego przez miesto na koniu, y poznawszy, tedy, iako iest powinno wzaiemna pomidzy wielgimi, ona, ktra bya barzo wielga we wszytkim, posaa do iednego dnia barzo grzecznego y bywaego szlachcica y przykazaa mu, i gdyby iey pe a obyczay kraiu pozwoliy iey go odwidzi, chtnie byaby przysza barzo swobodnie ochfiarowa mu swoie suby, iako uczynili wszytcy wieldzy onego krlestwa; owo prosi go, aby i wymwi z tego; wszelako oddaie mu do iego woley swoie domy y zamki, y potg. Pan wielgi pryor, pani dworne y obyczayne iak adne ine we wiecie, podzikowa iey sielnie, iako si godzio: y przekaza, i przybdzie ucaowa iey rce hnet po obiedzie: czemu nie chybi, wraz z caym orszakiem nas wszytkich, ktrych mia ze sob. Nalelimy margrabini w iey kownacie ze swemi dwiema crkami, donn Antoni y drug, donn Hyeronim lub donn Ioann (nie umiabych wiernie rzec, bowiem pami w tym mi chybia), z wieloma piknemi pami y pannami, tak grzecznemi y tak rzetelnego obyczaiu, i oprcz naszych dworw we Francyey y Iszpaniey nigdzie, wier, nie widziaem piknieyszey sfory biaogowskiey. Pani margrebini pozdrowia wielgiego pryora po francusku y przyia go z wielg czeci; on iey odda to samo, ieno ieszcze unieniey, con mas gran sossiego, iako powieda Iszpan. Rozmowki ich krciy si zrazu koo pospolitych rzeczy. Niektrzy z nas, ktrzymy umieli gwarzy po wosku a po iszpasku, nagabnlimy ine panie, nalazszy ie barzo dworne y poczciwe, y barzo grzeczney wymowy. Przy egnaniu pani margrebini, dowiedziawszy si od pana wielgiego pryora, i ma zamiar zabawi do dwch tygodni, rzeka mu: Wasza dostoyno, skoro W. M. nie bdzie wiedzia-

146

a, co pocz ze sob, y nie stanie wam rozrywki, ilekro wam si zda przyby tutay, uczynicie mi wiele zaszczytu y bdziecie barzo miym przybyszem, iakoby w domu waszey paniey matki: prosz was, ibychcie rzdzili si w tym domostwie tak samo iako w iey wasnem y czuli si w nim tako. Mam to szczcie, i iestem cirpian y odwidzan od zacnych y nadobnych pa tego krlestwa y tego miesta by y nawitszych; iako za wasza modo y zacno czyni, i miem wam iest towarzystwo zacnych biaych gw, poprosz ie, iby tu zachodziy czciey ni zwyczaynie, aby dotrzyma towarzystwa wam y caey tey zacney szlachcie, ktra iest tu z wami. Oto moie dwie cory, ktrym rozka, mimo i nie s w tym tak doskonae, iakoby kto mnima, aby wam zdzieryy kompani mod francusk, to iest mieic si, taczc, igraic, gwarzc swobodne, przystoynie a skromnie, iako to czynicie na dworze francuskim; kczemu y ia bych si chtnie ochfiarowaa: przedsi mierzioby sielnie xi mode, pikne y zacne, iako wy iestecie, zabawia si ze staruch szedziw, uprzykrzon y mao co lub, iako ia iestem; bowiem modo y staro nierade cirpi si wzaiem. Pan wielgi pryor podi natychmiast te sowa, obiawiaic iey, i szedziwo adney mocy na niey nie zyskaa y e nierad by si tego wyrzek, ile e iey iesie prym dziery przed wszytkimi temi wiesnami y latami, iakie byy w sali; iako, szczyrze, iawia si ona ieszcze oczom iako barzo cudna pani y wieldze luba, barziey nawet ni iey dwie cory, mimo i byy pikne y mode: a wszake miaa wwczas blisko szedziesici dobrych lat. One dwa mae sweczka, iakie pan pryor rzek paniey margrebini, przypady iey wieldze do smaku, iako to moglimy pozna z iey mieicey twarzy, z iey sw y postawy. Wyszlimy stamtd barzo sielnie zbudowani ow pani, a zwaszcza pan wielgi pryor, ktry wraz si w niey rozmiowa, iako nam rzek. Nie trzeba powieda, i owa pikna y grzeczna pani y iey wdziczna biaogowska gromada zapraszay pana wielgiego pryora codziennie do iey mieszkania; owo, ieli si kiedy nie szo po obiedzie, na pewno iu szo si wieczorem. Pan wielgi pryor wzi za swoi dam iey starsz crk, mimo i radniey widzia matk; przedsi byo to per adombrar la cosa.40 Dziao si tedy sia gonitww do piercienia, w ktrych pan wielgi pryor wzi pirwszestwo, sia baletw a plsw. Krtko mwic, ta wdziczna kompania bya przyczyn, i, chocia mia zamiar zabawi tam ieno dwa tydnie, zostalimy cae sze, nie krzywduic sobie zgoa, bowiem y my tako obralimy tam sobie nasze damy iako y nasz genera. Ieszcze bylibychmy y duey zostali, gdyby nie przyby goniec od krla, iego pana, ktry przynis nam nowiny o wszcztey woynie w Szkocyey; owo trzeba byo obrci a powie nasze statki od wschodu ku pnocy, ktre wszelako ruszyy nie rychley iak w om miesicy pniey. Trzeba byo tedy poniecha tych uciech rozkoszliwych y opuci dobre y wdziczne miesto Neapol; a nie przyszo to naszemu panu generaowi ani nam wszytkim bez wielgiego smutku a alw, owszeyki markocilimy si barzo, i trza nam opuszcza miesce, gdzie byo nam tak dobrze. Po szeci lat abo wicey poiechalimy na odsiecz Malcie. Bdc po drodze w Neapolu wywiadywaem si, czy ona rzeczona pani margrebini iest ieszcze przy yciu; powiedziano mi, e iest y e bawi w miecie. Nie zaniedbaem tam pospieszy; pozna mnie wraz tameczny stary marszaek dworu y poszed rzec swoiey paniey, i pragn ucaowa iey rce. Ona, przypomniawszy sobie moie miano, pozwolia mi si odwiedzi w iey kownacie. Nalazem i w ku, z przyczyny maey pokrzywki, iak dostaa z iedney strony twarzy. Przyia mnie, przysigam wam to, barzo rzetelnie. Zdaa mi si niewiele odmieniona y ieszcze tak cudna, i acno by przywida kogo do miertelnego grzychu, bd z myli, bd z uczynku. Pytaa u mnie pilnie nowin o nieboszczyku panu wielgim pryorze y iako mu si zmaro, y e iey powiedano, i by struty, przy czym przeklinaa po stokro nieszcznika, ktry tego dokona. Rzekem iey, i nie y aby to wygnaa ze swoich myli, y e umar z pleurezyey
40

Aby rzecz osoni.

147

ukrytey y taiemney, ktrey naby po bitwie drewskiey, gdzie walczy iako Cezar przez cay dzie; za wieczorem, przy ostatnim spotkaniu, ozgrzawszy si w bitwie y wracaic wieczorem przy zimnie takiem, i kamienie pkay, przezibi si; y tak wyhodowa w sobie choro, od ktrey pomar w miesic lub sze tydni potem. Okazowaa sowem swoim y postaw, i aowaa go sielnie. A zwacie, i dwa abo trzy lata przedtem wysa on dwa statki pod dowdztwem pana kapitana Bolio, iednego ze swoich kapitanw okrtowych. Wzi bandery krlowey szkockiey, ktrey nigdy nie widziano na morzach Wschodu ani nie znano, z czego by wielgi podziw; bowiem o wziciu flagi francuskiey nie byo ani pomyle z przyczyny soiuszu z Turkiem. Pan wielgi pryor zaleci rzeczonemu kapitanowi Bolio, aby zaczypi kotwic w Neapolu y odwidzi w iego imieniu pani margrebini y iey crki, ktrym to trzem posa sia gocicw, wszelakich maych osobnoci bdcych podczas w modzie na dworze y w paacu w Pariu y Francyey; bowiem w pan wielgi pryor bya to sama szczodrota a wspaniao; czemu nie chybi kapitan Bolio y przedoy wszytko, bywszy sam barzo dobrze przyity y nagrodzony piknym podarkiem. Pani margrebinia czua si tak uczczona tym gocicem y pamici, iak zachowa o niey, i powtrzya mi to kilka razy: za co miowaa go ieszcze sielniey. Dla iego mioci uczynia ieszcze wiadczenie iednemu szlachcicowi gaskoskiemu, ktry by podczas na galerach pana wielgiego pryora: tene, kiedymy odiedali, pozosta w miecie chory a na mierz. Fortuna bya mu tak askawa, i gdy si zwrci we swoiey przeciwnoci do oney paniey, wspomoga go tak dobrze, i si wyliza; y wzia go do swego domu, y przyia w swoie suby, tak i gdy zawakowao kapitastwo iednego z iey zamkw, daa mu ie y przydaa bogat niewiast za en. aden z nas nie wiedzia, co si stao z onym szlachcicem, y mnimalimy go by nieywym; owo kiedymy uczynili t podr na Malt, nawin si szlachcic bdcy modszym bratem tego, o ktrym mwiem, ktry iednego dnia, bez intencyey, rzek mi o gwnym celu swoiey podry, ktrym byo szukanie nowin o swoim bracie, niegdy dworzaninie pana wielgiego pryora, ktry zosta chory w Neapolim przed wicey ni szeci lat y od tego czasu nie byo o nim sychu. Po tym go sobie przypomniaem y zaczem pyta nowin o nim u ludzi paniey margrebini, ktrzy mi opowiedzieli y take o iego dobrym losie: hnet uwiadomiem o tym modszego brata, ktry dzikowa mi znacznie; y przyby wraz ze mn do pomienioney damy, gdzie zasign ieszcze wicey izyka i uda si brata odwidzi. Oto, wier, pikne odwdziczenie, przez pami przyianiey, ktr ywia ieszcze, iako powiedaem; bowiem podeymowaa mnie ieszcze przychylniey y gwarzya sielnie o dobrych minionych czasiech y o wielu inych rzeczach, czynicych iey kompani barzo grzeczn y wdziczn; bowiem bya niewiasta trefnego y wdzicznego wysowienia y zdatna w izyku. Prosia mnie po stokro, abych nie szuka inego pomieszkania ani posiku iako iey, czego wszelako nie chciaem, bowiem nie iest moim obyczaiem by natrtem abo dziadem. Odwidzaem i codziennie przez siedm abo om dni, ktremy tam pozostali, y byem mile witany, y kownata iey bya mi zawdy otworem bez trudnoci. Kiedym przyszed si z ni egna, daa mi listy zlecaice do syna, pana margrabi Peskary, podczas generaa w armiey iszpaskiey: prcz tego kazaa mi przyrzec, i za powrotem wstpi i odwidzi y nie bd szuka inego mieszkania, ieno iey. Nieszczciem dla mnie, statki, ktre nas wiezy z powrotem, przybiy do brzegu dopiro w Terracynie, skd udalimy si do Rzymu, y nie byo mi podobiestwem nawrci wstecz; a take, i zamyliem na woyn do Wgrw; wszelako, bdc w Wenecyey, dosza nas nowina o mierzci wielgiego sutana Solimana. Dopiro hnet przeklinaem moie nieszczcie, i nie wrciem si lepiey do Neapolu, gdzie bybych wdzicznie przepdzi czas. Y, moebna, przy pomocy oney pomienioney paniey margrebini bybych napotka szczliwy los abo przez maenstwo, abo inaczey, bowiem miaa dla mnie t ask, i barzo mnie nawidzia.

148

Tak mnimam, i moia nieszczsna gwiazda nie chciaa tego y zawieda mi do Francyey, ibych by na zawsze nieszcznikiem, y gdzie nigdy fortuna nie ukazaa mi mieicey twarzy, cheba przez pozory y prne mamida, i byem szacowany iako czek godny y dworny y z tego zaywaem chluby; wdy maitnoci a szarw nic, iako niektrzy z moich kompanionw, ba, podleyszych ode mnie, rd ktrych byli tacy, co by si czuli szczliwemi, gdybych do nich przemwi na dworze, bd w kownacie krla lub krlowey, bd w sali, chociayby ieno na boku abo przez rami, a ktrych widz dzisiay ozpuczonych iako dynie y barzo wyrosych, chocia przed nimi si nie uniam ani ich uwaam za witszych od si, anibych si godzi im ustpi w czem, bogday na dugo paznokcia. Owo tedy co do mnie, mog w tym barzo dobrze uy przysowia, ktre nasz wity Zbawiciel Iezus Krystus wymwi wasnemi usty, i: Nikt nie iest prorokiem we wasnym kraiu. Moebna, gdybych by wysugiwa si cudzoziemskim xitom tak dobrze iako wasnym y szuka losu rzd nich, iako czyniem miedzy naszemi, i bybych teraz wicey obciony maitkami a godnociami, nilim iest dzisia laty a frasunki. Ano, trza cirpie! Ieli moia Parka tak uprzda, przeklinam iey; ieli to zawiso od moich xit, oddai ich wszytkim dyabom, ieli si ieszcze tam nie dostali. Oto koniec moiey powieci o oney godney paniey; owo zmara w wielgiey reputacyey, i bya to barzo pikna y godna biaa gowa, y zostawia po sobie pikne y wspaniae potomstwo, iako pana margrabi, swego pirworodnego, pana uana, pana Karlosa, pana Cezara Davalos, ktrych wszytkich znaem y mwiem o nich na inem miescu; crki tako poday si na braci. Owo na tym kad koniec moiey walney rozprawie.

149

Rozprawa pita

O tym, iako pikne y godne biae gowy miui walecznych mczyzn, zasi dzielni mczyni miui damy odwanego serca
Nigdy si nie zdarzyo, iby pikne y zacne biae gowy nie mioway mczyzn dzielnych y odwanych, mimo i same z przyrody swoiey s boice a tchrzliwe; przedsi mno ma tak wag naprzeciw nim, i i miui. Wielga to moc kaza si miowa swemu przeciwiestwu, wbrew iego przyrodzie! Y iakeby to nie byo prawd: owo Wenera, bdca niegdy bogini piknoci, wszelakiey gracyey y grzecznoci, maic swobod wybra w niebiesiech y na dworze Iupitera iakiego mionika wdzicznego a piknego, iby przyprawi rogi swemu niezgule mowi Wulkanowi, nie wybraa adnego z nabarziey przymilnych, nabarziey gadkich ani utrefionych, iedno wybraa y miowaa boga Marsa, boga hufcw woyennych y mstwa, mimo i by cale plugawy, cale spocony od potyczki, z ktrey powraca, y cale czarny od kurzu, y nieschludny ile by moe, y pachncy barziey onirzem nili dworskim gadyszem; y ktry, co gorsza iest ieszcze, czsto, wracaic cay uiuszony z bitwy, moebna kad si z ni spa nie obmywaic si zgoa ani zlewaic wonnociami. Wspaniaa y cudna krlowa Pentezylea, gdy posyszaa z wieci a sawy o czynach y mstwie walecznego Hektora y o cudownych przewagach woyennych, iakie odnis pod Troi nad Grekami, na sam sych o tym rozgorzaa do niego tak sielnie, i w dzy swoiey, aby od tak walecznego kawalera mie dzieci, to iest crki, ktre by odziedziczyy iey krlestwo, udaa si do Troiey, aby go odnale; y widzc go, pozieraic na y podziwiaic uczynia wszytko, co moga, aby si mu przypodoba, nie mniey przez swoi biego we wadaniu broni, iako przez swoi urod, wier, barzo rzadk; y nigdy Hektor nie czyni wyprawy przeciw nieprzyiacioom, by mu nie towarzyszya y nie wmieszaa si ieszcze przed Hektorem tam, gdzie byo naygorcey; y, iak powiedano, wiele razy, dokazuic tak osobliwych rzeczy, oczarowywaa niemi Hektora, tak i zatrzymywa si nagle iakoby w zachwyceniu pord walk nayzawzitszych y usuwa si co nieco na stron, aby widzie y przyziera si lepiey do smaku, iak ta dzielna krlowa zadaie tak krzepkie ciosy. Z tego idc, moe si kady domyli, co uczynili ze swoiem miowaniem y czy ie przywiedli do skutku: atwo o tym wyda swoie mnimanie. Wdy prawda te iest, i rozkosze ich nie mogy trwa dugo; bowiem ona, aby snadniey przypodoba si swemu mionikowi, wystawiaa si tak zwyczaynie na azard woyenny, i w kocu ubito i czasu nayzawzitszey y nayokrutnieyszey potyczki. Niektrzy zasi powiedai, i nie urzaa Hektora y e zgin, zanim ta przybya, za czym przybywszy y poznawszy iego mierz popada w tak wielg ao y smutek, i stracia lubo swoich oczu, ktrey tyle podaa y cigaa z tak dalekiego kraiu, a posza zgin z dobrey woley w co naykrwawszych bitwach y pomara nie chcc iu y, skoro nie moga oglda walecznego przedmiotu od si nalepiey wybranego y umiowanego. Tak samo uczynia Talestryda, ina krlowa Amazonek, ktra przewdrowaa szyrok krain y uczynia nie wiem ile mil, aby nale Alexandra Wielgiego, proszc go iako o ask abo na wymian (iako e w onym dobrym czasie czyniono to y dawano na wymian), aby z ni spa, by miaa potomstwo z tak wielgiey y szlachetney krwie; co iey Alexander chtnie przyzwoli; wdy byby barzo przequintny a wybrydny, gdyby uczyni inaczey, bowiem krlowa bya rwnie cudna, iako waleczna.

150

Kwintus Kurcyusz, Orozyusz y Iustyn tak twirdz, y to ieszcze, i przybyo, przed oblicze Alexandrowe z trzysta biaych gw w swoiem orszaku, tak dorzecznych y tak wdzicznych w noszeniu broni, iako nie mona wicey. Y uczynia pokon przed Alexandrem, ktry i podi z barzo wielg czeci; y pozostaa czas trzydziestu dni y trzydziestu nocy przy nim, zdaa si we wszytkim na iego wol y rozkosz, przedsi mwic mu cigle, i gdyby std miaa crk, chowaaby i iako skarb barzo kosztowny; gdyby za miaa ze syna, posaaby mu go, a to dla osobliwey nienawici, iak ywi dla pci mskiey, w punkcie panowania y wszelakiego rozkazowania miedzy niemi, wedle praw ustanowionych w ich spoecznoci, od czasu gdy zabiy swoich mw. Nie ma wtpienia o tym, i ine damy a poddamy uczyniy tak samo y day si pokry inym rotmistrzom i onirzom onego Alexandra; bowiem w tym trzeba byo czyni iako ich wadczyni. Pikna dziewica Kamilla, szlachetna y urodziwa, y ktra suya tak wiernie Dyianie, swoiey paniey, w lasiech y borzech w iey owach, zasyszawszy co nieco o dzielnoci Turnusa y e mia do czynienia tako z dziarskim mem Eneaszem, ktry mu sielnie si przeciwi, wzia postanowienie; posza go odwidzi ieno samoczwart z trzema barzo zacnemi y piknemi biaemi gowami ze swoiey kompaniey, ktre wybraa iako swoie wielgie druhinie a zaufane powiernice (wolno iest mnima: iey trybady y wiczone do echtanki); y dla witszey pompy dawaa im sobie posugiwa we wszytkich miescach, iako powieda Wergiliusz, w swoich Eneidach; owo nazyway si iedna Armia, dziewica waleczna, zasi druga Tulla, a trzecia Tarpea, ktra umiaa dobrze wytrzsa pik lub oszczepem, moecie mnima w dwoiakiem rozumieniu; owo wszytkie trzy byy rodem z Italiey. Kamilla przybya tedy ze swoiem piknem maem stadkiem (owo te powiedai: may y pikny, y dobry) odwidzi Turnusa, przy ktrym walczya barzo mnie; y wysuwaa si tak czsto na przodek, y mieszaa si pomidzy waleczne Troiany, i w kocu i ubito ku srogiemu alowi Turnusa, ktry i wieldze szacowa, tak dla iey piknoci, iako dla iey dzielney pomocy. Tak one biae gowy urodne y mne poszukiway po wiecie odwanych y walecznych, wspiraic ich w bitwach a potyczkach. Co owo zaego pomi mioci tak iarzce w piersi biedney Dydony, ieli nie mstwo, iakie poczua w swoim Eneaszu, ieli w tem mamy wierzy Wirgilowi? Bowiem kiedy go poprosia, aby iey opowiedzia woyny, niedole y spustoszenia Troiey, y gdy on iey uczyni zado, z wielg wszelako swoi aoci odnawiaic takowe cirpienie, przedsi w tey opowieci nie przepomnia wasnego bohatyrstwa; to wszytko Dydona barzo dobrze zauwaya a rozmylia w sobie y kiedy zacza oznaymia siostrze Annie swoi mio, iey gwne y naywyrazistsze sowa, iakie iey rzeka, byy: Ach, siestro, c to za go przyby oto do mnie! Iak ma pikn postaw y iak mu piknie przystoi by tak dzielnym a krzepkim bd w czynieniu broni, bd w odwadze! Wdy wierz ia sielnie, i zrodzon iest z iakowego szczepu bogw; bowiem pode serca s tchrzliwe z natury. Takie byy iey sowa. Tak mnimam, i ia si go miowa tak dlatego, i bya biaa gowa szlachetna a mna y e iey wola przyrodzona pchaa i, by pokochaa rwnego sobie, iak rwnie aby si nim zapomc a posuy w potrzebie. Wszelako on nieszcznik i zwid a porzuci haniebnie; czego nie powinien by uczyni tey zacney paniey, ktra daa mu swoie serce y mio, iemu, powiedam, bdcemu przybd y banitem. Bokacyusz w swoiey xice o Dostoynych nieszcznikach powieda o nieiakiey xiniczce Furlance imieniem Romildy, ktra postradaa ma, ziemie y maitnoci, iako e Kokan, krl Awareczykw, wszytko iey zabra y zmusi, i si schronia z dziemi w zamku furleskim, gdzie i oblega; przedsi iednego dnia, kiedy si przybliy do zamku na przeszpiegi, Romilda, bdca na szczycie wiey, dostrzega go y zacza sielnie mu si przyziera y dugo; owo widzc go tak piknym, bdcym w kwiecie swoiego wieku, dosiadaicym zacnego rumaka y w zbroiey barzo wspaniaey, y e dokona tylu grzecznych uczynkw woyennych, y nie wi-

151

cey si oszczdza iako namnieyszy z iego onirzw, rozgorzaa ku niemu niestrzymawa mioci; y, nie baczc iu na aob po swoiem mu y sprawy swoiego zamku, y iego oblenia, nakazaa mu przez posaca, i ieliby chcia poi i w maenstwo, wyda mu fortyc tego dnia, kiedy gody bd wicone. Krl Kokan ui i za sowo. Skoro wic dzie umwiony przyszed, ona ubiera si wspaniale w swoie naypiknieysze a napysznieysze szaty xice, ktre uczyniy i ieszcze cudnieysz, bowiem bya barzo urodziwa pani; gdy tedy przysza do obozu krla speni maenstwo, tene, aby mu nikt nie mg przygani, i nie dotrzyma wiary, ca noc si przykada ktemu, aby zaspokoi rozgrzan xiniczk. Potem, nazaiutrz rankiem, wstawszy z oa kaza przywoa dwunastu ze swoich onirzw awareskich y wyda Romild w ich rce, iby z niey mieli rozkosz ieden po drugim; owo obracali i przez ca noc iako tylko mogli; zasi gdy dzie nadszed, Kokan, kazawszy i przywoa y uczyniwszy iey sia uszczypkw za iey wszeteczestwo, y rzekszy sia sw habicych, kaza i wbi na pal przez iey przyrodzenie, z czego zmara. Uczynek, wier, okrutny a barbarzyski potraktowa tak pikn y zacn pani, miasto i uzna, nagrodzi i uczci z wszelak grzecznoci, za to dobre mnimanie, iakie miaa o iego szlachetnoci, iego tgoci y szlachetnem mstwie, y pokochaa go za to! Przed czym niekiedy biae gowy powinny si mie na ostronoci, bowiem bywai one iunaki, ktrzy tak nawykli zabiia, macha a igra elazem tak grubie, i tedy owedy przychodzi im ochota czyni to samo przeciw biaym gowam. Wdy nie wszytcy s takowey przyrody; bowiem, kiedy niektre godne damy czyni im t cze, i ich milui y mai dobre mnimanie o ich mstwie, pozostawiai w obozie swoi furi a swoie rabiactwo y na dworzech a w kownatach przykadai si do sodyczy y wszelakich wiadcze, y grzecznoci. Bandel w swoich Historyiach tragicznych powieda iedn, naypiknieysz, wier, iak kiedy czytaem, o xiniczce Sabaudyey, ktra iednego dnia wysza z miesta Turynu y usyszaa ptniczk iszpask, ktra sza do Loreto dla pewnego lubu, iak wykrzykiwaa a zachwycaa si iey piknoci y mwia na gos, i gdyby tak cudna a wyborna biaa gowa bya zalubiona z iey bratem, panem Mendoz, tak piknym, dzielnym y walecznym, mona by wszdzie mwi, i dwoie naypiknieyszych na wiecie sparzyo si razem. Xiniczka, ktra rozumiaa barzo dobrze izyk iszpaski, sumniennie w sercu spamitawszy a wyrywszy te sowa, ia w niem rwnie wysnuwa przdz mioci; tak i ieno z tego gadania tak rozgorzaa dla onego pana Mendozy, i nie miaa spokoiu, pki nie uoya wrzekomey piegrzymki do witego Iacka, aby urze swego mionika, wieo od niey przybranego. Tedy skierowawszy si ku Iszpaniey y obrawszy drog przez mieszkanie pana Mendozy, miaa czas y mono zadowoli si y nasyci oczy piknym przedmiotem, ktry sobie obraa; bowiem siestra pana Mendozy, towarzyszca xiniczce, ostrzega swoiego brata o tych szlachetnych, wdzicznych odwidzinach; za czym nie omieszka wyni naprzeciw niey piknie przybrany, iadc na cudnym iszpaskim rumaku, z tak pikn gracy, i xiniczka miaa przyczyn utwirdzi si w mnimaniu, iakie iey doniesiono, y podziwiaa go sielnie, tak dla iego piknoci, iako dla dworney maniery, ukazuicey w peni mstwo, iakie w nim byo, ktre cenia tyle co ine cnoty y doskonaoci, y znakomitoci, przeczuwaic iu wwczas, i kiedy bdzie z nim miaa spraw; iako y pniey posuy iey sielnie we faszywem oskareniu, iakie grabi Penkalir podnis przeciw iey czystoci. Wszelako, mimo i uznaa go krzepkim y walecznym w oru, tym razem okaza si tchrzliwy w mioci; bowiem obiawi si tak zimnym a przysadnym w czeci, i nie przypuci adnego szturmu mionemi sowy, czego yczya nabarziey y krzemu podia swoi podr: y dlatego, zmierzona takim chodnym szacunkiem lub radniey takow tchrzliwoci mion, poegnaa si z nim nazaiutrz, nie tak ukontentowana, ile by pragna. Oto iako biae gowy nawidz niekiedy tyle mczyzn miaych w mioci, iako y w oru, nie iby chciay, aby byli bezczelni a zuchwali, bezwstydni a baznowie, iako znaem y takich; ale trzeba, iby dzieryli w tem medium.

152

Znaem wielu, ktrzy postradali sia lubych przygd przez takowe szacunki, o czym przyczynibych tu niezgorsze powiastki, gdybych si nie obawia zabka zbytnio w moiey rozprawie; wszelako spodziewam si pomieci ie oddzielnie: iedno t tutay opowiem. Syszaem niegdy o iedney paniey y z barzo piknych we wiecie, ktra usyszawszy tak samo pochwa iednego xicia, i by waleczny a dzielny y e iu w swoiem modem wieku zamierzy y dokona wielgich czynw woyennych, a zwaszcza wygra dwie wielgie y synne bitwy przeciw swym nieprzyiacioom, powzia stateczn ch urzenia go; kczemu podia podr do prowincyey, w ktrey podczas bawi, wdy pod inym iakim pozorem, ktrego nie wymieni. Wreszcie dotara do niego; c bowiem niemoebne iest dzielnemu, miuicemu sercu? Widzi go y poziera na do syta, bowiem wyiacha daleko naprzeciw niey y przyi i z wszytk czci a powolnoci, iako to by powinien tak znaczney, cudney y wspaniaey xiniczce, ba nawet nadto byo tey czci, iako to mwi, bowiem przydarzyo mu si to samo co panu Mendozie y xiniczce Sabaudyey; owo takie szacunki rodz podobne ale y nieukontentowania. Tak i rozstaa si z nim nie tak barzo rada, iako przybya. Moebna, i byby kusi si na darmo y e nie byaby si podaa iego woley; przedsi nie byoby ze poprbowa, ieno barzo zaszczytnie, y wyszey ieno by go za to ceniono. Na co tedy suy mstwo waleczne y wspaniae, ieli nie obiawia si we wszytkiey rzeczy, y take w miowaniu, iako y w oru, ile e woyna a miowanie to s towarzysze, chadzai razem y mai iedn sympaty, iako o tem powieda poeta: ,,Kady mionik iest onirzem, a Kupidon ma swy obz y swoie ore nie gorzey Marsa. Pan Romsar uczyni o tym pikny sonet w swoich pirwszych Amorach. Owo, aby wrci ieszcze do chciwoci, iak mai biae gowy ku ogldaniu y miowaniu mczyzn wspaniaych a odwanych, syszaem to o krlowey Angliey, Elizabecie, dzisiay panuicey: iednego dnia bdc u stou y maic u siebie na wieczerzy pana wielgiego pryora Francyey, z domu lotaryngskiego, y pana Danwia, dzi pana Momoraskiego y konetabla, wrzd tey gawdy biesiadney y kiedy zesza rzecz na pochway krla Hendryka Drugiego, wychwalaa go sielnie, i by dzielny, waleczny y wspaniay, y (uya tego sowa) barzo m a r s o w y, y e okaza to dobrze we wszytkich swoich uczynkach; dlatego te, gdyby nie by pomar tak wrychle, miaa postanowienie iacha go odwidzi w iego krlestwie y kazaa sposobi y mie w gotowoci okrty, aby przeprawi si do Francyey y ucisn sobie z nim rce na poky y na wiar. Owo to byo iedno z moich da, aby go oglda; mnimam, i nie byby mi tego odmwi, bowiem (tak prawia) my obyczay iest miowa ludzi walecznych; y barzo gniwam si na mierz, i wydara tak dzielnego krla, nimem go bogday bya urzaa. Ta sama krlowa, w nieiaki czas potem, syszc, iako tyle chwalono pana Nemurskiego za doskonaoci a cnoty w nim bdce, ciekawa bya wywiedzie si on od nieboszczyka pana Randana, kiedy go krl Franciszek Drugi posa do Szkocyey, iby uczyni poky pod Ptyli, ktre byo oblegane. Owo gdy iey o tym rozpowiada barzo szyroko y o wszelakich rodzaiach iego piknych cnt y uczynkw, pan Randan, ktry rozumia si na miociach nie gorzey iako na woiowaniu, uzna w niey y w iey twarzy nieiak iskierk chuci abo przychylnoci, a take w iey sowiech wielg chu ogldania go. Za czym, nie chcc zatrzymywa si na tak dobrey drodze, wzi przedsi dowiedzie si od niey, czy gdyby tamten przyby i odwidzi, czy byby mile widziany; powzi std mnimanie, i mogoby tych dwoie przy z sob do maenstwa. Wrciwszy tedy na dwr ze swego poselstwa, powtrzy ca rozmow krlowi y panu Nemurskiemu; za czym krl rozkaza y przekona pana Nemurskiego, aby si skoni ktemu; co te ten uczyni z wielg radoci, i mg przy do tak piknego krlestwa za pomoc tak pikney, cnotliwey y godney krlowey. Owo tedy poczto ku gorce elazo: przy pomocy szczodrych zasobw, iakich krl mu udzieli, poczyni pan Nemurski wielgie przygotowania y barzo wspaniae a cudne przybory, mnogo szat, koniw, zbroi, prosto wszelkich rzeczy wybornych, niczego nie zaniechuic

153

(bowiem widziaem to wszytko), aby iacha ukaza si przed on pikn xiniczk, nie przepominaic zwaszcza zawie tam caego kwiatu modzi dworskiey; z czego trefni sia wysmaa uszczypkw a wydwarzania. Tymczasem pan Lignerol, barzo obrotny y byway szlachcic, y barzo w asce u pana Nemurskiego, swego pana, wysany zosta do oney krlowey: owo powrci z odpowiedzi wdziczn y barzo godn, iby pan Nemurski by dobrey otuchy y nagli a przyspiesza swoi podr. Pomn tak, i na dworze uwaano to maenstwo iakoby za dokonane: przedsi urzelimy nagle, i t podr przerwano a poniechano iey, przez co cay barzo wielgi wydatek sta si prny a daremny. Powiedziabych snadnie, iako y kady iny we Francyey, z iakiey przyczyny przyszo do tego zerwania; wszelako wspomn tylko iedno sowo: moebna, i ine miocie wziy panu Nemurskiemu serce y dzieryy ie w wizieniu a niewoli; bowiem by to pan tak wyborny we wszytkich rzeczach y tak zrczny w robieniu broni y inych cnotach, i biae gowy rade byyby go ciga przemoc, iako widziaem nabarziey poche y nabarziey stateczne, ktre omiy posty swoiey czystoci dla niego. W Stu opowiastkach krlowey Nawarry, Margarety, mamy barzo pikn powie o oney paniey z Milanu, ktra, umwiwszy iednego dnia schadzk z nieboszczykiem panem Boniwetem, pni admiraem Francyey, ustawia na wschodach suebne z goemi szpadami, iby czyniy niemi haas, kiedy bdzie mia ka si w oe: co te uczyniy barzo pilnie wedle rozkazu swoiey paniey, ktra ze swey strony udaa przestraszon y lkliw, mwic, i to iey szwagrowie snad obaczyli si na czym y e iest zgubiona, y eby si ukry pod ko abo za dywanem przy scienie. Ali pan Boniwet, nie przeraziwszy si, bierc paszcz w iedn rk, a zasi szpad w drug, rzek: Y gdzie s owe dzielne braty, ktre by mi chciay uczyni krzywd abo nagna strachu? Kiedy mnie urz, nie bd mieli ani si sporze na koniec moiey szpady. Za czym otwieraic drzwi y wychodzc, gdy chcia prosto i napada ku tym schodom, nalaz one niewiasty pobrzkuice, ktre si przelky y zaczy krzycze, y wyznay wszytko. Pan Boniwet widzc, e to ieno tyle, puci ie y wysa do dyaska, wrci do kownaty, zamkn drzwi za sob y podszed ku oney paniey, ktra zacza si mia a ciska go y wyznawa mu, i to bya igra przez ni przygotowiona, y upewnia, i gdyby by okaza tchrza y nie obiawi w tym swego mstwa, iakie wie o nim gosia, nigdy nie byaby go wpucia do swego oa. Przedsi i okaza si tak wspaniaym a przezpiecznym, obapia go y uoya przy sobie; owo nie trzeba pyta, co ca noc czynili; bowiem bya to iedna z cudnieyszych biaych gw w Milanie y ktr pozyska przyszo mu barzo uciliwie. Znaem iednego dzielnego szlachcica, ktry gdy raz spa u iedney wdziczney paniey rzymiaskiey w czas nieobecnoci iey ma, ta zgotowia mu podobny przestrach, kazawszy pewney ze swoich niewiast wpa z przestrzeeniem, i m powrci z podry. Pani, iakoby zadziwiona, prosia szlachcica, aby ukry si w alkowie abo te bdzie zgubiona. Nie, nie rzecze w szlachcic za aden skarb wiata nie uczyni tego; wszelako ieli przydzie, umierc go. Za czym gdy w poskoczy ku szpadzie, owa biaa gowa pocza si mia y wyznaa, i uczynia to z rozmysu, aby go poda na prb, co by uczyni, gdyby iey m czyni iey co zego, y czyby iey dobrze broni. Znaem iedn barzo cudn pani, ktra porzucia hnet suk, ktrego miaa, i nie okaza si mnym; y wzia inego, niepodobnego temu, ktrego barzo si lkano y strachano niezmiernie iego szpady, iako i by podczas iednym z naytgszych szyrmierzy. Syszaem od starych dworzan opowie o iedney paniey, ktra bya na dworze, mionicy nieboszczyka pana Delorsza, godnego czeka y w swoich modych leciech iednego z naydzielnieyszych y naysawnieyszych kapitanw pieszego woyska owego czasu. Ona, syszawszy tyle o iego dzielnoci, iednego dnia, gdy krl Franciszek Pirwszy wydawa walk lww we swoim dziedzicu, chciaa uczyni prb, czy by takim, iak to iey powiedano; ku czemu upucia swoi rkawiczk w ogrodzenie lww bdcych w naywitszey furyey; za czym prosia pana Delorsza, aby poszed i podi, ieli i miuie tak, iako powieda. On, nie wahaic 154

si, wzi paszcz w iedn rk, a szpad w drug y poszed mnie miedzy lwy podi rkawiczk. W czym fortuna bya mu przyiazna, bowiem, okazuic cigle weso twarz y kieruic z wielg pewnoci koniec szpady ku lwom, sprawi, i nie miay go zaczypi. Tak podiwszy rkawiczk, powrci przed swoi dam y odda iey sprzt; w czym ona i wszytcy patrzcy przychwalali mu barzo sielnie. Przedsi powiedai, i poniecha iey od wielgiey urazy pan Delorsz, i chciaa sobie czyni w ten sposb rozrywk i z niego y z iego mstwa. Powiedai ieszcze, i z wielgiey wzgardy cisn iey rkawiczk w gb; bowiem wolaby radniey, iby mu bya rozkazaa sto razy i natrze na batalion pieszego rycerstwa, w czym by barzo dowiadczony, nieli walczy ze wirztami, ktre to potykanie nie ma w sobie niiakiey chuby. Wier, takie dowiadczania nie s ani pikne, ani obyczayne y osoby bawice si niemi barzo s godne przygany. Tyle warta iest sztuka, co i pani iedna spataa swoiemu mionikowi; ten gdy iey przedstawia swoie suby y upewnia i, i nie ma rzeczy, by z nawitszym azardem, ktrey by nie uczyni, ona, chcc go ui za sowo, rzecze: ,,Ieli mnie tyle miuiecie y iestecie tak odwani, iako to powiedacie, ugodcie si sztyletem waszym w rami dla moiey mioci. Tamten, ktry umira z mioci dla niey, doby go wraz z pochew, chcc si ugodzi; wdy ia mu przytrzymaem rami y odiem sztylet, przedkadaic mu, i byoby to wielgie szalestwo tak uczyni y takim sposobem czyni prb swoiey mioci a swoiego mstwa. Nie nazw oney biaey gowy, przedsi w szlachcic by to nieboszczyk pan Klaromont Talar starszy, ktry zgin w bitwie pod Monkonturem, ieden z mnych a walecznych rycerzw Francyey, iako skaza to swoi mierzci, dowodzc kompani konnych: miowaem go y szacowaem wieldze. Syszaem, i to samo trefio si nieboszczykowi panu Denlemu, zmaremu w Niemczech, gdy dowodzi woyskiem ugonockiem, czasu trzeciego rozruchu: owo gdy iacha raz przez rzek pod Luwrem ze swoi dam, ta upucia do wody chusteczk, wier, pikn y bogat, z umysu, y rzeka mu, aby skoczy do wody i wyowi. On, ktry umia pywa nie wicey od kamienia, chcia si wymwi: przedsi ona wyrzucaic mu, i by tchrzem y bez odwagi czowiekiem, nic nie zapowiadaic rzucia si z miesca do wody y tak rwc si ku tey chustce byaby si utopia, gdyby iey wraz nie dano pomocy z iney odzi. Mnimam, i one biae gowy zadaice takie prby chc si nieraz zby misternie swoich mionikw, ktrzy, moebna, im omierzli. Lepiey by byo, gdyby ich opasay nadobn szarfeczk y prosiy, aby ie nieli dla ich mioci na chlubne pola bitew y dali dowody swoiego mstwa, y tym sposobem ieszcze sielniey ich zagrzay, niby miay czyni takie mzgowcze, gupie wymysy, o ktrych powiedaem y ktre mgbych liczy tu w nieskoczono. Przypominam sobie, i kiedy szlimy oblega Ru czasu pirwszych rozruchw, panna Pinianka, iedna z godnych panien dworskich, poderzewaic, i nieboszczyk pan Dzierd nie by do waleczny, aby ubi sam, w poiedynczey walce, nieboszczyka barona Ingranda, iednego z naymnieyszych szlachcicw na dworze, y daic wyprbowa iego mstwo, daa mu szarf, ktr sobie umocowa na hemie; owo kiedy przyszo do oblegania fortu witey Katarzyny, natar tak miele y krzepko na gromad konnych, ktrzy wypucili si poza mury, i walczc otrzyma strza pistoletu w gow, od ktrego pad martwy na miescu: za czym owa panna zaspokoia si co do iego mstwa y gdyby nie by zmar od tego strzau, tak grzecznie si sprawiwszy, byaby go zalubia; przedsi wtpic nieco o iego odwadze y mnimaic, i nieobyczaynie ubi onego barona (tak iey si widziao), chciaa mie to dowiadczenie, iako powiedaa. Y, wier, mimo e sia iest walecznych mczyzn ze swoiey natury, wdy biae gowy popychai ich do tego ieszcze barziey; zasi ieli s gnuni a nikczemnego serca, pobudzai ich a rozgrzywai. Mamy tego barzo pikny przykad w cudney Agniszce, ktra, widzc Kara Sidmego rozmiowanym w niey y chciwym ieno uradza z ni o mioci, y gnunym a nikczemnym, nie dbaicym na swoie krlestwo, rzeka mu iednego dnia, i gdy bya ieszcze mod dziew-

155

czyn, astrolog przepowiedzia iey, i bdzie i miowa y suy iey ieden z naywalecznieyszych krlw krzeciiastwa; owo kiedy krl uczyni iey t cze, i pocz i miowa, mnimaa, i to by on waleczny krl iey przepowiedziany; wszelako widzc go tak mitkim, tak mao dbaym o swoie rzdy, rozumi dobrze, i si omylia y e w krl tak waleczny to nie by on, iedno krl Angliey, ktry bi si tak krzepko y zabiera mu tyle piknych miest sprzed nosa. Iako rzeka tak krlowi hnet trzeba mi bdzie i do niego, bowiem to iego rozumia snad w astrolog. Te sowa tak ukuy w serce krla, i zacz paka; owo od tego czasu, skrzepiwszy si w odwadze y niechaic oww y ogrodw, wzi na kie tak dobrze, i przez swoie szczcie y zwycistwo wygna Angielczykw ze swego krlestwa. Bertrand Giklin, poiwszy za en swoi pani Tyfan, cay si powici temu, aby zaspakaia iey przyrod, y poniecha rzemisa woiennego, on, ktry tyle go kosztowa wprzdzi y naby w niem tyle chluby a rozgosu; przedsi ona uczynia mu wyrzuty a przedkadania, i przed ich maenstwem mwiono wci o nim y o iego grzecznych uczynkach, zasi teraz mogliby ludzie iey samey wyrzuca takowe zaniedbanie ma; i to byo z wielg osaw dla niey a dla iey ma, i si uczyni takowym domatorem; w czym nie ustaa, a go przywrcia do pirwszego mstwa y wyprawia z powrotem na woyn, gdzie sprawi si ieszcze znaczniey ni wprzdzi. Oto iako ta poczciwa biaa gowa nie tak miowaa swoie nocne rozkoszki, iako radniey cze swoiego ma. Y, wier, same eny nasze, kiedy nas widz tako bez mstwa a czci rycerskiey, nie skonne s tak barzo nas miowa, wiszcych wci przy ich spdnicach, ani trzyma przy sobie z ochoty; zasi kiedy wracamy z obozu y zdziaalimy co nieco piknego a tgiego, wwczas to miui nas a ciskai z caego serca y lepszy w tym smak naydui. Czwarta cra grabiego Prowancyey, tecia witego Ludwika, a ena Kara, grabiego andegawskiego, brata onego krla, wspaniaa y grnie niesca si biaa gowa, zmierziwszy to sobie, i bya ieno zwyk grebini andegawsk y prowansalsk y e sama iedna sporzd trzech siestr, z ktrych dwie byy krlowe, a trzecia zgoa cysarzowa, nie miaa iney szary ieno paniey a grebini, nie ustaa si trapi, a dopki nie uprosia, nie wymoga a wydusia na swoim mu, iby posiad a zdoby iakowe krlestwo. Owo zakrztnli si tak dobrze, i byli naznaczeni przez Urbana pap krlem y krlow Oboyga Sycyliey; y poiachali oboie do Rzymu, z trzydziest okrtw, da si ukoronowa Iego witobliwoci, z wielg pomp, na krla y krlow Ierozolimy a Neapolu, ktry zdoby pniey, tak przez swoie waleczne czyny, iako przez rzodki, ktre ena mu daa sprzedaic wszytkie pirzcionki a klenoty, aby nastarczy kosztom woyennym; potem zasi wadali dosy spokoynie y dugo w swoich piknych zdobytych krlestwach. W dugi czas potem iedna z ich wnuczek, poczta z nich y z ich rodu, Izabela Lotaryngska, dokazaa bez swoiego ma Ireneusza podobnego czynu; bowiem gdy w by iecem w rkach Karola, xicia Burgundyey, ona, wadnc iako xiniczka pena roztropnoci, wspaniaoci y mstwa, gdy im przypado przez sukcesy krlestwo Sycyliey a Neapolu, zebraa armi trzydziestu tysicy ma y sama i powieda, zdobya krlestwo y zaia Neapol. Mgbych wymieni nieskoczon mnogo biaych gw, ktre w takowy sposb sia przysuyy si swoim mom y ktre bdc wyniosego serca y hambitu, popchny y zagrzay swoich mw ku wzniesieniu si, nabyciu dostatkw y wielgoci, y bogactw. Iako i nabarziey pikna y zaszczytna iest posi ie ostrzem swoiey szpady. Znaem wielu takich w naszey Francyey y na naszych dworzech, ktrzy wicey popychani od swoich en ni z woley zamierzyli y dokonali takowych piknych rzeczy. Sia biaych gw znaem rwnie, ktre nie mylc ni o czym, ieno o swoich ucieszkach a foldze, tamoway ich y trzymay cigle przy sobie, tamuic ich w dokonaniu piknych czynw, nie chcc, aby si czym trudnili, iak tylko zaspokaianiem ich w igrach Wenusowych, tak byy na to ase. Sia bych takich mg przytoczy, wszelako nazbyt byoby to z odbieeniem od mego przedmiotu, ktry iest, wier, piknieyszy, bowiem dotycze cnoty, nieli iny, ktry

156

dotycze przestpku; y miley te iest sysze o onych biaych gowach, ktre popchny samcw do grzecznych uczynkw. Nie powiedam ieno o biaych gowach polubionych, ale o wielu inych, ktre za ieden may znak aski a ma szarfeczk zagrzay swoich sukw do uczynienia wielu rzeczy, ktrych nie byliby uczynili. Bowiem iakie zadowolnienie std czyrpi! taka ostroga y rozgrzanie serca, kiedy, bdc w woyenney potrzebie, pomyli si, i si iest sielnie miowanym od swoiey damy y e, ieli si dokona czego piknego dla iey mioci, ile wdzicznych poziera, cudnych przymile, piknych zwrokw, uciskw, rozkoszek, ask nadziwa si od niey otrzyma! Scypion, miedzy inemi przyganami, iakie wywiadczy Masynissie, gdy ten, iakoby ociekaicy od krwie, zalubi Sofonizb, rzek mu na to: i nie iest przystoyna myle o biaych gowach y o miowaniu, kiedy si iest na woynie. Niech mi to raczy darowa, wszelako, co do mnie, mnimam, i nie masz witszego ukontentowania ani te, co by dawao wicey odwagi y ostrogi ku mnemu stawaniu, iako one. Bywaem y sam w takiey potrzebie. Co si mnie tyczy, to sdz, i wszytcy, ktrzy bywai w bitwach, s tacy sami; zdai si na nich. Sdz, i bd moiego mnimania, ilu ich iest, y e kiedy s na iakiey grzeczney wyprawie woyenney y kiedy s w nawitszym ucisku od nieprzyiaciela, serce im si dwoi a rocie, kiedy myl o swoich damach, o ich szarfeczkach, iakie mai na sobie, y o pieszczotkach a wdzicznych przyiciach, iakich doznai od nich za powrotem, ieli ostan ywi; zasi ieliby pomarli, iakie lamenty bd czyni dla mioci ich zgonu. Prosto, dla mioci swoich pa y mylc o nich wszytkie przedsiwzicia s atwe y sposobne, wszytkie walki s im iakoby turnieie, a wszelka mierz iest im triumphem. Pomn, iak w bitwie drewskiey nieboszczyk pan Bort, grzeczny y mny kawaler iak mao, by porucznikiem pana Niewierskiego, przedtem nazywanego grabi Eu, xicia tako barzo wybornego; owo trzeba byo i do ataku, aby naomi batalion pieszego rycerstwa idcy prosto na awangard, ktrey przewodniczy nieboszczyk pan Giz, xi zwane Wielgiem; za czym, kiedy dano sygna do ataku, w rzeczony pan Bort siedzc na szpakowatym koniu tureckim hnet rusza z miesca, ozdobiony y przybrany barzo wdziczn szarfeczk, iak daa mu iego dama (nie nazw iey, przedsi bya to iedna z piknych y godnych panien, y z nawitszych na dworze); y ruszaic rzek: Ha! bd walczy mnie dla mioci moiey damy abo te chubnie zgine. Czego nie chybi; bowiem, przeomiwszy sze pirwszych szeregw, zgin przy sidmym, obalony na ziemi. Iako mnimacie, zali ta dama niedobrze uya swoiey wdziczney szarfeczki y zali musiaa si habi, i mu i oddaa? Pan Bu by to take modzian, ktry rwnie barziey od inych okry saw szarfeczki swoich dam; zwaszcza wiem o niektrych, co zasuyy wicey walk, czynw woyennych, pchni szpad, nieli ich kiedy sprowadzia cudna Angelika u owoczesnych paladynw a rycerzy, tak krzeciiaskich, iako y Saracenw; przedsi syszaem nieraz od niego, i tak w poiedynczych walkach y potyczkach, y w powszechnych bitwach (bowiem naczyni ich wiele), w ktrych si nalaz y ktre kiedy podi, i byo to nie tyle dla suby swego xicia abo dla czci swoiey, iako dla samey chuby spodobania si swoiey damie. Wier, dobrze to osdza, bowiem wszytkie czcie wiata niewarte s tyle co miowanie y yczliwo cudney a godney paniey a gobki. A owo dlaczego tylu dzielnych rycerzw bdnych Okrgego Stou y tylu walecznych paladynw Francyey dawnego czasu wzio przed si tyle woyen, tyle podry odlegych, tyle dokonao wypraw wspaniaych, ieli nie dla mioci piknych pa, ktrym suyli abo te chcieli suy? Zdai si w tym na naszych paladynw francuskich, naszych Rolandw, naszych Renodw, naszych Oierw, naszych Oliwierw, naszych Ywonw, naszych Ryszardw y bezlik inych. By to te czas wspaniay a barzo szczliwy; bowiem ieli zdziaali co piknego dla mioci swoich dam, ich damy, cale nie niewdziczne, umiay ich dobrze wynadgrodzi, kiedy im przyszo si spotka, lub te da im schadzk, w lesiech, w borzech abo te kole rzde lub na iakiey wdziczney czce. Y oto nagroda walecznoci, iakiey poda si u dam!

157

Za czym przychodzi tu iedno pytanie: czemu to biae gowy tak nawidz odwanych samcw? Owo, iakom rzek na pocztku, odwaga ma t cnot y si, i kae si miowa swoiemu przeciwiestwu. Co witsza, iest to nieiako przyrodzona skonno, ktra popycha biae gowy, iby mioway wspaniao serca, ktra iest, wier, sto razy godnieysza miowania ni tchrzostwo: iako i kada cnota sielniey si kae miowa ni przywara. Bywai niektre biae gowy, ktre miui onych ludzi tak obdarzonych mstwem, ile e im si zdaie, i tak samo, iako s waleczni y zdatni w robieniu broni y rzemile Marsowem, tak samo s y w rzeczach Wenusa. To prawido nie chybia adnego. Y w rzeczy s oni tacy, iako by niegdy Cezar, bohatyr wiata, y sia inych miakw, ktrych znaem, a ktrych przemilcz. Owo tacy mai zgoa in si a gracy iako chopy proste y ini ludzie inego rzemisa; tak i iedno doskoczenie takich ludzi warte iest tyle co cztyry inych; mwi, dla takich biaych gw, ktre s pomierne w iumoci, nie za dla takich, ktre s bez miary, bowiem te mnogo ieno widz nayradsze. Ba ieli ta regua schodzi si czasem u niektrych z tych ludzi y wedle przyrody niektrych biaych gw, przedsi chybia u inych; bowiem trefiai si one iunaki, ktrzy s tak utrudzeni od pancyrza y wielgich utrapie woyennych, i nic iu nie zdoa, kiedy trzeba przy do tey sodkiey igry, tak i nie mog zaspokoi swoich dam: za czym niektre, a sia iest takich, nawidziyby radniey iakiego dobrego pracownika Wenery, wiego a dobrze wyszlifowanego, nieli cztyrech z tych synw Marsowych tak poszczyrbionych. Znaem sia z oney pci biaogowskiey takiego mnimania, bowiem w rzeczy (tak powiedai) nie masz nic, iak dobrze zay swobody y wycign lub essency nie dbaic na osob. Dobry woyownik iest dobry y cudnie iest na poziera na woynie, przedsi ieli nic nie zdole uczyni w onicy (powiedai), tedy tgi a krzepki pachoek, sposobny do uytku, wart iest tyle y dobrze wicey co pikny y mny rycerz utrudzony. Zdai si na te, ktre tego dowiadczyy y dowiadczai co dnia; bowiem ldwie szlachcica, by by nabarziey dzielny a dworny, skoro s ugniecione a ucinione od pancyrza, ktry dugo nosi na sobie, nie mog starczy ku tey lubey ochocie, tak iako inych, ktrzy nie cirpieli zgoa utrudze ani ciarw. Ine biae gowy s, ktre barziey nawidz odwanych, bd to za mw, bd za sukw, iby lepiey bronili a podtrzymywali ich cze y ich niewinno, gdyby niektre oszczerce chciay ie splugawi sowy; iako widziaem wiele takich na dworze. Tak znaem niegdy iedn barzo pikn y znamienit panie, ktrey nie nazowi; ta, bdc podana na oszczercze izyki, porzucia iednego suk barzo od si ulubionego, i widziaa go mitkim w uyciu doni y wyzwaniu, y walczeniu za ni; zasi wzia inego, ktry by rabunik, iunak y czek odwany y obnosi na ostrzu szpady cze swoiey damy, tak i nikt nie mia iey zaczypi. Sia biaych gw znaem tey przyrody, i zawdy chciay mie dzielnego iunaka dla swego towarzystwa a obrony; co im iest barzo czsto wieldze dobre y uyteczne; przedsi trzeba, aby si barzo strzegy ochdn y odmieni naprzeciw nim, skoro si iu raz poday pod ich panowanie, bowiem, ieli tamci obacz si boday troch na ich sztukach y letkociach, ostro ie pdz y dopiekai strasznie im y ich galanom, ieli si odmieni: iako widziaem sia takich przykadw w moiem yciu. Owo zatem takim biaym gowam, ktre chc mie w posiadaniu takowych iunakw a rabunikw, niewola iest, iby byy poczciwe a wierne przeciw nim lub te aby byy tak taiemne w swoich sprawkach, aby tamci nie mogli ich wypatrzy: chyba eby chciay uoy rzecz po dobremu, iako kortezany Italiey y Rzymu, ktre chc mie swoiego brafa (tak go nazywai), aby ie chroni a podtrzymywa: przedsi stawiai to zawdy przy targu, i bd miay y inych mionikw y e braf nie pinie na to swka. To iest barzo dobre dla kortezan rzymskich y ich brafw, przedsi nie dla dworney szlachty naszey Francyey lub indziey. Wdy ieli godna biaa gowa chce si utrzyma w swoiey wierze a staoci, trzeba, by iey suka nie skpi swego ycia, aby i wspira y broni

158

iey, ieli popadnie by w namnieysze nieprzezpieczestwo w wiecie, bd na swoiem yciu, bd na czci, bd te od iakiego szpetnego rzeczenia; iako widziaem na naszym dworze wielu prosto zamykaicych gb obmowcom, kiedy przyszli do szarpania ich pa a wadczy, ktrym z obowizku rycerstwa y z prawa powinni iestemy suy za szyrmierzy w ich niedolach; iako wywiadczy w dzielny Renod pikney Ginewrze w Szkocyey, pan Mendoza owey cudney xiniczce, o ktrey powiedaem, y pan Karuk wasney enie za czasu krla Kara Szstego, iako czytamy to w naszych chronikach. Przyczynibych bezlik inych, y z nowszego, y z dawnego czasu, iako widziaem to na naszym dworze; przedsi nigdy bych z tem nie skoczy. Ine znaem biae gowy, ktre poniechay mczyzn lkliwych, mimo i byli barzo bogaci, aby miowa a polubi szlachcicw, ktrzy nie mieli ieno paszcz a szpad (iako to powiedai); przedsi byli waleczni y wielgiego serca y przeto nadziewali si przez swoi waleczno a wspaniao przy do wielgoci y szarw, chocia, wier, nie zawsze naydzielnieysi nayczciey do tego dochodz, w czym wszelako krzywd im si czyni; y barzo czsto widzi si, i tchrze y boialiwce do tego przychodz; wdy taka ozdoba nigdy nie zdaie si na nich y nie byszczy tak, iako kiedy przygodzi si mnemu. Owo nigdy bych nie skoczy, gdybych chcia wywodzi rozmaite racyie a przyczyny, dlaczego biae gowy tak nawidz onych mw tak napenionych wspaniaoci. Wiem dobrze, i gdybych chcia mnoy t rozpraw bezlikiem racii a przykadw, mgbych uczyni o tym ca xig; przedsi, nie yczc tak zabawia przy iednym przedmiocie, iedno przetrzsa radniey wielorakie a rozmaite, zadowolni si powiedzeniem tego, com powiedzia, mimo i nieieden mgby mi przygani, i ten przedmiot by dosy godny, aby go zbogaci rozmaitymi przykady a rozlicznemi raciami, tak i ten y w bdzie mg powiedzie: Przepomnia o tem; przepomnia o owem. Wiem dobrze; y wiedziaem, moebna, wicey, niby oni sami mogli przyczyni, y grnieyszych a taiemnieyszych; wszelako nie chc wszytkiego wyawia a nazywa. Oto dlaczego zmilczam. Ba zanim poniecham, powiem, przechodzc mimo, to sowo: i tak samo, iak biae gowy nawidz mczyzn odwanych y miaych w oru, tak samo miui tych, ktrzy s miali w miowaniu, y nigdy samiec tchrzliwy y nazbyt strzemiliwy w teme nie naydzie u nich szczcia; nie iby yczyy ich tak zuchwaych, zaczypnych a bezczelnych, aby ie w przemocney walce mieli poka na ziemi; wszelako pragn w nich nieiakiey miaey skromnoci lub skromney miaoci; bowiem same z si, ieli nie s czyste wilczyce, nie nagabui same ani te nie zdai na wol, ale umiei tak dobrze roznieci appetyt y chucie y wabi tak wdzicznie do oney potyczki, i kto nie skorzysta z chwili y nie chyci iey w garz, bez niiakiego baczenia na maiestaty y wielgoci abo na skrupuy, na sumnienie y obawy, abo na iaki iny przedmiot, ten, wier, iest gupi mzgowiec y bez odwagi, ktry wart iest, iby go szczcie na zawsze poniechao. Wiem dwch godnych przyiaci szlachcicw, dla ktrych dwie barzo godne panie, y, wier, nie z ledacyiakich, wyday iednego dnia w Pariu poczstunek y poszy si z niemi przechodzi do ogrodu. Gdy tam byy, kada oddzielia si osobno od drugiey, kada ze swoim suk y w swoiey alei, ktre byy tak piknie zacienione winem, i nawet w dzie iakoby nic wida nie byo y chd w nich by barzo luby. Owo ieden spomidzy dwu, mielszy, ktry wiedzia, i ten fecik nie by zgotowiony po to, aby si przechodzi a zaywa wczasu, y miarkuic wedle postawy swoiey damy, ktr widzia ponc od ognia y z iney ochoty ni do iedzenia muszkatw, ktre byy w winorolach, y take wedle iey swek rozgrzanych, czuych a psotliwych, nie straci tak pikney okazyey; ieno, uymuic i bez adnego respektu, pooy na ma kanapk uczynion z trawnika y grudek ziemi; owo nacieszy si z ni barzo statecznie, przy czym nic inszego nie powiedaa iako telko: Och, my Boe, panie, co wy chcecie czyni? Nie ieste z was nawitszy szaleniec y nayosobliwszy zuchwalec pod socem? Wdy, ieli kto tu przydzie, co powiedz? My Boe, rycerzu, zydcie ze mnie! Przed-

159

si szlachcic, nie kopotaic si o to, wid swoi rzecz daley tak dobrze, i barzo by ukontentowany y ona, y wszytko, tak i przechodziwszy si ieszcze z trzy abo cztery razy po alei rozpoczli now potyczk. Potem wyszedszy stamtd do iney alei otwartey, urzeli z drugiey strony drugiego szlachcica y drug dam, ktrzy si przechadzali tak, iako ich zostawili wprzdzi. Na co dama zadowolniona rzeka do zadowolnionego szlachcica: Mnimam, i tamten si okaza iako gupiec y e nie zabawi swoiey damy in rozmow, iak ieno sowy, dyszkury a przechadzaniem. Owo, gdy si zebrali wszytcy czworo, obie damy zaczy si wypytywa wzaiem o swoie powodzenie. Zadowolniona rzeka, i miewa si barzo dobrze y e na t chwil nie yczyaby mie si lepiey. Niezadowolniona zasi rzeka, i miaa spraw z nabarziey mzgowczym a tchrzliwym mionikiem, iakiego kiedy widziaa; y na to oba szlachcice urzeli, iako si miay ze sob y pokrzykiway miedzy sob, przechadzaic si: O ten mzgowiec! o ten niezgua! o ten respektownik! Na co szlachcic zadowolniony rzek do swego kompaniona: Oto snad nasze damy uradzai o tobie y smagai ci; urzysz, i nadto czyni szanuicego y zabawc. Co ten przyzna; przedsi nie czas iu by, bowiem nie dao si iu doapi okazyey. Wszelako, uznawszy swy bd, po nieiakim czasie naprawi go inym pewnym sposobem, ktry bych mg wymieni. Znaem dwch monych panw, swoich bratw, obu, wier, barzo wybornych a doskonaych szlachcicw, ktrzy miowali dwie panie, z tych wszelako iedna bya we wszytkim cale witsza ni druga; owo raz, wszedszy do kownaty owey znamienitey damy, ktra podczas bya w ku, kady si wzi na stronie uradza ze swoi. Ieden rozmawia z t witsz ze wszytkiem wiadczeniem, czeci, ze wszytkiem cmokaniem w rk, ile tylko mg, y sowami zaszczytu y powolnoci, nie daic adnego pozoru, iby si mia bra do niey z blisza, a chcia ima szturmem t fortyc. Drugi brat, bez niiakich ceremoniw w oddawaniu czci y pokonw, wzi swoi we framug przy oknie y zdarszy iey od iednego razu gatki, ktre byy sptane (bowiem by barzo mocny), da iey to pozna, i nie miowa cale mod iszpask, przez same oczy, ani te przez wydziwianie twarz, ani przez sowa, ale wdy przez on waciwy punkt a drog, ktrey rzetelny mionik ma pragn: y skoczywszy swoie pensum odszed z kownaty; zasi odchodzc rzek dosy gono, iby dama iego usyszaa: My bracie, ieli nie uczynisz iako ia, nic nie wskrasz: y powiedam ci, i moe iest odwany a miay inedy, ile chcesz, wey w tym miescu, ieli nie okaesz swoiey miaoci, bdziesz zhabiony; bowiem nie ieste tutay w miescu czci a respektw, ieno w miescu, gdzie widzisz twoi dam, ktra czeka na ci. Owo tak ostawi swoiego brata, ktry wszelako na ten raz zastanowi swoi rzecz i odoy i na iny raz: nie stao si wszelako, iby dama iego std cenia go wyszey, bd to i przypisywaa mu nazbyt wielgi chd w mioci, bd brak odwagi, bd te niezdatno cielesn; a wszelako dosy okaza si indziey zdatnym, czy to we woynie, czy w miociach. Nieboszczka krlowa matka wydaa iednego dnia na wielgi wtorek, w Pariu, w Paacu Remskim, barzo pikn komedy po wosku, wymylon od Kornelia Fiaska, kapitana okrtowego. Cay dwr by na niey przytomny, tak mczyni, iak biae gowy, y sia inych z miesta. Miedzy inemi rzeczmi przedstawiony tam by pewien modzian, ktry, bdc ukryty ca noc w kownacie barzo cudney damy, zgoa iey nie naruszy; owo gdy opowiedzia t przygod swoiemu kompanionowi, ten si go spyta: Chavete fatto? Drugi odpowiedzia: Niente. A w kompan: Ah, poltronazzo, senza cuore! non havete fatto niente! che maldita sia la tua poltronneria!41 Po odegraniu oney komedyi, wieczorem, kiedymy si naleli w kownacie krlowey y uradzalimy o onem widowisku, wraz zapytaem iedney barzo cudney y godney biaey gowy, ktrey nie nazw, iak naypiknieysz rzecz postrzega y zakonotowaa w oney komedyey, ktra by iey nabarziey przypada do smaku. Odrzeka mi cale z prosta: Naypiknieysza
Ce zdziaa? (...) Nic. (...), Ha, tchrzu bez serca! Nic nie zdziaae! Przeklte niech bdzie twoje tchrzostwo!
41

160

rzecz, ktra mi si zdaa, to owo, co tamten odrzek modzianowi imieniem Lucyo, gdy mu powieda che non haveva fatto niente: Ah, poltronazzo! non havete fatto niente! che maldita sia la tua poltronneria! Oto iako ta biaa gowa mwica do mnie bya w zgodzie z tamtym, ktry wyrzuca mu iego tchrzalstwo, y zgoa go nie szacowaa, i by tak mitki a maoduszny; za czym iu barziey otwarcie rozmawialimy o bdach, iakie popenia si w tym przedmiocie, i nie chyta si czasu y wiatru, kiedy dmie z dobrey strony, iako czyni dobry nawigator. Owo trzeba mi uczyni ieszcze t powiastk y wmiesza i, chocia ucieszna y bazyska, miedzy ine, stateczne. Syszaem tedy od godnego szlachcica, mego przyiaciela, i iedna biaa gowa, iego kraianka, gdy okazaa wielekro wielgie poufaoci y fawory swemu pokoiowemu, ktre wszytkie cyloway ieno ktemu, aby przyby do tego punktu, w pokoiowy, nie aden gupi y niezdara, nalazszy iednego dnia rankiem swoi pani upion w ku, cale nag, odwrcon ku cienie, skuszony tak wielg piknoci y barzo sposobn postaw y dogodn, aby wzu i a zawadn iey osob, iako i bya na kraiu ka, podszed z cicha y wzu on dam, ktra obrciwszy si urzaa, i to by iey pokoiowiec, ktrego yczya; y chocia wzuta na niego, nie zezuwaic si cale ani poruszaic, ani bronic, ani zbawiaic go ni troch wzitey fortycy, rzeka mu ieno, obracaic gow y dzierc si w miescu, z obawy aby nic nie straci: Moci kpie, kt to ci da t miao, aby go tam ka? Pokoiowy odpowiedzia iey z ca powinnoci: Mam wyi, wielgomona pani? Tego nie powiedam, moci kpie odpara mu dama. Powiedam ci: kto ci da t miao aby go tam ka? Tamten znowu i powtarza: Mam wyi, wielgomona pani? Ieli kaecie, wyim. A ta znowu: Nie to ci powiedam, moci kpie. Prosto, iedno y drugie uczynili te same repliki a dupliki po trzy abo cztyry razy, nie przerywaic sobie w potrzebie, a wreszcie bya ukoczona, z czego owey paniey witsza bya korzy, ni gdyby bya rozkazaa swemu galanowi wyni z niey, iako ten si iey pyta. Y dobrze iey wyszo, i wytrwaa przy swoiem pirwszem pytaniu, nie odmieniaic, a galan w swoiey replice a duplice: y tak samo wiadczyli sobie wespoek te sprawy y ten artiku dugi czas pni: bowiem ieno pirwsze stpnicie iest trudne, powiedai. Oto mi tgi pachoek y, wier, miay! Za takim miakom, iako powieda Woch, trzeba rzec: A bravo cazzo mai non manca favor. Owo std widzicie, i sia iest takich, ktrzy s krzepcy, miali i zadufali, tak we woynie, iako y w mioci; ini zasi s mni w bitwie, za w miowaniu nie; ini znowu w miowaniu, a nie w bitwie, iako ten niezgua Paris, ktry mia t miao y mstwo, aby wydrze Helen iey ubogiemu mowi rogalowi, Menelaiowi niebotku, a nie za aby si z nim potyka pod Troi. Oto take dlaczego biae gowy nie widz rade starcw ani tych, ktrzy s nadto posunici w leciech, ile e s barzo boialiwi w mioci a umiarkowani w daniu: nie iby ich nie ksay chucie tak samo pilne iako y modych, wier, pilnieysze, iedno i moc im nie iest rwna. Y oto co rzeka ktemu iedna iszpaska biaa gowa: i starcy podobni s wieldze do tych, co, kiedy widz krlw w ich wielgociach, mocy a powadze, pragnliby sielnie by iako oni, wszelako nic by nie mieli podi przeciw nim, aby ich wyzu z krlestw y zai ich miesce; za czym mwia: Y a penas es nascido el deseo, quando se muere luego, i zaledwie chu si narodzi, hnet iu y obumiera. Dlatego starce, kiedy widz nadobne przedmioty, nie miei si na nie targn, porque los viejos naturalmente son temerosos; y amor y temor no se caben en un saco bowiem starcy s barzo naturalnie lkliwi; zasi mio y lk nie mieszkai nigdy rade w iednym worku. Owo te mai racyi, bowiem nie mai broni ani do zaczypki, ani do obrony, iako owe modzieczyki, ktre mai modo y urod;a take, iako powieda poeta: Nic nie iest nieprzystoyne dla modoci, co bd by uczynia; a take powieda iny: Nie iest cudny widok starego onirza ani starego mionika.

161

Przedsi do iu uradza o tym przedmiocie; przez co czyni koniec y nic nie rzek iu wicey, iedno przypasui tu now materyi, zbliaic si poniekd do tamtey; ktra iest: i tak samo, iak biae gowy rade widz mczyzn dzielnych, walecznych y wspaniaych, tak samo y owi rwnie miui samice odwanego y wspaniaego serca. Y iako kady mczyzna wspaniay y odwany barziey godzien iest mioci y podziwu iako iny, tak samo si ma y z kad pani dostoyn, wspania y waleczn; nie ibych chcia, aby taka biaa gowa miaa sprawowa czynnoci mczyskie ani te aby przywdziewaa zbroi ksztatem mczyskim, iako widywaem y takie, ba, znaem y syszaem o niektrych, i dosiaday konia iako mczyzna, krucice miay u ku y strzylay z niey, y woyoway iako y szczyre mczyzny. Mgbych nazwa iedn, ktra w czasie onych woien Ligi poczynaa sobie tak wanie. Takie przestraianie si to iest zaprzanie si pci swoiey. Prcz tego, e nie iest pikne y stateczne, nie iest te dozwolone y przynosi wicey szkody, niby kto mnima: owo te nie na dobre wyszo oney zacney dziewce urlieskiey, ktr w iey procesie sielnie za to szkalowano, y w czci to byo przyczyn iey losu y mierzci. Oto dlaczego nie ycz ani szacui zbytnio takowego schopczenia si. Wszelako ycz y miui bia gow, ktra okazuie dzieln y wytrwa odwag, bdc w przeciwnociach a utrapieniach, przez pikne czyny niewiecie, ktre zbliai si sielnie do mskiego poczynania sobie! Bez zapoyczania przykadw takich wspaniaych biaych gw w dawney Romie a Sparcie, ktre przewyszyy w tym wszytkie ine, dosy ich iest oczywistych y iawnych naszym oczom; chc tedy pisa o nowszych y o naszych czasiech. Pirwszy y wedle moiego smaku naypiknieyszy, iaki mam, to iest przykad onych piknych, zacnych y walecznych pa sieneskich w czas podniesienia si ich miesta przeciw nieznonemu iarzmu cysarskich; bowiem skoro wydano rozkazy do obrony, biae gowy, ktre usunito na stron, ile e nie s sposobne do woyny iako mowie, chciay okaza si z czym osobnem y e umiei czyni co insze iako zabawia si swoiemi robtkami dnia y nocy; za czym, aby przyoy swoi czstk do dziea, rozdzieliy si same z si na trzy gromady: y w dzie witego Antoniego, w miesicu styczniu, trzy z naypiknieyszych, nawitszych a gownych pa w miecie poiawiy si publicznie na wielgim placu (ktry iest barzo pikny) z bbny a sztandarami. Pirwsza bya signora Fortegerra, ubrana fioletowo, ze sztandarem a szarf tey samey barwy, z godem w tych sowiech: Pur che sia il vero. Y wszytkie te panie byy ubrane po nimfiesku, w przykusym stroiu, ktry odsania y ukazowa tym snadniey wdziczn ydeczk. Druga bya signora Pikolomini, przybrana w szkarat, ze sztandarem y szarf teye barwy, z biaym krzyem y godem w tych sowiech: Pur che no 1habbia tutto. Trzecia bya signora Liwia Fausta, ubrana cale biao, z szarf y sztandarem maci biaey, na ktrym bya palma y godo w tych sowiech: Pur che 1habbia. Dokoa y poza temi biaemi gowami, ktre zdaway si trzema bogimi, byo z iakie trzy tysice pa, szlachcianek, mieszczek y inych, wszytkie nadobnego werzenia, wszytkie wdzicznie przybrane w suknie a barwy abo z iedwabiu, abo z taftu, z adamaszku lub inych iedwabnych materyi, a wszytkie gotowe y lub zgin dla wolnoci. A kada niesa faszyn na ramieniu, dla fortu, ktry czyniono, krzyczc: Francyia! Francyia!, z czego iegomo pan kardyna z Ferrary y pan Term, namiestnik krlewski, byli tak olnieni uczynkiem tak rzadkim y piknym, i nie zabawiali si czem inszem, iak tylko patrzeniem, pozieraniem, podziwianiem a wychwalaniem tych nadobnych y godnych pa: iako, w rzeczy, syszaem od niektrych tam obecnych, i nigdy nie zdarzyo si widzie co piknieyszego. A Bg wie, i piknych biaych gw nie braknie w tym miecie y barzo iest ich tam obficie bez przebierania. Mczyni, ktrzy ze swoiey dobrey woley barzo byli chciwi tey wolnoci, ieszcze barziey si ktemu zagrzali tym zacnym uczynkiem, nie chcc w niczym ustpi swoim damom: tak i barzo skwapliwie wszytcy, szlachta, panowie, mieszczanie, kupcy, rzemielnicy, bogaci a

162

biedni, wszytcy przybieali do fortu, aby czyni tak samo iako te pikne, zacne a poczciwe biae gowy; y w wielgiem wspzawodnictwie nie tylko wieccy, lecz y ludzie duchowni chwycili si tego dziea. A za powrotem z fortu, mczyni osobno a biae gowy tako, ustawieni w szyku woyennym na placu, poszli iedni po drugich, do w doni, pokoni si przed obrazem Naywitszey Panienki, patronki miesta, piewaic nieco hymnw a kanticzek na iey cze, w tak sodkiey a wdziczney armoniey, i, kszczek z luboci, kszczek z miosierdzia, zy pyny z oczu caemu ludowi; za czym, otrzymawszy bogosawiestwo pana kardynaa ferrarskiego, kady uda si do swego pomieszkania, wszytcy y wszytkie postanowiwszy co w mocy czyni na przyszo. Owa wita ceremonia tych pa przywodzi mi (bez przyrwnywania) in wieck, przedsi pikn barzo, ktrey dopeniono w Rzymie czasu woyny punickiey, opisan w Tytusie Liwiuszu. Bya to pompa y processya, do ktrey stano trzy razy po dziewi, co iest razem siedm y dwadziecia, modych, urodnych panien rzymiaskich (z ktrych same nie tknite prawice), ubranych w sukienki do dugie (historyia nie powieda o kolorach); ktre ukoczywszy swoi pomp a processyi zatrzymay si na placu, gdzie zawiedy przed ludem taniec, podaic sobie wzaiem sznureczek, ustawione iedna za drug, czynic obroty taneczne y przymierzaic poruszenia y podrygowania nek do kadencyey melodyw y pieni, iakie pieway: co bya rzecz barzo wdziczna do widzenia, tak dla piknoci tych nadobnych panien, co dla ich gracyey, ich pikney postawy taneczney y dla ich misternego poruszania nkami, co, wier, wdziczne iest u adney prawiczki, kiedy ie umie bystro a figlarnie wytrzsa a prowadzi. Wyobraziem w sobie t posta taca; y to mi przypomniao iny, ktry widziaem za moich modych lat, iak go taczyy dziwczta w moim kraiu, za nazywano go podwizk; ktre, bierc y daic sobie wzaiem podwizk domi, przesuway rce tam a z powrotem nad gowami, potem ie czyy y zaplatay wzaiem miedzy swoiemi nogami, przeskakuic zwinnie ponad niemi, a potem zasi rozwiiay si, popuszczay si tak wdzicznie maemi poskoczkami, cigle podaic iedne za drugiemi, nie gubic nigdy kadencyey piewu ani instrumentu, ktry ie prowadzi, tak i rzecz bya barzo ucieszna do patrzenia; bowiem te skoki, zaplatania si, uwalniania, dzierenie podwizki y gracya onych dziewcztek miay w sobie nie wiem iak przymiln lascywi, tak i dziw mi, i tego taca nie praktikowano na dworzech za naszych czasw, gdzie gatki s ktemu barzo schludne y acno mona urze nadobn nk y ktra z nich ma poczoszk wdziczniey obcignit y ksztat foremnieyszy. Ktry taniec snadniey da si przedstawi zwrokiem nieli opisaniem. Aby powrci do naszych pa sieneskich: ha! pikne y dzielne panie, nigdycie nie powinne byy umrze, tak samo iak wasza chwaa, ktra na zawsze bdzie przechowana w niemiertelnoci, tak samo iak oney cudney a wdziczney panny z waszego miesta, ktra w czas oblenia widzc swoiego brata, i chory przyleg w ou y barzo by niesposobny, aby i straowa, zostawiwszy go w ku wymyka mu si cichaczem, bierze iego bro y przyodziew y iako prawy obraz swego brata poiawia si na stray; iako wzito i za brata y nie poznano przy sprzyiaicey ciemnoci mocney. Pikne, wier, postpienie! bowiem chocia si schopczya y zonirzya, przedsi nie zrobia tego, aby to uczyni ustawicznym obyczaiem, ieno tylko aby na ten raz odda dobr usug swoiemu bratu. Iako te powiedai, i adne miowanie nierwne iest braterskiemu y e dla dobrey przyczyny nic nie trzeba oszczdza, aby okaza wdziczn szlachetno serca na iakiem bd miescu. Tak mnimam, i kapral, ktry podczas dowodzi temu oddziaowi, gdzie bya ona pikna dzieweczka, kiedy dowiedzia si o tem postpieniu, by barzo strapiony, i wczeniey iey nie rozpozna, aby lepiey na miescu rozgosi iey chwa lub te aby i zwolni od warty abo te zgoa ucieszy si pozieraniem na iey cudno, iey gracya a iey postaw woyann? bowiem nie ma wtpienia, e we wszytkim silia si i przybiera. Wier, nie mona zbyt sielnie nachwali tego piknego postpku, a zwaszcza dla tak godney braterskiey potrzeby. Tak owo uczyni w nadobny Ryszardet, przedsi dla iney przyczy-

163

ny, kiedy iednego wieczora, usyszawszy siestr swoi Bradamant rozprawiaic o piknociach oney cudney xiniczki iszpaskiey y o iey miociach a daremnych pragnieniach, kiedy si pokada, wzi iey zbroi y iey wdziczny paszczyk y przebra si, aby uda siestr, tak byli podobni do si z twarzy y z urody; a pniey pod t postaci wzi od oney cudney xiniczki to, czego siestrze iego bronia iey pe; co wszelako na ze by mu byo wyszo, gdyby nie odsiecz Rogera, ktry, bierc go za swoi mi Bradamant, zbawi go od mierzci. Owo syszaem od pana Szapela Ursyna, bawicego podczas we Woszech y ktry uczyni raport o tak zacnym uczynku biaych gw sieneskich nieboszczykowi krlowi Hendrykowi, ktry krl nalaz to tak piknem, i ze z w oku zaprzysig, i ieli Bg dozwoli mu kiedy pokoiu abo rozeymu z cysarzem, poiedzie we swoich okrtach na Morze Toskaskie, a stamtd do Sieny, aby urze to miesto tak oddane iemu y iego sprawie y aby podzikowa za ona zacn a dzieln ch, a zwaszcza aby urze one pikne a godne panie y odda im dank osobliwszy. Mnimam, i nie byby temu chybi, bowiem czci barzo pikne a zacne damy; iako napisa do nich, a zwaszcza do trzech naczelnych, listy naydwomieysze w wiecie, z podzik y przyrzeczeniami, ktre ie ukontentoway y rozegrzay ieszcze sielniey. Ha! ha! przyszed, wier, w niedugi czas potem rozeym; wszelako, oczekuic na iego przybycie, miesto zostao dobyte, iakom o tem rzek inedy; co byo z nieznon szkod dla Francyey, i stracia tak zacnego y drogiego sprzymierzeca, ktry, wspominaic sobie y poczuwaic si w swoiem dawnem pochodzeniu, chcia si przyczy y przywrci ku nam; bowiem powiedai, i ci dzielni Sieneczycy pochodz od ludw Francyey, ktrych w Galiey nazywano niegdy Senonami, z ktrych mamy dzisiay ieszcze owych mieszkacw Senu; owo te mai dzi ieszcze wiele z naszey francuskiey przyrody, iako i w gowach acno si im pali y s nagli, porywczy a bystrzy iako my. Biae gowy rwnie tak samo poday si na on gracyi, wdziczne sposoby y obyczayno francusk. Czytaem w starey chronice, ktr przytoczyem inedy, i gdy krl Karol smy w czas swoiey podry do Neapolu przeieda przez Sien, przyity by wiazdem tak triumphalnym a wspaniaym, i przeszed wszytkie ine, iakie mu zgotowano w caey Italiey; a nawet, dla witszego uszanowania y znaku poddastwa, wszytkie bramy miasta zdito z zawiasw y uoono na ziemi; y iak dugo tam pozostawa, byy tak otwarte y dozwolone wszytkim wchodzcym y wychodzcym, a dopiro kiedy odiacha, zaoone byy na nowo. Moecie sobie myle, czy krl, cay iego dwr y woysko nie mieli wielgiey przyczyny miowa a czci tego miasta (iako y w rzeczy ie miowa) y powieda o niem samo nalepsze we wiecie. Owo te poby w niem by iemu y wszytkim barzo przyiemny y pod gardem zabroniono dopuszcza si tam iakiey swey woley; iako, wier, by w namnieyszey sobie nie pofolgowano. Ha! zacne Sieneczyki, obycie yli wiecznie! Daby Bg, ibychcie ieszcze nasi byli we wszytkim, iako, moebna, iestecie w sercu a w duszy! bowiem wadztwo krla Francyey iest wiele wicey sodkie iako diuka Florencyey; a przy tym krew nie moe si zaprzc samey siebie. Gdybychmy owo byli tak somsiadami, iako iestemy oddaleni, moebna, i wszytcy ziednoczeni t wol co bychmy ktemu uradzili. Czasu oblenia Pawiey przez krla Franciszka nawitsze damy z miesta, pod wodz y za przykadem signory grebini Ipolity de Malespina, ich generaki, zaczy same nosi kosze plecne, kopa ziemi y naprawia wyomy, czynic na wyprzdki z onirzami. Podobny postpek iak u owych biaych gw sieneskich, o ktrych powiedaem, widziaem tako u niektrych pa roszelskich w czas oblenia ich miesta: ku czemu przypominam sobie, i w pirwsz niedziel postu, odkd byo oblenie, pan brat krlewski, nasz genera, kaza przyzwa pana Delana na parol, iby z nim mia rozmow y zda mu spraw z negocyaciey, iak mu powierzy co do tego miesta; o czym rzecz iest przyduga y barzo osobliwa, ktr nadziwam si inedy opisa. Pan Delan nie chybi temu, za czym znowu dano miestu w zakad pana Stroca y uczyniono rozeym na ten dzie y nastpny.

164

Skoro stany te rozeymy, natychmiast, tak samo iak y od nas, poiawio si poza okopami sia ludzi z miesta na waach y na murach; a zwaszcza poiawia si z iaka setka pa y mieszczek, ba, z nawitszych y naybogatszych, y naypiknieyszych, wszytkie przybrane biao, tak na gowie, iako y na ciele, wszytkie w ptna cienkie olandzkie, co byo barzo wdziczne dla zwroku. Y tak przybray si z przyczyny sypania szaczykw, przy ktrych pracoway, bd to noszc kosze, bd te kopic ziemi; przedsi ine ubiory byyby si ubabray, a tym biaym starczyo, gdy si ie znw przeprao; a take i w tych biaych stroiach lepiey si odznaczay miedzy inemi. Mymy byli barzo radzi widzie te cudne panie; y urczam wam, i wielu zabawiao si tym barziey ni in rzecz; one te rade byy nam si ukaza y nie droyy si nam ze swoiem widokiem, bowiem dzieryy si na kraiu szacw w barzo pikney postawie a chodzie, tak i byo na co poziera a czego poda. Ciekawi bylimy zapyta, co by to byy za biae gowy. Odpowiedzieli nam, e by to huf biaych gw tak sprzysiony, zczony y tak odziany dla pracy u szacw y aby odda takie usugi swoiemu miestu; iako, wier, odday ich niemao, tak i barziey krzepcie a tgsze chytay si zgoa ora: iako syszaem od iedney, i, dawszy odpr nieprzyiacioom pik, chowa i dotd pilnie, iakoby wit relikwi, y nie oddaaby iey ani zbytaby za ciki pinidz, w takiey cenie trzyma i u siebie. Syszaem od niektrych starych komturw rodyiskich, a take czytaem w iedney starey xice, i kiedy Rodus by oblegany od sutana Solimana, pikne niewiasty y panny z miesta nie oszczdzay swoich piknych twarzy y tkliwych a wdzicznych ciaek, aby ponosi swoi dobr cz trudw y mozow oblenia, tak i czsto zgoa poiawiay si przy barzo nagych, nieprzezpiecznych szturmach y odwanie wspiray rycerstwo a onirzw ku wytrzymywaniu ich. Ha! pikne Rodyiki, imi wasze, chuba wasza gone byy we wszytkich czasiech y, wier, niegodnecie byy by pod panowaniem barbarzycw! Za czasu krla Franciszka Pirwszego miesto Sanrykia w Pikardyey byo oblegane y dobywane przez iednego szlachcica flamandzkiego nazwiskiem Domryn; by to chory pana Ruya, a szo z nim stu iezdnych y dwa tysice pieszych, y nieco te harmaty. W murach byo stu pieszych, co byo barzo niemnogo. Y byyby wzite, gdyby nie biae gowy z miesta, ktre ziawiy si na murach z broni, wod y oliw wrzc, y kamiemi y krzepko day wstrt nieprzyjacioom, mimo i czynili, co mogli, aby wni. Ieszcze dwie z rzeczonych pa wydary dwa sztandary z rk nie przyiacio y cisny ie z murw do miesta; tak i oblgaicym mus by opuci wyom, iaki uczynili, y poniecha murw, y ody: z czego sawa posza na ca Francyi, Frandryi y Burgundyi. Po nieiakiem czasie krl Franciszek przeiedaic tamtdy chcia urze te biae gowy, pochwali ie y dzikowa im. Panie z Perony poczy sobie tak samo, kiedy miesto ich byo oblegane od xicia Dynasw, y dopomogy dzielnym onirzom, bdcym wewntrz murw, w taki sam sposb, za co byy czczone, chwalone y zyskay podzik od swego krla. Tako w ostatnich woynach domowych y obleganiu miesta Sancery rwnie zalecano a chwalono biae gowy sancerskie za pikne uczynki wszelakiego rodzam, iakich si dopuciy. Podczas ostatniey woyny Ligi biae gowy witreskie sprawiy si tak samo w swoiem miecie, obleganem od pana Merkura. Niewiasty s tam barzo urodziwe y zawdy w kady czas barzo schludnie odziane; przedsi nie oszczdzay swoiey krasy, by okaza sw waleczno a mstwo; iako, wier, w takowey potrzebie wszytkie uczynki mskie a wspaniae tyle s szacowne w biaych gowach co y w mczyznach. Tak samo okazay si niegdy one wdziczne panie kartagiskie, ktre, kiedy urzay swoich mw, swoich braci, ocw, krewniakw y onirzy, i ustai strzyla na nieprzyiaci z niedostatku ciciw na ukach, ktre byy cale zuyte od strzylania przez tak dugi czas oblegania, y dlatego, nie mogc iu dosta ani konopi, ani lnu, ani iedwabiu, ani inych rzeczy, aby porobi sznurki, umyliy obci swoie pikne warkocze y blonde wosy y nie przepuci tey

165

wdziczney ozdobie swoich gowit a koronie swoich piknoci; tak i same swemi cudnemi, biaemi a subtylnemi domi poskrcay ie a poczyniy sznurki y dostarczyy ich swoim onirzom; z czego moecie mnima, z iak odwag y z iak moc przyszo im naciga a napina owe uki, strzyla z nich a walczy, maic w rkach tak pikne oznaki swoich dam. Czytamy w dzieach Neapolu, i w wielgi hetman Sforca pod rzdem krlowey Iohanny Drugiey by pochwycony od ma krlowey, Iakuba, zamknity w surowym wizieniu y na wosku pewnie wisiao, iby mia gow ucit, gdyby iego siestra Magorzata nie chycia si ora y nie ruszya w pole. Owo sprawia si tak dobrze, sama sw wasn osob, i poymaa cztyrech szlachcicw napolitaskich, ba z nawitszych, y przekazaa krlowi, i iakie on postpienie zgotuie iey bratu, tak ona postpi z iego ludmi. Tak i niewola mu bya wda si w ukady y wypuci go zdrowym y caym. Ha! oto dzielna a wspaniaa siestra, niepodobna w tym zgoa do pci swoiey! Wiem o inych siestrach y krewniaczkach, ktre, gdyby si byy wayy na taki postpek przed niedawnym czasem, moebna, i byyby ocaliy ycie dzielnego brata, ktry wszelako zgin dla braku takiego ratunku y pomocy. Teraz chc poniecha iu tych biaych gw pospolicie walecznych a wspaniaych: mwmy o niektrych szczegowych. A iako naypiknieyszy przykad staroytnoci chc ieno za wszytkie przytoczy on Zenobi, ktra po mierzci swoiego ma nie bawia si, iako wiele inych, y nie tracia czasu na pakanie a aowanie, ieno zagarna wadztwem w imieniu swoich dzieci y wydaa woyn Rzymianom y cysarzowi Aurelianowi, bdcemu podczas cysarzem, wyrzdzaic sia utrapie przez cae om lat, a dopiero wyszedszy w pole przeciwko niemu zostaa zwyciona y poymana iako ieczyni, y zawiedziona przed cysarza; ktry, gdy zapyta i, iak miaa miao wydawa woyn cysarzom, rzeka mu ieno: Wier! poznai teraz, i iestecie cysarzem, skorocie mnie zwyciyli. Barzo by rad z tego iey zwycienia y tak wielg dum z tego czyrpa, i chcia odprawi z niey triumph; y z barzo wielg pomp a wspaniaoci kroczyla przed iego wozem triumphalnym, barzo wspaniale przystroiona y ozdobiona wielgim bogactwem pere a kamieni, znacznych klenotw y zotych acuchw, ktremi bya sptana na ciele, na nogach y rkach, na znak ieczyni a niewolney; tak i dla wielgiey cikoci onych klenotw a acuchw, iakie miaa na sobie, mus iey by zaywa nieiakiego wytchnienia y spoczywa przy onym triumphie. Znaczny to wypadek, wier, y osobliwy, i, chocia zwyciona y poymana, ieszcze przepisywaa prawo triumphuicemu zwycizcy y zmuszaa go zatrzyma si y czeka, a ona zaczyrpnie oddechu! Znaczna rwnie y przystoyna usuno bya u tego pana, i iey przyzwala wytchnienia a wypoczynku y cirpia iey niemoc, y nie zmusza iey ani nagli, y nie popdza barziey, nili moga; tak i nie wiadomo, co wicey trza wychwala: abo obyczayno cysarza, abo te sposoby oney krlowey, ktra, moebna, z umysu moga prowadzi t igr, nie telko dla swoiey niemocy a znuenia, ilko dla iakowego puszenia si chwa y pokazania wiatu, i chciaa zebra ieszcze to zdziebeko na odwieczerz swoiey fortuny, iako czynia w iey poranek, y e pan cysarz ustpowa iey w tey rzeczy, aby wyczekiwa iey przy iey wolnym kroku a leniwym chodzeniu. Dawaa tak sielnie poziera na si y si podziwia, tak od mczyzn, iako od biaych gw, z ktrych nieiedne barzo byyby rade by podobne tey wdziczney postaci; bowiem bya z naypiknieyszych, wedle tego, co mwi ci, ktrzy to spisali. Bya barzo pikney, wyniosey a bogatey postawy, ksztat iey barzo wdziczny, gracya a maiestat to samo; tako daley oblicze barzo pikne a powabne, oczy czarne y barzo iarzce. Miedzy inemi piknociami przyznawali iey zby barzo pikne a biae, umys bystry, barzo skromny, szczyry y askawy w potrzebie; mowa barzo pikna y wymawiana dononym gosem: iako sama przekazowaa wszytkie swoie myli a rozkazy swoim woiownikom y przemawiaa do nich czsto. Mnimam, wier, e rwnie piknie i byo widzie ubran tak wspaniale y wdzicznie w szaty niewiecie, co kiedy bya uzbroiona od stp a do gowy; bowiem zawdy pe przewaa: iako te mona przypuci, i cysarz nie chcia i w swoiem triumphie wystawi inaczey,

166

iedno w iey wdziczney pci biaogowskiey, ktra i ksztatowaa cudniey y czynia i ludowi przyiemnieysz w iey wyborney urodzie. Co witsza, rwnie trzeba mnima (skoro bya tak pikna), i pan cysarz iey pomaca, posmakowa y smakowa ieszcze; y e, ieli i zwyciy na ieden sposb, on abo ona (mona obydwa rozumie), iedno z nich, zwyciyo te na drugi sposb. Dziw mi, i skoro ta Zenobia bya tak cudowna, e cysarz nie wzi y nie trzyma iey sobie na iedn ze swoich dziwek abo te i ona nie otworzya a nie zaoya za zezwoleniem iego abo te senatu handlu z mioci y k...ewstwem, iako uczynia Flora, aby si zbogaci y zebra mnogo dostatkw a maitnoci prac swoiego ciaa a chwierutaniem ka: do ktrego sklepiku mogli byli chadza nawitsi w Rzymie, na wyprzdki iedni przed drugimi; bowiem nie masz cheba takiego ukontentowania a luboci na wiecie iako wywali si na krlewsko abo na xico y syci si pikn krlow, xiniczk a mon pani. Zdai si na tych, ktrzy przedsibrali te podre y zdziaali w nich pikne czyny. Y tak owo ta krlowa Zenobia byaby si wrychle zbogacia z aski onych monych, iako uczynia Flora, ktra inych nie przyimowala w swoiem handlu. Czy nie lepiey by iey byo pdzi to ycie w uciechach, wspaniaociach, bogactwach a czeci ni popa w niedostatek a ostateczno, w iakie popada, i musiaa zarabia na ycie, przdc porzd pospolitych niewiast, y umrze z godu, gdyby nie to, i senat lituic si nad ni, baczc na iey wietno minion, wyznaczy iey na ycie iakowy iurgielcik y iakie szczupe ziemie a posiadoci, ktre nazywano dugi czas dobrami zenobiaskiemi: bowiem wszelako wielgie to iest zo ubstwo! y kto moe mu si umkn, by w iaki sposb, ten czy inszy, dobrze czyni, iako powieda kto mi znaiomy. Oto dlaczego Zenobia nie zachowaa swoiego wielgiego mstwa a do koca swoich losw, iako iey byo przystao y iako trzeba w niem wytrwa we wszytkich uczynkach. Mwiono, i kazaa bya sporzdzi wzek triumphalny, naywspanialszy, iaki kiedy widziano w Romie, y powiedaa to czsto w czas swoiey wielgiey pomylnoci a chepienia si, i to iest na triumph w tey Romie; tak bya upewniona zdoby Cysarstwo Rzymskie! Przedsi wszytko wyszo na wspak; bowiem cysarz, zwyciywszy i, wzi i sobie y odby z niey triumph, y ona sza pieszo, wydaic z siebie witszy triumph a pomp, ni gdyby by zwyciy potnego krla. Y mwcie, i zwycistwo, iakie odniesie si nad bia gow, by iakiemkolwiek ksztatem osione nie iest barzo wielgie y barzo wspaniae! Tak pragn Augustus odby triumph z Kleopatry, wszelako nie wzi si do tego do pilnie. Zaradzia temu zawczasu, y tym samym sposobem, iako Paulus Emilius rzek Perseuszowi; gdy go prosi w swoiey niewoley, iby si nad nim ulitowa, tamten rzek, i iego to rzecz bya zaradzi temu wprzdzi, rozumieic pod tym, i powinien si by zabi. Syszaem, i nieboszczyk krl Hendryk Drugi niczego tyle nie pragn, co mc poyma w niewol krlow Wgrw, nie aby sobie z ni le pocz, mimo i daa mu do tego sia przyczyn przez swoie poarnictwo, ieno aby mie t chlub trzymania w iecostwie tey wielgiey krlowey y urze, iak by min a postaw przybraa w oney klozie y czy byaby taka harda a pyszna iako przy swoiem woysku: bowiem, wier, nic nie ma tak pysznego a wyniosego iako pikna, dzielna a mona biaa gowa, kiedy chce y kiedy ma odwag, iako byo u tey, barzo pono radey z nazwiska, iakie iey nadali onirze iszpascy, ktrzy, iako nazywali cysarza, iey brata, el padre de los soldados, i nazywali la madre, iako Wiktory czy Wiktoryn niegdy, za czasu Rzymian, nazywano w iey woysku matk obozu. Wier, kiedy taka dama znaczjna a urodziwa bierze na si szar woyenn, sia si ktemu przysuguie y zagrzywa sielnie swoich ludzi, iako widziaem krlow matk, ktra barzo czsto przybywaa do naszego woyska y umacniaa ie cale, y dodawaa sielnie odwagi, y iako czyni dzisia iey wnuka, infantka, we Flandryey, ktra przewodzi swoiemu woysku y iawi si swoim onirzom w caey odwadze, tak i bez niey a bez iey wdziczney a lubey przytomnoci Flandrya nie miaaby sposobu strzyma, iako wszytcy powiedai; y nigdy krlowa Wgrw, iey cioteczna babka, nie obiawia si tak w piknoci, mstwie, wspaniaoci a gracyey.

167

Czytamy w historyach naszey Francyey, ile posuya przytomno oney wspaniaey grebini Monfordzkiey, gdy i oblegano w Anebonie; bowiem, mimo i iey onirze byli krzepcy a odwani y mimo i walczyli a strzymywali szturmy tak dzielnie, iako tylko mona, wdy zaczynali traci serce y chcie si poddawa; wszelako ona hnet przemwia do nich tak dobrze y orzewia tak piknemi a walecznemi sowy, y zagrzaa ich tak piknie a dobrze, i zaczekali na odsiecz, ktra przybya im w por, tak barzo upragniona, y oblenie zeszo ku niczemu. Wicey ieszcze uczynia; bowiem, gdy iey nieprzyiaciele zabawiali si przy szturmie y wszytcy tam byli, y urzaa namioty ich bdce cale puste, sama, dosiadszy dobrego konia, y z pidziesici dobrey iazdy uczynia wycieczk, wszcza alarm y podoya ogie w obozie: tak i pan Karol Bloyski, mnimaic si by zdradzonym, hnet kaza zaprzesta szturmu. Ku czemu przyczyni tu ma opowiastk. W czas tych ostatnich woyen Ligi nieboszczyk xi Kondeusz, wieo zmary, bdc w witoiasku posa do pani Bordeilowey, wdowy w wieku czterdziestu lat y barzo urodney, wezwanie, iby wydaa sze lub siedm ludzi z iey dbr, y z naybogatszych, ktrzy schronili si z ni do iey zamku w Matas. Ta pani odmwia wrcz, i nigdy nie zdradzi ani nie wyda tych nieszczsnych ludzi, ktrzy schronili si y ukryli na iey wiar. Rozkaza iey po raz ostatni, i ieli mu ich nie pole, hnet i nauczy by mu posuszn. Daa mu odpowied (bowiem bawiem podczas przy niey ku pomocy), i skoro on sam nie umie by posusznym, zdawa si to iey szczeglnym, i chce tego uczy drugich, y e skoro on usuchnie swemu krlowi, ona usuchnie iemu: owo te e, przy wszytkich iego wygrkach, nie boi si ani iego harmaty, ani iego oblegania y e pochodzi z rodu od grebini Monfordzkiey, od ktrey rd iey wzi w spadku t fortyc, ona zasi y wszytko, y iey odwag; y e iest gotowa broni iey tak dobrze, i iey nie dostanie; y e tak tu sobie bdzie poczyna y tak chlub zdobdzie, iako iey przodkini, owa grebinia, uczynia w Anebonie. Xi pan dugo rozmyla nad t odpowiedzi y ociga si kilka dni nie groc iey wicey. Przedsi gdyby nie by pomar, byby i oblga; wdy ona dobrze si przygotowaa na to w sercu, w mstwie, w onirzach. y we wszytkim, aby go godnie przyla; owo mnimam, i byby tam wstydu zay. Makiawel w swoiey xidze O woynie powieda, i Katarzyna, grebini furleska, bya oblegana w tym swoiem miecie Furle od pana Cezara Bordzia, wspiranego armi francusk, y e dawaa mu odpr barzo walecznie, wdy w kocu zostaa wzita. Przyczyn iey zguby byo to, i to miesce byo zbyt pene fortyc y szacw, z ktrych mona si byo cofa z iednego miesca do drugiego, tak i gdy w Cezar si przybliy, pan Ian Kazal (ktrego owa grebini wzia dla swoiey obrony y pomocy) opuci wyom, aby si cofn do swoich fortw; y przez, ten bd pan Bord wzi gr y zai miasto. Za czym, powieda w skryba, te bdy krzywd uczyniy mney odwadze y sawie tey wspaniaey grebini po chubnem wytrzymaniu armiey, ktrey krl Neapolu ani diuk Milaski nie mieli wytrzyma; y chocia skutek by nieszczliwy, wzia std cze, iak iey cnota zasuya; ku czemu uczyniono we Woszech sia wirszw a rymw na iey pochwa. Ten passus godzien iest odczytania dla tych, ktrzy si trudz, aby umacnia twierdze y budowa w nich wielg mnogo fortw, grodw, wie y cytadellw. Aby wrci tedy ku naszemu przedmiotu, mielimy w ubiegych czasiech w naszey Francyey sia xiniczek a monych dam, ktre day pikne oznaki swoiego mstwa: iako uczynia Paula, crka grafa Pentewreskiego, ktra bya oblegana w Ruii przez grofa Szaru y okazaa si tak dzielna y wspaniaa, i po wziciu miasta grof obszed si z ni barzo przychylnie y da i odprowadzi przezpiecznie do Kompaniey, nie pozwalaic, iby iey uczyniono by iak szkod, y czci i sielnie za iey mstwo, mimo i barzo mia na pieku z iey mem, ktrego wini, i chcia go umierci iakimi czarodzieystwy a urokami pewnych obrazkw a wic. Ryszylda, iedyna cra a dziedziczka pana Montsa w Henie, ena Baldwina Szstego, grabiego Flandryey, czynia wszytkie wysiki przeciw Robertowi Tryzonowi, swemu szwagrowi, ustanowionemu opiekunem dzieci Flandryey, aby mu odi t wadz a rzdztwo y przypisa

168

ie sobie: ktre dzieo podiwszy przy pomocy Filipa, krla Francyey, wydaa mu dwie bitwy. W pirwszey zostaa poymana, co rwnie przygodzio si iey przeciwnikowi Robertowi y potem zostali oddani na wymian: za czym wydaa mu now bitw, ktr przegraa y stracia w niey syna Arnulfa, y wygnano i a do Monsu. Iezabel Francuska, cra krla Filipa Piknego y ena krla Eduarda Drugiego, xicia Guiany, popada w nieask u krla, swoiego maonka, na skutek zey obmowy Hugona Depenzira, z czego mus iey by schroni si do Francyey z synem Eduardem; po czym wrcia do Angliey z kawalerem Heno, swoim krewniakiem, y armi przywiedzion przez si, za pomoc ktrey wzia swoiego ma do niewoli y wydaa go w rce, w ktrych przeznaczonem mu byo skoczy ycie; przedsi to samo przygodzio si y iey samey, bowiem gdy wdaa si w miocie z nieiakim panem Mortymerem, syn iey zamkn i w zamku a do koca ywota. Ona to daa przyczyn Anglikom, iby niesusznie napastowali Francyi. Wszelako ze to byo uznanie y wielg niewdziczno syna, ktry, zapominaic tak znaczne dobrodzieystwo, tak pocz sobie ze swoi matk dla tak maey przewiny. Ma i nazywam, bowiem iest przyrodzona y bowiem, naobcowawszy si tyle z onirzami y wzwyczaiwszy si tak obraca w chopczyskiey postaci miedzy niemi wrd obozu y w namiotach a fortach, trzeba iey byo tak samo chopczyskim obyczaiem zabawia w przeciradach, iako to si czsto trefi. Powoui si w tym na nasz krlow Lenor, diuszes Guiany, ktra towarzyszya krlowi, swemu maonkowi, za morze y na woyn wit. Iako i przestawaa tak czsto z rycerstwem a z odactwem, barzo daa nadwery si na swoiey czci, tak i zgoa wchaa si nawet ze Saracenami; za co krl wszelako i odpdzi, co, wier, niemao nas kosztowao. Oczywista, i chciaa wyprbowa, czy takie tgie chopy s tak samo krzepkie pachoki na uboczu, sam na sam, iako w szczyrey bitwie, y e, moebna, przyroda iey cigna i do miowania ludzi walecznych, a za iedna waleczno pociga drug, iako y cnota; bowiem, wier, nie rzek ten garstwa, kto powieda, i cnota podobna iest pieronowi, ktry przebiia wszytko. Owa krlowa Lenora nie bya iedna, ktra towarzyszya w tey witey woynie krlowi, swemu mowi. Owszeyki, przed ni y z ni, y potem sia inych xiniczek y znacznych pa krzyowao ze swoiemi mami, wdy nie nogi, ktre rozwieray a rozkaday ile si dao, tak i niektre tam zostay, ine zasi wrciy iako barzo sumnienne k...y. Y pod pokryw odwidzenia witego grobu wrd tylu onirstwa folgoway sobie do syta z mioci; owo, iako rzekem, zbroie a mio przystaa do si barzo dobrze razem, jako e simpathia miedzy niemi iest dobra a mocno zadziarzgniona. Takie biae gowy barzo trzeba ieszcze szacowa za owo miowanie a obchodzenie si z mczyznami, a nie iako czyniy niegdy Amazonki, ktre, mimo i si powieday by corami Marsa, wyzuy si ze swoich mw, powiedaic, i maenstwo to iest szczyre niewolnictwo; przedsi mniey hardo niosy si z inymi mczyznami, aby z nich mie crki, zasi zgadzaic dzieci pci mskiey. Io. Nauklerus powieda w swoiey Kosmografiey, i w roku paskim 1123, po mierci Tybussy, krlowey Czechw, ktra kazaa miesto Prag obwie murami y barzo wzdragaa si przed rzdem mczyskim, bya miedzy iey pannami iedna wielgiey odwagi zwana Waaszka, ktra ziednaa tak skutecznie niewiasty a dziwki onego kraiu y przedstawia im tak piknie wolno, y omierzia im tak sielnie niewol mczysk, i kada z nich zabia ta swego ma, ta swego brata, ta krewnego, ta somsiada, tako w iedney chwili stay si paniami; za czym wziwszy zbroie swoich mw, radziy sobie niemi tak dobrze y obiawiy si tak dzielnemi y zdatnemi w tym amazoskim ksztacie, i odniosy mnogo zwycistw. Zasi pniey, przez sztuki a chytroci nieiakiego Prymilausza, ma Tibussy, ktrego wzia sobie z niskiey a szpetney kondycyey, zostay pobite, a na mierz wydane. Co byo z dopustu boego za w omierzy postpek uknuty tak dla wygubienia rodzaiu ludzkiego.

169

Zaiste, one biae gowy mogy okaza swoi pikn odwag inymi wspaniaymi, mskimi a walecznemi uczynkami radniey nili takowem okruciestwem, iako widzielimy, i tyle cysarzowych, krlowych, xiniczek a monych pa wsawio si zacnemi postpkami, wadztwem a kierowaniem swoich pastw y inymi czynami, ktrych dziele s do pene, tak i nie potrzebui tego opowiada; bowiem hambit panowania, .krlowania a cysarzowania mieci si w ich duszach rwnie iako u mczyzn y rwnie s na to ase. Iedn wszelako wymieni, ktra mniey bya tem owadnita, a to Wiktoryi Kolonn, en margrabi Peskara, o ktrey czytaem w iedney xidze iszpaskiey. Gdy w margrabia posysza o piknych ofiarach, iakie mu uczyni Ieremi Muron od samego papiea (iakom to powieda uprzednio), daic mu krlestwo Neapolu, ieliby zechcia zawrze z nim soiusze, ona, powiadomiona przez samego ma, ktry nic iey nie ukrywa ze swoich naytaynieyszych spraw, ani duszych, ani przymnieyszych, napisaa mu (bowiem bystra bya w izyku) y przekazaa, iby by pomny swoiego dawnego mstwa a cnoty, ktre mu day tak saw a reputacy, tak i przechodzia ona chlub a fortun nawitszych krlw na ziemi, powiedaic, i: Non con grandezza de los reynos, de estados ny de hermosos titulos, sine con fe illustre y clara virtud, se alcanava la honra, la qual con loor siempre vivo, llegawa los desc ndientes; y que no havia nigun grado tan alto que no fuesse vencido de una trahicyon y mala fe. Que por esto, nigun desseo tenia de ser muguer de rey, queriendo antes ser muguer de tal capitan, que no solamente en guerra con valorosa mano, mas en pas con gran honra de animo no vencido, havia sabido vencer reyes, y grandissimos principes, y capitanes, y darlos a triumphos, y imperiarlos; powiedaic i: Nie wielgoci krlestw, wielgich pastw y wielgich a wysokich tytuw, iedno wiar wspania a nieskalan cnot nabywa si cze, ktra wiecznie yw, chlub przechodzi na naszych potomkw; i e nie ma szary tak wysokiey, iby nie bya skaona a zepsuta przez popenienie zdrady a zamanie wiary; y e dla mioci tego nie miaa adney chuci by en krla, iedno en takiego hetmana, ktry nie tylko we woynie swoi waleczn doni, ale w pokoiu y wielg czci nieugitego ducha umia zwyciy krlw, wielgich xit a hetmanw y triumph z nich mie, y cysarzowa nad niemi. Owa biaa gowa mwia z wielg odwag, wielg cnot a prawd y wszytkim: bowiem mie wadz ze zego postpku iest szpatn rzecz, zasi rozkazowa krlestwom a krlom przez cnot iest to barzo pikne. Fulwia, ena P. Klaudyusza, a w drugiem stadle Marka Antoniego, nie bawic si zgoa okoo spraw swoiego domu, ia si rzeczy wielgich, ba, traktowania spraw pastwowych, a nawet zdobya sobie saw rozkazowania cysarzom. Owo te Kleopatra musiaa iey barzo by rada y dzikowa, i tak dobrze przyuczya a woya Marka Antoniego do posuszestwa y nachylania si pod prawem ulegoci. Czytamy o owem wielgiem xiciu francuskiem Karolu Martelu, ktry nie chcia niegdy wzi a nosi tytuu krla, maic to we swoiey mocy, wey wola radniey kierowa krlami y im rozkazowa. Mwmy o naszych niektrych biaych gowach. Mielimy za czasu naszych woyen Ligi pani Monpensir, ow siestr nieboszczyka pana Giza, ktra bya wielga polityczka y ktra duo przyoya dowcipu, wymysw swego bystrego rozumu y pracy swoiego ciaa, aby zbudowa ona lig; owo tak i zbudowawszy, gdy iednego dnia graa w karty, w prymk (bowiem lubi barzo t gr), kto iey powiedzia, i dobrze miesza karty; na co ona odpara w przytomnoci wielu osb: Pomiszaam ie tak dobrze, i nie mona by ich lepiey zmiesza ani rozmiesza. Byoby to wszytko dobrze, gdyby iey bliscy nie byli poginli; kczemu, nie tracc serca z przyczyny takiey straty, ia krzta si okoo zemsty. Owo, posyszawszy owe wieci w Pariu, nie zamykaic si w kownacie, aby odprawowa aob mod biaogowsk, wychodzi ze swego paacu z dziemi swoiego pana brata, trzymaic ie za rce prowadzi ie po miecie, czyni lament przed ludem, zagrzywaic go paczem, krzykami litoci y sowy, aby wszytcy chycili za bro y podnieli si z fury, y czynili zniewagi przed domem y obrazem

170

krlewskim (iako to widziano y iako zamierzam to w iey ywocie opowiedzie), y aby odmwili iemu wszelakiey wiernoci, ba, przeciwnie, zaprzysigli mu szczyr rebelli, z czego pni przyszo iego zamordowanie; po ktrem acno iest odgadn, kto s ci y te, ktrzy dawali rady po temu y tego s winni. Wier, serce siestry traccey takich braci nie mogo strawi trucizny bez pomszczenia owego mordu. Syszaem, i skoro tak dobrze podsycia lud pariski do takiego zuchwastwa y buntu, poiachaa ku xiciu Parmeskiemu prosi go o pomoc w iey pomcie. Owo iedzie tam tak wielgiemi y dugiemi postoiami, i iednego dnia trzeba byo iey konie wozowe, zmczone y wyczerpane, ostawi w p drogi w Pikardyey, w botach, iako i nie mogy i ani naprzd, ani w ty, ani te iedney nogi postawi przed drug. Owo przygodzi si tam trefunkiem ieden barzo godny szlachcic z tego kraiu, ktry nalea do Reformy; ten, mimo i zmienia ubir y miano, pozna i, wszelako zamykaic oczy na postpki, iakie czynia przeciw wspbraciom iego wiary, y nienawi, iak miaa dla nich, rzek iey barzo dwornie: Pani, znam was dobrze, ali iestem tu waszym sug; widz was w cikiey potrzebie, przybdcie, ieli aska wasza, do moiego domostwa, ktre tu ley wpodle, ibychcie si osuszyli a spoczli. Wygodz wam we wszytkim, iako bd mg nalepiey y iako mi bdzie moebna. Nie trwcie si niczego; bowiem, mimo i nale do wiary, ktr wy nienawidzicie sielnie, nie chciabych rozsta si z wami nie wywiadczywszy wam grzecznoci, ktrey, wier, barzo potrzebuiecie. Iako przystaa na t gocine y przyia i barzo wdzicznie, y zaopatrzywszy i w to, co iey byo potrzebne, w szlachcic odprowadzi i ieszcze z dwie mile, przy czym wszelako zataia mu cel swoiey podry; zasi od czasu tey grzecznoci, iako syszaem, odwdziczya si onemu szlachcicowi w tey woynie mnogiemi inemi poczciwociami. Wielu si dziwio, iako moga si zawierzy iemu, bdcemu hugonotem. Ba c! potrzeba czyni wiele rzeczy; a przy tym widzia si iey tak godnym y obyczaynym a szczyrym w mowie, i osdzia go by zdolnym poczciwego uczynku. Pani Nemurska, iey matka, bdc uwiziona po mierzci iey dostoynych panw synw, popada, iak mona mnima, w rozpacz z przyczyny tak nieznoney straty, tak i chociay z przyrodzenia iest to pani barzo agodnego a chodnego obyczaiu y ktra nie porusza si dla maey przyczyny, przysza do tego, i zacza rzuca sia zniewag przeciw krlowi y miota na tyle przeklestw a wyrzeka (bowiem gdzie iest ta rzecz y te sowa, ktrych by si nie uczynio a nie rzeko w takowey gwatowney stracie y boleci!), tak i nie nazywaa krla inaczey iedno zawdy ,,w tyran. Potem znowu, przyszedszy do si, rzeka: Ha! co powiedam, tyran? Nie! nie! nie chc go ju mieni takim, ieno krlem barzo dobrym a askawym, ieli mi zada mierz iako moim dzieciom, aby mnie zbawi niedoley, w iakiey iestem, y przenie mnie do szczliwoci niebieskiey. Po czym znowu, umirzaic swoie sowa a krzyki y iakoby przychodzc do opamitania, mwia ieno: Ha, moie dziatki! ha, moie dziatki!, wznawiaic nieustannie te sowa ze swoiemi wdzicznemi zami, ktre byyby zmikczyy serce ze skay. Niestety! byo iey czego tak paka a aowa po nich, ktrzy byli tak dobrzy, tak szlachetni, tak cnotliwi y waleczni, ale zwaszcza onego wielgiego xicia Giza, prawdziwego pirworodnego y prawdziwy wzr wszelakiego mstwa y wspaniaoci. Owo iu z przyrody swey tak kochaa swoie dzieci, i iednego dnia, gdym rozmawia z iedn znaczn pani z dworu oney pani Nemurskiey, ta rzeka mi, i to bya nayszczliwsza xiniczka we wiecie, dla wielu przyczyn, ktre mi przytaczaa, oprcz w iedney rzeczy, i nazbyt kochaa swoich panw synw: bowiem miowaa ich tak sielnie, i ustawna troska, iak o nich miaa, y aby si im nie przygodzio co zego, mcia ca iey szczliwo, tak i ya za nich w nieustanney trwodze a niepokoiu. Moecie zatem zgadn, ile cirpiaa niedoli, goryczy a mczarni z przyczyny mierzci tych obu, a z obawy o inego, ktry pocign ku Lyonowi, y o pana Nemurskiego bdcego w wizieniu: bowiem o swoie wizienie, powiedaa, nie troszczya si zgoa ani o swoi mierz, iakom tu wanie przedstawi.

171

Gdy i wywiedziono z zamku bloyskiego, aby i zawie do Ambazyey, do ieszcze cileyszey klozy, skoro przekroczya drzwi, obrcia i podniosa gow ku obrazowi Ludwika Dwunastego, swoiego dziadka, ktry w kamieniu nad drzwiami iest tam wyryty, na koniu, z wielg gracy y postaw rycersk. Tedy, zatrzymawszy si nieco y patrzc na, rzeka w gos wobec wielu ludzi, ktrzy si tam zbiegli, y ze swoiem piknem a niezomnem mstwem, z ktrego si nigdy nie wyzua: Gdyby ten, ktry tu iest wyobraony, by przy yciu, nie pozwoliby, aby wleczono iego wnuk tak uwizion y aby sobie przeciw niey tak poczynano. Po czym posza swoi drog, nic iu nie mwic. Mona sdzi, i w duszy swoiey bagaa a przyzywaa cienie onego wspaniaego przodka, iby byy sprawiedliwemi mcicielami iey wizienia, ni mniey ni wicey iako niegdy czynili sprzysieni na mierz Cezara, ktrzy, gdy mieli dokona tego uczynku, obrcili si ku posgu Pompeiusza y cichcem wezwali y ubagali cie iego rki, niegdy tak waleczney, aby prowadzia ich przedsiwzicie w uczynku, ktrego te dokonali. Moebna, i wezwanie oney xiniezki mogo przyczyni si a przyspieszy mierz krla, ktry i tyle obrazi. Bo te pani wielgiego serca, y ktra czai w nim pomst, iest barzo nieprzezpieczna. Przypominam sobie, i kiedy nieboszczyk iey pan m, xi Giz, otrzyma w cios, od ktrego poleg, bya podczas w obozie, dokd przybya przed kilkoma dniami, aby go odwidzi. Kiedy wic wszed do swoiey kwatery zraniony, wysza naprzeciw niemu cale zrozpaczona a we zach y, powitawszy go, hnet wykrzykla: Iestli moebna, aby ten, ktry dopeni tego uczynku, y ten, ktry go zgotowa (poderzewaic pana admiraa), pozostali nie ukarani? Boe! ieli iest sprawiedliwy, iako powinien by, pomciy to; inaczey..., y nie dokoczya tego sowa, bowiem pan m powcign i rzekszy: eno mia, nie obraay Boga swoiemi sowy. Ieli to on mi zesa za moie grzychy, niech si stanie iego wola y chwaa niech bdzie iego imieniu. Ieli zasi przyszo skdind, on, ktremu przynaley pomsta, dokona iey snadno bez ciebie. Przedsi po iego mierzci dochodzia iey tak pilnie, i morderc rozdarto czterma komi, zasi poderzewanego od niey sprawc zamordowano po niewielu leciech (iako spodziwam si donie na swoiem miescu) na skutek nauk, iakie daa swemu panu synowi, iakom na to patrza, y rad a poucze, ktremi go ywia od wczesney modoci a do czasu, gdy zemsty dopeniono cakowicie. Rady y napominania takich wspaniaych niewiast y matek wiele w tem mog: iako przypominam sobie, i gdy krl Karol Dziewity obieda swoie krlestwo y stan w Bordo, podczas zamknito w klozie barona Bumazela, dzielnego y godnego szlachcica z Gaskoniey, za to i zabi inego szlachcica z tego kraiu, ktry nazywa si Latur: powiedali, i byo to zaboystwo z wielg podstpnoci. Wdowa po nim dochodzia tak pilnie ukarania, i starano si, aby wieci o tem doszy do kownat krla y krlowey, i onemu baronowi mai uci gow. Hnet poruszyli si szlachta a panie dworskie y zaczto sielnie si krzta, aby mu ocali ycie. Proszono po dwakro u krla y krlowey, iby go podarowali ask. Pan kanclerz przeciwi si mocno, powiedaic, i trzeba, aby sprawiedliwo bya dopeniona. Krl chcia tego znacznie, bowiem by mody y nabarziey rad byby go uaskawi, iako e by w baron z galanw dworskich; y pan Ciper tako sielnie go ktemu nakania. Wszelako godzina egzekucyey zbliaa si, co dziwio wieldze wszytkich. Podczas przyby pan Nemurski (ktry miowa biednego barona, nawoyowawszy si z nim razem w nie leda iakich potrzebach) y rzuci si do kolan krlowey, y baga i, aby podarowaa yciem tego ubogiego szlachcica, y prosi i, y naciska takiemi sowy, i mu to przyzwolia; za czym nie mieszkaic posano kapitana stray, ktry poszed go szuka y wyi z klozy, gdy iu go wywodzono, aby go pogna na stracenie. Tak tedy ocala, ale z takim przestrachem, i na zawsze pozosta on wycinity na iego twarzy; y nigdy pni nie mg odzyska koloru, iako to widziaem y iako syszaem o panu Szanwalirze, ktry tako wymiga si piknie z przyczyny pana Burbona. Przedsi wdowa nie zasypiaa sprawy y nazaiutrz dopada krla, gdy wanie szed wysucha mszy witey, y rzucia mu si do ng. Ukazaa mu swego syna, mogcego mie trzy

172

abo cztyry lata, y rzeka: Przynamniey, Nayianieyszy Krlu, skoro darowae ask morderc oca tego dziecicia, bagam was, abycie y iego darowali od tey godziny, aby, kiedy bdzie duszy, mg wzi pomst y zabi tego nieszcznika! Od tego czasu, wedle tego, co syszaem, matka codziennie przychodzia budzi to dziei y ukazuic mu zakrwawion koszul, ktr mia ociec, kiedy go zabito, powiedaa mu po trzykro: Patrz na ni dobrze y pomni sumniennie, kiedy bdziesz duszy, pomci to: inaczey ci wydziedzicz. Co za zawzito! Bdc w Iszpaniey syszaem, i Antonio Roch, ieden z naydzielnieyszych, naywalecznieyszych, bystrych, przebiegych, obrotnych, sawnych y naydwomieyszych rozbynikw, iacy kiedykolwiek byli w Iszpaniey (tak powiedai), nabra wprzdy ochoty, aby na swoi pirwsz profesi uczyni si xidzem; owo gdy nadszed dzie, i mia piwa swoi pirwsz msz, y gdy wychodzi z zakrystyey, y szed z wielg ceremoni do wielgiego otarza swoiey parafiey, piknie odziany y przysposobiony do obrzdu, z kielichem w doni, usysza matk swoi, ktra rzeka mu przechodzcemu: Ah! vellaco, vellaco, mejor seria de vengar la muerte de tu padre que de cantar missa Ha! nieszczniku, niegodziwcze! lepiey by byo pomci mierz twoiego oca nieli piewa msz. Ten gos trafi mu tak sielnie do serca, i, iak szed, nawraca nagle z miesca y idzie do zakrystyey; tam si rozdziewa, daic za powd, i serce mu dolega y e to bdzie na iny raz; y spieszy w gry pomidzy rozbyniki, tam daie si im tak sielnie szanowa a uczu, i obierai go wodzem: czyni sia za y kradziey, mci si mierzci swoiego oca, o krym powiedano, i ubity by przez drugiego, wedle inych zasi by stracony od sprawiedliwoci. T gadk powieda mi ieden sam rozbynik, ktry by niegdy pod iego wodz, y wychwala mi go pod niebiosy, y powieda, i sam cysarz Karol nie zdoa mu dopiec. Aby powrci ieszcze do pani Nemurskiey, krl nie zatrzyma iey dugo w klozie, w czym by po czci pan Dekar przyczyn; bowiem doby i stamtd, aby i wysa do Paria ku xitom Menowi y Nemurskiemu y innym xitom z Ligi, iby im zaniesa wszytkim sowa pokoiu y zapomnienia caey przeszoci; kto pomar, ten pomar, y przyia niech bdzie iako wprzdy. Iako w rzeczy krl odebra od niey przysig, i dopeni tego poselstwa. Skoro tedy przybya, za pirwszym powitaniem to byy ieno pacze, lamentacyie a ale nad ich strat; potem zasi dopenia zdania sprawy ze swoiey szary. Xi Men za ca odpowied zapyta iey, czy mu to doradza. Odpowiedziaa mu ieno: My synu, nie przybyam tutay, aby ci doradza, iedno aby ci przekaza to, co mi powiedziano a zlecono. Wasza to iest rzecz myle, czy macie przyczyn y powinno tak uczyni. W tym, co wam mwi, serce wasze a sumnienie powinno wam by nalepszym doradzc. Co do mnie, wywizui si z tego, co przyrzekam. Zasi taiemnie umiaa dobrze dmucha w ten ogie, tak i arzy si dugo. Byo sia takich, ktrzy si dziwili, iak krl, ktry by tak roztropny y ieden z bystrzeyszych we swoiem krlestwie, wspomoga si on pani dla takiego zlecenia, obraziwszy i w ten sposb, i musiaaby nie mie serca ani uczucia, gdyby si do tego przyoya by w namnieyszey czci: owo te zadrwia sobie sielnie z niego. Powiedano, i to bya pikna rada marszaka Reca, ktry podobn da te krlowi Karolowi, a to aby posa pana Delana do Roszeli, aby nakoni mieszkacw do pokoiu y do ich posuszestwa a obowizku; tak i, aby pozyska u nich zaufanie, pozwoli mu czyni zagorzaego y zapamitaego dla nich y ich sprawy y czyni woyn do upadego, y dawa im rady, y wiadczy przeciwko krlowi; przedsi pod klauz, i kiedy bdzie mia przykazane a zalecone od krla abo od pana brata krlewskiego, swoiego hetmana, aby wyszed, i to uczyni. Uczyni y iedno, y drugie, y woyn, y wyszed; wszelako doda tak ducha tym ludziom y zagrza ich, y da im tak dobre nauki, y podsyci tak mocno, i na ten raz wzili nad nami gr. Sia ludzi twirdzio, i w tym nie byo adney chytroci: widziaem to wszytko; mnimam wywie to obszerniey inedy. Owo ten marszaek sprowadzi to na krla y na Francy; ktrego to marszaka trzymano barziey za szalbierza a omamiacza nili za dobrego doradc a marszaka Francyey.

173

Powiem ieszcze to mae swko o owey wspomnianey pani Nemurskiey. Syszaem, i gdy zawizywano Lig y ona ogldaa spisy y listy miest, ktre przynaleay do niey, a nie widziaa ieszcze Paria, cigle mwia do swoiego pana syna: My synu, to iest nic, trzeba ieszcze Paria. Pki go nie bdziecie mieli, nicecie nie zdziaali; przeto staraycie si o Pari. Y nic ieno w Pari wci miaa w gbie; tak dobrze, i z tego potem przyszy owe barykady. Oto iako wspaniae serce ma si zawdy ku naywyszemu: co mi przywodzi na pami ma powiastk, ktr czytaem w romansie iszpaskim przezwanym La Conquista de Navarra. Gdy to krlestwo zostao dobyte a wydarte na krlu Ianie przez krla haragoskiego, krl Ludwik Dwunasty wysa tam, pod dowdztwem pana Lapalisa, armi, aby ie doby z powrotem. Krl przekaza krlowey, donie Katarzynie (przez pana Lapalisa, ktry iey zanis t wiadomo), aby przybya na dwr Francyey y pozostaa tam z krlow Ann, iego en, przez czas, gdy krl, iey maonek, z panem Lapalisem bd silili si odzyska krlestwo. Na co krlowa odpara wspaniale: Iake to, panie! Mnimaam, i krl, wasz pan, przysa was tutay, abycie mi wprowadzili z sob do mego krlestwa y przywrcili mi hnet do Pampelony, a ia ibych wam towarzyszya, iako byam ktemu przysposobiona y gotowa; owo wy mi teraz zapraszacie, ibych iachaa na dwr francuski? Oto, wier, za nadzieia a zowrogi znak dla mnie! widz dobrze, e iu nigdy tam nie powrc. Ba, iako to sobie przepowiedziaa, tak si zdarzyo. Powiedziano y nakazano xiney Walentyskiey, gdy zbliaa si mierz krla Hendryka y niewiele byo nadziei co do iego zdrowia, aby pozostaa w swoiem paacu w Pariu y nie wchodzia iu na iego kownaty, tak aby nie zakca iego porozumienia z Bogiem, iak te dla nieprzyiani, ktr wielu miao dla niey. Gdy si tam zamkna, posano do niey zada niektrych pircionkw a klenotw, nalecych do korony y ktre naleao iey odda. Ta pani zapytaa hnet onego posa: Iake to? Krl legomo pomar? Nie, pani odpar tamten ali nie strzyma iu dugo. Pki mu ieszcze na tyli palec ycia rzeka chc, aby moie nieprzyiacioy wiedziay, i si ich nie lkam y e im nie bd powolna, dopki on iest przy yciu. Mstwo moie ieszcze mi nie chybia. Przedsi kiedy on zamrze, nie chc y duszey po nim; y wszytkie gorzkoci, iakiemi by mnie nakarmiono, bd mi sodycz naprzeciw moiey straty. Tak owo, iestli my krl yw czy umary, nie lkam si moich nieprzyiaci. Owa pani okazaa w tym wielg wspaniao serca. Przedsi nie umara, mgby kto rzec, iako to powiedaa. Wszelako uczua mnogo oznak ku mierzci; wdy, radniey nili umrze, lepiey uczynia, i chciaa y, aby okaza swoim nieprzyiacioom, i si ich nie obawia y e, iako widziaa ich niegdy gncych si a poniaicych przed ni, nie chce tak samo czyni naprzeciw nim. Iako pokazaa im tak twarz y czoo, i nigdy nie mieli uczyni iey co na despekt. Wier, lepiey ieszcze: we dwch leciech zabiegali si o ni barziey ni kiedy y weszli z ni w przyia, iako na to patrzaem: iako to iest obyczay monych, ktrzy mao mai wytrwania w swoich przyianiach y zgadzai si acno w swoich ktniach, iako opryszki na iarmarku, y miui si, y nienawidz tak samo: czego my, mnieysi, nie czynimy; bowiem abo si trzeba bi, mci a umiera, abo te trzeba wyni z tego przez ukady dobrze wypunktowane, dobrze odwaone y dobrze zatwirdzone: w czym lepiey miewamy si od nich. Trzeba, zaiste, podziwia ona panie za ten postpek: iako zwyezaynie one wielgie biae gowy, ktre parai si sprawami pastwa, zawdy dokazui czego osobnieyszego nili posplstwo inych. Oto dlaczego nieboszczyk krl Hendryk Trzeci ostatni y krlowa matka zgoa nie barzo nawidzili pa swoiego dworu, ktre wcibiay nadto swy dowcip y swoie nosy do spraw pastwa, trudniy si gsto mwi o tym, y o tym, co dotyczyo z bliska spraw krlestwa, iakoby (tak mwili Nayianieysi Krlestwo) miay w tym wielgi udzia abo te miay by iego spadkobierczyniami, abo te iak gdyby przyczyniay si do tego w pocie swoiego ciaa y wspomagay rkoma, iako mczyni, aby ie podtrzyma: wdy ony, czynic sobie lube wywczasy, gwarzc wpodle kominka, barzo wygodnie w swoich krzesekach abo na po174

duszkach, abo na tapczanach, uradzay barzo swobodno o wiecie y o pastwie Francyey, iak gdyby same tam dziaay wszytko. Na co nalaza raz odpowied pani iedna skdsi, ktrey nie nazw: ta gdy sobie strzpia gb nad zwoaniem pirwszych Stanw w Bloiey, Nayianieysi Pastwo dali iey ma odpraw, iby si trudnia sprawami swoiego domu a modlia do Boga. A ta, bdca nieco przynaga w izyku, odpara: ,,Za czasu, kiedy xita, krlowie a wielgie pany brali krzy, aby iacha za morze y dopeni tak piknych uczynkw w Ziemi witey, nie lza, wier, byo nam, biaym gowam, iako tylko modli si, prosi Boga, czyni luby a posty, iby Bg im pozwoli dobrey podry a szczliwego powrotu; przedsi odkd widzimy ich dzisiay, i czyni nie wicey od nas, wolno nam iest uradza o wszytkim: bowiem y z iakiey przyczyny prosi by Boga za nich, skoro nie czyni wiecey ni my same? To rzeczenie, wier, byo do zbytku zuchwae, iako o mao sia iey nie kosztowao; y wielg miaa z tym niedol, aby uzyska iednanie a przebaczenie, ktrego musiaa si doprasza; y gdyby nie iedna przyczyna, ktr mgbych nazwa, byaby otrzymaa ca kar y pokut, ba, wieldze zelyw. Nie iest czasami dobrze powiedzie trefne sowo (iako to na przykad), tak iak go lina do gby przyniesie; iako widziaem sia osb, ktre nie umiay w tym sobie rozkazowa, bowiem s barziey nieokiezane iako rumak barberyiski y poczuwszy trefny uszczypek w gbie musz koniecznie go wyplu, nie szczdzc ani krewnych, ani przyiaci, ani monych. Sia znaem na naszym dworze ludzi takiego obyczaiu y nazywano ich margrabia y margrebini na Wielgich Pyskach; przedsi barzo czsto nie wyszo im to na dobre. Owo, iako wywiodem o wspaniaoci niektrych pa w niektrych piknych uczynkach ich ycia, chc opisa znowu ine, iakie okazay przy swoiey mierzci. Y nie zapoyczaic adnego przykadu ze staroytnoci, pragn ieno przytoczy rzecz o nieboszczce pani regentce, matce wielgiego krla Franciszka. Bya to w swoim czasie (iako syszaem to od niektrych, co i widzieli a znali) barzo cudna pani y barzo wiecka take, nawet w swoich schykowych leciech. Dlatego te, kiedy iey prawiono o mierzci, barzo nienawidzia takiey rozmowy, nawet u kaznodzieiw, ktrzy uradzali o tym w swoich kazaniach: Iak gdyby powiedaa nie wiedziao si iu dosy, i wszytcy musz umiera; y e tacy kaznodzieiowie, kiedy nie wiedz nic inszego powiedzie w swoich kazaniach y kiedy im iu zabraknie dowcipu w ich naukach, zwyczaynie iako ludziom nie nauczonym, zaczynaa baia o oney mierzci. Nieboszczka krlowa Nawarry, iey crka, rwnie tak samo nienawidzia onych piosnek y kaza miertelnych iako iey matka. Owo zatem, gdy nadszed przeznaczony koniec y ta pani legaa w ou, na trzy dni przed swoi mierzci urzaa w nocy kownat ca pen iasnoci, ktra przedostaa si przez szyb. Zgniwaa si na swoie suki pokoiowe, ktre przy niey czuway, dlaczego rozpaliy ogie tak arzcy y jasny. Odpowiedziay iey, i iest ieno niewiele ognia y e to miesic tak owieca y czyni taki blask. Iako? rzeka to iestemy na nowiu; wdy nie lza miesicowi wici o tey porze. Y hnet, kazuic odsoni opony, urzaa komet, ktry wici prosto ku ou. Ha! rzeka oto, wier, znak, ktry nie poiawia si dla ludzi nikczemnego stanu. Bg przysya go dla nas, wielgich a monych. Zawrzyicie okno: to kometa, ktry zwiastuie mi mierz; wey trzeba si przygotowi. Za czym nazaiutrz rano posawszy po spowiednika dopenia wszytkich obowizkw dobrey krzeciianki, mimo i medycy upewniali i, i ieszcze na to nie przyszo. Gdybych nie widziaa (tak rzeka) znaku moiey mierzci, uwierzyabych, bo ieszcze nie czui si tak zmurszaa. Y opowiedziaa im wszytkim poiawienie si swoiego komety. Po czym, gdy upyny trzy dni, niechaic snw tego wiata, wyziona ducha. Nie mgbych mnima inaczey, ieno i co znamienitsze panie y te, ktre s pikne, mode y zacnego rodu, wicey czui aoci opuszczaic wiat nili ine; a wszelako namieni tu niektre, ktre si o to cale nie troskay y zgodliwie przyiy mierz, mimo i w chwili zwiastowania zdaa im si gorzka a omierza. 175

Nieboszczka grebini LaroszFuczyna, urodzona Derulanka, moiem y inych mnimaniem iedna z nabarziey cudnych a lubych biaych gw naszey Francyey, gdy iey minister (bowiem naleaa do Reformy, iako kademu wiadomo) oznaymi iey, i nie lza iu myle iey o wiecie y e iey godzina nadesza, y e trzeba iey ody do Boga, ktry iey woa, y e trzeba opuci sprawy wieckie, bdce niczem naprzeciw szczliwoci niebieskiey, rzeka mu: To iest dobrze, panie ministrze, powieda tak owym, ktre nie mai wielgiego ukontentowania a sodyczy na tym wiecie; y ktre s na kraiu swoiego grobu; wszelako mnie, ktra iestem dopiro w czerstwoci moiego wieku y moiey luboci tutay, y moiey piknoci, wasze osdzenie barzo mi iest gorzkie. Owo ile e znam wicey przyczyny rada si widzie na tym wiecie iako na kadym inym y aowa umierania, chc wam w tym okaza moi wspaniao y upewni was, i przyimui mierz chtnie, tak iako nabarziey poda, niska, ohyzdna, szpatna a szedziwa tego wiata. Po czym, iwszy piewa psalmy z wielg nabonoci, hnet pomara. Pani Depernina, z domu Kandalanka, popada w choro tak nag, i w mniey ni sze abo siedm dniw i zmieta. Zanim pomara, imaa si wszytkich rodkw, iakich ieno moga, aby si uleczy, bagaic pomocy ludzi a Boga probami barzo gorcemi y wszytkich swoich przyiaci, sugw a suebnic, iako i barzo iey omierze byo umiera w tak modym wieku; przedsi kiedy iey przedstawiono, i trzeba po dobremu ody do Boga y e nie ma adnego likarstwa: Prawdali to? rzeka. Owo zostawcie mnie, za czym bd si statecznie gotowa ku temu. Takie byy wasne sowa oney paniey. Za czym hnet podniesa pikne, biae ramiona ku grze, skadaic obie donie iedna do drugiey, y potem, z twarz szczyr a sercem umocnionem, ia si cirpliwie znosi mierz a opuszcza wiat, ktry zacza sielnie sobie mierzi w sowach barzo krzeciiaskich; potem zasi zmara iako barzo nabona y dobra krzeciianka, w wieku dwudziestu y szeci lat y bdc iedna z cudniejszych a sodszych pa swoiego czasu. Powiedai, i nie iest piknie wychwala swoich, wszelako take nie godzi si ukrywa pikney prawdy; dlatego owo podeym tu chwalb pani Dopterowey, moiey bratanicy, crki mego starszego brata, o ktrey ci, ktrzy i widzieli na dworze lub indziey, powiedz hnet ze mn, i bya to iedna z cudnieyszych a wybornieyszych pa, iakie daie si widzie, tak dla ciaa, iako y dla duszy. Ciao okazowao si iawnie y zewntrznie tem, czym byo, przez iey wdziczne a lube oblicze, kibi, postaw a gracy: co si tycz dowcipu, by on nieomal boski y nic mu nie byo zamknite; sowo barzo trefne, szczyre, bez barwiczki y ktre pyno iey z gby barzo lubo, czy to dla rzeczy stateczney, czy dla kunsztowney posugi. Nigdy nie widziaem biaey gowy, wedle mego zdania, barziey podobney do naszey krlewney francuskiey Margarety, y z werzenia, y z wszelkiey doskonaoci, co ona; tako syszaem raz ten osd z ust krlowey matki. To sowo do iest wystarczaice, aby nie chwali iey wicey; tote iu wicey nie rzek; z tych, ktrzy i widzieli, upewniam si, nikt mi nie zada yczki w tey pochwale. Owo ta popada nagle w chorob, w ktrey medycy nie umieli si wyzna i osdzi iey swoi acin; wdy sama mnimaa si by otrut: nie powiem, skd to pochodzio; ali pomsta boa dosignie wszytkich, moebna y tych ludzi. Czynia wszytko co moga dla swoiego ratunku, nie iby si wzdragaa (tak powiedaa) umrze; bowiem od czasu straty swoiego ma zbyta si wszelkiey obawy przed mierzci, mimo i, wier, w adnym wzgldzie nie by iey rwny ani iey godzien, ani tych wdzicznych ez, ktre wylaa ze swoich piknych oczu po iego mierzci; przedsi byaby sielnie pragna y ieszcze co nieco dla mioci swoiey crki, ktr zostawiaa modziuchn; tak tedy przyczyna bya zacna y godziwa po temu, a za ale nad gupim y nielubym mem s barzo czcze y letkie. Widzc tedy, i nie ma iu likarstwa, y czuic puls, ktry sama macaa y rozpoznawaa (bowiem rozumiaa si na wszytkim), na dwa dni, za czym umara, posaa po swoi crk y uczynia iey napomnienie barzo pikne y wite, y takie, i iak mnimam, nieatwo ktra matka mogaby uczyni ie piknieysze y barziey trafiaice w sedno, tak ku nauczeniu dobrego 176

ycia na wiecie, iako dla zyskania aski boey; a potem daa iey swoie bogosawiestwo nakazuic, aby nie mcia iu swemi zami iey spokoiu a spoczynku, iaki miaa nale w Bogu. Potem zadaa zwierzciada y pozieraic na si w niem pilnie: Ha! rzeka lico moie, zdrayczynio moiey choroby, od ktrey si nie zmienio (bowiem ukazowao iey widok rwnie pikny iako zawdy); wdy niedugo mierz, ktra si zblia, upora si z tob, ktra ci uczyni zgnitem a ziedzonem przez robactwo. Miaa take woonych co nawicey ze swoich pirzcionkw na palice; owo patrzc na nie y na swoi rk, ktra bya barzo pikna y wszytko: Oto rzeka wiecko, ktr niegdy barzom rada widziaa; wszelako w tey godzinie z chtnem sercem iey niecham, aby si ozdobi na drugim wiecie in, wspanialsz ozdob. Y widzc swoie siestry, ktre pakay nieutulonym paczem kole niey, pocieszaa ie y prosia, aby zechciay wdzicznie przyi wraz z ni to, co Bogu podoba si iey zesa; y e, gdy zawdy tak mocno si kochay, nie godzi si im czu aoci z tego, co iey przynosio rado a ukontentowanie; y e przyia, iak zawsze miaa dla nich, bdzie wiecznie trwaa wraz z niemi, iako y ich prosi, aby czyniy podobnie y to samo wzgldem iey crki; a widzc wzmagajce si ich pacze rzeka im ieszcze: Moie siestry, ieli mnie miuiecie, czemu nie raduiecie si ze mn z odmiany, iak czyni, ywota tego ndznego na iny, cale szczliwszy? Dusza moia, zmordowana tyl harowania, pragnie by iu wyzwolon y nale si w miescu spoczynku z Iezusem Krystusem, moim Zbawicielem; y wy yczycie i ieszcze widzie zwizan z tem ndznem ciaem, ktre iest ieno iey wizieniem, a nie iey pomieszkaniem! Bagam was tedy, moie siestry, nie trapcie si wicey. Takie y podobne pikne a krzeciiaskie przedmioty wyrzeka, i nie ma tak znacznego doktora w wiecie, aby mg powiedzie piknieysze; ktre wszelako pomiiam. Zwaszcza daa widzie pani Burdeilow, swoi matk, proszc siestry, iby i poszy przywoa, y czsto im mwia: My Boe! siestry moie, ali pani Burdeilowa nie przybywa? Ha! iake wasze goce s powolne! Nie s, wier, zdatne, aby czyni z wielgim popiechem a pilnoci. Matka przybya, przedsi nie moga iey oglda ywey, bowiem zmara godzine temu. daa rwnie pilnie y mnie, ktrego nazywaa zawdy swoiem drogiem wuiem, y posaa nam ostatnie pozdrowienie. Prosia nas, abychmy dali otworzy iey ciao po mierzci, co iey zawdy byo nader omierze, iby (tak powiedaa siestrom) za iawnieyszem odkryciem przyczyny iey mierzci miay std baczenie, one y iey crka, aby chroni y strzec swoiego ycia. Bowiem (powiedaa) musz to wyzna, i poderzewam si by otrut od pici lat przez moiego wuia, pana Brantoma, y moi siestr, grebini Diurtalow; wszelako ieno z grubsza tak mnimam: nie ibych chciaa oskara kogo, z obawy aby nie byo faszywie y aby nie spado na moi dusz, ktr yczyabym prn od wszelakiey przygany, urazy, nieprzyiani a grzychu, iby poleciaa prosto do Boga, swoiego Stworzyciela. Nigdy bych nie skoczy, gdybych chcia wszytko opowieda; bowiem rozmowy iey byy dugie a przestrone y nie tracce bynamniey ciaem sprchniaem abo dowcipem osabym a upadaicym. Podczas nadszed ieden szlachcic, iey somsiad, barzo trefnego izyka, z ktrym lubia ugwarza a baznowa; ktremu rzeka: Ha! my przyiacielu! trzeba zby si w tey potrzebie y izyka, y da, y wszytko. Bywaycie! Medyk y siestry chciay iey da zay iakowe kordyalne lekarstwo: prosia ich, by iey iu nie dawali. Bowiem nie posuyyby iu na nic (rzeka), ieno aby przeduy moie mki, a opni my spoczynek. Prosia, by i zostawiono, y czsto syszano, iako powiedaa: My Boe, iake mierz iest sodka! kt by to by kiedy mnima? Potem, z wolna y po trosze, oddaic ducha barzo agodnie, zamkna oczy, nie wydaic adnych szpatnych ani przeraliwych oznakw, iakie mierz sprowadza w tym u wielu. Pani Burdeilowa, iey matka, niedugo posza za ni: bowiem melankolia, iak powzia po tey zacney corze, zabraa i w omnastu miesicach, z ktrych chorowaa siedm, to w nadziei ozdrowienia, to znowu rozpaczaic o tem; wdy od pocztku powiedaa, i nigdy z tego si nie podniesie, nie lkaic si zgoa mierzci, nie proszc nigdy Boga, iby iey da ycie a 177

zdrowie, ieno cirpliwo w iey niedoli, a zwaszcza iby iey zesa mierz agodn, a nie zasi ostr y uporczyw; co si y stao: bowiem, kiedy my mnimalimy i ieno by zemdlon, oddaa ducha tak askawie, i nie widziano, aby bya poruszya nog ani rk, ani stop, ani iby uczynia iaki zwrok przeraliwy a szpatny; ale przekrcaic swoie oczy, rwnie pikne iak kiedy, zmara y umarszy zostaa rwnie pikna, iako bya za ycia w swoiey doskonaoci. Wielga szkoda, wier, y iey, y onych cudnych biaych gw, ktrym si zmiera w ich piknych leciech: chyba e mnimam, i niebo, nie kontentuic si onemi wdzicznemi pochodniami, ktre od stworzenia wiata ozdabiai iego sklepienie, chce z nich mie ponadto ieszcze nowe gwiazdy; aby nam przywieca, iako one nam czyniy za ycia swemi piknemi oczami. Ieszcze t iedn, a potem iu nie: Przypominacie sobie z przeszych lat ona pani Balanine, szczyr siestr we wszytkim onego walecznego pana Busia. Kiedy oblegano Kambre, czynia tam co moga z caego mnego y walecznego serca, aby przeszkodzi wziciu miesta; wszelako, namordowawszy si na prno wszytkiemi rodzaiami obrony, iakich moga przyczyni, widzc, i iu si stao y e miesto iest w mocy nieprzyiaciela, y e cytadela stracona iest tak samo, nie mogc znie tego wielgiego gnicia w serce, aby ustpi ze swoiego wadztwa (bowiem iey m y ona dali si nazywa xiciem a xin kambreyskiemi a kambrezyiskiemi, ktre to goda zday si wielu narodom omierze y zbyt zuchwae, ile e byli ze zwyczayney szlachty), umara y wypara z siebie dech od melankolii na placu swoiey chway. Niektrzy powiedali, i sama zadaa sobie mierz, co sdzono wszelako by uczynkiem radniey pogaskim ni krzeciiaskim. Iak bd si ta rzecz miaa, trzeba i chwali za wielg iey w tym wspaniao y za napomnienie, iakie daa mowi w godzinie swoiey mierzci, gdy mu rzeka: Po c ci, Balani, y duey po twoiey aoney niedoli, iby suy ku pomiechowi. a widowisku wiata, ktry ci bdzie wytyka palicem, schodzcego z takiey wielgiey czci, w ktreye ai widzia wysoko wzniesiony, do nikczemnego losu, iaki sobie gotuiesz, ieli nie uczynisz iako ia? Wdy naucz si ode mnie godnie umrze y nie przey swoiego nieszczcia a swoiego pomiewiska. To wielga, wier, rzecz, kiedy biaa gowa uczy nas y a umiera. Czemu nie chcia usuchn a uwierzy; bowiem, po siedmi lub smi miesicw, przepominaic acno pamici tey poczciwcy niewiasty, oeni si z nowa z siestr pani Monsowey, wier, nadobn y godn pani;; pokazuic tym wiatu, i w tym ieno rzecz, aby y, iakimkolwiek ksztatem by to by miao. Wier, ywot iest sodki a luby; wszelako tako y mierz wspaniaa iest barzo chwalebna, iako ta oney damy, ktra, ieli zmara ze zgryzoty, bo byo barzo przeciw przyrodzie niektrych biaych gw, o ktrych powiedai, i s przeciwne przyrodzie mczyskiey: bowiem umierai z luboci a w luboci. Przyczyni o tym ieszcze t powiastk o pannie Limeylance starszey, ktra zmara na dworze, bdc iedn z dworek krlowey. Przez trwanie choroby, z ktrey iey si zmaro, ani na chwil gba si iey nie zawara, ieno gwarzya cigiem; bowiem bya wielga rozmownica, uszczypnica y barzo trefnego rzeczenia, a przy tym barzo urodziwa. Kiedy przysza godzina iey mierzci, kazaa zawoa do si swego pokoiowego (iako te panny dworskie mai kada swoiego); w nazywa si Iulian y barzo wdzicznie gra na skrzypcach: Iulianie rzeka mu we swoi skrzypk y gray mi cigle, a urzysz mnie by nieyw (bowiem iu mi idzie na to); gray mi Porak Szwaycarw, y naylepiey iako zdolisz; a kiedy bdziesz przy sowie wszytko stracone, pocigniy to cztyry abo pi razy, nayaoniey iako potrafisz; co te tamten uczyni, a ona sama dopomagaa mu gosem; zasi kiedy przyszo na ono wszytko stracone, przepowiedziaa to po dwakro; y obracaic si na drug stron oa rzeka swoim kompanionkom: Wszytko stracone iest teraz, y iu do reszty, y tak zmara. Oto mi mierz ucieszna a wesoa. Wiem t opowie od dwch iey kompanionek, godnych wiary, ktre patrzay na owe widowisko.

178

Ieli bywai niektre biae gowy, ktre umierai w luboci abo z luboci, trefiai si y mczyni, ktrzy czyni to samo; iako czytamy o owym wielgim papie Leonie, ktry zmar z radoci a ukontentowania, kiedy urza, iak nas Francuzw wygoniono ze wszytkim z pastw milaskich: tak gorza naprzeciw nam nienawici! Nieboszczyk pan wielgi pryor Lotaryngski zapragn razu iednego wyprawi do Lewanty dwie ze swoich galer pod dowdztwem kapitana Boliego, iednego ze swoich oficyierw, o ktrym powiedam inedy. w Bolio poiacha barzo rad, bowiem by czek ochotny y mny. Kiedy by wpodle Archipelagu, napotka wielg wenecyiask fregat, sielnie uzbroion y opatrzon: zacz w ni tgo bi z harmat, przedsi fregata oddaa mu z nawizk t salw; bowiem od pirwszego strzau zmieta mu gadko dwie awy z przykutemi wiosuicemi zbrodniami y z oficerem, z nazwiska kapitanem Panierem, dobrym kompanem, ktry miat czas ieno powiedzie te sowa, a potem umrzy: Nosi wilk, ponieli y wilka. Tak mierz iego bya ucieszna przez to trefne sowo. Za czym musia pan Bolio si umkn, bowiem nie lza mu byo porywa si na t fregat z iego siami. W pirwszym roku krlowania krla Karola Dziewitego, w czas edyktu lipcowego y kiedy przemieszkiwa na przedmieciu w. Germana, widzielimy, iako powieszono nieiakiego hultaia, ktry skrad sze misek rybnych z kuchni xicia LaroszSiurona. Kiedy by na drabinie, poprosi mistrza, aby mu pozwoli nieco czasu do mwienia, y zacz sobie gwarzy, przedstawiaic ludowi, i go wydai na mierz niesusznie, bowiem (powieda) nigdym nie okrada biednych ludzi, dziadw a nieborakw, ieno xit a monych panw, ktrzy s witsze opryszki od nas y upi nas codziennie; owo iest dobrym ieno uczynkiem odebra im to, co oni nam podbieraa a wyciskai. Wiele inych powieda uciesznych banialuczkw, ktre zbyteczna powtarza, a gdy wreszcie xidz, ktry wylaz na wirzch drabinki wraz z nim, obrci si do ludu y zawoa na: Moi ludzie, ten biedny grzesznik poleca si waszym pobonym modom; zmwmy wszytcy za niego y iego dusz iedno Pater noster y iedno Ave Maria, y zapiewaymy Salve, y lud mu odpowiedzia, w skazaniec opuci gow y, patrzc na onego xidza; zacz rycze iak mody cioek, y pokrzywia si xidzu barzo uciesznie, po czym kopn go nog y strci go z wirzchu drabiny na d takim skokiem, i nog sobie zomi. Ha, moci xie, na Boga (powieda), wiedziaem, e ia ci std wyprawi. Masz za swoie, mdrala. Syszc iego lamenty, zacz si mia z caego gara, a potem sam si rzuci w powietrze. Moecie mi wierzy, i na dworze miano si wieldze z tey posugi, mimo i biedny xidz srodze ucirpia. Oto, wier, mierz cale nie aosna. Nieboszczyk pan Destamp mia bazna nazwiskiem Kolin, barzo uciesznego. Kiedy mierz si do zbliaa, pan Destamp zapyta, iako si miewa Kolin. Odrzeczono mu: ,,Licho, panie; mus mu iu bdzie umiera, bowiem nic przyi nie chce. ,,Czekaycie rzek pan Destamp, ktry by podczas przy stole zaniecie mu t poliwk y rzeczcie mu, e ieeli nie poyie iey dla moiey przyiani, nigdy nie bdzie mia u mnie aski, bowiem powiedziano mi, e nie chce nic wzi. Zaniesiono poselstwo Kolinowi, ktry, maic mierz za konirzem, tak odpowiedzia: A kt to taki powiedzia panu, e ia nie chc nic wzi? Za dokoa niego by z milion much (bowiem byo to w lecie) za czym zacz igra rk dokoa nich, iako si widzi u paziw, lokaiw i inych maych dzieci; owo, wziwszy dwie na raz y czynic may ruch rk, ktry acniey mona sobie wyobrazi ni opisa: Powiedzcie panu (rzecze), i oto wziem co dla iego przyianiey y e odchodz do krlestwa much, za czym obrci si frant ku cienie y pomar. Ku czemu syszaem od niektrych philosophw, i niektre osoby chtnie przypominai sobie przy zgonie rzeczy, ktre miowali nawicey, y powtarza ie, iako to szlachta, rycerze, myliwcy a rkodzielcy, prosto iakoby wszytcy, wedle swey profesyey, umieraic wspominai o tym iakie sowo: widywao si to y widuie czsto. Biae gowy to samo powiedai kada swoi piosenk, nawet k...y, iako syszaem to o iedney paniey do znaczney, i przy mierzci chlub miaa w tym, aby ugwarza o swoich 179

miociach, wszeteczestwach a ucieszkach minionych; tak i rzeka o tym wicey, nieli wiat wiedzia, mimo i i poderzewali by sieln k.... Moebna, i moga si z tem odsoni abo bredzc w malignie, abo i prawda, ktra nie da si ukry, zniewolia i do tego lub te i chciaa uly sobie na sumnieniu; iako w istocie w szczyrym sumnieniu a kaianiu si wyznaa niektrych gachw, proszc odpuszczenia, y wyliczaa ich a znaczya wyranie, tak i wszytko stao si oczom iawne. Zaprawd rzek na to kto by iey po temu czas, aby w oney godzinie oczyci swoie sumnienie od tak mnogiego zgorszenia tak rozliczn spowiedzi. Syszaem o iedney paniey, ktra barzo zwyczayna bya ni a bredzi kadey nocy, tak i wygadywaa w nocy to, co czynia w dzie; a sama osawia si przed swoim mem, ktry zacz przysuchiwa si iey gadaniu, bredzeniu y miarkowa sobie z iey snw a maiakw, co iey potem barzo nie wyszo na dobre. Niedawno iest temu, iak pewien szlachcic we wiecie, w prowincyey, ktrey nie nazw, umieraic uczyni tak samo, ogosi swoie miocie a wszeteczestwa y wyszczeglni panie a panny, z ktremi kiedy si wcha, y w iakiem miescu a iakiem spotkaniu y na iakie sposoby, z czego spowiada si gono y prosi Boga o przebaczenie wobec wszytkich. w czyni gorzey iako ta biaa gowa, bowiem ona iedno siebie podaa w ohyzd; zasi w szlachcic poda na zgorszenie sia biaych gw. Oto, wier, dworne obyczaie! Powiedai, i skpce a skpczynie rwnie s tey przyrody, i myl sielnie przy mierzci o swoich skarbach y talerach, maic ie cigle na uciech. Iest iu okoo czterdziestu lat, iak nieiaka pani Mortemarowa, iedna z nabarziey zasobnych pa z Poktu y z naypininieyszych, kiedy iey byo na umiranie, mylaa ieno o swoich talerach, co ie miaa w alkierzu, y pki bya chora, wstawaa po dwadziecia razy na dzie, aby oberze swy skarb. Wreszcie, zbliaic si mocno ku mierzci y gdy xidz kierowa i ku yciu wiecznemu, ona mwia ieno y odpowiedaa to: Dayce mi moj kieck; hultaie mnie pldrui; mylc ieno o tym, aby i zarzy do onego alkierza, iako ku temu czynia wysiki, gdyby bya moga: y tak si dobrey pani zmaro. Odbieaem co nieco ku kocu od moiey pirwszey materyey; przedsi zwacie sobie, iako to po morale a traiedyi zwyczaynie przychodzi ucieszne bazestwo. Na czym kad koniec.

180

Rozprawa szsta

O tym, iako nie lza iest mwi kiedy le o biaych gowach, y skutki, iakie std przychodz
Jeden punkt trzeba zway przy onych cudnych a godnych biaych gowach, ktre wchai si mioci y ktre, iak bd by sobie wygadzay, nie chc by niczyiemi sowami podawane w ohyzd a zgorszenie; y gdy ie kto obrazi, umiei si dobrze pomci, rychley lub pniey. Iako, wier, nie iest piknie oszkalowa godn bia gow abo i poda w osaw; bowiem co stoi o to postronnym osobom, i one dadz ukontentowanie sobie, a take swoim mionikom? Na niektrych dworach naszey Francyey, a zwaszcza ostatnich, barzo byo w obyczaiu spotwarza one godne panie; pamitam czas, gdzie nie byo iednego gadysza dworskiego, ktry by nie wymyli opowiedzie co faesznego przeciwko tym paniom abo te nie wygada czego prawdziwego. Czemu naley si barzo wielga przygana; bowiem nie godzi si nigdy obraa czci biaych gw, a zwaszcza co znamienitszych. Mwi tak dla tych, ktrzy doznali od nich ukontentowania, iako y dla tych, ktrzy nie mogli sign wirzyny y dlatego podai i w ohyzd. Ostatnie dwory naszych krlw, iakom powieda, barzo byy podlege takowym oszczyrstwom a plotkom, cale rne w tym od inych naszych krlw, ich poprzednikw, oprcz dworu Ludwika Iedenastego, onego szczwanego wygi, o ktrym powiedai, i po nawitszey czci iada splnie, w powszechney sali, z mnogoci szlachty swoiey co nayzaufaszey y inych, y wszytkiego; y ten, ktry mu przyprawi nalepsz a naysprosnieysz opowiastk o onych przyletszych paniach, nalepiey by ode cirpiany a fetowany; y on te sobie w tym nie aowa, bowiem wywiadowal si sielnie y wszytko chcia przezna, a pniey dzieli si tem z inemi y publicznie. Barzo to byo wielgie std zgorszenie. Mia barzo ze mnimanie o biaych gowach y nie wszytkie uwaa za strzemiliwe. Kiedy zaprosi krla Angliey, aby przyby do Paria zabawi si nieco, a tamten go wzi za sowo, hnet poaowa tego y nalaz sobie alibi, aby oddali te odwidziny. ,,Ha! do dyaska! (tak powieda) nie chc, aby tu przyieda; nalazby sobie iak ma fryg, w ktrey by si zadurzy, y daaby mu smak zosta tu duey y przyieda czciey, nibych ia sobie tego yczy. Przedsi mia barzo dobre mnimanie o swoiey enie, ktra bya zacna a cnotliwa: ba te niewola iey byo by tak, gdy, bdc tak poderzliwym a zazdrosnym xiciem iak mao ktre, byby i hnet wyprawi na tamten wiat za inemi. Wdy kiedy umiera, kaza synowi miowa a czci swoi matk, wszelako nie da si iey rzdzi: Nie iby (pry) nie bya barzo roztropna a strzemiliwa, ale i iest wicey Burgundk ni Francuzk. Wey te miowa i tylko po to, aby mie z niey potomstwo, za kiedy to osign, nie troszczy si wicey o ni. Trzyma i w zamku w Ambazyey iako zwyk pani, na barzo lichym wikcie, tak licho ubran iak prosta szlachcianka; y tam i zamyka z maym dworem, aby si modlia, za on chadza si zabawia y folgowa sobie inedy. Moecie zgadn, skoro krl mia takie mnimanie o biaych gowach y rad by o nich le mwi, iako sobie uyway na nich wszytkie izyki na dworze; nie iby zo mia iak do nich, i sobie tak folgoway, ani chcia ie tamowa nieco w ich igrach, iako widywaem niektrych: iedno i iego nawitsza uciecha byo dworowa sobie z nich; tak i te niebota, ucinione takowem brzemieniem osawy, nie mogy barzo czsto zadrzy podogonia tak swobodne, iak by pragny. A wszelako k...ewstwo rozplenio si sielnie za iego czasu; bowiem krl sam barzo pomaga do tego rzemisa y wspira w tym

181

szlacht ze swego dworu; a potem natrzsali si z tego na wyprzdki, bd to publicznie, bd sekretnie, y wycigali si, kto uczyni lepsze opowiastki o ich sprosnociach y ich trzsionkach (tak to nazywa), y ich iurnoci. Prawda, i pokrywano imiona co nawitszych, ktre zgadywano ieno przez domylniki a przymwki; owo mnimam, i lepszych czasw zayway ni wiele inych (wiadomych mi) za panowania nieboszczyka krla, ktry ie strofowa a przygarnia y karci sielnie. Oto co syszaem o tym dobrym krlu od niektrych ze starszych. Owo krl Karl smy, iego syn, ktry po nim nastpi, nie by tego przyrodzenia; bowiem powiedai o nim, i to by krl nabarziey strzemiliwy a obyczayny w sowiech, takiego kiedy widziano, y nigdy nie obrazi mczyzny ani niewiasty naleyszem swkiem we wiecie. Moecie sobie tedy pomyle, czy za iego krlowania pikne biae gowy (myl te, co sobie rade folgoway) nie miay dobrych czasw. Iako miowa ie sielnie y sugiwa im chciwie, wier, nawet za barzo: bowiem, gdy wraca ze swoiey podry do Neapolu, barzo zwyciski y peen chway, zabawia si tak mocno, suc im, schlibiaic y raczc ie tak szczodrze w Lyionie piknemi walki z turnieymi, iakie wyda dla ich mioci, i, nie pomnc iu o swoich, ktrych zostawi w swoiem krlestwie, da ich wygubi y miesta, y krlestwo, y zamki, ktre trzymay si ieszcze y wycigay kniemu ramiona, daic pomocy. Powiedai te, i biae gowy byy przyczyn iego mierzci, ktrym nazbyt oddaic si, ile e by barzo nikey komplexyey, nadwtli si a osabi tak znacznie, i to mu zgoa ukrcio ycie. Krl Ludwik Dwunasty by barzo powolny paniom, bowiem, iakom to rzek inedy, pozwala wszytkim komedyantom swoiego krlestwa, iak y szkolarzom, y paziom swoiego dworu, czyni uszczypki o kadem, oprcz o krlowey, swoiey enie, y iey paniach y pannach, mimo i tgi by z niego kompan swoiego czasu y mia si ku biaym gowom nie gorzey inych, podawszy si w tym, nie zasi w zem izyku ani w zbytniem zadufaniu w sobie, ani chepliwoci, na xicia Loisa Urlieskiego, swego dziada: co tamtemu te kosztowao ycie, bowiem gdy raz pochepi si przygono na uczcie, na ktrey by Ian Burgundski, iego krewniak, i mia we swoim kabinecie portrety co naypiknieyszych biaych gw, z ktremi sobie folgowa, trefunkiem iednego dnia we diuk Ian wszed do kabinetu; owo pirwsza pani, ktr urza wyobraon na portrecie y ktra przedstawia si sporzeniu iego zwroku, to bya iego szlachetna pani maonka, ktr miano w onem czasie za barzo cudn: nazywaa si Margareta, cora Alberta Bawarskiego, grabi na Henie y na Zelandyey. Kt owo by zdziwiony? Wier, dobry maonek: moecie mnima, i po cichu wyrzek sobie: Ha! mam y ia. Wszelako, nie zdradzaic oney pchy, ktra go ksaa dotkliwie, pokry wszytko y, hoduic pomst, wda si z nim w sprzeczk o regency a zarzd krlestwem; y ubarwiaic swoi nieyczliwo tym przedmiotem, a nie spraw swoiey eny, kaza go zamordowa u bramy Barbeckiey pod Pariem; zasi po mierzci swoiey pirwszey eny (moecie myle o trucinie), owo gdy krowa zdecha, iako to mwi, poi w drugie stado crk Loisa, trzeciego xicia Burboskiego. Moebna, i ieno pogorszy swoi rzecz; bowiem takowe ludzie podlege rogalstwu daremnie odmieniai kownat y iam, wszdy naydui ie tak samo. w xi postpi w tym barzo roztropnie, i si pomci cudzostwa nie podaic na zgorszenie siebie ani eny; co byo u niego barzo roztropne udanie. Tak bowiem syszaem od iednego barzo dzielnego woiownika: i trzy s rzeczy, ktrych roztropny czek nigdy nie powinien ogasza, ieli w nich iest obraony, y powinien zmilczy przedmiot y radniey wynale iny, nowy, aby poszuka walki a pomsty, chyba i rzecz iest tak iawna y oczywista wobec wielu, i nie da si niiak utai. Iedna iest, gdy przymwi komu, i iest rogalem, a za ena iego k...; druga, kiedy go oczyrni o chopczystwo y o sodomi; trzecia, kiedy na poszczui, e iest tchrz y e uciek haniebnie z walki abo z bitwy. Te trzy rzeczy, powieda w wielgi hetman, s z wielg osaw, kiedy si obiawi ich przedmiot; o ktre wszelako walcz niektrzy y mnimai si dobrze oczyci, a, cale przeciwnie, obabrz si ieszcze szpatniey; y przedmiot taki obiawiony przyczynia wielgiey osawy y im barziey si go porusza, tym ohyzdniey cuchnie, ni mniey ni wi-

182

cey iako co barzo mierdzcego, im wicey si to porusza. Oto dlaczego kto moe umkn si ze swoi czci z tey sprawy, nalepiey to uczyni y wymyli a uyie inego przedmiotu, aby porachowa si za dawny; y, ile tylko mona, takie obrazy nie powinny by wycigane na iaw y podane za przyczyn sporu abo walki. Sia przykadw przyczynibych dla tego przedmiotu; przedsi nie na rk mi to y wyduyoby nadto moi rozpraw. Oto dlaczego w diuk Ian barzo roztropnie sobie pocz, i osoni a przytai swoie rogi, a pomci si inedy na swoim krewniaku, ktry go pohabi; a ieszcze dworowa sobie ze y dawa si tego wiatu domyla: z czego nie trzeba wtpi, i takowe pomiechy a zgorszenia tyle mu zapady w serce co iego cze y pchny do spenienia tego uczynku w barzo obrotnym a dwornym sposobie. Owo, aby powrci tam, kdy iu byem, krl Franciszek znowu barzo nawidzi biae gowy y mimo i mia mnimanie, i s barzo niestateczne a odmienne, iakom powiedzia inedy, nie chcia, aby ie szkalowano na iego dworze, y yczy barzo, aby im wiadczono wielg cze a powinno. Syszaem, i raz, gdy spdza czas postny w Medonie, wpodle Paria, obsugiwa go pewien szlachcic dworski, zwcy si pan Buzamburg z Xentogi; owo gdy ten poda krlowi miso, na ktre mia dispens, krl kaza mu, aby zanis reszt (iako widzi si to na dworze) paniom dworskim a poufalszym, ktrych nie chc wymieni, aby nie sprowadzi zgorszenia. w szlachcic zacz tedy rozpowiada pomiedzy swemi kompanionami y inemi dworskiemi: i te panie nie kontentoway si tem, i zayway w post surowego misa, ba ieszcze iady y pieczone, y to a do napchania ywota. Panie dowiedziawszy si o tem hnet ualiy si krlowi, ktry popad w taki gniw, i nie mieszkaic rozkaza ucznikom z gwardyey paacu i go poyma a powiesi bez iney odwoki. Trefunkiem szlachcic niebo przewcha, co si wici, przez iednego ze swoich przyiaci, za czym umkn y ocali si mnie. Gdyby owo by poyman, pewna iest, i byby da gardo na szubienicy, mimo i by szlachcic znacznego rodu, tak widziano krla rozgniwanego y tak sielnie mu si odkazywa. Wiem t opowie od iedney osoby nieledacyiakiey, ktra tam bya, y podczas krl wyrzek gono, i ktokolwiek targnie si na cze biaogowsk, nie mieszkaic bdzie powieszony. Nieco wprzdzi, gdy papa Pawe, z rodu Farnezw, przyby do Nicy y krl odwidzi go w caym swoim dworze panw a dam, byy miedzy niemi niektre, y nie z nayszpetnieyszych, ktre podeszy ucaowa mu pantofel. Na co ieden szlachcic zacz mwi, i byy prosi iego witobliwo o dispens, iby mogy smakowa owo surowe misko bez zgorszenia, za kadym razem y ile im si zapragnie. Krl si o tem dowiedzia; y szczcie byo onemu szlachcicowi, i uciek; bowiem byby zadynda, tak przez rewerency dla papy, iako przez szacunek dla dam. Owi szlachcice nie byli tak szczliwi w swoich uszczypkach a pogwarkach iako nieboszczyk pan Albaski. Kiedy papa Klemens ziacha do Massyliey odprawowa zalubmy swoiey siestrzenicy z xiciem Urlieskiem, trefiy si trzy panie wdowy, zacne a urodziwe, ktre dla swoiey tesznoty, smutkw a utrapie, iakie miay z nieobecnoci y minioney luboci swoich mw, tak podupady na zdrowiu a wycieczyy si y stay si nike a wychudzone, i prosiy pana Albaskiego, swego krewniaka, ktry by podczas w askach u papy, aby go poprosi o dispens dla nich trzech, iby mogy ie miso w dniach zbronionych. Xi Albaski przyrzek im to y sprowadzi ie iednego dnia barzo poufale do mieszkania papieskiego; ku czemu uprzedzi krla, i zgotuie mu rozrywk; za czym odsoni mu swoi sztuk. Owo, gdy wszytkie trzy byy na kolanach przed iego witobliwoci, pan Albaski rozpocz pirwszy y rzek dosy niegono po wosku, ktrego izyka one biae gowy cale nie byy wiadome: Ocze wity, oto trzy panie wdowy, pikne y barzo godne, iako widzicie; ktre dla czci, iak mai dla swoich pomarych mw, a mioci dziatek, ktre z nich wyday, nie chc za nic na wiecie i w powtrne stado, aby nie czyni krzywdy swoim mom a dzieciom; wdy poniewa wieldze s naglone pokuszeniami cielesnemi, bagai unienie Wasz witobliwo, aby mogy mie spraw z mczyznami poza maenstwem, i to ile razy popadn

183

w to pokuszenie. Iake! powiedzia papa. My kuzynie, to byoby przeciw przykazaniom boskim, od czego nie lza mi da dispensy. Oto tu s, Ocze wity, ieli wasza aska, zechcieycie posucha ich mowy. Wwczas iedna z trzech zabieraic gos rzeka: Ocze wity, prosiymy pana Albaskiego, aby wam przedoy barzo pokorn prob za nas trzy y przedstawi ci nasz uomn a nik przyrod. Moie crki rzek papa danie iest cale nieprzystoyne, bowiem byoby to przeciw przykazaniom boskim. Zasi wdowy, niewiadome tego, co mu powieda pan Albaski, odrzeky mu: Ocze wity, chcieycie nam przynamniey daprzyzwolenie trzy razy w tygodniu, y w cichoci, bez zgorszenia dla wiata. Iake to? rzecze papa ia mam przyzwoli wam il peccato di lussuria? toe bych dusz zgubi! nizacz nie mog tego uczyni. A one panie, poznaic wwczas, i byo w tym iakowe cygastwo a dworowanie, e xi Albaskie wyrzdzio im iak kunsztown posug, rzek: Nie mwimy zgoa o tym, Ocze wity; ieno prosimy o przyzwolenie kosztowania misa w dnie zakazane. Na co xi Albaski im rzek: ,,Sdziem, moie panie, i to chodzio wam o ywe miso. Papie pochwyci zaraz ow trefno y i si umiecha mwic: My kuzynie, przyprawie o rumieniec te przezacne panie; krlowa pogniewa si na ci, gdy si o tem dowie; iako dowiedziaa si, przedsi nie mruczaa na to, owszeyki trefno zdaa si iey dobra; a potem krl umia si z niey barzo mocno z papieem, ktry, udzieliwszy im swego bogosawiestwa, da im dispens, ktrey yczyy, za czym odeszy wieldze ukontentowane. Nazwano mi one trzy panie: pani Szatobryiaska abo pani Kanapelowa, pani Szationowa y pani prezydentowa Kaen, barzo godne biae gowy. Wiem t opowie od starszych ludzi u dworu. Pani Diuzesowa uczynia wiele lepiey, za czasu gdy papie Pawe Trzeci przyby do Nicy odwidzi krla Franciszka; wwczas ona zwaa si pani Dziubelin y od modoci barzo bya sposobna do kunsztowney posugi a barzo trefnego wysowienia. Iednego dnia przypadszy do ng Iego witobliwoci bagaa i o trzy rzeczy: iedn, iby iey da absoluci za to, i, bdc smarkat dwork przy pani regentce, gdzie nosia miano panny Talarwny, zgubia raz noyczki przy swoiey robocie y uczynia lub witemu Aliwergotowi, i go dopeni, ieli odnaydzie owe noyczki; co te si stao, wszelako nie dopenia lubu, bowiem nie wiedziaa, gdzie ley iego wite ciao. Drugie danie byo, iby iey da przebaczenie za to, e kiedy papa Klemens przyiacha do Massyliey, ona, bdc ieszcze pann Talarwn, wzia iedn poduszk z iego alkowy y wytara sobie ni przodek y tyek, na czym pni Iego Switobliwo skonia swoi dostoyn gow a twarz y usta, ktre iey dotykay. Trzecia proba, to iby rzuci exkomunik na pana Taysa, poniewa go miuie, a on iey nie miuie, y e iest przeklty y winien exkomuniki ten, ktry nie miuie, bdc sam miowany. Papa, zdziwiony temi probami y wywiedziawszy si u krla, co by to bya za pani, uzna trefno tey mowy y umia si z niey z krlem do syta. Nie dziwno mi, i potem zrobia si hugonotk y dworowaa sobie sielnie z papiea, skoro tak wczenie zacza: podczas wszelako wszytko widziao si w niey dobre, tak miaa gracyi w swoich figlach a trefnociach. Owo nie mylcie, i ten krl by tak surowy a strzemiliwy w poszanowaniu dla pa, iby nierad sysza dobre opowiastki, ktre mu o nich znoszono, bez adnego zgorszenia wszelako y osawy, y sam te takie czyni: wszelako, czuic si wielgim krlem y daic zawdy mie co przed inymi, nie lubi, aby kady, ba z posplstwa, uywa tego samego przywileiu co on. Syszaem to od niektrych, i barzo rad widzia, aby aden godny szlachcic iego dworu nie by bez swoiey paniey a mionicy; a ieli iey ktry nie mia, trzyma go za gupca a niezdar: tak i czsto iednego lub drugiego wypytywa si o ich imiona y obiecywa im przysuy, a rzec o nich co dobrego; taki by pan dobry y poufay! Y czsto take, kiedy ich widzia w sielney pogwarce z ich lubkami, podchodzi ku nim y pyta si, co by tam dobrego uradzali ze sob, a kiedy mu si nie zdao, poprawia ich a uczy co lepszego. Ze swoiemi naypoufalszemi nie skpi ani te droy si z rozmow a z opowiadaniem swoich opowiastek; z kt184

rych syszaem iedn ucieszn, co mu si trefia y ktr potem opowiedzia, o iedney pikney, modey paniey, przybyey na dwr, ktra, i nie bya nadto bystrego poicia, daa si cale atwo nakoni namowom monych, a zwaszcza tego wielgiego krla; owo iednego dnia, gdy chcia zatkn swy sztandar dobrze rozwinity w iey fortyc, ona, ktra syszaa o tym y widywaa co nieco, i, kiedy si podaie co krlowi lub kiedy si co bierze od niego y gdy si dotyka, trzeba to wpirw ucaowa, abo te rk, gdy si i bierze y dotyka; za czym, przez iney ceremoniey, nie chybia temu y, cauic barzo pokornie rk, wzia sztandar krlewski y zasadzia go sobie we fortyc z wielg unionoci; po czym zapytaa z wielg statecznoci krla, iako chce, iby mu usuya: czy iako biaa gowa godna a skromna, czy iako rozwiza. Nie ma wtpienia o tem, i poprosi i o rozwiz, bowiem w tym. bya uciesznieysza nieli w postawie skromney; w czym nalaz, i nie stracia swoiego czasu y potem, y przedtem, y wszytko; za czym uczynia mu wielgi pokon a rewerencyi, dzikuic mu pokornie za chub, iak iey wyrzdzi, ktrey nie bya godna, zlecaic mu po wielokro iakowe awanze dla iey ma. Syszaem nazwisko oney paniey, ktra pni nie bya iu tak gupia iak podczas, ba zgoa obrotna y barzo chytra. w krl nie aowa sobie z powtarzaniem tey opowiastki, ktra dosza do wielu uszw. By barzo chciwy wiedzie sprawy miosne tych y owych, a zwaszcza o samem potykaniu y take o wdzicznych postawach, iakie przybieray damy, kiedy byy na swoiey raitszuli, y iak postaw a obyczay zachowyway, y swka, iakiemi si posugiway; mia si z tego na cae gardo; potem zasi zbrania ogaszania tego y zgorszenia y zaleca sekret y poszanowanie. Mia za dobrego kompana onego barzo wielgiego, barzo wspaniaego y barzo szczodrego kardynaa Lotaryngskiego; barzo szczodrym mog go nazowi, bowiem nie mia rwnego sobie w owym czasie; iego wydatki, iego podarki wiadcz o tym, a zwaszcza iego miosierdzie dla biednych. Nosi zwyczaynie wielgi trzos, ktrego pokoiowy, zawiaduicy iego pinidzem na drobne uciechy, nigdy nie omiszka napeni co rano trzechst abo czterechst talerw; y gdy tylko potka ubogiego, kad rk do torby y, co z niey doby, bez obzierania dawa, y nic nie rachuic. O nim to powiedzia ieden ubogi, gdy go, przechodzcego si po Rzymie, poprosi o iamun, zasi tamten rzuci mu wedle obyczaiu wielg przygarz zota; a lepiec wykrzykn gono po italsku: O tu sei Christo, o veramente el cardinal di Lorrena Abo ty Chrystem, abo, wier, kardynaem Lotaryngskim. Ieli by w takiey rzeczy dobroczynny y miosierny, tako by hoyny wzgldem inych osb, a szczeglniey wzgldem dam, .ktre acno chyta na t przynt; bowiem pinidz nie by w takiey obfitoci, iako iest dzisiay, y dlatego byy na barziey ase, iako take na uciechy y stroie. Syszaem, i kiedy przybya na dwr iaka pikna panna abo pani nowa znacznieyszey urody, hnet i nagabywa y ugwarzaic z ni powieda, i chciaby i uiedzi swoi rk. Co za koniuszy! Mnimam, i trud nie by tak wielgi nili uiedzi iakow dzik klacze. Owo te mwiono podczas, i nie byo zgoa paniey ani panny pozostaicey na dworze abo wieo przybyey, ktra by si nie znieprawia a nie zapaa przez swoie chciwstwo y przez hoyno rzeczonego pana kardynaa; y adna, abo mao ktra, wysza z tego dworu uczciw niewiast lub pann. Za to te widziano znowu ich walizy a wielgie kofry pene sukien, kiecek, y ze zota, y z rybra, y z iedwabiu, iako dzisiay ledwie ie mai nasze krlowe a xiniczki. Dowiadczyem tego widzc ze dwie abo trzy takie, ktre zapracoway to wszytko swoim przodkiem; bowiem ich ocowie, matki i mowie nie byliby im mogli da tego w takiey obfitoci. Obszedbych si dobrze, tak mi powie kto, aby to powieda o onym wielgim kardynale, zwaywszy iego czci godn sukienk y naydostoynieysz szar; przedsi iego krl tak da y mia w tym swoi uciech; za, aby spodoba si swemu krlowi, iest si rozgrzyszonym od wszytkiego, y co do miowania, y inych rzeczy, przedsi aby nie byo co zego: iako to i na woyn, na owy, na tace, na maszkary y ine igry; wdy by to czowiek z ciaa iako iny y

185

mia rne pikne cnoty y doskonaoci, ktre zasaniay t ma niedoskonao, ieli niedoskonaoci ma si nazwa rzemiso mioci. Syszaem iedn opowie o nim, z przyczyny poszanowania winnego biaym gowam. Mia go ze swoiey przyrody wiele: przedsi przepomnia go, y nie bez kozery, naprzeciw pani diuszesy sabaudzkiey, donny Beatryczy Portugalskiey. Owo przeiedaic raz Piemontem, udaic si do Rzymu w subach krla, swego pana, odwidzi diuka a diukow. Dosy nauradzawszy si z panem diukiem, poszed odszuka xin pani w iey kownatach, aby i pozdrowi; ali gdy podszed ku niey, ona, ktra bya pyszakini nawitsza pod socem, przedstawia mu rk do pocaowania. Pan kardyna, ozgniwany tym afrontem, przysuwa si, aby i pocaowa w lico, zasi ta si umyka. On, tracc cirpliwo y nastpuic na ni ieszcze bliszey, bierze i za gow y, wbrew iey, ucaowa i dwa lub trzy razy. I chocia czynia wykrzyki a wrzaski po portugalsku y po iszpasku, musiaa wszelako to cirpie. Iake to! (rzecze pan kardyna) czy to naprzeciw mnie godzi si wyrusza z takowem wydwarzaniem a fasony? Caui w gb krlow, moi pani, ktra iest nawitsza wadczyni we wiecie, a nie miabych caowa was, cocie ieno mizern, za...n diuszes! Owo wiedzcie, iech sypia z pami rwnie piknemi, a z rwnie zacnego, ba, witszego domu iako wy. Moebna powieda prawd. Owa xiniczka le czynia, by si tak puszy naprzeciw xiciu tak znacznego domu, a przy tym kardynaowi, bowiem kady kardyna, zwaywszy on wielg szar kocieln, przyrwnan iest nawitszym xitom krzeciiastwa. Pan kardyna rwnie le czyni zaywaic tak srogiego odwetu; wszelako szlachetnemu a wspaniaemu sercu, w iakimkolwiek stanie, ciko iest przenie wszelak zniewag. Kardyna Granwelski umia to dobrze da uczu grabi Egmontu y inym, ktrych pomin, bowiem zamcibych nadto moe rozprawy, do ktrych powracam; y nawizui do nieboszczyka krla Hendryka Drugiego, ktry by barzo powolny damom y sugiwa im ze znacznem uszanowaniem y sielnie nienawidzc potwarcw czeci biaogowskiey. Wdy kiedy krl suguie tym strychem damom, y z tak powag, y z takim obyczaiem, nieacno wita iego dworu way si uchyli gby, aby le o nich powieda. Co witsza, krlowa matka te miaa krzepk do po temu, aby wspira swoie niewiasty a panny y dobrze da to uczu onym potwarcom a omowcom, skoro ich kiedy odkryto, chocia y iey samey nie wicey oszczdzano iako y iey dam; wszelako nie troszczya si tyle o siebie co o drugie; ile e, powiedaa, czua swoi dusz y sumnienie czyste y szczyre, ktre dosy mwiy za sob; y co nayczciey miaa si a dworowaa sobie z onych obmowcw pisarzw a paskwilantw. Daycie im, niech si mozol powiedaa y fatyg sobie czyni na darmo; wszelako gdy ich odkrya, dobrze im daa to uczu. Przygodzio si starszey Limeylance, zrazu kiedy przybya na dwr, i uczynia paszkwi (bowiem trefna bya w mwieniu y w pisaniu) na cay dwr, przedsi bez zgorszenia, ieno ucieszny tylko; owo mog was upewni, i kazaa i porzdnie owiczy batem, wraz z dwiema towarzyszkami, ktre byy w spoce, y gdyby nie to, i miaa zaszczyt by z ni spokrewnion, byaby i pokaraa haniebnie, na wyrane rozkazanie krla, ktry osobliwie nienawidzi takowych pism. Przypominam sobie rzecz o panu Macie dzielnym y sierdzitym szlachcicu, w wielgiey asce u krla y krewnym xiney pani Walentyskiey; owo miewa on zwyczaynie iakowe ucieszne przeksy z paniami y pannami dworu, takiego by figlownego przyrodzenia. Pewnego dnia, gdy przyczepi si do iedney z panien krlowey, nalaza si ina, tak nazwana Wielga Mery, ktra chciaa ui si za kompanionk; a w odpar iey ieno: Ha! nie dam mie z wami sprawy, Mery, bowiem za wielga mi z was iuczna kobya. Iako w istocie bya to nawitsza panna a biaa gowa, iak kiedy zdarzyo mi si widzie. Ona ualia si krlowey, i tamten nazwa i klacz a iuczn koby. Krlowa popada w taki gniw, i trzeba byo onemu Macie umkn si ze dworu na nieiaki czas, mimo caych ask, iakie mia u pani Walenty-

186

skiey, swoiey krewniaczki; ba, w dobry miesic po powrocie nie lza mu byo wni na pokoie krlowey y iey panien. Pan erd wiele gorsze uczyni naprzeciw iedney z panien krlowey, do ktrey mia zo y chcia si na niey pomci, mimo i na sowach nie zbywao mu bynamniey; bowiem w sowie a uszczypku by barzo trefny, a osobliwie kiedy szkalowa, w czym by czystym mistrzem; wszelako szkalowanie byo podczas sielnie zabronione. Iednego dnia, kiedy bya po obiedzie w kownacie krlowey ze swoiemi kompanionkami y szlacht dworsk, iako to wwczas by obyczay, i nie siadano inaczey iak na ziemi, kiedy krlowa bya obecna, w pan, wziwszy z rk paziw a pokoiowych przyrod tryka, ktr si zabawiali na dziedzicu (bya barzo gruba y sielnie nabrzmiaa), pooy si przy niey y wsun i pomiedzy sukni a kieck tey panny, y tak nieznacznie, i tego nie postrzega, a dopiero kiedy krlowa podniesa si z krzesa, aby ody do swego kabinetu. Owa panna, ktrey nie nazw, podniesa si hnet y, wstaic tu przed krlow, popchna tak sielnie ow kul barani, kudat, kosmat, i uczynia po ziemi ze sze abo siedm tgich podskokw, rzekby, i panna chciaa sama z si da widowisko daremne caey kompaniey. Kt, wier, by zdumiony? Wdy owa panna y krlowa te, bowiem byo to na szczyrym placu, dla wszytkich widocznym. Matko Naywitsza! zakrzyknie krlowa. C to iest, moia duszko, y co ty si z tym zabawiasz? Biedna panna czerwienic si, na wp zapakana, zacza mwi, i nie wie, co by to byo, y e to snad kto nie yczliwy wypata iey t szpetn psot, y mnima, i nie kto iny, ieno w pan erd. On, ktry widzia pocztek oney zabawy a podskokw, wzi si tymczasem ku drzwiom. Posano go szuka, wszelako nie chcia przy widzc krlow tak zgniwan y przeczc wrcz wszytkiemu. Z tem wszytkim trzeba mu byo przez kilka dni kry si przed iey gniewem y pana miociwego krlowym take: y gdyby nie by iednym z nawitszych faworitw pana Delfina wraz z FontemGerenem, byby popad w srog opresy, mimo i nic mu nie dowiedziono, ieno przez domysy. Mimo wszytko krl y iego dworzanie, y wiele pa nie mogo strzyma si od miechu, nie mieic wszelako tego okaza z baczenia na gniw krlowey; bowiem bya to pani, ktra umiaa dopiec a zala sada za skr ludziom iako nikt w wiecie. Pewien godny szlachcic y panna dworska, yic wprzody w dobrey przyiani, popadli z niey w nienawi a sprzyczk, tak i panna rzeka mu gono w pokoiu krlowey, gdy przyszo do poswarki: Niechaycie mnie, inaczey powiem, cocie mnie powiedzieli. Szlachcic, ktry w ufnoci zawierzy iey iak rzecz o iedney barzo znamienitey paniey, y ulkszy si, aby mu to na ze si nie obrcio, a co namniey, by nie by wygnany ze dworu, nie zaikuic si odpar (bowiem by city w izyku): ,,Ieli powiecie, com wam powiedzia, ia powiem, com wam uczyni. Kt owo by zdziwiony? Wier, owa panna, iak bd ieszcze odpowiedziaa: Cecie mi uczynili? A tamten: Cech wam powiedzia? Panna znowu mu odrzecze: Wiem dobrze, cocie mi powiedzieli; a w: Wiem dobrze, com wam uczyni. Panna znowu: Dowied tego acno, cocie mi powiedzieli; w odeprze: Dowiod ieszcze acniey tego, com wam uczyni. Wreszcie, wytrwawszy iaki czas w takowych kontestacyach y replikach a duplikach podobnemi sowy, poniechali tego z nalegania inych, ktrzy byli temu przytomni, mimo i rzecz nie bya dla nich bez uciechy. Takowa sprzyczka dosza hnet do uszw krlowey, ktra popada w wielgi gniw y chciaa wraz pozna sowa iednego y uczynki drugiego, y posaa ich szuka. Przedsi iedno y drugie, widzc, i nie na dobre si obrcio, umylili zgodzi si ze sob y stanwszy przed oblicze krlowey rzekli, i to ieno igra bya, w ktrey tak si z sob sprzyczali, y e w szlachcic nic iey nie powiedzia ani te nic nie uczyni. Tak wykrcili si sianem przed krlow, ktra wszelako posztrofowaa ich y przygania mocno szlachcicowi, ile e iego sowa nazbyt wielgie miay w sobie zgorszenie. Szlachcic poprzysig mi wielekro razy, i gdyby nie byli si zgodzili zmwili razem y gdyby panna bya odkrya sowa, ktre iey rzek, barzo ciko byyby si przeciw niemu obrciy; iako uparcie byby twirdzi, i z ni rzecz czyni, tak iby i zbadano, i nie iest iu prawic y e to on iey prawiczestwo odebra. Tak odrzekem 187

mu wszelako gdyby i zbadano y naleziono prawic, bowiem bya pann, byby zgubiony y gardem by przyszo zapaci. Ha! na boskie rany! odpar mi tego bych wanie nawicey yczy, aby i oberano: nie miaem bynamniey w tym strachu o moie gardo; y byem dobrze pewny moiey sprawy, bowiem wiedziaem, kto i napocz y e iny tam barzo dobrze si dosta; wszelako nie ia, czemu barzo aui; za czym, gdyby i naleziono napoczt y wyiedon, ona byaby zgubiona, a ia pomszczony, a za ona podana w ohyzd. Bybych si wykpi ze sprawy enic si z ni, potem iey si zbyt, iak by si tam trefio. Oto iako te niebota panny a biae gowy bywai w nieprzezpieczestwie, tak z suszney iako y ze czczey przyczyny. Znaem iedn z wielgiego domu, ktra zasza w ci za spraw barzo dzielnego a dwornego xicia; powiedano, i byo to na poczet maenstwa, potem wszelako przekonano si o czym inym. Krl Hendryk dowiedzia si o tem pirwszy, czym zmartwi si niepomiernie, bowiem bya mu nieco powinowat. Wszelako, nie czynic std krzyku y zgorszenia, wieczorem na balu powid i w plsy, gdy taczono taniec z pochodniami; potem zasi odda i inemu, by z nim taczya iny taniec, w czym okazaa swoi zwinno a skadno barziey ni kiedy, ile e kibi iey bya barzo pikna y ksztatowaa si barzo dobrze tego dnia, i nic zna nie byo ciy: tak i krl, ktry wszelako przypatrowa si iey barzo bystro, nie postrzeg si na tym, tak iak gdyby cale w ciy nie bya; owo pocz mwi do iednego barzo wielgiego ze swoich poufaych: Nieszczniki a zoliwce to s, ktre wymyliy, i ta biedna panienka iest w ciy; nigdychem nie widzia u niey wicey gracyey. One niedobre oszczerce, ktre tak rzeky a skamay, barzo niegodziwie uczyniy. Owo tak w dobry wadca wymawia on dziewczyn a poczciw pann y to samo rzek wieczorem krlowey, kadc si z ni wieczorem w oe. Wszelako krlowa nie polegaic na tem daa i zwizytowa nazaiutrz rano w swoiey obecnoci y nalaza i ciarn na szsty miesic; za czym tamta przyznaa y wyspowiedaa wszytko pod obron maestwa. Wszelako krl, ktry by sama dobro przyrodzona, kaza chowa t taiemnic naysekretniey iak tylko mona, aby nie poda w osaw panny, mimo i krlowa barzo bya przeciw niey mruczna. Za czym wyprawiono i bez rozgosu do naybliszych krewnych, gdzie powia piknego syna, ktry wszelako by tak nieszczliwy, i nigdy nie mg by uznany od domnimanego oca; sprawa cigna si barzo dugo, wdy matka nie moga nic w tym wskra. Owo krl Hendryk lubia te przytustsze opowiastki iako krlowie iego poprzednicy, ale nie chcia, iby biae gowy byy w nich na widok cigane ani te podane w osaw; tak i sam, ktry by dosy chciwy miosnego wiczenia, kiedy chadza odwidza panie, chodzi do nich nabarziey ukryty a osoniony iako mg, iby byy wolne od wszelakiego poderzenia a osawy. A ieli zdarzyo si, i ktr przeznano, to nie byo z iego winy ani z iego woley, ieno raczey za spraw owey paniey, iako to syszaem o iedney, z dobrego domu, z miana pani Flaminowey, ze Szkocyey, ktra, zaszedszy w ci za przyczyn krla, nie chowaa tego dla siebie, ieno barzo miao gosia w swoiey szkockiey francuszczynie: Czyniam co mogam, tak i, Bogu dziki, zaszam w ci z krlem, z czego czui si barzo uczczona y barzo szczliwa; miele rzec mog, i krew krlewska ma co z nabarziey sodkiego a akomego likworu, barziey ni ina, tak dobrze si przy tym czui, nie liczc dobrych kskw a podarkw, iakie si z tego czowiekowi przygodz. Syn iey, ktrego podczas powia, by to nieboszczyk wielgi pryor Francyey, niedawno zabity w Massyliey, co byo z wielg szkod, bowiem by to barzo poczciwy, dzielny a sierdziy pan: okaza to dobrze przy swoiey mierzci. Wdy by to zacny czowiek, a namniey tyraski namiestnik swego czasu y pni; Prowancya sia by o tem moga dobrego powiedzie, mimo i by to pan barzo wspaniay y szerokiey rki; przedsi by czowiek dorzeczny y zadowalnia si tem, co si godzi. Owa pani, wraz z inemi, o ktrych syszaem, bya tego mnimania, i nie ma ta wstydu, ktra sypia ze swoim krlem, y e k...y s te, ktre udzielai si maym ludziom, ale nie wielgim monarchom a wspaniaemu pastwu, iako owa krlowa amazoska, 188

o ktrey powiedaem, ktra z trzechset mil przybya, aby si da zapodni Alexandrowi y mie ze potomstwo: wszelako powiedai niektrzy, e iedno iest tyle warte co drugie. Po krlu Hendryku nasta krl Franciszek Drugi, ktrego panowanie bya tak krtkie, i omowcy nie mieli czasu rozwiza swoie gby, aby zacz szkalowa biae gowy; wszelako gdyby by panowa dugo, nie trzeba mnima, iby im by pozwoli to na swoim dworze, bowiem by to krl barzo dobrego y barzo szczyrego obyczaiu y ktry nie kocha si w omowach, prcz tego, i by barzo z szacunkiem wzgldem pa y czci ie wieldze: wdy mia te przy sobie krlow, swoi en, y krlow matk, y panw wuiw, ktrzy poskramiali sielnie one pyskacze a kuice izyki. Przypominam sobie, i raz czasu iego pobytu w zamku w. Germana Leyskiego, w miesicu sirpniu a wrzeniu, wzia go ochota i wieczr porze na ielenie w ich rykowisku, w onym piknym Lesie w. Germana, y zawid z sob xita co naypoufalsze y niektre witsze panie y panny, ktre bych mg wymieni. Nalaz si tam kto, ktry chcia co ugwarza y wywodzi, i nie barzo to wskazuie poczciw a skromn bia gow chodzi poziera na takowe miocie y takowe parzenia si bestyi, ile e appetyt Wenery tem sielniey ie od tego przygrzywa, ku takiemu naladownictwu y od tego widoku, tak i gdyby nawet chciay to sobie omierzi, wilgotno a linka napynaby im do oney porzedniey gbusie, zasi potem nie byoby innego ratunku iey spdzi ani zgoa inym sposobem, iak ieno ona wilgoci nasienn. Krl dowiedzia si o tym y tako xita y damy, ktre mu towarzyszyy. Wierzaycie mi, i gdyby w szlachcic nie by hnet umkn, le by, wier, z nim byo: y poiawi si na dworze dopiro po mierzci krla a kocu iego panowania. Sia byo xieczek oszczerczych przeciw tym, ktrzy podczas rzdzili krlestwem, wszelako adney barziey uszczypliwey a obraaicey iako ieden paszkwi nazwany Tygrys (naladowany z pirwszey inwektiwy Cycerona przeciw Katylinie). ile e traktowa o miociach barzo wielgiey y cudney damy y iednego monego pana, iey krewniaka. Gdyby tego chwata, co i pisa, naleziono a poymano, gdyby by mia sto tysicy ywotw, wszytkie byby postrada: bowiem y w wielgi, y ona wielga tak byli tem do ywa ugodzeni, i mnimali std popa w szalestwo. w krl Franciszek nie by tak podany ku igrom mionym iako iego poprzednicy; w czym barzo by wier, bdzi, bowiem mia za maonk naypiknieysz en pod socem y nabarziey powabn; owo kto ma tak, nie wychodzi na owy iako ini, chyba byby wielgim ndznikiem; zasi kto o to nie dba, ten mao si troszczy mwi le o biaych gowach, ani dobrze, ani te le, chyba iedno o swoiey wasney. To iest maxima, ktr syszaem od iedney godney osoby; wszelako widziaem to nieraz, i chybiaa. Nasta potem krl Karol, ktry dla swoiey modoci nie troska si zrazu o biae gowy, ieno troska si radniey spdza swy czas na igrach a rzemisach modoci. Wszelako nieboszczyk pan Szyper, iego ochmistrz, y ktry by, wedle moiego osdu y inych take, naypoczciwszy y naygrzecznieyszy kawaler swoiego czasu, y nayobyczaynieyszy y naydwornteyszy dla dam, wyuczy tak dobrze swoiey lekcii krla, swoiego pana y dyscypu, i by taki naprzeciw biaym gowam iako niektrzy krlowie iego poprzednicy; bowiem nigdy, y w zieleszym wieku, y w rzalszym, nie urza paniey, chociaby nabarziey by zaprztnity gdzie indziey, aboby bieg, abo gdzie przystan, abo pieszo, abo konno, aby iey hnet nie pozdrowi y nie uchyli czapki barzo powolnie. Kiedy przyszed na niego czas mioci, wysugiwa si niektrym godnym paniom a pannom, znaiomym mi, wszelako z tak czci a powolnoci, i namnieyszy szlachcic na iego dworze nie mgby wicey uczyni. Za iego panowania wszelako zaczli si szyrzy wieldzy paszkwianci, a zwaszcza niektrzy ze szlachty co bywalsi u dworu (ktrych nie nazw), ktrzy osobliwie zaczli szkalowa panie, y z grubsza, y po szczegle, nawet y co nawitsze; z czego niektrzy popadli w otwarte deszpekta y barzo nie na dobrze im si to przygodzio: wszelako nie iby przyznali si do rzeczy, bowiem przeczyli wszytkiemu; iako byoby przyszo im na obrachunek, gdyby si byli przyznali, y krl byby im da to sielnie uczu, bowiem czepiali si nazbyt wielgich. Ini

189

puszczali mimo uszu y cirpieli wrcz mnogo przytykw a uszczypkw, iakie rzucano przy nich w powietrze, y tysic zniewag, ktre wypiiali sodziutko y nie wayli si niiak odeprze, bowiem chodzio tu o gardo. W czym barzo czsto dziwowaem si takim ludziom, ktrzy imali si tak szkalowa drugich, a pozwalali, aby w nos y w ywe oczy tak szkalowano ich samych. Ci, o ktrych myl, mieli wszelako reputacy, i byli mni; wszelako w tym cirpieli ten afront sodziutko y nie piskali sowa. Przypominam sobie ieden paszkwi, ktry uczyniono przeciw barzo wielgiey paniey, wdowie pikney y bazo zacney, ktra chciaa wyda si za iedno barzo wielgie xi, mode y urodziwe. Owo byli niektrzy (wiem ich dobrze), co, nie yczc sobie tego stada, aby odmwi ode owo xi, uczynili na ni paszkwi, nabarziey ohyzdny, iaki kiedy widziaem, gdzie i przyrwnywali do kilku wielgich k..ew staroytnoci, sawnych, barzo wszetecznych, y e ie wszytkie przewyszaa razem. Ci sami, ktrzy uczynili ten paszkwi, pokazali go iey, powiedaic wszelako, i pochodzi od inych y e im go uyczono. w xi urzawszy go zada im garstwo y rzek mnogo zniewag, wrcz piic do tych, co go napisali; oni cirpieli wszytko w milczeniu, mimo i byli mni a waleczni. Wszelako y tak dao to do mylenia xiciu, bowiem paszkwil przytacza y wytyka iakoby palicem mnogo osobnoci; wdy po dwch leciech maestwo si dopenio. Krl by tak szlachetny a dobry, i bynamniey nie sprzyia takowym ludziom; ugwarzy sobie par trefnych stw z nimi na stronie to, wier, lubi, przedsi nie chcia, iby posplstwo si niemi raczyo, powiedaic, i nie yczy, aby dwr iego, ktry iest naywspanialszy y naywietnieyszy we wielgich y piknych damach w caym wiecie y za taki sawiony, by poniewierany a podawany w ohyzd przez usta takowych pyskaczy a uszczypliwcw; y e tak przystao mwi o kortezanach rzymiaskich, wenecyiaskich a z inych miesc, wszelako nie o dworze Francyey; y e ieli lza iest to czyni, nie lza iest rozpowieda o tym. Oto iako w krl by powolny biaym gowom; wiem, i w iego ostatnich dniach chciano przed nim osawi niektre barzo wielgie y barzo urodziwe, y godne panie, i zamieszay si w pewne barzo wielgie sprawy, ktre iego tyczyy; przedsi nie chcia temu zgoa uwierzy y widzia ie rwnie askawie iak wprzdy y zmar z wielg ich przychylnoci y z wielg iloci ez, iakie wylay na iego ciele. Owo przyszo im to zapaci pni, gdy krl Hendryk Trzeci po nim nasta, ktry z przyczyny nieiakich zych pogosek, iakie mu o nich przyniesiono do Polszczy, nie dba o nie za swoim powrotem tak, iako czyni wprzdzi; y tym, y inym, ktre wiem, okaza si barzo surowym cenzorem, co mu te nie przyczynio ich mioci; tak i mnimam, e po czci niemao mu one zaszkodziy y przypomogy do iego zego losu y nieszczcia. Mgbych powiedzie o tym co szczegowszego, wszelako poniecham: iedno to powiem, i trzeba baczy, i biaa gowa barzo iest z obyczaiu swego skonna do zemsty; bowiem, iak bd odwczy, zawdy iey dokona; przeciwnie do przyrodzoney mciwoci niektrych, ktra zrazu iest barzo palca y gorca y wzmaga si, zasi przez opnianie y odwok ozibia si y obraca w nico. Oto dlaczego trzeba si iey strzec z pirwszego razu y wczas zapobiec iey ciosom; przedsi furia, zemstliwo a ustawiczno u biaych gw trwai do koca; rozumiem u niektrych, wdy nie u wielu. Niektrzy chcieli wymwi krla za t woyn, iak wydawa paniom przez ich osaw, i to byo, aby poskromi a poprawi zo, iak gdyby w tym taka poprawa co pomoga; zwaywszy, i biaa gowa iest takiey przyrody, i, im wicey si iey tego zbrania, tym wicey iest ktemu chciwa, y prno by si przy niey straowao. Iako z dowiadczenia widziaem, i dla iego mioci nikt nie nawrci si ze swego gocica, iakim kroczy. Sam krl miowa niektre biae gowy, ktre wiem, z barzo wielgiemi powolnociami y sugiwa im z wielg czci, a zwaszcza iedney barzo wielgiey a cudney xiniczce, dla ktrey tak by rozgorza przed swoi podr do Polszczy, i zostawszy krlem umyli i poi, mimo i bya zalubiona wielgiemu a dzielnemu xiciu, wszelako zbuntowaa si przeciw niemu y umkna si do cudzoziemskiego kraiu, aby zebra ludzi y wyda mu woyn; wszelako za powrotem do

190

Francyey zmaro si iey w poogu. mierz iedna przeszkodzia temu maestwu, bowiem krl by wielgi rezolut: owo za pozwoleniem a dispens papiesk byby i zalubi, ktrych by mu nie odmwiono, iako tak wielgiemu monarsze y dla inych ieszcze rozmaitych racyw, ktre mona sobie pomyle. Z inemi take wcha si mioci, ba po to, eby ie poda w osaw. Wiem iedn, na ktrey, za zgryzoty, iakie iey m mu wyrzdzi, y nie mogc go dosign, pomci si na enie, osawiaic i w przytomnoci wielu; wdy taka pomsta bya agodna, bowiem miasto by i mia umierzci, dawa iey ycie. Wiem in, do ktrey, i nazbyt si paskudzia y z przyczyny iedney pakoci, iak mu wyrzdzia, umylnie pocz si zaleca y, bez wielgiey trudnoci w nakonieniu, da iey schadzk w ogrodzie, gdzie nie omieszkaa si stawi, wszelako nie chcia iey zgoa dotkn (tak powiedai niektrzy, wszelako dotkn iey barzo sumniennie), iedno chcia i ukaza oczom ludzkim na targowisku, a potem wypdzi i ze dworu z niesaw. Barzo by chciwy y dny zna ycie tey y owey y sondowa ich chucie. Powiedai te, i niekiedy uycza iaki kszczek ze swoich zdobyczy swoim naypoufalszym. Ci, wier, byli szczniacy; bowiem resztki po onych wielgich krlach mog ieno by barzo smaczne. Panie lkay si go barzo, iako widziaem; on te czsto dawa im napomnienia, abo sam, abo prosi krlowey, swoiey matki, ktra sama z si dosy bya w tem naga, wszelako nie iby lubia obmowce, iako to pokazaem wprzdzi na maych przykadach, iakiem przytoczy; przeciwko ktrym wszelako chocia bya mruczna, co moga uczyni inym, ktrzy dotykali ywego ciaa y czci biaogowskiey? w krl barzo by wzwyczaiony od swoiego modego wieku wiedzie opowieci o paniach, wier, y ia sam opowiedziaem mu t y ow, y sam ie opowieda, ale barzo taiemnie, z obawy by krlowa matka czego nie posyszaa, bowiem nie yczya, aby opowieda komu inemu iak iey, iby moga i si naprawy; bowiem, mimo i rs w lata y swobod, nie stracia nad nim wadzy. Owo te wiadomo mu byo tak dobrze, iako one yy na iego dworze y w krlestwie (przynamniey niektre), a zwaszcza co wiksze, iak gdyby sam z niemi wszytkiemi mia by spraw. Wdy kiedy zdarzyo si, i ktre wieo na dwr przybyy, wwczas podchodzc ku nim barzo grzecznie a obyczaynie powieda im wszelako ich sprawki tak wiernie a sumniennie, i zdumieway si we swoiem wntrzu, skd on dowiedzia si onych nowinek, przeczc mu y wypieraic si wszelako wszytkiego. Y tak si tem zabawiaic, nie omieszkiwa w tych y w witszych rzeczach roztacza swoiego dowcipu tak grnie, i miano go za nawitszego krla, iaki by we Francyey od stu lat, iakom to wywid inedy, w rozdziele osobno o nim spisanym. Nie mwi przeto o nim wicey, mimo i mgby mi kto rzec, i nie do byem szczodry w przykady o nim naprzeciw temu przedmiotu y e godzio mi si wicey powiedzie o tym, ielibych co wiedzia. Wier, wiedziabych wicey, y z nabarziey poufnych sprawek; wszelako nie chc tu tak bez wszytkiego rozpowieda nowinki ze dworu abo z ind, a take, i nie mgbych tak dobrze ubra a osoni moich powiastek, aby nie dorzano w ten zgorszenia a czyiey osawy. Owo bywa one oszczerce czci biaogowskiey rnego rodzaiu. Iedne le mwi o niektrych dla iakiey pakoci, iak im uczyniy, chociayby byy z nayskromnieyszych we wiecie, y czyni z anioa piknego a czystego, ktrym s, dyaba cale splugawionego zoci: iako ieden godny szlachcic (znaem go y widywaem czsto), ktry dla lekkiego nieukontentowania, iakie barzo godna y cnotliwa pani mu wyrzdzia, osawi i barzo szpatnie, o co go si sielnie czepiano. Y powieda: Wiem dobrze, e naprawd bresz, y nie zaprzeczam, i ona dama iest barzo skromna y barzo cnotliwa, wszelako iaka bd bdzie ta, ktra by mnie by namniey we wiecie obrazia, niechby bya taka czysta a cnotliwa iako sama Dziewica Maryia, skoro inaczey nie mog mie z niey porachunku iako z mczyzny, bd szkalowa i gorzey ledasznicy. Wszelako Bg moe si o tak rzecz pogniwa.

191

Ine bywai oszczerce, ktre, miuic biae gowy y nie mogc nic uzyska od ich skromnoci, z urazy gadai o nich iako o gamratkach; ba, ieszcze czyni y gorsze: powiedai y gosz, i zyskali od nich to, co chcieli, wszelako poznawszy ie y postrzegszy by nazbyt wszetecznemi poniechali ich. Sia znaem ze szlachty na naszych dworach takowego obyczaiu. Ine biae gowy bywai, ktre z umysu porzucai swoich oblubiecw a bywalcw swoiey onice, y hnet, wedle swoiey letkoci a niestaoci, omierai ich sobie a bier inych w ich miesce: z czego owi galantowie, zgniwani a udrczeni, malui wiatu a okrzykui one niebota biae gowy nie trza powieda iako, a zgoa rozpowiedai szczegowe ich lascywie a wszeteczestwa, iakie wespoek z nimi wyczyniali, y odkrywai ich znamiona, iakie mai na nagiem ciele, iby im snadniey uwierzono. Drudzy bywai, ktrzy, rozgniwani na nie, i dai tego inym, a im nie, szkalui ie do zbytku y dai ie ledzi, szpiegowa a straowa, aby w obliczu wiata barziey umocni swoi prawd. Drudzy s, ktrzy, ksani zazdroci, bez iney przyczyny, szkalui tych, ktrych one miui nabarziey y ktrzy ie miui y widui z blisza. Owo takie oszczerce nie s tak warte potpienia, iakoby si to zdao: bowiem trzeba to przyczy miowaniu a zazdroci, dwoygu rodzestwa tey samey familiey. Ine bywai oszczerce, ktre s tak zrodzone a wzwyczaione do zego mwienia, i nimby mieli le nie mwi o iakiey personie, radniey by le mwili o sobie samych. Iako mnimacie, zali cze biaogowska naydzie oszczdzenie w takiey gbie? Sia na naszych dworzech widziaem takich, ktrzy, lkaic si mwi o mczyznach z obawy pomsty, nastpowali na ogon piknym paniom, nie maicym iney obrony iako ich zy, aocie a sowa. Iednako wielu znaem, ktrym to nie na dobre wyszo: bowiem darzyli si krewniacy, bratowie, przyiacioy, suki ich, wier, y mowie, ktrzy kazali wielu poaowa tego, a zu y pokn swoie sowa. Prosto, gdybych chcia rozpowieda o wszelakich odmianach potwarcw biaogowskich, iakie si nachodzi, nigdy bych z tem nie skoczy. Iednego smaku w amorach, iako widziaem, sia ludzi si trzymao: i mio taiemna nic nie iest warta, skoro nie iest co nieco uiawniona, ieli nie wszytkim, to bogday co naypoufalszym przyiacioom; a ieli wszytkim nie mona iey ogosi, to przynamniey niechby si okazowaa abo przez pamitki a szarfeczki, abo przez suknie a barwy, abo uczynki rycerskie, iako to gonienia do pirzcienia, turnieie, maszkary, walki we szrankach, ba, wier, y rzetelne walki, kiedy iest czas woienny; zaiste wielgie barzo mona mie w tem ukontentowanie. Iako y prawda, na c by posuyo wielgiemu hetmanowi, iby uczyni pikn a wyborn spraw woyenn y gdyby bya przemilczana y nikt by o niey nie wiedzia? Mnimam, iby to bya dla ao miertelna. Tak samo musi by y z mionikami, ktre miui w znamienitem miescu, powiedai niektrzy. Tego mnimania by wielgi hetman pan Nemurski, zwierzciado wszelakiego rycerstwa: bowiem ieli kiedy iaki xi, pan, abo szlachcic szczliwy by w amorach, to, wier, on. Nie szuka w tym rozkoszy, aby ie ukrywa swoim naypoufalszym przyiacioom; iak bd przed wieloma trzyma ie tak taiemnie, i barzo nieacno mona byo co odgadn. Wier, dla pa matych odkrycie takie iest barzo nieprzezpieczne; wszelako co do panien y wdw, mogcych si wyda, mnieysza: bowiem pozr a osona przyszego maenstwa kryi wszytko. Znaem na dworze barzo godnego szlachcica, ktry obsugiwa iedn barzo znamienit pani; owo gdy raz pomiedzy iego kompanionami bya rozmowa o ich lubkach y wszytcy si sprzysigli, aby sobie odsoni ich fawory, w szlachcic nizacz nie chcia wyiawi swoiey, ieno wynalaz sobie in skdind y tak ich wywid w pole, mimo i byo w druynie iedno znaczne xi, ktre zaklinao go o to y poderzewao co nieco z onych taiemnych mioci; wszelako tamten w sercu sto razy przeklina los, ktry go zmusza nie wyiawi, iako ini czynili, swoiey dobrey fortuny, o ktrey milsza iest rozpowieda iako o zey.

192

Inego tako znaem, barzo dwornego kawalera, ktry na skutek pysznienia si zbyt swobodnego, z iakiem, tak przez oznaki, iako te sowa y uczynki, wyiawi swoi pani, o ktrey radniey mu byo zmilczy, o wos nie by ubity w zasadzce, ktrey wszelako uszed; wey nie uszed iney, dla inego przedmiotu, z ktrey wynika dla niego mierz. Byem na dworze za czasu krla Franciszka Drugiego, gdy grof Sentaniaski zalubi we Fontenebie mod Bordeank. Nazaiutrz, gdy nowoeniec poiawi si na kownatach krla, kady z nim zacz swoie zaczypki, iako iest obyczay; miedzy ktrymi by ieden wielgi pan, barzo dzielny, ktry go zapyta, ile poczt uiecha. Nowoeniec odpar: Pi. Trefunkiem by tam obecny ieden godny szlachcic, sekretarz, bdcy barzo w asce u iedney barzo wielgiey xiniczki, ktrey nie nazw, ktry rzek, i to nie byo nic na tak pikn drog, iak iacha, y na tak pikn pogod, bowiem byo to w lecie. w wielgi pan mu rzek: Ha! przez Boga! wam, wier, trza by snad kuropatww. Czemu nie? odpar sekretarz. Dalibg, ustrzeliem ich dwanacie w iedney dobie, w naypiknieyszey bruzdce, iaka tu iest w okolicy, ba, moebna, we Francyey. Kt owo by zdumiony? Wier, w pan, bowiem przez to dowiedzia si tego, co poderzewa od dugszego czasu; za czym, e to by sielnie rozmiowany w tey xiniczce, barzo mocno si stropi, i tak dugo polowa w tym miescu, a nigdy nic nie ubi, zasi drugi by tak szczliwy w tym spotkaniu a obawie. w pan skry to zrazu w sobie, wszelako z czasem, hoduic swoi mk, nadziewa si mu i odpaci ciepo a kryiomie, gdyby nie iedno rozwaenie, ktrego nie powiem; ba zawdy chowa kniemu iakow guch nieprzyia. Y gdyby w sekretarz by dobrze na to wspomnia, nie byby si tak chubi swemi owami, ale radniey trzyma ie w wielgiem sekrecie, a zwaszcza przy tak szczliwem powodzeniu, z czego omal nie przyszo do swarw a zgorszenia. C powiedzie o iednym szlachcicu we wiecie, ktry, dla iakowey pakoci wywiadczoney mu od iego paniey, by tak bezecny, i szed zdradzi mowi malowido, iakie mu daa, by ie nosi na szyi, z czego m by barzo strapiony y mniey rad widzia swoi en, mimo i umiaa ubarwi t rzecz iako tam moga. Ieszcze wiele gorsze uczyni ieden wielgi pan, znaiomy mi, ktry, rozgniwany iak psot, ktr mu wypataa iego lubka, poszed gra y przegra w koci konterfekt iey z iednym ze swoich onirzw, bowiem mia wielg szar w woysku pieszem; o czym si dowiedziaa y omal nie rozpuka si ze zoci, y barzo si tym zgniwaa. Krlowa matka dowiedziaa si o tem, y poaiaa go znacznie, iako i wzgarda bya nadto wielg i tak rzuca na los koci konterfekt pikney y godney paniey. Wszelako w pan upikszy t rzecz, powiedaic, i z oney gry wyczy pergament zawarty wewntrz y ieno postawi puzdro, ktre go kryo, bdce ze zota y zbogacone kamiemi. Widziaem czsto, iako owa dama y w pan wiedli sprzeczk o to barzo uciesznie, y nieraz umiaem si std do rozpuku. Powiem tedy iedn rzecz: i bywai biae gowy, y widziaem z takich nieiedne, ktre lubui si w tem, aby ie w amorach gnbiono, tyrmoszono, bito zgoa, y acniey si ie ziedna takowym strychem nieli agodnem wiadczeniem, tak wanie iako niektre fortyce, ktre dobywa si si, ine zasi askawoci; wszelako nierade nawidz by lone a okrzykiwane za k..wy: bowiem niekiedy sowa obraaa gorzey ni uczynki. Sylla nigdy nie chcia przebaczy miestu Atenom, pki ich nie obrci w perzyn od gry do dou, nie za uporczywo, z iak mu stawiay czoo, ieno dlatego i tameczni mieszkance na murach pisali na haniebne rzeczy y dotknli do ywa cze iego eny Metelli. W niektrych miescach po wiecie, ktrych nie nazw przy utarczkach a obleganiu fortyc olnirze habili sobie iedni drugim cze dwch swoich zwierzchnych xiniczek, a zgoa gadali sobie wzaiem: ,,Twoia dobrze wytrzsa zadkiem. ,,A twoia zasi nie, boby si iey rozlecia. Dla tych przezwisk a uszczypkw xiniczki podegay swoich ludzi, aby mcili si a czynili okruciestwa, ba y dla inych powodw, iako to widziaem.

193

Syszaem, i gwna przyczyna, dla ktrey krlowa wgierska nabarziey zaega one pikne ognie w Pikardyey y inych stronach Francyey, to by appetyt na paru pyskaczy a omowcw, ktrzy gwarzyli pospolicie o iey miociach y piewali w gos y wszdzie gdzie mogli:

Hey, hey, szczyra krowa Wgierska krlowa!

piosenk, wier, szpatn y sielnie trcc pastuchem y chamem. Katon nigdy nie mg cirpie. Cezara, od czasu gdy stao si tak: kiedy byli w senacie y radzono przeciw Katylinie y iego sprzysieniu, y poderzewano Cezara bawicego podczas na oney radzie, przyniesiono do rzeczonego Cezara potaiemnie pismo posane mu od Serwilli, siestry Katona, w ktrem bya namowa abo schadzka na wsplne spanie. Katon, ani nic o tym, ieno wszc porozumienie owego Cezara z Katylin, zakrzykn w gos, iby senat da rozkaz okazania przedmiotu, o ktrym mowa. Cezar, pod tym przymusem, okaza w licik, przez co cze siestry tamtego sielnie bya podana na zgorszenie a omow. Moecie tedy mnima, czy w Katon, mimo i zawdy przybiera oblicze, iakoby nienawidzi Cezara z przyczyny rzeczy publiczney, czy mg go zreszt miowa zwaywszy szpatn t przygod? To nie byo wszelako z winy Cezara, bowiem nie lza mu byo inak, ieno musia okaza to pismo; inaczey wayby gow. Owo mnimam, i Serwilla nie miaa do gniewu o to; iako, w rzeczy, nie zaniechali tych swoich amorw, z ktrych pocz si Brutus, o ktrym powiedali, i Cezar by mu ocem; wszelako le mu odpaci, i go tamten wyda na wiat. Tak te biae gowy oddala si monym na wiele naraai si nieprzezpieczestw y ieli dobywai od nich fawory, szare a dostatki, wier, drogo ie opacai. Syszaem o iedney paniey, pikney, godney y z zacnego domu, przedsi nie tak wielgiego iako ieden wielgi pan barzo w niey rozmiowany; owo, nalazszy i iednego dnia sam w kownacie ze swemi niewiastami, siedzc na ou, po nieiakiey pogwarce y swkach miosnych w pan i si i ciska y agodn przemoc pooy i na grzbiecie; po czym przeszed do wielgiego szturmu; zasi ona, cirpic to z nieznacznym y przychylnym oporem, rzeka mu: Ha! to iest sroga rzecz, i wy, wielgie panowie, nie moecie si strzyma, by nie uywa waszey powagi a swey woley przeciw nam, polednieyszym. Gdyby bogday milczenie byo wam tako przyrodzone iako swoboda mwienia, bylibycie barzo godni podania a wybaczenia. Prosz was tedy, panie, zachowaycie w sekrecie to, co czynicie, y lituycie si moiey czeci. Oto s zwyczayne swka, iakiemi ratui si damy polednieysze wzgldem swoich zwierzchnych: Ha! panie, baczcie bogday na moi cze! Ine powiedai: Ha! panie, ieli to ogosicie, przydzie mi iu hnet zgin; chrocie, prze Boga, moi cze! Ine powiedai: Panie, bylecie sowa nie rzekli y byle moia cze ostaa zdrowa, nie stoi o reszt; iakoby chcc powiedzie przez to, i mona czyni ile si chce, byle taiemnie; y byle wiat o niczym si nie dowiedzia, nie sdz si by zniesawione. Co nawitsze a wspaniae damy powiedai do swoich polednieyszych galanw: Strzecie si pisn o tym sowo, by chocia iedno, inaczey o gow twoi idzie; dam ci we worze rzuci do wody abo ci ka zabi, abo dam ci czonki uci; y ine takie y podobne pogrki powiedai: bowiem nie masz biaey gowy, iakiey bd godnoci by bya, ktra by chciaa by osawion abo cigan by namniey przez mczyskie izory. Owo bywai niektre tak nieroztropne abo szalone, abo optane mioci, i bez tego, by mczyni ie o co winili, samie si osawiai: iako bya niedawno temu iedna barzo cudna y godna pani, z zacnego domu. W tey rozmiowa si ieden znaczny pan, a potem nacieszy si z ni y darowa iey barzo pikny a bogaty naramiennik, gdzie on y ona byli barzo wdzicznie skonterfektowani: ow ona bya tak nieroztropna, i zwyczaynie nosia go na ramieniu nagiem, ponad okciem: przedsi iednego dnia m, lec z ni w ou, trefunkiem nalaz w naramiennik y zarza we, w czym nalaz przyczyn, aby si iey zby gwatown mierzci. C za nieroztropna biaa gowa!

194

Znaem niegdy iedno barzo wielgie xi panuice, ktre miawszy mionic, iedn z naypiknieyszych na dworze, przez przecig trzech lat, po upywie ktrych trzeba mu byo podi podr na iakow wypraw, zanim odiacha, hnet rozmiowa si znacznie w iedney xiniczce tak barzo pikney a godney, iaka kiedy ywa bya; owo aby iey okaza, i porzuci swoi wczenieysz mionic dla niey, y chcc i barzo uczci a obsuy, nie troszczc si o pami tamtey da iey przed odiazdem wszytkie wsteczki, klenoty, pirzcionki, portrety, naramienniki a ine wdziczne pamiteczki, ktre ta dawna bya mu daa. Z tych niektre gdy tamta urzaa a postrzega, omal nie pka z gniwu, y zgoa nie zmilczaic o tym; bowiem osawiaic siebie rada bya, i tamte podaie w osaw. Mnimam, i gdyby tamta xiniczka nie bya zmara, w xi za powrotem ze swey podry byby i zalubi. Znaem ine xi, wdy nie tak wielgie, ktre w czas swego pirwszego stada y wdowiestwa io si miowa iedn barzo cudn y poczciw panienk we wiecie, ktrey uczyni czasu ich amorw a lubych igrw barzo pikne podarki w naszyinikach, pirzcionkach, kamieniach y inych piknych stroiach, w ktrych miedzy inemi byo barzo pikne y bogate wierzciado z iego konterfektem. Owo w xi zalubi iedn barzo cudn y godn xiniczk we wiecie, ktra wypdzia mu smak pirwszey mionicy, mimo i nic nie ustpowaa iedna drugiey co do piknoci. Owa tedy xiniczka poty namawiaa a dopraszaa si u swoiego pana maonka, a posa do swoiey dawney lubki da wszytko, co iey kiedy da naypiknieyszego a naywybornieyszego. Ona dama wielgie uczua std ukucie w sercu; wszelako miaa serce tak grne y tak wspaniae, mimo i nie bya xiniczka, wszelako z iednego z nayzacnieyszych domw Francyey, i mu odesaa wszytko co naypiknieysze y naywybornieysze, w czym byo y wierzciado z malowidem tego xicia, wszelako wprzdzi, aby go lepiey ozdobi, wzia piora y inkaustu y dorobia mu na nim wielgie rogi w samiutkim porzodku czoa; y oddaic wszytko szlachcicowi rzeka mu: Masz, my przyiacielu, zanie wszytko twoiemu panu y donie, e mu posyam wszytko, co mi da, y nic mu nie odiam ani dodaam, iedno i on sam z si przybra sobie co nieco od nieiakiego czasu; y powiedz oney pikney xiniczce, iego enie, ktra tyle nastawaa na, aby da ode mnie z powrotem to, co mi da, e gdyby ieden pan we wiecie (nazywaic go po imieniu, iako wiem) uczyni by tak samo iey pani matce y zada od niey y odi to, co iey da za to, i czsto z ni sypia, iako dar za mio a rozkoszk, byaby, wier, rwnie uboga w klenoty a kamienie niczym pirwsza lepsza panna dworska; owo iey gowa teraz iest barzo ozdobiona niemi na koszt onego pana a kupra swoiey matki, inaczey teraz chadzaaby co dnia do ogrodu rwa kwiaty ku swoiey ozdobie miast onych kamieni; owo nieche sobie zrobi z nich pasztety a frykasy; opuszczam ie iey. Kto zna ow pann, hnet mnima i by zdoln takowego postpku, iako sama mi to powtrzya, ile e bya barzo swobodna w sowiech; wszelako omal i na ze iey si to nie przygodzio, tak ze strony ma, iak y eny, i i w takow ohyzd podaa, w czym tamt wszelako ganiono, powiedaic, i to bya iey wina, i tak do aoci a rozpaczy przywida t ubog pann, ktra barzo sumniennie zapracowaa na one podarki w pocie swoiego ciaa. Owa panienka, iako i bya z naycudnieyszych a naypowabnieyszych swoiego czasu, mimo i tak pozwolia swoiego ciaka onemu xiciu, hnet wydaa si za iednego barzo bogatego, wszelako nierwnego iey z rodu; tak i iednego dnia, gdy sobie zaczli wyrzuca iedno drugiemu zaszczyty, iakie sobie wyrzdzili, i si zalubili wzaiem, w czym ona, ktra bya z tak wielgiego domu, i go polubia, on. iey odpar: Wdy ia wicey zrobiem dla was ni wy dla mnie: bowiem sam zbytem si czeci, aby wam wasz cze przywrci; chcc napomkn przez to, i skoro stracia i bdc pann, on iey i przywrci poiwszy i za en. Syszaem y wiem to z dobrego miesca, i gdy krl Franciszek Pirwszy opuci pani SzatoBryianow, swoi mionic barzo ulubion, aby wzi pani Destampin, z domu Helwn (ktr pani regentka wzia z sob za iedn z panien dworskich y przywieda i krlowi Franciszkowi za iego powrotem z Iszpaniey do Bordo), ktr wzi za mionic y porzuci

195

rzeczon pani SzatoBryianow, iako to ieden gwd wysadza drugi, pani Destampina prosia krla, iby odebra rzeczoney paniey SzatoBryianowey wszytkie co naypiknieysze klenoty, ktre iey da, nie dla ceny a wartoci, bowiem podczas pery a kamienie nie miay tego waloru, iakiego nabyy od pnieysza, iedno dla mioci piknych gode, ktre byy tam pooone, wycinite a wyryte, ktre krlowa Nawarry, iego siestra, obmylaa y uoya: bowiem bya w tym barzo bystra pani. Krl Franciszek przychyli si do proby y przyrzek, i to uczyni: iako uczyni; owo, gdy ktemu posa do niey szlachcica, aby ich zada, udaa hnet chor y oddalia szlachcica, iby wrci za trzy dni, y e otrzyma, czego da. Tymczasem ze zoci posiaa po zotnika y kazaa mu stopi wszytkie te klenoty bez bacznoci y poszanowania na pikne goda, iakie byy na nich wyryte; zasi potem, gdy w szlachcic wrci, daa mu wszytkie klenoty, zmnienione y przedzierzgnite w sztaby zote. Idcie rzeka zaniecie to krlowi y powiedzcie mu, e skoro podobao mu si odwoa to, co mi da tak szczodrze, i mu to oddal y odsyam w sztabach zota. Co zasi do gode, tak ie dobrze wyryam y wycisnam w moiey pamici y s mi tam tak drogie, i nie mogam dozwoli, aby niemi rozrzdza, uywa ich i mia z nich rado kto iny anieli ia sama. Kiedy krl otrzyma wszytko, one sztaby y poselstwo tey paniey, nie rzek nic wicey iedno to: Odniecie iey wszytko. To, com uczyni, to nie byo dla ceny, bowiem bybych iey odda dwa razy wicey, ieno dla mioci gode; y skoro ie tak zniweczya, nie chc tego zota y odsyam iey: wdy okazaa w tym wicey wspaniaoci y mstwa, nibym mnima, i mona nale u biaey gowy. Serce niewiasty lachetney, zranione y tak wzgardzone, zdolne iest wielgich rzeczy. Owe xita, ktre dopuszczai takowego odwoania darw, nie czyni tak, iako uczynia raz pani Niewierska, z domu Burbonw, crka pana Monpensira, ktra bya w swoiem czasie barzo roztropn, barzo cnotliw a pikn xiniczk y za tak miana we Francyey y w Iszpaniey, gdzie hodowaa si iaki czas z krlow Elizabet Francusk iako iey podczaszyni, daic iey pi, ile e krlow obsugiway iey panie y panny, y kada miaa swoi szar, iako my szlachta dokoa naszych krlw. Owa xiniczka wydaa si za grofa De, syna pierworodnego pana Niewierskiego, bdc godn iego, a zasi on barzo godnym iey, bowiem by to ieden z piknych a powabnych xit swoiego czasu; y dlatego mioway go a zabiegay si on rne pikne a godne u dworu, a miedzy inemi iedna, ktra bya taka, a przy tym pani wielgiego dowcipu y cale obrotna. Zdarzyo si, i iednego dnia zdi enie z palica pirzcie barzo adny, z dyamentem wartym od tysic piset do dwch tysicy talerw, ktry krlowa Iszpaniey daa iey przy odiedzie. w xi widzc, i iego lubka chwalia mu go barzo y okazywaa na ochot, on, ktry by barzo szczodry a wspaniay, da go iey skwapliwie, pozwalajc iey mnima, i wygra go w gr w pik: nie odrzucia go y wzia go barzo poufnie, y przez mio dla niego nosia go zawdy na palicu; tak i pani Niewierska, ktrey iey m poda do wierzenia, i przegra go w pik abo i by zastawiony, urzaa hnet ten pirzcionek w rkach oney panny, ktr wiedziaa by mionic iey ma. Bya tak pomiarkowana y tak wadna nad sob, i, zmieniaic iedynie barw y rc si pomau na wntrzu, nie okazuic nic inszego, obrcia gow w in stron y nigdy nie rzeka sowa ani mowi, ani iego mionicy. W czym barzo pocza sobie chwalebnie, i nie czynia piekielnicy ani nie zgniwaa si y nie podaa w osaw oney panienki, iako sia inych wiadomych mi byoby tak uczynio, daic caey kompaniey rado y okazyi do pogwarek y osawy. Oto iako pomiarkowanie w takich sprawach iest barzo potrzebne y barzo dobre; a take, i bywa w tym szczcie y nieszczcie iako indziey: wdy bywai takie panie, ktre ledwo wayyby si przestpi abo nadwery by namniey we wiecie swoiey czci abo posmakowa grzychu by na may koniuszczek palca, a iu ie hnet okrzycz y roznies a oszkalui wszdy. Ine bywai, ktre penemi aglami eglui po morzu y sodkich wodach Wenery y z nagiem ciaem a wyprone pyn po niem krzepkiemi poskoki, y igrai swoiem ciakiem, y nawigui ku Cyprowi, do wityni Wenery y do iey ogrodw, y racz si tam do smaku; ba 196

dyabe wie, ieli kto co mwi o nich, nie wicey, ni gdyby si wcale nie byy narodziy. Tako fortuna powolna iest iednym, a nieyczliwa drugim we czci a dobrey sawie; iako widywaem sia takich za mego czasu y teraz s ieszcze ine ywe. Za czasu krla Karola uczyniono we Fontenebie paszkwi bardzo szpatny a gorszcy, gdzie nie oszczdzano ani xiniczek, ani co nawitszych pa, ani inych. Ktrego prawdziwy sprawca gdyby by poznany, wier, nie barzo byoby przezpiecznie z iego skr. Take w Bloiey, gdy dopeniano maenstwa krlowey Nawarry z krlem, iey maonkiem, podrzucono tam pismo wieldze gorszce przeciw iedney barzo wielgiey paniey; ktrego pisma sprawcy nie mona byo odkry; wszelako sia byo niem obitych dzielnych a sierdzitych kawalerw, ktrzy odkazywali si sielnie y wiele rzucali pogrek, ba w szczyre powietrze. Wiele inych te pisem takich podrzucono, tak i cigle z tym ieno byo do czynienia, tak za tego panowania, iako za panowania krla Hendryka Trzeciego, z ktrych, miedzy inemi, iedno byo bardzo ohyzdne, zoone ksztatem przypiewki y pod takt kuranta, ktrego taczono podczas na dworze, y przeto piewany by midzy pami a lokaystwem po cichu y z gona. Za czasu krla Hendryka Trzeciego stao si wiele gorsze: bowiem szlachcic, ktrego wiem z nazwiska y znaem, przynis iednego dnia swoiey miey xik z malowidami, gdzie byo trzydzieci dwie wielgich y rzednich pa ze dworu, wymalowanych goo z natury, ligaicych a igraicych sobie smaczne ze swemi sukami, wymalowanemi tak samo y w naturze. Nieiedna tam bya, ktra miaa dwu abo trzech sukw: ta wicey, owa mniey; y one trzydzieci dwie pa wyobraay wicey ni siedm dwacia figur Aretyna, kada odmienn od drugiey. Osoby byy tak dobrze przedstawione y naturalnie, i zdawao si, e mwi y czyni t rzecz; iedne rozdziane y cale nagie, ine ubrane w te same suknie, stroiki, przybory a ozdbki, iakie naszay y w iakich widywano ie niekiedy. To samo mczyni. Prosto, xika bya tak zmylnie uczyniona y wymalowana, i nic nie mona byo iey przygani; iako y kosztowaa om do dziewiciset talerw y bya cala iluminowana. Owa dama pokazaa i y uyczya iednego dnia iney swoiey kompanionce a wielgiey druhini, yicey w stateczney kompaniey a poufalstwie z iedn wielg pani, ktra bya zamieszczona w tey xidse, ba, iedn z naytrefniey y nayzuchwaley wyobraonych; tedy, iako i do niey przynaleaa, odkrya swoiey paniey wszytko. Tamta, ktra bya wszytkiego ciekawa, chciaa urze on rzecz, wraz z in wielg dam, swoi krewniaczk, ktr barzo miowaa: za czym zaprosia i na festyn onego widoku. Tamta pani rwnie bya pomieszczona w onych malowidach jako y ine. Ogldanie dokonao si barzo szczegowie y z wielg starannoci, karta po karcie, nie miiaic ani iedney lekce, tak i strawiy na to dobre dwie godzin po obiedzie. Nu ona, miasto odkowa si a boczy, dopiro zacznie si cieszy z, nich a podziwia, a sielnie si przypatrowa y itrzy si tak w swoich zmysekach chutliwych a lubienych, i iy si caowa miedzy sob niby gobeczki a ciska, a obapia y co wicey ieszcze, bowiem byy miedzy sob wzwyczaione do tych igrw barzo ustawicznie. One dwie damy byy w tym barziey mne a stateczne y wytrwae nili iedna, o ktrey mi mwiono, ktra widzc iednego dnia z dwiema ze swoich przyiaciek te sam xig, tak bya olniona y popada w takow extaz chuci a arkiey podliwoci ku naladownictwu onych lasciwnych postaci, i ledwie miaa moc ku pozieraniu do czwartego obrazka, wdy przy pitym upada zemdlona. Oto, wier, straszliwe zemdlenie! Barzo przeciwne onemu u Oktawiey, siestry Cezara Augusta, ktra syszc iednego dnia, iak Wergili wygasza trzy wirsze, ktre uczyni na mierz iey syna Marcela (za ktre darowaa mu trzy tysice talerw, za same trzy ieno), zemdlaa na miescu. Co to bya za mio, ba inszego rodzaiu! Syszaem niegdy (byem podczas na dworze), i iedno wielgie xi we wiecie, stare y barzo szedziwe, y ktre po stracie eny barzo strzemiliwie trwao we wdowiestwie, ile e go ktemu skaniaa wielg witobliwo obyczaiu, chciao wni w ponowne stado z iedn

197

barzo cudn, cnotliw y mod xiniczk. Owo, e przez dziesi lat swoiego wdowiestwa nie by si tkn biaey gowy y lkaic si, i zapomnia iey uytku (iak gdyby to bya sztuka, ktr si zapomina), y boic si zniesawi pirwszey nocy po lubie y nic grzecznego nie dokaza, chcia si ktemu wyprbowa; za czym pozyska sobie pinidzmi iedn urodn mod dziewczyn, prawic, iako ta ena, ktr mia poi: ieszcze powiedai, i wybra tak, by przypominaa nieco z rysw twarzy iego przysz. Fortuna bya mu tak yczliwa, i okazao si, e nie przepomnia ieszcze swoich starych nauk; y prba ta posza mu tak szczliwie, i miay y wes poszed do szturmu na fortyc swoiey eny, z czego odnis pikne zwycistwo a wielgie mnimanie u ludzi. Owa prba bya szczliwsza nili prba iednego szlachcica znanego mi z nazwiska, ktry by barzo mody y niezdara, wszelako ociec iego chcia go oeni. Zamierzy tedy hnet uczyni prb, aby wiedzie, ali bdzie wdzicznym towarzyszem dla swoiey eny; ku temu na kilka miesicy wprzd wyszuka iakow pikn rozkosznic, ktrey kaza przychodzi co poobiedzia do krliczarni swego oca, bowiem to bylo w lecie, y tam w chodzie drzew zielonych a rzda folgowa sobie y wygadza ze swoi pann, a wiry leciay: tak, i nie obawia si, aby si mia popisa z en gorzey inego samca. Przedsi zdarzyo si nagorsze, i w wieczr po lubie, pokadszy si kole eny, nie mg nic zdziaa. Kto owo by stropiony? Wier, on sam, y i przeklina swoi sztuk zdradzieck, ktra mu chybia, y miesce, w ktrem by; po czym czyrpic iakow odwag rzek do swey eny: Moia duszko, nie wiem, co to ma by, bowiem kadego dnia srogie dziwy czyniem w krliczarni mego oca; y opowiedzia iey swoie bohatyrstwa. piymy, duszko, tak rozumiem, zasi iutro po obiedzie zawiod ci w tamto miesce, gdzie urzysz in zabaw. Co te uczyni y enie iego wyszo na dobre; z czego odtd na dworze uroso przysowie: Ha! gdybychmy si naleli w krliczarni mego oca, urzaaby, com iest mocen uczyni. Mona mmma, i bg ogrodw, iegomo Priapus, y faunowie, y satyry wszeteczne, ktre przewodz po lesiech, wspirai tam dobrych kompanw y sprzyiai im w ich uczynkach a dziaaniach. Ali wszytkie prby nie s rwne sobie y nieiednaki mai skutek: tako, co do igrw Wenusowych, widywaem y syszaem o wielu tgich zapanikach, i musieli odnawia swoie nauki y umacnia wiadectwa, kiedy przyszli do wielgiey szkoy. Bowiem iedni abo s nazbyt wrzcy, a hnet iu ostygli, iako i takowa przyroda gorcoci a zimna zdeymuie ich z naga; ini znowu gubi si w zachwyceniu, i takie nawitsze dobro dzier w swoich ramionach; ini robi si lkliwi; ini zasi z naga mikn, nie wiedzc sami dlaczego; ini cirpi na urzeknicie przyrodzenia. Prosto, tyle bywa niespodzianych przeszkd, ktre w tym si zdarzai, i gdybych chcia ie tu rozpowieda, dugo bych, wier, nie skoczy. Zdai si w tym na wielu ludzi eniatych y inych eglarzw po wodach mioci, ktrzy umieliby o tym powiedzie sto razy wicey ode mnie. Takowe prby s dobre mczyznom wszelako, nie biaym gowam; iako syszaem opowie o iedney matce, znamienitey paniey, ktra, maic crk iedyn y barzo iey drog y przyrzekszy i iednemu godnemu szlachcicowi w maenstwo, zanimby i do tego dopucia y lkaic si, iby moga nie znie tey pirwszey y cikiey przeprawy (iako i powiedano owego szlachcica barzo tgim w sobie y srogiey proporcyey), daa i wprzd wyprobowa iednemu modemu paziowi, dosy wyronitemu, z iakie dwanacie razy, powiedaic, i ieno pierwsze otwarcie iest przykre do dokonania y e, skoro uczyni si zrazu ono mnieysze i bardziey agodne, acniey potem cirpi y dusze; iako stao si tak, y, moebna, byo w tym co nieco susznoci. Ona prba iest ieszcze bardziey przystoyna y mniey gorszca iak ina, o ktrey powiedano mi raz we Woszech, o iednym ocu, ktry oeni swego syna ieszcze modego gupka, z barzo cudn pann. Owo ten gupek nic nie umia iey uczyni, ani pirwszey, ani drugiey nocy po lubie; zasi gdy ociec pyta syna y synowey, iako im si darzyo w maenstwie y czy ze triumphowali, odparli iedno y drugie: Niente. Z czeg to poszo? zapyta swego syna. Odpowiedzia cale przygupio, i nie wie, iakoby trzeba czyni. Za czym wzi syna za iedn rk a synow za drug y zawid oboie do kow198

naty, y rzek im: Owo tedy poka wam, iako trzeba czyni. Y uoy synow w iednym kocu oa y kaza iey rozszyrzy dobrze nogi; po czym rzek do syna: Oto bacz ieno pilnie, iako ia to czyni; y rzek do synowey: Nie ruszay si; nie bdzie to bolao. Y kadnc swy piknie rozwity czonek do wewntrz rzek: Bacze dobrze, iako ia czyni y iako powiadam: dentro, fuero, dentro, fuero, y powtrzy wielekro te dwa sowa, posuwaic si naprzd a umykaic, wszelako niezupenie na zewntrz. Zasi po onych czstych poruszaniach a sowach dentro a fuero, kiedy przyszo do spenienia czynu, zacz woa nagle a chybko: Dentro, dentro, dentro, dentro, a pki nie dokona. Dyable bylo ono fuero! Owo tak, mnimaic odegrywa bakaarza, speni ze wszytkim cudzostwo ze sw synow, ktra, czy to e udawaa gupi, czy, lepiey powiedziawszy, chytr, barzo dobrze czua si przy tym uczynku, wier, przy inych, takie iey wiadczyli ociec y syn, y ini, moebna, aby iey lepiey wpoi t lekcyi, ktrey nie chcia iey nauczy na wp a po czci, ieno a do samey doskonaoci. Wdy insza lekcyia te nic nie iest warta. Syszaem to od wielu bywaych mionikw y szczciarzy, i nierzadko widywali biae gowy tak zemdliwe y popadaice w spazma w czas onych sodkich porusze miosnych; wszelako do acno powracay do si; iako wiele ich, kiedy przydzie do tego punktu, wykrzykui: Ha! umiram! Mnimam, i ono umiranie iest im barzo sodkie. Ine bywai, ktre zawracai oczy w gowie od tey luboci, iakoby miay zamrze wielg mierzci y osuwaic si iakoby ze wszytkim bezczue y nieruchawe. O inych syszaem, ktre sztywniei y napinai tak gwatownie swoie nerwy, yy y czonki, i wynika std iakoby tec; o iedney to syszaem, ktra bya temu tak podana, i nie moga si z tego uleczy. Inym zasi koci przy tym tak trzaskai, iakoby ie im nastawiano z iakiego zomienia. Mwic o tych omdleniach, syszaem o iedney, i kiedy iey galan obraca i na iakiei walizie, skoro przyszo ku sodkiemu kocu, zaniemoga w taki sposb, i opada na kofer z rozkraczonymi nogami y wcisna si tak midzy kofer a obicie przy cienie, i kiedy staraa si stamtd wydoby y iey przyiaciel iey pomaga, wesza iakowa kompania, ktra urzaa i tak, daic obraz rosochatego drzewa, y moga swobodnie co nieco oglda z iey dobytku a gospodarstwa (wszytko byo wszelako barzo pikne); za czym trzeba iey byo pokry t spraw, i w popchn i w igrach za waliz, y okaza piknem omamieniem iakoby nigdy z ni nie mia sprawy. Owa pani w witszem bya nieprzezpieczestwie nili ina, o ktrey syszaem, a ktr iey przyiaciel trzyma w ucinieniu y wzut na si na kraiu ka; owo kiedy przyszo ku sodkiemu kocu, gdy on koczy y nazbyt si wypry (mia trefunkiem nowe trzewiki ze lizgiemi podeszwami), y wsparszy si na oowianych taflach, ktremi izba bya wyoona, ktre s barzo sposobne do poliznicia, i si osuwa a lizga, nie mogc si zatrzyma, tak i kaftanem, ktry mia cay okryty blaszkami, poora w szpetnym sposobie brzuch, pagrek, rzecz sam a uda swoiey paniey, i, rzeklibycie, kot i podrapa pazurami; co tak doio ona dam, i wydaa wielgi krzyk, ktrego nie moga w sobie stumi. Wdy nalepsze byo, i ta dama, iako e to byo w lecie y byo barzo gorco, przybraa si w stry nieco barziey nieskromny anieli po ine razy, bowiem miaa ieno koszul piknie bia y paszcz z biaego hatasu na niey, bez gatek; tak i w szlachcic, poliznwszy si tak szpetnie, zatrzyma si wanie nosem, usty a brod na przyrodzie swoiey lubki, a wanie wieo bya omazana iego poliwk, ktr po dwakro iu wla iey do wntrza y napeni tak sumniennie, i wystpia a przelaa si za brzegi, za czym ubabra sobie nos, gb y wsy, rzekby, i wieo pomydli sobie brod; z czego owa pani, zapominaic o swym cirpieniu y swoiey zadziorce, ia si mia a rechota tak sielnie, i mu rzeka: Wier, schludny z was kawaler, bowiem czystocie umyli a ochdoyli wasz brod, wey czym inym nili mydem napolitaskiem. Owa pani opowiedziaa rzecz iedney swoiey kompanionce, zasi w szlachcic swoiemu druhowi. Oto iak si o niey dowiedziano, bowiem ci podali i inym: iako opowie bya trefna a sposobna do obudzenia miechu.

199

Wdy nie ma wtpienia, i one biae gowy, kiedy s na osobnoci miedzy swemi naypoufalszemi przyiacikami, opowiedai sobie gadki rwnie dobre iako y my miedzy sob y ugwarzai o swoich amorach y psotach nabarziey sekretnych, y potem miei si z nich do rozpuku, y dworui sobie ze swoich gachw, skoro uczyni iakie niezdarstwo abo iaki uczynek sposobny do pomiechu lub dworowania. Owo ieszcze lepiey czyni; bowiem odbierai sobie swoich sukw, nie tylko niekiedy dla mioci, ilko by z nich wydoby wszytkie sekrety, figle a sprosnoci, iakie z drugiemi wyrzdzali; y cign z tego swoi korzy, bd to aby podsyca sielniey swoie ognie, bd dla zemsty, bd aby pokrzywia si sobie wzaiem w swoich poufnych rozmowach, kiedy s same. Za czasu krla Hendryka Trzeciego uczyniono w niemy paszkwi (w owey xidze obrazkw, o ktrey powiedaem wprzdzi) z wielu pa, w ich postawach y obcowaniu ze swoiem samcem. Z czego, wier, byo sielne zgorszenie. Zobaczcie ustp, gdzie o tym mwiem poprzednio. Owo do iu na tym. yczybych chtnie, z dobrego serca, iby wiele izykw naszey Francyey poprawio si z takiego szkalowania y poczynay sobie iako one w Iszpaniey; tam, pod gardem, nikt by nie mia by namniey dotkn czeci dam co znacznieyszych a godney reputacyey; wdy szacui ie tak pilnie, i kiedy si ie spotka w iakiem bd miescu y kiedy kto zakrzyknie ieno: Lugar d las damas!, wszytko si pochyla y skadaa im wszelak cze a rewerency; y naprzeciw nim wszelkie zuchwalstwo zbronione iest pod gardem. Kiedy cysarzowa, ena cysarza Karola, odprawiaa wiazd do Toledo, syszaem, i margrabia Wilan, ieden z wielgich panw Iszpaniey, pogroziwszy stranikowi, ktry go nagli, iby szed skorzey y posuwa si, omal nie popad w wielgie utrapienie, bowiem ta groba uczynion bya w przytomnoci cysarzowey; zasi gdyby byo przy cysarzu, nie byoby z tem tak srogiego kramu. Gdy diuk Ferya by we Flandryey y krlowa Leonora y Maryla cigny przez te ziemie, za ich niewiasty a panny za niemi, iacha on tu przy swoiey damie y zacz sprzyczk z inym kawalerem iszpa skim; z czego oba bliscy byli utraty ycia, barziey przez to, i uczynili takowe zgorszenie w obliczu krlowey a cysarzowey, nili dla iney przyczyny. To samo don Karlos Dawalos w Madrycie, gdy krlowa Izabela Francuska iechaa przez miesto, gdyby si nie by hnet rzuci do kocioa, ktry suy za schronienie biednym nieszcznikom, byby wraz wydany na mierz. Wdy musia wykrada si w przebraniu y umyka z Iszpaniey; skd na cae ycie zosta wygnany y skazany na ywot w nayndznieyszey wyspie caych Wochw, to iest Liparyey. Trefnisie nawet, ktre mai wszelaki przywiley swobodnego mwienia, ieli dotkn si dam, cirpi na tym; iako przygodzio si iednemu imieniem Legata, ktrego znaem. Iednego dnia nasza krlowa Lizabeta Francuska, rozmawiaic y gwarzc o Madrycie y Waladolicie, iako s miesca barzo lube a rozkoszne, rzeka, i z szczyrego serca chciaaby, aby te dwa miesca byy tak bliskie, iby moga iednego dosic iedn nog, a drugiego drug; to mwic sielnie rozkraczya nogi. Trefni, ktry to posysza, rzek: ,,Wey ia chciabych by w piknym porzodku, con un carraco de bouricco, para encargar y plantar la raya. Owiczono go czysto za to w czeladney; w czym wszelako nie by bez racyey czynic to yczenie, bowiem ta krlowa bya iedna z cudnieyszych, godnieyszych y barziey lubych, iakie kiedy byy w Iszpaniey, y warta bya by podan takim sposobem, wier, nie od niego, iedno od zacnieyszych ode po sto tysicy razy. Mnimam, i owi panowie oszczerce y omowce czci biaogowskiey chcieliby barzo mie a cieszy si przywileiem, iaki mai winozbiercy we wsiach Neapolu w czas winobrania, ktrym iest dozwolone pty, pki zbierai, powieda wszytko zo y wszytkie zniewagi, y wyzwiska wszytkim przechodniom idcym podczas drog; tak i urzycie ich, iako krzycz y wyi za nimi, y szkalui ich nie szczdzc nikogo, y wielgich, y rzednich, y maych, iakiey bd

200

byliby kondycyey. A co iest ucieszne, nie oszczdzai tako y dam, xiniczek y wielgich, iakie bd by byy: tak i za moiego czasu syszaem y widziaem, i wiele z nich, aby mie t uciech, udai iakie sprawy y id z umysu w pole, y przechadzai si drog, aby sysze ich, iak gaworz, y sysze od nich tysic sprosnoci y sw wszetecznych, iakie im mwi y blazgoni pyskiem, przymawiaic im za ich wszeteczestwa y sprosnoci, iakie czyni ze swymi mami a mionikami, wier, zgoa wymawiai im amory a parzenie si ze swymi wonicami, paziami, pachokami a koniuszemi, ktrzy im towarzysz. Ba, co witsza, dai od nich swobodno rozkoszy obcowania z niemi y kln si, e ie wyobracai a wygodz im lepiey nili wszytcy ini. A to powiedali rbic prosto z mostu a cakowicie wszytkie sowa, zgoa ich nie przystraiaic. Damy poprzestaway na tem, i namiay si do syta y miay w tym rozrywk, y kazoway im odpowiada ludziom, ktrych miay z sob, iako e iest dozwolone odpaci rzecz z nawizk. Zasi po ukoczeniu winobrania staie rozeym na takowe pogwarki a do nastpnego roku, ktre o inym czasie byyby dochodzono y czysto ukarane. Powiedano mi, i ten obyczay trwa ieszcze: ba, wiele ludzi we Francyey yczyoby, iby by przestrzegany w iakiey porze roku, aby mie lubo swoiego szkalowania, ktre tyle miui, y z wszelkiem przezpieczestwem. Owo, aby z tem zakoczy, biae gowy winny by szanowane od caego wiata, ich amory y ich aski chowane w sekrecie. Dlatego to powieda w Aretyn, i, gdy mowa o tym punkcie, izyki, iakie mionicy a ich mie podai sobie wzaiem, przeznaczone s nie tylko dla lubowania si ani dla rozkoszy, iakiey si w tym zaywa, ilko aby zwiza te izyki razem y wymieni iakoby sygna, e ma si trzyma pod stra sekret ich rzemisa. Zwaszcza niektrzy sproni a lubieni mowie bezwstydnicy bywai tak wolni y wyuzdani w sowach, i nie zadowalniaic si wszeteczestwem a lascywi, iakie popeniai ze swemi enami, ogaszai ie a publikui swoim kompanionom y kad ie w swoie opowiastki; iako znaem niektre biae gowy, i nienawidziy std swoich mw gorzey grzychu miertelnego y barzo czsto umykay si od rozkoszek, iakie im daway, dla tey przyczyny; bowiem nie chciay by osawione, mimo i bya to rzecz miedzy mem a en. Pan Dziubela, poeta, w onych Nadgrobkach aciskich, iakie uoy, a ktre s barzo pikne, uczyni ieden o psie: zda mi si, i godzien iest nale si tutay, bowiem dotyczy naszey materyey y tak powieda:

Latratu fures excepi, mutus amantes. Sic placui domino, sic placm dominae.
Szczekaniem moiem poszyem zodzieiw, zasi niemot moi przygarniaem mionikw; tak byem rad widziany od mego pana, owak byem rad widziany od moiey paniey. Ieli tedy ma si miowa wirzta za ich niemot, c dopiro trzeba uczyni mczyznom, ktrzy umiei zmilcze? A ieli w tym mamy posucha zdania iedney kortezany, z naysawnieyszych ubiegego czasu y wielgiey kapanki w swoiem rzemile, nazwiskiem Lamia (godzi si, wier, to uczyni), za czym ona powieda, co biaa gowa nabarziey rada widzi we swoim przyiacielu, to iest: ieli iest baczny w sowiech, a sekretny w tym, co czyni; a zwaszcza, i nienawidzi samochwalc, ktry si chepi tym, czego nie uczyni, a nie spenia tego, co przyrzeka. To ostatnie rozumie si w dwch rzeczach. Co wicey, powiedaa: i biaa gowa, co bd by czynia, nigdy nie rada iest by nazwana k... ani za tak ogaszana. Owo powiedai o niey, i nigdy nie dworowaa sobie z mczyzny ani te mczyzna nie dworowa sobie z niey, ani iey nie szkalowa. Taka pani wieldze uczona w amorach moe o nich da drugim nauk. Owo do uradzania o tym przedmiocie; iny, biegleyszy w sowach ode mnie, mgby go snadniey upikszy y rozszyrzy; oddai mu bro y pioro.

201

Rozprawa sidma

O biaych gowach zamnych, wdowach y dziewczynach, ku poznaniu, ktre z nich barziey s gorce w miowaniu od inych
Gdy iednego dnia byem na dworze iszpaskim w Madrycie, tedy wrd pogwarki z iedn zacn pani, iako to bywa na tych dworzech, zadaa mi owa to pytanie: Qual era mayor fuego damor, el de la biuda, el de la casada, o de la hija moa Iaki by witszy ogie w miowaniu, czy w wdowieski, czy u matey biaey gowy, czy u dziewczyny modey? Gdym iey obiawi moie mnimanie, rzeka mi hnet swoie w takich sowiech: Lo que me parece desta cosa es que, aunque las moas con el hervor de la sangre se disponen querer mucho, no deve ser tanto como lo que quieren las casadas y biudas, con la gran experiencia del negocio. Esta razon debe ser natural, como lo seria la del que, por haver nacido ciego de la perfection de la luz, no puede cobdiciar de ella con tanto deseo como el que vio, y fue privado de la vista O tey rzeczy rozumiem tak: chocia dziwczta, przy oney wielgiey gorcoci krwie, sielnie podane s ku mioci, wszelako nie miui tak, iak to czyni niewiasty zamne a wdowie, z przyczyny wielgiego dowiadczenia tamtych w oney sprawie, w czym iest barzo naturalna przyczyna, iako i lepy z przyrodzenia, y ktry od malekoci pozbawiony iest zwroku, nie moe go pragn tak chciwie iako ten, ktry cieszy si nim tak sodko, a potem zasi go strada. Potem dodaa, i: Con menos pena se abstiene duna cosa la persona que nunca supo, que aquella que vive enamorada del gusto posado Ile e z mnieysz przykroci przychodzi si strzyma od rzeczy, ktrey si nie smakowao, nili od tey, ktr si ulubio a dowiadczyo. Oto racyie, iakie dawaa ona pani w tey materyey. Owo czcigodny a uczony Bokacyusz, miedzy zagadnieniami swoiego Phillokoppa, w dziewitey xidze, zadaie to samo: w iakiey z onych trzech, w matey, wdowie abo dziewczynie, przystoi radniey si rozmiowa, aby szczliwiey przywie do skutku swoie pragnienie? Bokacyusz odpowieda ustami krlowey, ktr przedstawia mwic, i: chocia to iest barzo zy postpek, y przeciw Bogu, y swoiemu sumnieniu, poda niewiasty zamney, ktra bynamniey nie naley sobie, lecz podlega iest mowi, barzo atwie iest przy z ni do celu, a za nie z wdow y pann; ktre to miocie mniey s przezpieczne, ile e im wicey si dmucha na ogie, tem mocniey si rozpala, inaczey za ganie. Owo wszytkie rzeczy podupadai od uycia za wyitkiem chuci, ktra si ode wzmaga. Wszelako wdowa, ktra dugo leaa odogiem, nie czuie iu tego y nie troszczy si o to, tak iak gdyby wcale nie bya zamna, y radniey wspomnieniem si rozgrzywa anieli szczyr dz. Zasi prawica, ktra nie wie y nie zna ieszcze, co to iest, cheba przez wyobrani, pragnie tego letnio. Inaczey mata; ta, rozgrzana barziey od inych, da czsto przy do tego ponktu, za co nieraz iey si przygodzi by zelon sowy od swoiego maonka, ba, zgoa y dobrze pobit; owo, pragnc si na nim pomci (bowiem nie masz nic tak mciwego iako biaa gowa, a zwaszcza dla tey rzeczy), przyprawia mu rogi iak si patrzy y zaspokaia tem swy umys. A iako si przykrzy iada cigle t sam potraw, zwaszcza wieldzy panowie y damy barzo czsto niechai smacznych a subtylnych potraw, aby si ima inych. Co witsza, u panien zbyt wiele iest trudu y stracenia czasu, aby ie doprowadzi y nakoni do woley mczyzny; ba, ieli miui, nie wiedz o tym, i miui. Wdy u wdw dawny ogie z atwoci odzyszcze swoi si, kac im hnet poda tego, czego przez dug odwok czasu zapomniay; y pilno kwapi si powrci a przy do tego rzemiosa, auic straconego czasu y dugich nocy spdzonych w chodzie, w swoiem wdowiem ou licho ogrzanem. 202

Na te racyie oney wymowney krlowey nieiaki szlachcic imieniem Ferramonta odpar iey (zostawiaic na boku niewiasty mate, iako barzo atwe do nadwerenia, y nie wdaic si w wielgie dyszkury, aby twirdzi co insze) y rozpatrowa spraw panien y wdw, y twirdzi, i panna iest stalsza w miowaniu nieli wdowa: bowiem wdowa, ktra zasmakowaa w przeszoci sekretw miosnych, nie miuie nigdy ustawicznie, ieno z wtpliwoci a ociganiem, yczc hnet iednego, to drugiego, nie wiedzc, z ktrym by si miaa zczy dla swey witszey korzyci a chuby; to znw niekiedy nie chce adnego z nich, wey chwieie si w swoiey deliberacyey y iey chu miosna nie moe si ustali. Wdy cale insza rzecz iest z dziewk y wszytkie takie sprawy s iey nie znane: ktra dy iedynie ktemu, aby mie przyiaciela y pooy w nim wszytkie swoie myli, skoro go dobrze wybraa, y powoln mu by we wszytkiem, widzc w tym dla si wielg chub, aby by stateczn w mioci; owo te oczekuie z witsz chuci rzeczy, ktrych nigdy nie widziaa ani syszaa, ani dowiadczya, y pragnie ich barziey nieli niewiasty bywae w widzeniu, syszeniu a dowiadczaniu wszytkiego. Owo te pragnienie iey ogldania nowych rzeczy popdza i sielnie; wywiaduie si u biegleyszych, co ieszcze barziey podsyca w niey w ogie; y tak da poczenia z tym, ktrego uczynia panem swoich myli, ktrey to arkoci niemasz we wdowie, ile e iu to wszytko ma poza sob. Owo ta krlowa u Bokacyusza, podeymuic znw materyi y chcc pooy ostateczny koniec temu zagadnieniu, konkluduie; i wdowa iest chciwsza rozkoszy mioney sto razy wicey nieli dziewica, tem wicey e dziewica chce zachowa pilnie dziewiczo a prawiczestwo swoie, iako i caa iey przysza cze na tym si funduie. Po wtre dziewice s ze swey przyrody lkliwe, a zwaszcza w tey rzeczy mao zgrabne y mao sposobne po temu, aby przy na wymysy a dogodnoci okazyw iakich potrzeba do takich spraw; co nie iest tak u wdowy, ktra iest iu wieldze bywaa, obrotna y miaa w tem rzemile, iako e iu dawaa y zbya si tego, co prawica ma dopiro odda; wdy y to si przyczynia, i nie lka si by zwizytowan abo oskaron dla iakiey oznaki a szczyrby; tako lepiey zna sekretne drogi ku spenieniu swoich chuci. Zreszt dziewica lka si tego pirwszego szturmu do iey prawiczestwa, bowiem bywa on niektrym barziey omierzy a bolesny anieli ucieszny a sodki; czego wdowy nie lkai si, lecz skaniai si ktemu barzo przychylnie, chociaby szyrmierz by z naytgszych. Wdy ta lubo iest przeciwna do wielu inych, w ktrych barzo czsto za pirwszym razem mona si nasyci y acno ich poniecha; wszelako w tey skonno do powtarzania wzmaga si cigle. Dlatego wdowa, daic mniey y daic czciey, iest w tym sto razy szczodrzeysza nili prawica, ktrey przychodzi opuci komu swoi naydrogsz rzecz, o czym po stokro myl iey przychodzi. Dlaczego, konkluduie krlowa, radniey zwraca si do wdowy iako do panny, ile e acniey przychodzi i zwie a skoni ksobie. ARTYKU PIRWSZY O MIOCI NIEWIAST ZAMNYCH Owo teraz, aby podi a wywie racyie mistrza Bokacyusza y rozpatrywa ie co nieco y pouradza nad niemi, wedle rozpraw, iakie syszaem nad onym przedmiotem z ust barzo godnych szlachcicw y dam, barzo w rzeczy dowiadczonych, powiedam: nie ma adnego wtpienia, i kto chce nale ryche ukontentowanie w mioci, temu naley si zwrci ku biaym gowam zamnym, w czym nie zazna zbyt wielgiego trudu y nie straci zbyt wiele czasu; ile e (iako powiod Bokacyusz), im sielniey si rozarza ogie, tyme barziey si czyni goreicy. Tako iest z niewiast zamn, ktra rozgrzywa si tak mocno ze swoim mem, i gdy iemu zbraknie czym ugasi ogie, iaki zaeg w swoiey enie, trzeba iey zapoyczy si indziey abo te spon caey ywey. Znaem iedn pani z zacnego domu, znaczn y z nieledacyiakich, ktra rzeka raz swemu mionikowi (on mi to opowieda), i z przyrody swoiey nie bya tak chciwa ku temu wiczeniu, iako to o niey powiedano (a Bogu wiadomo

203

iak!), y e rada barzo czsto by si bez niego obesza, gdyby nie to, i m iey i rozgrzywa, a e za nie by wystarczaicy y zdatny po temu, aby ten ar ugasi, zbira si w niey taki wielgi y palcy, i musiaa biec po ratunek do swoiego przyiaciela; owo ieszcze barzo czsto nie zaspokoiwszy si nim chronia si sama abo w alkierzu, abo w ku y tam sama zbywaa si tako iako swoiey pochoci, abo na sposb lesbiaski, abo inaczey, abo iakowym instrumentem; wier, tak barzo (powiedaa), i gdyby nie iey wstyd, daaby sobie wygodzi pirwszemu z kraja, ktrego by napotkaa w sali balowey, w ustroni, zgoa na schodach tak i strasznie przypiekay one ary dotkliwie, ni mniey ni wicey iako klacze na granicach Andaluzyey, ktre, gdy si tak ozegrzei, a nie masz wpodle ogierw, iby ie obskoczyy, ani te nie mogc si nasyci, trzymaa swoi przyrod pod wiatr wieicy, iby im wia do wntrza, y tak spdzai swoi arko, y zapadniai si tym strychem; z czego pochodz one konie tak chybkie, ktre stamtd dostaiemy, iako i wziy co z przyrodzoney chyoci po wietrze, swoim ocu. Mnimam, i sia iest mw, ktrzy by chcieli, aby ich eny nalazy taki wiatr, ktry by ie ochodzi y spdzi ich gorco, tak aby nie potrzeboway szuka sobie mionikw y przyprawia mom rogw barzo szpatnych. Oto, wier, barzo szczeglna przyroda biaych gw, o ktrey napomknem: i gorzei ieno, gdy si ie podsyci; czemu nie trzeba si dziwowa, bowiem, iako powiedaa iedna pani iszpaska: ,,Que qnanto mas me quiero sacar de la braza, tanto mas mi marido me abraza en el brazero e im wicey chc si zby moiego aru, tym wicey m pali pod moiem paleniskiem. Y, wier, musz pon, y w takowym sposobie, ile e przez sowa, przez same dotknicia a ciskania, take przez ine ponty dai si pocign barzo snadnie, kiedy przygodzi si okazyia po temu, y bez adnego wzgldu na ma. Bowiem, aby rzec prawd, co nabarziey powciga niewiast abo pann, aby czciey sobie w tym nie daa folgi, to obawa, iak mai, iby im nie wzd si ywot, chociay nie iady bobu, czego zamne nie obawiai si zgoa, bowiem ieli si wezdm, owo m nieboraczek wszytkiemu iest winien, a suy im za oson. Za co si tycz prawide czci, ktre im tego broni, a o ktrych powieda Bokacyusz, to co nawicey biaych gw drwi sobie z tego, podaic iako swoie przemone, racyie, i gos natury idzie wprzd y e nigdy nic nie uczynia nadaremno, y e daa im czonki y czci tak szlachetne po to, aby z nich czyni uytek, a nie za iby im da gnunie bezczynnie, nie bronic im tego ani nakadaic, iako inym, adnych wywczasw, z obawy aby paiki nie zasnuy tam swoiey paiczyny, iako rzekem inedy, y nie przyszed czas, i iu nie nayd adnego lisiego ogona, aby ie obra; y e barzo czsto std, i dai gnunie oney czci, przychodz na nie wielgie cirpienia y nieprzezpieczestwo dla ycia, a zwaszcza duszno maciczna, z ktrey si widzi tyle umieraicych, e lito bierze, y z barzo cudnych a godnych pa, a wszytko dla oney omierzey strzemiliwoci, na ktr pryncypalne likarstwo (iako powiedai medycy) iest obcowanie cielesne, a zwaszcza z tgiemi, krzepkiemi a sielnie uksztatowanemi samcami. Powiedai wicey (przynamniey niektre nasze biae gowy), i owo prawido czci iest ieno dla tych, ktre niemiui y nie ziednay sobie godnych mionikw; takim iest barzo szpatnie y nagannie wydawa czysto swego ciaa leda komu, iakoby iakie kortezany; przedsi tym, ktre miui y ktre pozyskay sobie dobrze wybranych mionikw, owo prawo nie broni bynaymniey, iby nie miay ich zapomc w onych ogniach, iakie ich pal, y nie day im, czem by mogli ie ugasi; bowiem to iest czysto darowa ycie temu, ktry o nie prosi, okazuic si w tym agodnemi a bynamniey nie okrutnemi y barbarzyskiemi, iako mwi Renod, o ktrym powiedaem wprzdzi w rozprawie o bidney, utrapioney Genowefie. Ku czemu znaem iedn barzo godn dam, y z nieledacyiakich, ktra, gdy iednego dnia przyiaciel iey zasta i w kabinecie, gdy przekadaa ona stanz tego Renoda: Una dona deve dunque morire, na wirsz francuski, naypiknieyszy y naymisternieyszy, iaki kiedy znaem, y gdy iey si zapyta, co by pisaa, rzeka: Patrzcie, oto przekadanie, iakiem uczynia, ktre iest zarazem ordziem przeze mnie wydanem y wyrokiem, aby was ukontentowa w tym, czego pragniecie, ku czemu braknie ieno wykonania, ktre te spenio

204

si hnet po onem czytaniu. Ha! co za wyrok! Wiele lepszy, ni kiedy wyday go nasze tribunay! Bowiem, chocia Aryiost ozdobi sowo Renoda barzo wdzicznemi racyiami, upewniam was, i nie przepomniaa adney, ale wytumaczya ie y przedstawia barzo dokumentnie, tak i tumaczenie tyle sposobne byo ku wzruszeniu szpiku co sam wzr; czym dobrze daa pozna swemu przyiacielowi, i rada bya da mu ycie y zgoa nie yczya by nieubagan, w czym owo tamten te umia nie traci czasu. Dlaczego tedy biaa gowa, skoro przyroda uczynia i dobr a miosiern, nie miaaby uy swobodno darw, iakie owa iey daa, nie okazuic si naturze niewdziczn abo te nie staic iey wspak y nie przeciwiaic si iey ze wszytkim? Tak syszaem o iedney paniey, i patrzc iednego dnia na swoiego ma, iak chodzi a przechadza si po sali, nie moga si strzyma, by nie rzec swemu mionikowi: Patrzcie (rzeka) na tego ciemig, iak chodzi; ali on nie ma werzenia szczyrego rogala? Czybych tedy nie bya srodze obrazia przyrody, skoro go takim uczynia a ktemu przeznaczya, gdybych iey bya przeciwia si a e zadaa? Syszaem o iedney paniey, ktra uskaraa si na swego ma, i nie obchodzi si z ni dobrze, zazdronego by umysu y poderzewa, i chce mu przyprawi rogi. Wdy dobry on iest sobie! (mwia tak swoiemu przyiacielowi). Zdaie mu si, i iego ogie rwny iest moiemu; tocz ia mu go ugasz w iednym momencie y ieno paroma kroplami wody; zasi moiemu, ktrego piec cale insz ma gboko, trzeba co wicey: bowiem my, biae gowy, iestemy przyrody owych opuchlakw abo te dou z piaskiem, ktre, im wicey pokn wody, tym wicey chc iey yka. Ieszcze lepiey powieda inszy, i ich cis by przyrody kurzey, ktre kury dostai pypcia y umierai ze, ieli im braknie wody y nie napii si do syta. Takiego obyczaiu iest y przyroda biaogowska, ktra dostaie pypcia y umira ze czsto, ieli nie da iey si czsto napi; wszelako musi to by ina woda ni rzdlana. Ina pani powiedaa, e iest on przyrody dobrego ogrodu, ktry nie zaspokaia si wod niebiesk, lecz da iey od swego ogrodnika, aby by tem wicey rodzaynym. Ina biaa gowa powiedaa, i iest podobny do dobrych ekonomw a wodarzy, ktrzy nie dai caego swego dobra w gospodark a piecz iednemu, lecz rozdzielai ie na kilka rk; bowiem iedne nie starczyyby, aby si dobrze koo tego zakrztn. Podobnie y ona chciaa tak zarzdza swoi bruzdk, aby i lepiey zagospodarzy, y zdrowo si z tym czua. Syszaem o iedney godney biaey gowie, ktra miaa mionika barzo szpatnego, zasi ma barzo urodnego y lubey postaci; wey y pani bya barzo cudna. Ow iedna, poufaa z ni, przedstawiaa iey, czemu by nie wybraa sobie urodnieyszego: ali nie wiesz (rzeka), i aby dobrze uprawi ziemi, trzeba wicey ni iednego pracownika, a czsto nayurodziwsi a nabarziey wydworni nie s do tego naysposobnieysi, ieno barziey grubawi a krzepcy w sobie. Ina pani, znaioma mi, ktra miaa ma barzo szpatnego a niewdziczney postaci, wzia sobie suk rwnie szpatnego iako on; owo gdy iey zaufana zapytaa i dlaczego: To abych lepiey nawyka do szpatoty moiego ma. Ina dama uradzaic iednego dnia o amorach, tak swoich, iako te inych kompanionek, rzeka: Gdyby biae gowy byy zawdy strzemiliwe, nie wiedziayby, co iest rzecz przeciwna temu; wspiraic si w tym na mnimaniu Eliogabaa, ktry powieda, i poow ycia powinno si obrci na cnoty, drug zasi na przestpki; inaczey, cigle bywszy cale dobrym abo cale zym, nie znaoby si przeciwiestwa tego, co suy czasem do pomiarkowania. Znaem wysokie persony uznaice t maxim, zwaszcza naprzeciw biaym gowam. Tak ena cysarza Zygmunta, imieniem Barbara, powiedaa, i by ustawicznie w nieprzerwanym stanie czystoci to przystao gupcom, y gania mocno swoie panie a panny, ieli trway w tym mzgowczym mnimaniu, ktre ze swoiey strony odepchna barzo daleko: bowiem caa iey rado bya w festynach, plsach, balach a amorach, przy czym dworowaa sobie z tych, ktrzy nie czynili tak samo abo ktrzy pocili, aby sobie umartwi ciao, y ktre yy iak pustel-

205

nice. Moecie mnima, i dobrze byo y na dworze onego cysarza a cysarzowey; powiedam, dla tych, ktrzy lubili rzemiso miosne. Syszaem od iedney paniey, barzo godney y wieldze szacowney, ktra zachorzaa od cirpienia mioci, iak miaa dla swego suki, nie chcc przedsi stawi na azard onego drobnego ponkciku, iaki miaa miedzy nogami, z przyczyny swego wielgiego prawida czci, tak zalecanego a nakazowanego przez mw; za czym co dzie to sielniey gorzaa a schna, tak i w mgnieniu oka urzaa si such, chud, wyblak, iako wprzdzi widywaa si wie, zaywn, dobrze; odkarmion. Owo nagle, urzawszy y poznawszy to w zwierzciedle, cale si w tym odmienia: Iake to (rzeka), zali ma by powiedziane, i w kwiecie moiego wieku y w baczeniu na mizerne mnimanie wiata y pochy skrupu, y zatrzymuic do zbytku my przyrodzony ogie mam da sobie powoli tak wysycha, strawi si y sta si szpatn y szedziw przed czasem, abo te bych miaa straci kras moiey piknoci, ktra mi iednaa cze, szacunek a mio, y bych, w miesce damy o piknem ciaku, staa si szkieletem abo radniey kostuch, aby si da wygna y wyszydzi z kadey zacney kompaniey y by pomichem dla kadego? Nie, bd si strzega przed tym, ba, uyi likarstw, iakie mam w moiey mocy. Ku czemu we wszytkim iak rzeka, tak y uczynia y, daic ukontentowanie sobie y swoiemu przyiacielowi, odzyskaa swoi pulchno y staa si pikn, iak bya wprzdzi, bez tego iby iey m wiedzia, iakiego likarstwa uya, ieno przypisywa to medykom, ktrym dzikowa y mia ich w uwaaniu, i i tak przywiedli do zdrowia ku iego witszemu poytku. Syszaem o iedney barzo wielgiey paniey, barzo wesoego obyczaiu y trefnego rzeczenia, ktra gdy zachorzaa, medyk powiedzia iey pewnego dnia, i nigdy nie ozdrowieie, ieli tego nie bdzie czyni; a ta wraz odpowie: Ha, dobrze! czymy tedy. Za czym medyk y ona sprawili wespoek rado swoiemu sercu a ciau. Iednego dnia rzeka mu: Powiedai wszdy, i mi t o c z y n i c i e, wszelako nic to, skoro si czui zdrowa; w czym uywaa zawdy uciesznego sowa, ktre zaczyna si na i. Y ile tylko w moiey mocy, bd to czynia, skoro zdrowie moie od tego zawiso. Owe dwie panie nie przypominay oney godney paniey z Pampelony, o ktrey powiedaem ieszcze wprzdzi, a pomieszczoney w Stu opowieciach krlowey Nawarry; owa, rozmiowawszy si bezmiernie w panu Dawanie, wolaa radniey ukry swy ogie, ywi go w piersi, goreicy od tego, y umrze nili chybi swoiey czeci. Wszelako wedle tego, co syszaem o tym w rozmowie kilku godnych pa y panw, to bya czysta gupka y mao dbaa o zbawienie swoiey duszy, skoro sama z si zadawaa sobie mierz, maic w swoiey mocy wypdzi i, y czem byle iakiem. Bowiem, iako powieda stare przysowie francuskie: Ze skoszoney trawy a zi...... p.... szkoda hnet si wrci. Ba, c std, chocia rzecz si staa? ali, skoro ta sprawa si speni, zali wychodzi na iaw przed oczy ludzkie iako ine sprawy? Czy biaa gowa po niey chodzi kulawsza od tego? Czy kto co pozna? To si rozumie, kiedy si rzecz wykona kryiomo, przy zamknitych drzwiach, y kiedy nikt nic nie widzia. Cheiabych barzo wiedzie, czy wiele onych wielgich dam, wiadomych mi (bowiem miedzy niemi to mio nayradniey przemieszkuie, iako powieda ona pani Pampeloska, i we wielgie portale snadno bii wielgie wiatry), przestaa chodzi z gow wysoko podniesion, abo na tym dworze, abo indziey, y zdawa si statecznemi iako Bradamanta abo Marfisa? Y kt byby tak zuchway, iby si mia ich spyta, zali nie wanie z tego wiczenia przychodz? Ich mowie nawet (urczam to wam, przynamniey niektrzy) nie mieliby im przymwi, tak umiei si dobrze osoni y dziery pyszn postaw; y ieli ci mowie (niektrzy) sprobui mwi im o tym abo grozi, abo zniewaa ie sowami lub uczynkiem, hnet s ze wszytkim zgubieni: bowiem, chociaby ieszcze wprzdy nie zamierzyy przeciw nim co zego, wraz si imai pomsty y odpacai im czysto; bowiem iest stare przysowie, ktre powiada: Ilekro y skoro tylko m uderzy swoi en, iey p.... mieie si z tego. To si rozumi, i nadziewa si uy do syta, znaic przyrod paniey swoiey, ktra i nosi y ktra, nie mogc pomci si inemi bromi,

206

przypomaga sobie ni iako swoim soiusznikiem a wiernym druhem, aby przygarn gacha a mowego zdrayc, chociaby nie wiedzie iakie strae a czety przy niey odprawowa. Bowiem, nalepsze likarstwo, iakie mai, aby przyby do celu, to iest zawodzi miedzy sob swoie ale abo te swoim niewiastom a pannom suebnym, a potem skoni ie ku swoiey pomocy, aby si stara o nowego suk, ieli go nie miay, abo, ieli mai, sprowadzi go w umwione miesce; tamte zasi trzymai stra, aby m ani kto inszy nie zeszed tych dwoie. Ow te panie iednai sobie swoie panny a niewiasty y przekupi ie pinidzmi, darami a obietnicami: y barzo czsto niektre ukadai si a kontraktui z niemi, i na trzy odwidziny, iakie w przyiaciel zoy swoiey paniey a miey, poowa abo co namniey trzecia cz bdzie dla suebney. Wszelako naygorsze iest, i barzo czsto panie oszukui w tym swoie suebne bierc wszytko za nie, wymawiaic si, i przyiaciel nie da im wicey iedno may kszczek, tak i same ledwie e nie mai dosy dla siebie; y wystrychui tym strychem na dudka one ubogie dziwczta a niewiasty suebne, podczas gdy te stoi na stray y odprawui pilne czety: w czym iest niesprawiedliwo ; y mnimam, e gdyby o t rzecz prawowano si, przytaczaic racyie z iedney y z drugiey strony, wiele byoby do miechu y do uradzania; bowiem, wier, to iest szczyre zodzieystwo tak im wykrada zapat y nalen ordynary. Ine bywai panie, ktre barzo skwapliwie dotrzymui paktu a obietnicy y nic im nie odkradai, by lepiey by od nich wspirane a obsuone, y czyni iako oni uczciwi sprzedawcy sklepowi, ktrzy wydzielai sprawiedliw czstk zysku a targu swoiemu pryncypaowi abo spolnikowi, y dlatego takie panie warte s by dobrze obsuone, za to i s tak wdziczne za te trudy czuwania a strae, bowiem, iak bd padnie, tamte podai si na nieprzezpieczenstwo y azard: iako wiem o iedney, ktr, odprawuic iednego dnia czety, gdy iey pani bya w kownacie y zaywaa wczasu ze swoiem przyiacielem, w czem, wier, nie prnowali, burgrabia pana ma przydyba i y sztrofowa sielnie za to, co czynia, y e lepiey by byo, gdyby bya przy swoiey paniey, nili tak by rayfurk y sta na czetach z zewntrz kownaty; o czym powieda, i uwiadomi pana. Wszelako pani ziednaa go za pomoc iney ze swoich dworek, w ktrey by rozmiowan; ta przyrzeka mu co na proby swoiey paniey, tako udzielia mu podarku, ktry go zaspokoi. Wszelako od tego czasu nie moga go cirpie y spamitaa mu to, bowiem, wyledziwszy y pochwyciwszy dobr okazyi, uprosia u ma, by go wygoni. Wiem o iedney cudney y godney paniey, maicey suebn, ktr darzya swoi przyiani y czynia iey sia dobrego, y dopuszczaa z sob do znaczney poufaoci, y barzo dobrze i uoya do takowey posugi; tak i niekiedy, gdy widziaa, i m oney paniey przydugo by nieobecny w domu, bawic w iakiey potrzebie, czy na dworze, czy w iney podry, barzo czsto pozieraa na swoi pani ubieraic i (ktra bya wielgiey cudnoci y luba biaa gowa), a potem mwia: ,,Ha! nie iestli to niegodziwiec w m, i ma tak cudn en y zostawia i tak dugo sam, nie odwidzaic iey! Nie warte on, iby go pani uczynia rogalem nie czekaic duey? Godzioby si to paniey; bowiem ia, gdybych bya tak cudna iako wy, pani, hnet bych uczynia to samo memu mowi, gdyby zamieszkiwa tak dugo za domem. Moecie mnima, czy paniey a zwierzchniczce oney suebney do smaku bya ta mowa y czy ten trzewiczek nie zda si iey na miar na iey nk, y czy pni nie posugiwaa si rada tak dobrym instrumentem. Bywai te panie, ktre wspomagai si swoiemi suebnemi, aby pokry swoie amory y by ich mowie nie postrzegli si na nich; y podsuwai im swoich mionikw, iby ich choway y miay za sukw, aby pod t pokrywk si taili y aby mc zawdy powiedzie, ieli m naydzie ich w kownatach swoiey eny, i s tam iako suki takiey a takiey panny; owo pod tym pozorem pani ma barzo adny sposb prowadzi swoie praktiki, aby pan m nic z nich nie przezna. Znaem iedno barzo wielgie xi, ktre wdao si w amory z przyboczn dam iedney wielgiey xiniczki, tylko aby przewcha sekrety mioci swey miey y potem snadniey do niey dotrzy.

207

Dosy widziaem, w moiem yciu takowych wydarze, wszelako nie tym strychem, iako czynia iedna godna pani we wiecie, ktr znaem: ta miaa szczcie by obsugiwana przez trzech dzielnych y dwornych szlachcicw, ieden po drugim, ktrzy opuciwszy i obrcili swoie miocie a suby ku iney barzo wielgiey damie; kczemu tamta dworowaa sobie nie bez gracyey, i ich ksztatowaa a dresowaa przez tak wdziczne lekcyie a sposoby, i teraz, przyszedszy w sub oney wielgiey, przez to lepiey byli wyuczeni a uiedeni; y aby wznie si tak wysoko, trzeba wprzd sugiwa mnieyszym, aby nie chybi w obliczu witszych; bowiem aby doy a wzni si do duszych stopni, trzeba wstpowa po mnieyszych, iako to widzi si we wszytkich sztukach a naukach. To byo dla niey z wielgim zaszczytem, barziey ni przygodzio si iney, o ktrey wiem, ktra, bdc w orszaku pewney wielgiey paniey zamney, gdy owa wielga dama bya przychwycona w swoiey kownacie od ma, co tylko otrzymawszy may licik od swego przyiaciela, owa mnieysza dama wspomoga i tak dobrze, i wzia zgrabnie w bilecik y nie mieszkaic pokna cay, za czym m si na czymkolwiek spostrzeg, ktry byby barzo le i potraktowa, gdyby si w tem by obaczy: to bya wielga uczynno w subie, ktr te owa mona pani zawdy iey pamitaa. Wiem wszelako o wielu biaych gowach, ktrym nie na dobre to wyszo, i nazbyt byy zaufane w swoich suebnych, y inym rwnie na ze, i im zgoa nie zawierzyy. Syszaem o iedney pikney y godney paniey, ktra wzia sobie galanta z nabarziey dzielnych, wawych y wybornych we Francyey, aby mu da rozkosz y uywanie swoiego wdzicznego ciaka. W czym nie chciaa si nigdy zawierzy adney ze swoich niewiast y gdy umwiono spotkanie w postronnym mieszkaniu, byo powiedziane y umwione, i ma by w kownacie iedno tylko oe, a za iey niewiasty nocowa bd w antykamerze. Iak postanowiono, tak wykonano. Owo wykazao si, i bya w drzwiach dziura dla kota, o ktrey nie myleli y ktrey nie przewidzieli, a dopiro teraz, y umylili zatka i deszczulk, iby, w razie gdyby i kto pchn, uczynia haas y aby go usyszawszy przycichli y mieli si na bacznoci. Wdy iedna z dworek, poderzewaic, i co si tu wici, y zgniwana a rozelona, i pani iey nie ufa, bdcey iey nabarziey oddan, co iey iu czsto okazaa, umylia, skoro pani si pooy, stan na czetach a nadsuchiwa pode drzwiami. Iako usyszaa ciche szepty, lecz odkrya snadno, i to nie byo czytanie, ktre pani nawyka od kilku dni odprawowa w ku przy wicy, aby lepiey ukoloryzowa swoi spraw. Tey iey chciwoci, aby wszytko wiedzie iak nalepiey, nastrczya si sposobno barzo dobra y w por: bowiem trefunkiem wszed mody kot do izby, za czym uia go ze swemi kompanionkami y wpakowaa, y pchna przez ona dziur do kownaty swoiey paniey, w czym nie obyo si bez obalenia deszczki, ktra i przymykaa, y bez haasu. Za czym dwoie mionikw przeraziwszy si zerwali si z oa i urzeli przy blasku pochodni a wic, i to kot weszed do kownaty y obali zakadk. Za czym, nie troskaic si o wicey, pooyli si znw, widzc, i byo pno y e czas by kademu spa, y nie zamknli owey kociey bramki, lecz zostawili i otwart, by zostawi przeaz na powrt kotu, nie yczc go tam zamyka na ca noc. Przez t pikn okazyi ona dworka y iey kompanionki miay sposb napatrzy si temu y owemu u swoiey paniey y pniey odsoni to mowi, skd wynika mierz galanta y niesawa oney damy. Oto, na co si zda upr y nieufno, iak si ma niekiedy do inych osb, ktra szkodzi barzo czsto tyle co nazbyt wielgie poufalstwo; iako wiem o iednym, barzo wielgim, ktry pomkn si do tego, i wzi raz z kownaty swoiey eny wszytkie iey dworki y kaza ie drczy, iby mu wyznay wszytkie niego dziwstwa a usugi, iakie iey wiadczyy w iey amorach. Wszelako na ten raz zaniechano sprawy, iby unikn witszego zgorszenia. Pirwsze podegnicie pochodzio od paniey iedney, ktrey nie nazw, a ktra miaa zo do oney wielgiey: Bg skara i pni za to. Aby tedy skoczy z naszemi niewiastami, konkludui, i nie ma iako biae gowy mate, aby przy z niemi do dobrey paszy y wrychle: bowiem umiei tak dobrze swoie rzemiso, i naychytrzeysze y nabarziey zadufane dudki (rozumiem ich maonkw) wpadn w puapk.

208

Do o tem powiedaem w rozdziele o rogalach y o matych niewiastach, gdzie naydzie si sia dobrych opowiastek; owo na teraz czas iu poniecha tey materyey. AKTYKU DRUGI O MIOCI PANIEN Za czym, idc za porzdkiem Bokacyusza, naszego przewodnika w tey rozprawie, przechodz do panien, o ktrych, wier, trzeba wyzna, i z natury swoiey zrazu s barzo lkliwe y nie miei ustpi tego, co mai w wielgiey cenie, a to dla ustawnych perswazii a zaleca, iakie im czyni ich ocowie, matki, bracia, krewni y ich zwierzchne panie, z barzo surowemi pogrkami; tak i, chociaby miay y nawitsz chu pod socem, strzymui si ile tylko mog, a take z obawy, i zoliwy zdrayca ywot hnet by ie w tym oskary, bez czego ugryzyby rade z onego smacznego kska. Wdy nie wszytkie mai t powcigliwo: ba zamykaic oczy na wszytkie rozwaania, id ku temu miele, nie ze spuszczon gow, ieno z podniesion sielnie do gry; w czym bdz wieldze, bowiem niesawa rozwizey dziewczyny iest barzo znaczna y sto razy wicey way nieli u niewiasty zamney abo wdowy; bowiem taka, skoro zbdzie swoiego skarbu, hnet za to iest osawiona, zohyzdzona, ukazywana palicem od caego wiata y traci barzo zacne partyie maenskie, chocia znaem sia takich, ktrym si zawdy nadarzy iakowy dudek, co, z woley abo z podrywki, abo z wiedz, abo niewiadom, abo z przymusu, zaplta si im miedzy nogi y zalubi, iako powiedaem inedy, takow panienk, chocia nadweron, przedsi ieszcze powabn. Znaem sia takich panw y panien, ktrzy t drog doszli do maenstwa; zwaszcza iedn, ktra z wielgiem zgorszeniem wiata daa si- y pozwolia si zapdzi w ci iednemu xiciu we wiecie, nie ukrywaic si ani nie osaniaic swoiego poogu; owo, gdy i odkryto, odpowiedziaa ieno: C miaam robi? Nie trzeba mi gani za to ani moiey winy, ani wierzbiczki moiego ciaa, ieno moi zbyt opiesza przezorno; bowiem gdybych bya chytra a szczwana iako nawicey moich kompanionek, ktre czyniy tak samo iako ia, wier, gorszey, wey ktre umiay barzo dobrze zapobiec swoiey ciy y rodzeniu, nie byabych teraz w tey niedoli y nikt nie byby nic uzna. Kompanionki iey barzo si boczyy na ni za to sowo; tak i pani iey odpdzia i ze swoiego orszaku, mimo i powiedano, e to ona sama iey pani rozkazaa iey powoln by chuciom onego xicia; bowiem miaa do niego iakow spraw y trza iey byo go pozyska. Po nieiakim czasie nalaza mimo to zacn partyi y wydaa si barzo bogato; z ktrego maenstwa wywiodo si barzo godne potomstwo. Oto wic, gdyby ta uboga dziewczyna bya chytra iako iey kompanionki abo ine, nie byoby si iey to trefio: bowiem, wier, widywaem w moiem yciu dziwczta tak w tym chytre a obrotne iako naystarsze niewiasty zamne, ba, nawet byway z nich barzo szczwane, przebiege rayfurki, ktre nie zadowalniay si wasnem dobrem, ale strczyy ie drugim. Bya na naszym dworze iedna panna, ktra wymylia y daa do odegrania on pikn komedyi nazwan Ray miosny; wystawiono i w sali Burboskiey, przy zamknitych drzwiach, gdzie nie byo ieno sami komedyanci a komedyantki, czynicy razem pokazuicych y spektatorw. Ci, ktrzy wiedz, o co idzie, rozumi mnie dobrze. Grao i sze osb, z ktrych trzech mczyzn, a trzy biae gowy: z tych ieden xi, y mia swoi dam, wielg take, wdy nie tak iak on; wszelako miowa i barzo; drugi by to pan, y w gra z iedn wielg dam z bogatego domu; trzeci by szlachcic: w sparzy si z pann, ktr pniej zalubi; bowiem ta ucieszna dziweczka napara si gra swoi rol nie gorzey inych. Iako zwyczaynie autor komedii gra swoi osob abo te prolog, iako uczynia ta, ktra, wier, mimo i bya pann, zagraa i nie gorzey abo, moebna, lepiey anieli te mate. Bo te widziaa ze wiata co wicey nieli swoi dziedzine y bya rafinada en Secovia czyszczona w Segobiey, co iest iszpaskie przysowie, ile e zacne sukna czyszcz si w Segobiey.

209

Syszaem y powiedano mi o wielu pannach, ktre, suc za konfidentki swoim paniom a zwierzchniczkom, rade byy y same posmakowa ich kskw. Takie panie s czsto niewolnicami swoich panien, lkaic si, by ich nie wyday y nie ogosiy ich amorw, iakom powieda uprzednio. Syszaem raz iedn pann, ktra powiedaa, i to iest wielg mzgowczo u panien, i pokadaa cze swoi w swoim przodku y e, ieli gupie robi sobie z tym skrupuy, ona nie troska si o to, i e w tym wszytkim iedyne zo iest zgorszenie; natomiast sztuka trzymania swoiey rzeczy taiemnie y ukrytey ocala wszytko; y e to s gupie y niegodne y na wiecie, ktre nie umiei sobie radzi y przypomaga. Iedna dama iszpaska, mnimaic, i crka iey obawia si gwatu pirwszych maenskich pokadzin, gdy miaa i ktemu, zacza i napomina a przedkada, i to nie iest nic y e nie bdzie i bole, y e z szczyrego serca chciaaby by na iey miescu, aby iey to lepiey da pozna; a panna: Bezo las manas, seora madre, de tal merced, que bien la tomare yo por mi Szczyrze dzikui, pani matko, za tak usug, z ktr wszelako sama sobie sumniennie dam rady. Syszaem o iedney pannie barzo wysokiego rodu, ktra, wier, nie aowaa sobie w czyrpaniu rozkoszek, i bya mowa, aby i wyda za m do Iszpaniey. Owo ieden z iey naypoufalszych przyiacieli rzek iey pewnego dnia, trefnuic, i dziwi si iey barzo, ktra tak lubia wschd, i miaa eglowa ku zachodowi (bowiem Iszpania ley na zachodzie). A panna: Tak, wier, syszaam od marynarzy, ktrzy wiele podrowali, i podr ku wschodu iest barzo ucieszna y luba; y czsto iey dowiadczyam, wedle oney bussoli, iak mam zwyczaynie przy sobie; wszelako wspomog si, kiedy bd na zachodzie, aby poiacha prosto ku wschodu. Dobrzy tumaczowie bd umieli snadnie wyoy t allegoryi y odgadn i bez moiey pomocy. Moecie si domyla z tych sw, czyli ta panna zawdy ieno odmawiaa godzinki w kociele Maryackim. In mi nazwano, ktra syszc, i opowiedano cuda o miecie Wenecyey y osobnociach, y swobodzie, iaka w niem bya dla wszytkich osb, a nawet dla dziwek y kortezan: Ha, my Boe! (rzeka do iedney ze swoich kompanionek) oby Bg da, abychmy mogy przenie tam cae nasze mienie skryptem bankowym y abychmy si tam nalazy, aby wie ono ycie kortezaskie, radosne a szczliwe, do ktrego adne ine si nie umyo, chociabychmy nawet byy cysarzowemi caego wiata! Oto mi ucieszne a poczciwe yczenie. Iako, w rzeczy, mnimam, i te, ktre chc wie taki ywot, nigdzie by nie mogy czu si lepiey nili tam. Tako podoba mi si yczenie, iakie uczynia iedna pani w ubiegym czasie, ktra kazaa sobie opowiedzie biednemu iecowi, wydartemu z rki Turkw, wszytkie cirpienia a zo, iakie czynili iemu y inym biednym krzeciianom, gdy ich trzymali w iassyrze; za czym w byy ieniec opowieda iey sia y wszelakich rodzaiw okruciestwa. Wpado iey na myl zapyta go, co czynili biaym gowam: Ha! pani miociwa (rzecze) tyle im czyni t rzecz, a umirai z tego. Daby tedy Bg (odpara pani), abych tak w mczestwie moga umrze za wiar! Trzy wielgie panie, z ktrych iedna niezamna, bdc iednego dnia razem iy si uradza o rnych yczeniach. Iedna rzeka: Chciaabym mie takow iabo, iby co rok dawaa tyle iabek ze zota, ile daie pospolitych owocw. Druga: Chciaabych, aby mi ka rodzia tyle pere a kamieni, ile rodzi kwiatkw. Zasi trzecia, ktra bya pann: Chciaabych mie gobnik, ktrego dziuple by mi przyniosy tyle, ile owa iedney paniey, fawority nieiakiego krla, ktrego nie nazw; wszelako pragnabych, aby moi dziupl nawiedzao wicey gobi iako iey. One damy nie s podobne iedney paniey iszpaskiey (ywot iey opisany iest we chronikach Iszpaniey), ktra iednego dnia, gdy wielgi Alfons, krl Haragoniey, odbywa swy wiazd do Saragossy, przysza rzuci si przed nim na kolana y da sprawiedliwoci. Gdy krl zgodzi si i wysucha, zadaa mwi z nim na osobnoci, co te iey przyzwoli; za czym ualia si na swego ma, ktry tryksa si z ni po trzydzieci dwa razy, tak we dnie, 210

iak w nocy, nie daic iey wytchnienia ani folgi y odpoczynku. Krl posa hnet po ma y dowiedzia si, i w rzeczy tak si dziao, w czym tamten nie myla, i le czyni, skoro bya iego en. Za czym zebraa si Rada Krlewska dla tey sprawy y krl orzek, y rozkaza, i nie ma iey tkn iak ieno sze razy; przy czym dziwi si sielnie (tak powieda) wielgiey gorcoci a potdze tego czowieka y zbytniemu chodowi a strzemiliwoci tey eny, wbrew przyrodzie wszytkich inych (powieda chronika), ktre ze zoonemi rkami bagaa swoich mw y inych samcw, aby to uzyska, y trapi si, kiedy tamci dai inym to, co si im przynaley. Nie bya podobna tey damie iedna panna, z poczciwego domu, ktra nazaiutrz po zalubinach opowiedaa niektrym swoim kompanionkom przygod ubiegey nocy: Iak to (powiedaa), to ieno tyle? To syszaam od niektrych pomiedzy wami y od inych niewiast, y od mczyzn, ktrzy tak udai zuchw a rycerzw y obiecui cuda y zote gry, a owo co? Na moi cze, towarzyszki moie, ten czowiek (mwic o swoim mu), ktry tak okazowa rozgorzaego mionika y dzielnego, y tak srogiego w gonitwie do pirzcienia, caego kramu uczyni ieno cztyry razy, iako to biega si zwyczaynie trzy do pirzcienia, a iedno ieszcze dla dam: a ieszcze miedzy temi czterma witsze czyni wytchnienia, nieli wczoray czyniono na wielgim balu. Mnimacie, i skoro si ualaa na tak mao, yczyaby mie cay tuzin; wszelako nie kady iest podobien onemu iszpaskiemu szlachcicowi. Oto iako one dworui sobie ze swoich mw; tak uczynia iedna, ktra na pocztku y z pirwszego wieczora zalubin, gdy m chcia iey dosi, zacza przedstawia dzik y barzo oporn takowey iedzie. Wszelako m powzi myl, by iey powiedzie, i skoro wemie swy wielgi pugina, insza to bdzie zabawa y dopiro przyczyna do krzyku; za czym ona, lkaic si tego wielgiego, ktrym iey zagrozi, pozwolia hnet sobie wszytko uczyni; a nazaiutrz ona iu nie miaa trwogi y nie zadowalniaic si maym zadaa, od samego pocztku, gdzie iest w wielgi, ktrym iey zagrozi poprzedniego wieczora. Na co m odpowiedzia, i nie ma go wcale y e ieno sobie dworowa; wdy trzeba iey si zadowalnia t niewiel przyboru, iaki ma na sobie. A ona: A godzi to si tak sobie dworowa z biedney y gupiutkiey dziewczyny? Nie wiem, czy naley mieni on dziewczyn gupi a prostaczk, abo te chytr a podstpn, ktra iu posmakowaa tego wprzdzi. Zdai si w tym na uczone wykadacze. Wiele witsza prostaczka bya ina panna, ktra uskaraa si przed sdem, i gach uy iey przemoc; owo, gdy iego przesuchano w tey sprawie, tak odpar: Panowie, zdai si na ni, czy to prawda y czy niewzia moiey rzeczy y nie woya wasn doni do swoiey. Ha, pany sdzi (rzeka dziweczka), to szczyra prawda, przedsi kt by nie by tego uczyni? Bowiem skoro mnie pooy y podkasa, przytkn mi swoi rzecz, sztywn a koczyst, iak patyk do brzucha y tak mi nim szturcha, i baam si, e mi przebiie y dziur mi zrobi. Ba! wtedy wziam mu go y woyam go do dziury, ktra iu bya gotowa. Czy owa dziweczka bya tak gupia, czy podawaa si by tak, niech ini osdz. Rzekn wam dwie powiastki o dwch niewiastach zamnych, prostaczkach iako ta abo te barzo chytrych, iako kto woli. Chodzi tu o iedn barzo wielg dam, ktr znaem, barzo cudn y dla tego sielnie podan od wielu. Owo iednego dnia pewien barzo wielgi xi prawi iey o mioci, zgoa nawet nagabywa i mocno, przyrzekaic iey barzo pikne y wielgie godnoci z zaszczytami y bogactwami dla niey y iey ma, tak i ona syszc te sodkie pokusy uyczya im do agodnie ucha; wdy od pirwszego razu nie chciaa mu ustpi, ieno, iako niewinna, wieo y modo zalubiona, niewiele ieszcze znaic wiata, odkrya wszytko swoiemu mowi y zapytaa go o rad, zali ma to uczyni. M odpar iey wraz: Nizacz nie, moia mia. Jezu! c ty chcesz uczyni y o co mnie si radzisz? O haniebny postpek, na wieki nie do naprawienia dla ciebie y dla mnie! Ha! ale, panie a mu (odpara pani), toe bdziesz tak wielgim a ia tak wielg, i nikt nie bdzie mia nam przygani. Iak bd, m nie chcia przyzwoli; wszelako pani, ktra zacza wreszcie nabiera serca y w gowie 211

oleiu, nie chciaa straci tey okazyey y podia i z onym xiciem y z inemi ieszcze, niechaic swoiego gupiego prostactwa. Syszaem t opowie od kogo, kto i wiedzia od onego wielgiego xieia y od oney paniey, ktrey w xi barzo to zgani y pouczy, i w takich rzeczach nie lza si nigdy pyta ma y e s ieszcze ini raycy na dworze. Owa dama bya taka prostaczka, abo wicey, iak ina, o ktrey syszaem: tey iednego dnia godny szlachcic owiadcza si ze swoiemi suby, dosy w pobliu ma, ktry podczas zabawia si rozmow z in dam. Wreszcie szlachcic woy iey swoi ostrog abo, czyciey mwic, swy instrument do rk; ona za wzia go y ciskaic barzo ciasno, y obracaic si ku mowi rzeka do: My mu, popatrz, iaki mi pikny podarek ochwiaruie w rycerz; mam go przyi, powiedz? Bidny szlachcic, tak zaskoczony, cofa swy przybr z tak nagoci, i natknwszy si na ostrze dyamentu, iaki miaa na palicu, rozdar go sobie od iednego do drugiego koca tak srodze, i mnima, i zbdzie si go ze wszytkim, y nie bez wielgich boleci, wier, w nieprzezpieczestwie ywota, wybieg drzwiami dosy spiesznie, polewaic kownat krwi, ktra ociekaa na wsze strony. Przedsi m nie pogoni za nim, aby mu uczyni iak zniewag z tey przyczyny; ieno zacz mia si mocno, tak dla prostactwa niebotka swoiey powki, iako dla oney pikney darowizny; iako tamten dosy sam by za ni ukarany. Trzeba mi ieszcze przyczyni ona wsiosk opowiastk, bowiem nie iest z namniey uciesznych: kiedy iedn dziewczyn kmiec prowadzono do lubu do kocioa, z bbenki a flety, w pikney ceremoniey, trefunkiem nadszed na to iey mionik z dziewczyskich czasw, na ktrego zakrzyknwszy tak go zagadna: Byway, byway, Pietrusiu! (bowiem tak nazywa si w galan) Iu mi nie bdziesz tego czyni. Matusia mnie wydali, powiedaic to sowo prosto z mosta. Prostactwo byo tu rwnie dobre iako ona ao czasu minionego. Wspomnimy ieszcze y in, skoro zaszlimy do wsi: pikna moda dziewucha przyniosa brzemi drzewa na targ; pytano iey, ile ie ceni; e za wci uwyszaa cen, w miar iak iey kupuicy dawali, rzek ieden z nich: Dostaniesz tyle y ieszcze bdziesz zi..... na przydatek. Dobrze to wam puy odpara iecie rzekli to grzeczne sowo: za mniey bych wam nie daa, wdy za t cen biercie. Oto dziwczta y niewiasty barzo proste y drugie im rwne (bowiem trefia si ich dosy), nie bdce podobne do bezliku inych chodzcych po wiecie, ktre s barziey chytre a szczwane iako te; y tamte nie pytai o rad swoich mw ani te nie ukazui im takich podarkw, gdy im ie kto uczyni. Syszaem w Iszpaniey o iedney pannie, ktra w pirwsz noc po lubie, gdy iey m sili si a znoi, aby wyszczyrbi iey fortyc, nie bez wielgiego udrczenia dla siebie, zacza si mia y rzeka mu: ,,Seor, bien es razon que seays martyr, pues que io soy virgen, mas pues que io tomo la paciencia, bien la podeys tomar ,, Panie, suszna to, ie iest mczennikiem, skoro ia iestem dziewic; przedsi skoro ia zachowui cirpliwo, y wy moecie zdziery. Owa, przez odwet tamtemu, ktry dworowa sobie ze swey eny, dworowaa sobie sielnie z ma; iako, wier, sia panien ma przyczyn dworowa sobie oney nocy, zwaszcza ieli wprzdzi wiedziay, co to iest, abo dowiedziay si od inych, abo same z si poderzeway y przedstawiay sobie w wielgi moment rozkoszy, ktry mnimai by barzo znacznym a trwaym. Ina bya Iszpanka, ktra nazaiutrz po weselu opowiedaic o cnotach swoiego maonka wymienia ich mnogo, oprcz (powiedaa) que no era buen contador aritmetico, porque no sabia multiplicar i nie iest mocny w liczeniu arithmeticznym, bowiem nie umie mnoy. Panna zacnego rodu y z dobrego domu (ktr znaem y syszaem iey ozwanie si) w wieczr po swoim lubie, gdy kady wedle obyczaiu by na czetach a podsyszkach, gdy iey m przypuci pirwszy szturm y spocz sobie nieco (nie wszelako, aby spa), zapyta iey, zali yczyaby ieszcze; a ta mu wdzicznie odrzeka: Ile tylko dacie, panie. Moecie mnima, i po takiey odpowiedzi w dworny m musia by barzo zaskoczony y drapa si po gowie. 212

Owe panny, mwice tak krzeczy niebawem po lubie, .mog acno przyprawi o strapienie swoich ubogich mw y wzbudzi w nich poderzenie, i nie s pirwsi, ktrzy zgbili ich dno swoi kotwic, ani te ostatni tego dokonali; bowiem nie ma wtpienia, i kto si nie wyta y tchu z siebie ostatniego nie wyprze obrabiaic swoi en, temu nie omieszka ona przyprawi rogw, iako powieda stare francuskie przysowie:

Wdy gdy iey nie zaspokoi, indziey szuka racii swoiey.

To pewna, i gdy biaa gowa wyciga wszytko co moe z mczyzny, hnet go zagadzi, to znaczy, i z tego umiera; y iest to stare przysowie: e nie trzeba dobywa ze swego mionika tyle, kilo by si chciao, y trzeba go oszczdza, ile mona, wszelako nie ma, z ktrego trzeba wycign wszytko a do koci. Owo dlaczego powieda przypiwka iszpaska, que el primero pensamiento de la muger, luego que es casada, es de embiudarse pirwsze pomylenie biaey gowy matey iest myl, aby si uczyni wdow. Ta przypiwka nie u wszytkich si schodzi, iako nadziwam si wywie inedy, wszelako przystaa do niektrych. Bywai takie panny, ktre, nie mogc dugo strzyma swoiey krewkoci, oddai si snadnie, lecz ieno xitom a panom monym, ludziom barzo sposobnym do tego, aby ie nadwery, tak przez swoie aski y podarki, a take dla mioci ich wydworney maniery, bowiem wszytko iest w nich pikne a wyborne, chociaby nawet by niektry y czysty mydek, iako si to widywao. Ine zasi nie szukai takich y uchodz sielnie przed nimi z przyczyny ich reputacyey, i atwo podai ie w osaw, bdc wielgiemi samochwalcami, mao taicemi y srogiemi pyskaczami; te radniey widz szlachcicw statecznych a diskretnych, ktrych liczba wszelako iest skpa; szczliwa, wier, ktra takiego napotka a przyhoubi. Za czym, aby temu wszytkiemu zapobiec, wybieraa (bogday niektre) swoich pokoiowcw, miedzy ktrymi iedni s urodni, ini nie, iako znaem takich, ktrzy to im wiadczyli; y nie trzeba o to dugo prosi cnych pokoiowcw: bowiem, pomagaic im we wstawaniu, w ukadaniu do snu, rozdziewaic ie, obuwaic, rozzuwaic y podaic im koszul (iako widywaem sia panien na dworze y indziey, ktre w tym nie czyniy adney przeszkody ani skrupuu), nie iest moebna, iby oni, widzc w nich mnogo piknych rzeczy, nie mieli pokuszenia y aby wiele z onych panien nie czynio tego z umysu; tak owo, skoro oczy speniy dobrze ow sub, trzeba, aby y ine czonki ciaa te wypeniy swoi. Znaem iedn pann we wiecie, pikn, iak tylko mona by, ktra uczynia pokoiowca swego splnikiem monego xicia, ktry i sobie trzyma y ktry mnima sam by szczliwcem a posiadaczem; wdy w pokoiowiec szed w tym na rwni z nim: umiaa te go dobrze wybra, bowiem by barzo urodny y barzo wdziczney postawy; tak i w ou abo te przy tey robocie nikt by nie uwiadczy adney rnicy. Ba, zgoa w suga w wielu piknociach przewysza owego xicia, ktremu te amory a konfidencye pozostay nie znane a do czasu gdy i opuci, aby poi en; owo dlatego nie patrzy krzywiey na onego pokoiowca, ba owszeyki rady go widzia; y kiedy patrzy na przechodzcego, powieda ieno: Moebna to, aby ten czowiek by moim wspmionikiem? Wier tak, bowiem, odiwszy moi wielgo na stron, przewysza mnie w czym inym. Wey mia to samo imi co w xi y by barzo biegym krawcem y szacowanym na dworze; tak i nie byo pani ani panny, ktrey by nie odziewa, gdy chciaa by dobrze odziana. Nie wiem, czy ie odziewa tym samym, ksztatem co swoi pani, przedsi nie krzywdoway w tem sobie. Znaem iedn pann z poczciwego domu, ktra, miawszy pacholika w wieku czternastu lat y uczyniwszy ze swoiego trefnisia a bazenka, w onych igrach a baznowaniach nie czynia by iakiey przeszkody, aby si da caowa, dotyka a maca od niego, tak poufale, iak gdyby to bya biaa gowa, y barzo czsto przed ludmi, wymawiaic wszytko rzeczeniem, i to by mzgowczy a ucieszny bazenek. Nie wiem, zali przestpi t granic, wszelako to wiem, i

213

pni, y iako zamna, y wdowa, y znowu zamna, bya ta pani barzo niezwyczayn k.... Pomylcie, i zapalia swoi hubk od tey pierwszey gowienki tak dobrze, i nie chybia iey nigdy na przyszo w iey witszych poarach a silnieyszych ogniach. Patrzaem przez rok na ow pann; wszelako kiedym i urza w iey poufaociach w obliczu swoiey matki, ktra miaa reputacy naybacznieyszey y naysurowszey witoszki swoiego czasu, a ktra miaa si ieno z tego y barzo bya temu rada, przewidziaem zaraz, i z oney maey igry przydzie si do witszey, barziey wiadomey, y e z tey panienki bdzie kiedy tga wycirucha, tako si y stao. Znaem dwie siestry z barzo poczciwego domu pikteskiego, obie panny, o ktrych dziwnie mwiono z przyczyny wielgiego pachoa baskiiskiego, ktry by u ich oca. Ten pod oson, i taczy barzo dobrze, nie telko swoie tace oczyste, ale y wszytkie ine (tak i wid zwyczaynie tace, a nawet ich uczy), tacowa czsto z niemi y nauczy ie trzsionki k...ewskiey, z czego przylgno do nich niemae zgorszenie; wszelako nie omiszkay dobrze wyda si za m, bowiem byy bogate; owo, na to sowo bogactwa ludzie nie patrz na insze y bier wszytko, by nawet ieszcze gortsze y barziey piekce. Znaem pni onego Baska grzecznym onirzem y dwornego obyczaiu, tak i snadnie mona si byo po nim spodziewa takiey sztuki. Odprawiono go z domu, aby uciszy zgorszenie. By onirzem w gwardyey pana Stroca. Znaem rwnie ieden dom we wiecie, ba, z nawitszych, ktrego pani chowaa wpodle siebie nieco poczciwych dziewczt, miedzy inemi krewniaczek swoiego ma; owo ta pani bya barzo chorowita y czsto miaa spraw z medykami a aptekarzami, ktrych byo zwyczaynie peno w domu; e za panny czsto s podlege chorobom, iako bladaczce, upawom, frybrom y inym, zdarzyo si, i dwie miedzy inemi zapady na frybr kwartan; za czym przyzwano aptekarza, iby ie pielgnowa. Wier, pielgnowa ie swoiemi ziomi a likami swego wyrobu, lecz nayzdatnieysze z nich byo, i przespa si z iedn (patrzcie mi obwiesia!), bowiem mia spraw z tak pikn y zacn pann naszey Francyey, i sam wielgi krl byby si ni barzo godnie zadowolni; owo trzeba byo, aby w pan aptykarz musia iey wciubi swoi seryng do brzucha. Znaem ow pann, ktra wier, warta bya inego ogiera; potem wydano i za m, y iak i dano za prawic, tak te i za tak przyito. W czym uwaam, i bya barzo przemylna: bowiem, skoro nie moga strzyma swoiey wilgoci, zwrcia si do tego, kto by iey wraz da antidota, aby ustrzec i od ciy, bowiem tego dziewczta obawiai si nabarziey; owo bywai w tem tak dowiadczeni mistrzowie, ktrzy dai im zioa chronice ie barzo dobrze od zastpienia; abo te, ieli zastpi, spdzai im ich ci tak subtylnie y tak roztropnie, i nikt si na tem nie postrzee y nie wicey poczuie iako ten wiatr; iako to syszaem o iedney pannie, ktra wprzdzi bya dwork nieboszczki krlowey Nawarry, Margarety Pirwszey. Tey zdarzyo si przypadkiem lub z umysu zay w ci, bez zamiaru wszelako z iey strony. Owo nalaza biegego aptykarza, ktry, sporzdziwszy iey iakowy odwar, spdzi iey pd (ktry mia iu sze miesicy), sztuka po sztuce, kawaek po kawaku, tak atwo, i przez cay czas tey zabawy nigdy nie uczua przy tym cirpienia ani boleci, a potem wydaa si grzecznie za m, tak i m nie uzna by namnieyszego ladu. Co za biegy lekarz! bowiem tacy dai owym pannom likarstwa, aby mogy uchodzi za panny a prawice iak wprzdzi: ktre przytoczyem w rozprawie o rogalach, a zwaszcza iedno, o ktrym powieda mi dawnego czasu ieden empiryk; i trzeba wzi piiawki y przystawi ie do przyrodzenia, y da im tedy y owdy wycign a wyssa nieco krwie; za czym piiawki ssaic i zostawiai y czyni mae pcherzyki y fistuki pene krwie; tak i gdy dzielny m dosidzie w polubny wieczr swoiey paniey, rozdziera iey one pcherzyki, z ktrych krew si wyscza y broczy, co iest z wielg radoci dla oboyga; owo tak 1onor delia citadella salvo42. Zda mi si to likarstwo dobre a wszechmogce, ieli iest prawdziwe, a ieli nie skutku42

Honor fortecy jest ocalony.

214

ie, iestci sto inych, lepszych ieszcze, iako ie umiei barzo dobrze zaleca, obmyla y praktikowa panowie medycy, uczeni y biegli aptykarze. Oto dlaczego ci panowie mai zwyczaynie cale adne y grzeczne fortonki, bowiem umiei rani y goi, iako niegdy lanca Peleusza. Znaem onego aptykarza, o ktrym wanie powiedaem, kczemu dodam ieszcze iedno swko przechodzc mimo: urzaem go w Genewie, za pirwszym razem kiedy byem we Woszech, bowiem wwczas droga tamtdy bya zwyczayna Francuzom y wida poprzez Szwaycary a Gryzony z przyczyny woyen. Wraz zapytaem go, co by porabia w tem miecie y czy by tu bawi, aby kurowa pikne panny, iako czyni we Francyey. Odpowiedzia mi, i przyby tu, aby czyni pokut. Iake to! (rzekem) zali nie iadacie tu tak smacznych kskw iako tam? Nie, wasza mio (odpar mi), a to dlatego, i Bg mnie przyzwa a owici mi umys, tak i obecnie mam poznanie iego witego sowa. Tak (rzekem), to iu wwczas naleelicie do oney religiey y paralicie si kurowaniem ciaa y duszy, y kaznodzieilicie a dawali nauki dziwcztom. Ha, wasza mio, w tey godzinie lepiey poznaem moiego Boga (tak odpar ieszcze) ni wwczas y nie chc iu grzyszy. Przemilcz sia inych rozmw, iakiemy wiedli w tym przedmiocie, tak statecznych, iako y baznuic co nieco; wszako prawda iest, i w obwie posmakowa tego kska, ktry wiele barziey by godny iakiego poczciwego czowieka ni iego. Wszelako barzo mia rozum, i opuci w dom co rychley, bowiem niczego dobrego nie byby si doczeka. Owo zostawmy to. Niechay bdzie przeklty dla nienawici a zazdroci, iak mam ku niemu, iako powieda pan Romsar do iednego medyka, ktry przychodzi zaziera na iego mi rano a wieczr, aby iey obmaca piersi, ono, brzuch, biedra y pikne ramiona, wicey ni aby leczy i z frybry, iak cirpiaa, na co uczyni pan Romsar barzo wdziczny sonecik, zamieszczony w drugiey xidze iego Amorw, ktry si zaczyna:

Ha! iaka sroga zazdro y gniw we mnie pon Przeciwko medykowi, co, pniey czy raniey, Zachodzi po prnicy obmacywa ono, Brzuch, cycuszki a biedra moiey wdziczney paniey.
To samo ywi wielg zazdro ku medykowi, ktry podobne sztuki wiadczy z iedn cudn wielg pani, ktr miowaem y u ktrey nie miaem takiey y podobney konfidencyi, a bybych iey barziey pragn nili maego krlestwa. Tacy ludzie, wier, s barzo mile widziani u panien y niewiast y trefiai si im adne potrzeby, ieli chc si o nie zabiega. Znaem dwch medikw na dworze, ktrzy zwali si: ieden pan Kasztelan, lekarz krlowey matki, a drugi im Kabryan, medyk pana Niewierskiego y ktry by wprzdzi u Fernanda Gonzagi. Obay mieli przygody miosne (wedle tego, co powiedano) takie, i co nawitsi na dworze oddaliby dusz dyabu (iako to si mwi), aby by ich wspmionikami. Rozmawialimy iednego dnia, nieboszczyk baron Wito y ia, z panem Legrandem, wielgim medykiem pariskim, grzecznym w obcowaniu y barzo bystrego dowcipu, gdy ten odwidzi rzeczonego barona, chorego na iakie cierpienie miosne; za czym gdymy go oba wycignli na rne pogwarki a sprawy biaogowskie, na m dusz, opowiedzia nam tego co niemiara y przytoczy nam z tuzin opowiastek, od ktrych przyroda czowiecza dba stawaa; y zapamita si w nich tak, i za uderzeniem dziewitey godziny rzek nam powstaic ze swego siedzenia: Dalibg, witszy ze mnie gupiec nili wy, ktrzycie mnie tu zatrzymali dwie dobre godziny na blazgonieniu z woma, wdy podczas przepomniaem o szeci czy siedmi chorych, ktrych trzeba mi odwidzi; za czym pozdrowiwszy nas odchodzi, my zasi krzyczymy za nim: Ha! panowie medycy, wy tam znacie a wyczyniacie dobre sztuki, a zwaszcza wy, panie, ktrzycie rozprawiali o tem, wier, mistersko. Odpar nam pochylaic gow: Day wam Boe! day Boe! Ha, tak tak, wiemy y wiadczymy dobre sztuki, bowiem wiemy

215

sekrety, ktrych cay wiat nie wie; wszelako teraz, kiedym iu stary, poegnaem si iu z Wener a iey synaczkiem. Ha, ha! Zostawiam to wam, ktrzy iesteci modsi. Iny rodzay ludzi, ktrzy duo napsuli dziwczt, kiedy si ich wemie, aby ie uczyli nauk, to s ich bakaarze; ci atwo mog zo czyni, kiedy zapragn: bowiem przy takich lekcyiach, bdc sami z niemi w kownacie abo w ich kabinecie, moecie mnima, iakie dogodnoci mai y iakie historye, banie y powiastki mog im w por podsuwa, aby ie wprawi w arko, y skoro ie urz w takowey alteracyi y appetycie, iak umiei chwyci okazyi za po. Znaem pann z barzo dobrego domu, y znaczn, powiedam wam, ktra zepsowala si y stala si k... std, i usyszaa od swego bakaarza history, a radniey rzkc bani o Tyrezyaszu, ktry, i kosztowa iedney y drugiey pci, obrany by za sdzi przez Iupitera y Iunon w sprawie pomiedzy niemi dwoygiem, a mianowicie: kto ma y doznaie wicey rozkoszy w spokowaniu y uczynku wenericznym, mczyzna czy biaa gowa? Tenci umocowany sdzia rozsdzi przeciw Iunonie, i biaa gowa; za czym ona, z urazy, i bya odprawiona iego wyrokiem, uczynia ubogiego sdzi lepcem y odia mu zwrok. Nie trzeba si zdumiewa, i on pann przywieda na pokuszenie takowa opowie; wdy syszaa bowiem czsto, abo od swoich kompanionek, abo od inych niewiast, ie mczyni byli tego tak chciwi y naydowali w tym tak wielg lubo, za czym mnimaa, i biae gowy (zwaywszy osd Tyrezyasza) musiay naydowa ieszcze wiele witsz; owo dlatego trzeba wyprbowa, powiedai. Ha! czy takowych lekcyi godzi si, wier, udziela dziwcztom? Zali nie ma iu inych? Wszelako ich mistrzowie powiedz, i chc wszytko wiedzie y e, skoro s przy nauce, skoro trefi si na ustpy y historye, ktre potrzebui by wyoone (abo te wykadai si same), trzeba im ie wyoy y odczyta, nie przeskakuic ani przewyrtaic kartki; za ieli ie przewyrtn, a za tamte zapytaa o przyczyn y rzecze si im, i miesce to iest mao obyczayne, hnet stai si barziey chciwe pozna ie y napierai barzo sielnie swego mistrza, iby ie im wyoy; iako e przyroda ich iest poda tego, co im iest zbronione y czego si im nie chce powiedzie. Ile panien studiuicych zgubio si czytaic ow historye, ktr opisaem, y ow Biblis, o Kaunusie y sia inych podobnych, opisanych w Metamorfozach Owidego lub te w xidze, iak w napisa o Sztuce milowania; dorzucie ieszcze bezlik inych spronych baiek y lasciwnych swek inych poetw, ktrych wydano drukiem, tako francuskich, aciskich, iako greckich, italskich, iszpaskich. Owo ty powieda przypiewka iszpaska: De una mula que haze hin, y de una hija que habla latin, libera nos Domine.43 Y Bg wie, iak ci ich bakaarze, kiedy chc zo czyni y dai takie lekcyie swoim uczenicom, iak umiei to przypieprzy a podla sosem, i naypoczciwsza we wiecie daaby si znci. Czy nawet wity Augustyn czytaic otwart xig Eneidy, w ktrey si mieszcz amory a mierz Dydony, nie wzruszy si wspczuciem y boleci? Chciabych mie tyle setek talerw, ile byo panien tak wieckich, iako y zakonnych, ktre si niegdy wzruszyy, zmazay a zbyty dziewictwa przez czytanie Amadysa z Galliey. Moecie zgadn, co zdolne s wskra xigi greckie, aciskie y ine, wykadane, kommentowane a obianiane przez ich mistrzw, szczwanych lisw y wygw, wielgich nicponi, w ich sekretnych kownatach a kabinetach wrzd onych wywczasw. W ywocie witego Ludwika, w historyey Pawa Emiliana, czytamy o iedney Margerycie, grebini Flandryey, siestrze Iohany, crki pirwszego Baldwina, cysarza Grekw, ktra po niey nastpia, ile e tamta nie miaa potomstwa; owo powieda o niey historyia to: dano iey w pirwszey modoci bakaarza zwanego Wilhelmem, czowieka szacowanego za swy wity ywot y ktry zoy iu nieiakie luby kapaskie, co mu niiak nie przeszkodzio spodzi dwoyga dzieci swoiey uczenicy, ktre nazwano Iehanem y Baldwinem; co odbyo si tak sekretnie, i niewiele ludzi si w tym postrzego, wszelako potem byli uznani iako prawi dziedzice iey od papiea. Co za wyrok y co za pedagogus! Czytaycie w historyey.

43

Od mua, ktry parska: Hin!, i od dziewczyny, ktra mwi po acinie, wybaw nas, Panie.

216

Znaem na dworze iedn wielg dam, ktra miaa reputacy, i daie sobie wygadza swemu lektorowi a bakaarzowi; tak i Szykot, trefni krlewski, wycylowa w ni iednego dnia uszczypek przed I.K.Moci y mnogiemi inemi osobami ze dworu, powiedaic iey, zali nie wstyda si dawa sobie wygadza (tu rzek cae sowo) tak brzydkiemu a szpatnemu samcowi y nie ma tyle rozumu, aby sobie wybra piknieyszego. Kompania zacza si sielnie mia, a za dama paka, poderzewaic, i to krl kaza iey wyrzdzi t posug: bowiem zwyczayny by takich igrw. Ine znaem barzo wielgie damy y znaczne xiniczki, ktre co dnia zabawiaic si w swoich kabinetach pisaniem, abo, lepiey rzekszy, udaic t zabaw, wygadzay sobie sumniennie ze swemi sekretarzami, ktrych znaem; a za kiedy nie woay ich do pisania, nie maic przyczyny po temu, kazay im czytywa, aby lepiey ubarwi wszytko, powiedaic, i gdy czytai same, zwrok im si niszczy. Owe damy, ktre czyni wybr tego rodzaiu ludzi, nie zasugui na wymwk, owszeyki na wielgie potpienie, ile e mai wszelak swobod a dogodno uczynienia wyboru, iaki im przypada do smaku. Wszelako ubogim pannom, ktre s niewolnemi ieczyniami swoich ocw a matek, krewnych a opiekunw abo pa swoich y yi w lkliwoci, mus iest podi kady kamie, iaki nayd na drodze, aby si bra do roboty, nie baczc, czy iest gorcy czy zimny, czy pieczony, czy gotowany, y przeto, wedle tego, iak si okazyia nastrczy, posugui si nayczciey swoimi pokoiowcami, swemi preceptorami a bakaarzami, onemi psuycami papieru, graykami na fletni, skrzypkami, tancmistrzami, malarzami, prosto tymi, od ktrych ucz si onych sztuk a rzemis, ba, nawet czasem duchownemi kaznodzieiami a mnichami, iako o tem mwi Bokacyusz y krlowa Nawarry w swoich Opowieciach; bier te czasem y paziw (widziaem takie), y lokalw, komedyantw, iako znaem dwie panny na dworze, rozmiowane w dwch, a zaywaice witszey mnogoci; poetw take, iako znaem ich wielu, ktrzy pouwodzili pikne panny, niewiasty a wdowy, bowiem takie osoby barzo rade widz hody pochlebstwa y api si na t wd; prosto, bier wszytkich, ktrych nayd pod rk y mog doapi. Adwokaci a prokuratorowie s tako barzo nieprzezpieczni. Y oto dlaczego tene sam Bokacyusz y ini z nim naydui, i panny s barziey wytrwae w miowaniu y barziey w tym ustawiczne nieli niewiasty a wdowy, ile e s podobne osobom, ktre s na wodzie w toncym statku: ci, co nie umiei zgoa pywa, chytai si pirwszych gazi, iakich si mog uczepi, y dzier si ich stale a uparcie, a dopki kto nie przydzie; ine zasi, umieice dobrze pywa, rzucai si we wod y dzielnie pywai, a dopki nie zawin do brzegu: tak samo panny, skoro uapiy iakiego suk, trzymaa go y strzeg wytrwale tego, ktrego pirwszego wybray, tak i nie chc go wypuci y miui go stale, z obawy iby mogy nie mie swobody a okazyey ziednania sobie drugiego, iak by chciay; natomiast niewiasty zamne a wdowy, ktre przerzay chytroci miosne y s w nich misterkiniami, y mai do syta swobody a dogodnoci pywa po wszytkich wodach bez nieprzezpieczestwa, bier taki towar, iaki im smakuie; y ieli sobie omier takiego suk abo go utrac, umiei hnet nale drugiego abo te dadz si obsuy dwom, bowiem dla nich na iednego straconego hnet nayd si dway nowi. Co witsza, panny niebotka nie mai ani sposobw, ani maitnoci, ani talerw, aby sobie sprawia codziennie nowych sukw: wdy wszytko, co mog da mionikowi, to iakie ubogie pamiteczki ze swoich woskw abo liche pereki, abo paciorki, abo naramienniczki, iakie ubogie pirzcionki abo szarfeczki y ine drobne, liche podarki, nie kosztuice zgoa; bowiem chociaby panna, iako widziaem takie, bya nabarziey znaczna, z monego domu a bogata dziedziczka, zawdy iey ociec, matka, krewni a opiekunowie trzymai i tak kuso z iey zasobem, i nie ma sposobu uyczy ich swoiemu suce ani te szyrzey rozwiza swoi taszk, cheba ieno on od przodku; a take i same z si s skpe, chociaby ieno dla tey dobrey przyczyny, i mai z czego by rozrzutne; bowiem szczodro zawisa y zaley od rzodkw; zasi niewiasty a wdowy mog swoiemi maitnociami rozrzdza barzo swobodne, ieli ie mai; a zwaszcza kiedy czui chu ku mczynie y rozmiui si w nim a rozdurz, sprzedayby a oddayby wszytko, ae do koszuli, radniey,

217

niby miay go nie posmakowa; tak iako akomce a tacy, co nadmierne smaki mai w gbie, kiedy mai ochot na dobry ksek, musz go posmakowa, choby nie wiedzie co kosztowa na targu. Bidne panny nie mai tey samey wolnoci, ieno wedle tego, co im si trefi, czy dobre, czy lichsze, mus im iest na tym poprzesta. Przyczynibych niezmiern mnogo przykadw onych ich amorw y ich rnych appetytw a cudacznych rozkoszek; wszelako nigdy bych nie skoczy: przy tym takie powieci niewiele miayby smaku, gdyby ich nie nazywa po imieniu a po nazwisku, czego nie chc uczyni dla powszechnego dobra, bowiem nie ycz ich podawa w osaw, a przyrzekem sobie unika w tey xice wszelakiego zgorszenia, tak iby mi nikt nie mg przygani niiakiey omowy. Owo gdy si przytacza nieiakie powiastki, a za zmilcza imiona, nie masz w tym adnego za; wey pozwalam odgadywa wiatu osoby, o ktre chodzi: zgoa barzo czsto bd myleli ludzie iedn, a to bdzie cale ina. Owo, tak iako widzi si drzewo takiey y odmienney przyrody, i iedno pali si cale zielone iako iesion a buk; ine zasi, ktre, chociaby byy suche, stare a poupane od dawna, iako wiz, olcha y ine, pal si dopiero barzo powolnie, zasi sia inych (iako to iest powszechna przyroda wszytkich drzew suchych a starych), skoro wyschn a postarzei si, pon tak nagle, i zdadz si raczey strawione a spopielone nieli spalone, tak samo rzecz si ma z pannami, niewiastami a wdowami: iedne, skoro tylko s w zielonoci swoiego wieku, pon acno y tak dobrze, i, rzekby, z ywota swoiey matki wyniosy gorco miosn a stateczne k..ewstwo; iako pikna Lais wzia to po Tymandrze, swoiey matce, k..wie barzo niepospolitey; y sto tysicy inych, ktre wziy to po tgich maciach wyciruchach, i nie czekai nawet wieku swoiey raoci, ktry przypada w dwunastu abo trzynastu leciech, aby nadpocz owocu mioci, ieno rychley imai si tego, iako zdarzyo si przed niespena dwunastu laty w Pariu z iedn crk pasztetnika, ktrey trefio si popa w ci w wieku dziewici lat; za czym, gdy zaniemoga na skutek swoiey ciy y ociec iey zanis iey uryn medykowi, w medyk hnet zawiadczy, i nie moe tu by iney saboci, ieno i zastpia. Iake to, panie! (odpar ociec) To moia crka nie ma wicey dziewici lat. Kt owo by zdumiony? Wier, w pan medyk. To iedno (rzek); pewne iest to, i iest w ciy. Y zwizytowawszy i szczegowiey nalaz, i w rzeczy tak byo; za czym, skoro wyznaa, z kim miaa spraw, ukarano iey galana mierzci z wyroku sdowego, i wszed z ni w porozumienie w wieku tak nieraym y zapodni i tak z moda. Barzom iest nierad, i mi wypado przytoczy w przykad y pomieci go tutay, ile e dotyczy osoby pospolitey y niskiego stanu; bowiem intency moi byo nie mami moiego papieru dla tak lichych osb, ieno dla znacznych a wysokich. Odbieaem w tym nieco od mego zamiaru; wszelako wymawia mnie to, i opowie iest barzo rzadka a niezwyczayna; wey nie znaem te iney, aby si taki cud wydarzy (to iest, rozumiem, aby wyszed na iaw), u naszych wielgich dam, o ktrych dobrze znam, i, wier, w takim wieku y w dziewici, dziesici, dwunaciech y trzynaciech lat nosiy a cirpiay barzo snadnie samczyka, czy to w porubstwie, czy te w wle maenskim, iakobych mg przytoczy sia przykadw o wielu zbawionych dziewictwa w takowem dziecictwie, a wdy nie pomary z tego ani te nawet nie omdlay z udrczenia, ieno cheba z luboci. Kczemu przypominam sobie opowie o iednym bywaym a dzielnym panie, iak tylko moe by iaki yw we wiecie, zmarym iu; owo ten uala si iednego dnia na przestronno przyrody u paniey y niewiast, z ktremi mia spraw. Powieda, i w kocu mus mu bdzie szuka dziwcztek nieletnich y iakoby wyszych wio z kolebki, aby w nich nie czu si tak przestrono iakoby na penem morzu, iako mu si to zdao z inemi, y dla witszey rozkoszy pywania w ciasnem miescu. Gdyby by zwrci te sowa do iedney godney a wielgiey paniey znaiomey mi, byaby mu daa t eam odpowied, iak uczynia iednemu szlachcicowi skdsi; temu, gdy do niey przyszed z temi samemi alami, tak mu odpara: Nie wiem, komu lza iest radniey si uala, czy wam mczyznom na nasz obszyrno a przestrono, czy nam biaym gowam na wasz mao a niko abo radniey na wasze mae y misterne przybory;

218

bowiem tyle przystao nam si uala na was co wam na nas. Owo gdybychcie mieli wasz miar sposobn do naszego kalibru, nic bychmy sobie nie mieli do przyganiania wzaiem. Owo ta dobra pani miaa szczyr racyi; y dlatego to nieiaka wielga dama iednego dnia na dworze patrzc a pogldaic na onego wielgiego Heraklesa z brzu, wzniesionego na studni we Fontenebie (a prowadzi i pewien godny szlachcic trzymaic i pod pach), rzeka mu, i ten Herakles, mimo e iest barzo dobrze obrobiony a wyobraony, wszelako nie iest tak dobrze uksztacony we wszytkich swoich czonkach, iakoby byo potrzeba, a zwaszcza ten od rzodka iest nazbyt may y nierwny a mao zgodny naprzeciw iego olbrzymiemu ciau. Szlachcic odpowiedzia iey, i nie ma na to co rzec, iedno i trzeba mnima, i w onym czasie biae gowy nie miay swoiey rzeczy tak przestroney iako w czasie dzisieyszym. Iedna barzo wielga pani a xiniczka dowiedziawszy si, i niektrzy okrzcili iey imieniem barzo wielg a grub kolubryn, zapytaa o przyczyn tego. Nalaz si kto, kto iey odpowiedzia: Owo, pani, z tey przyczyny, i iest witszego a obszyrnieyszego wiata nili ine. Prawda iest wszelako, i nalazy do likarstw y naydui ich codziennie dosy, aby uczyni swoie wrota barziey wskiemi, cinionemi a opornieyszemi do wnicia; ktrych likw niektre uywai, ine zasi nie; wszelako mimo to, kiedy droga iest dobrze ubita y wyiedana czsto przez ustawiczne spokowania a obcowania abo przechody dziecek, otwr u wielu iest coraz witszy a przestronieyszy. Zgubiem si nieco a zabkaem w tey rzeczy; wszelako, ie byo to zgodne z przedmiotem, nie masz w tym zego; owo wracam do moiey drogi. Wiele inych panien bywa, ktre dai min oney wielgiey modoci a zielonoci swoich lat y czekai witszey raoci a wysuszenia, czy to e z przyrody swoiey s barzo zimne z samego pocztku y dorzewania (bowiem bywai y trefiai si takie), bd e to s krtko trzymane, iako barzo iest potrzeba u niektrych; bowiem, iako powieda przypiewka iszpaska: Vias e nias son muy malas a guardar Winne grona a dziwczta barzo trudne s do ustrzeenia, aby bogday iaki przechodzie, kraian abo obcy, ich nie posmakowa; a zwaszcza kiedy poczynai czu przyrodzon wilgotno swoiego ciaa; wdy ine bywai, ktre s tak nieczue, i wszytkie akwilony a wichury zimowe nie zdoayby ich wzruszy a zachwia. Ine bywai tak gupie, tak prostacze, tak grubane a nie nauczone, i nie chciayby nawet usysze owego imienia mioci; iako syszaem o iedney biaey gowie podaicey si za surow y reformatk, ktra, gdy usyszaa, i mwiono o iakiey k...ie, hnet wpadaa w omdlenie; owo kiedy opowiedziano t wiadomo iednemu wielgiemu panu przed iego en, w odpar: ,,Nieche tedy ta pani nie przychodzi tutay, bowiem ieli iu mdleie, i usyszy, gdy mwi o k...ie, hnet by na miescu pomara, skoroby urzaa tak. Bywai wszelako panny, ktre, skoro zaczn nieco czu wol bo, oswaiai si tak dobrze, i hnet przychodz iada z rki. Ine s tak nabone a sumnienne, tak lkaice si przykaza Boga, naszego Pana, i precz od si oddalai przykazanie mioci. Przedsi widziaem mnogo takich witulek a oczenaszek, wylizuicych obrazki y mieszkanek ustawicznych kociow, ktre pod t obud ywiy a choway swy ogie, aby przez takowe fasze a udania wiat si na nich nie obaczy y mia ie za barzo wstydliwe, wier, na wp wite, iako ow wit Katarzyn Sienesk. Iako barzo czsto oszukay wiat y ludzi, iako syszaem o iedney wielgiey xiniczce, ba, krlowey, zmarey iu, ktra, kiedy chciaa nagabn kogo wedle amorw (bowiem barzo bya im podlega), zaczynaa swoie rozmwki zawdy od mioci boey, iak mu iestemy winni, y hnet przeprowadzaa ie ku mioci wieckiey y na swy zamiar dania iey od tego, z ktrym wida rozmow, z czego potem przychodzia iu do wielgiey sprawy abo co namniey do quintey esencyey. Oto iako owe dewotki abo raczey bigotki nas mami; rozumiem tych, ktrzy bdc mao bystrzy nie przeznali ich obyczaiu. Syszaem iedn opowie, nie wiem, czy jest prawdziwa: kiedy w niedawnych leciech odbywaa si procesyia w iednem miecie we wiecie, poiawia si biaa gowa, mnieysza z tem wielga czy maa, boso y w wielgim umartwieniu, kaiaica si a zawodzca wicey ni dzie-

219

si inych; a byo to w post. Owo gdy stamtd odesza, posza obiedowa ze swoim gachem, poywaic wier iagnicia y szynk: od czego zapachy szy a na ulic; zarzano do wntrza y naleziono ich przy takim festynie. Poymano i y skazano, aby si przechadzaa po miecie ze swoi wiartk iagnicia na ronie na ramieniu, a szynk uwieszon u szyie. Nie dobrze to wymylono, aby i ukara w takim sposobie ? Ine bywai biae gowy dumne, wyniose, ktre, rzec by mona, ziei wzgard dla nieba y ziemi, poniewirai mczyzn y ich miosne przymwki y pdz ie precz daleko; wszelako przeciw takim trzeba ieno zyskiwa na czasie y mie cirpliwo a wytrwanie, bowiem z tym wszytkim y z czasem dostaniesz ie y uiarzmisz zgoa a do pokory, iako i przyrodzeniem iest hardoci a pychy, skoro iu pokazaa swoie sztuki y wyniesa si barzo wysoko, i zstpuie y podupada. Owo wanie z owych hardych sia takich widziaem, ktre, nagardziwszy si tyle mioci a tymi, ktrzy im o niey prawili, hnetki spokomiay a mioway, ba, nawet polubiay ludzi niskiego stanu y zgoa w niczym im nie rwnych. Tak sobie dworuie z nich amor y karze ich za ich hardo, y rad ie napastuie uparciey ni ine, bowiem zwycistwo tym chubnieysze, skoro przezwycia sam chlub. Znaem niegdy na dworze pann tak wynios y wzgardliw, i gdy iaki kawaler a galant nagabn i y chcia co uradza o mioci, hnet odpowiedaa mu tak hardzie y z tak wzgard dla spraw miosnych, sowami tak wyniosemi a nieznonemi (bowiem bya ostrego izyka), e iu nie way si wraca; a za gdy trefunkiem niekiedy kto chcia i nagabn y zaczypi, hnet odprawia takiego y zmya do czysta, y sowem, y postaw ze wzgardliwemi minami, iako bya barzo ostro kuta. Wreszcie mio zagarna i a pokonaa; y podaa si tak sielnie ku iednemu, i zasza czysto w ci trzy niedziele przed swoiem zamciem, a wdy ten kto cale nie mg i w paragon z mnogoci iney godney szlachty, ktra daa iey sugiwa. W czym trzeba powiedzie z Horacym: Sic placet Veneri Tak spodobao si Wenerze; y to s owe iey cuda. Przysza mi raz ochota na dworze sugiwa iedney cudney y godney pannie, barzo bystrego dowcipu, z wieldze poczciwego domu, wdy barzo hardey y wyniosego umysu; wszelako rozmiowaem si w niey nadmiernie. Umyliem iey sugiwa y przemawia do niey tak samo grnie a z pitra, iako ona mogaby mi mwi y odpowiada; nieche, iako to mwi, trefi kosa na kamie. Nie czua si przez to by namniey zelona, bowiem, poczynaic sobie z ni takowym strychem, schlibiaem iey przy tem sielnie, ile e nie masz nic, co by snadniey zmikczao twarde serce biaogowskie, iako pochway tak iey cudnoci y wybornoci, iako iey pychy; wier, prawiem iey, i to iey przystao barzo dobrze, ile e przez to nie iawia nic pospolitszego, y e panna abo pani, gdy si okazuie nazbyt askaw a przystpliw, nie niesc si grnie y nie wspiraic si na hardey reputacyey, nie iest godna, iby iey pilnie suono; wdy przez, to szacowaem i iakoby wicey ieszcze y nie chciaem iey inaczey nazywa ieno moia chluba. W czym sobie tak podobaa, i rwnie y ona chciaa mnie nazywa swoim harogantem. Iadc tak wci daley, sugiwaem iey dugo y owo mog si poszczyci, i miaem w iey askawoci udziau tyle abo wicey nili iaki bd wielgi pan na dworze, z tych, co dali iey sugiwa; wdy ieden, barzo ulubiony od krla, wier, dzielny a sierdzity szlachcic, wydar mi i y za ask krlewsk mi i sprztn y polubi. Wszelako, pki ya, takowe porozumienie trwao cigle pomiedzy nami y zawdym i wieldze szacowa. Nie wiem, zali mi kto przygani, i umieciem tu t opowie, bowiem powiedai snadnie, i wszelka opowie o sobie nie iest smaczna; wszelako tym razem zapaem si w tym, mimo i w tey xidze wiele zamieciem opowieci o sobie wszelakiego rodzaiu, wszelako zmilczaem imi. Bywai ieszcze ine panny, tak wesoey przyrody y ktre s tak ucieszne, takie figlarki y wesoeczki, y nie mai iney rzeczy w myli iak ieno mia si, spdza chwile na trefnowaniu, tak i nie mai czasu posucha ani pomyle o czym inym iak ieno o swoich maych igraszkach. Znaem sia takich, ktre radsze byyby sysze skrzypki abo taczy, abo skaka,

220

abo biega nili wszytkie pogwarki miosne; ine znw polowanie, tak i mona ie byo snadniey nazwa siestrami suebnemi Dyiany nieli Wenery. Znaem iednego dzielnego a sierdzitego szlachcica (pomar iu), ktry tak si zatraci przez mio do iedney panny, potem zasi wielgiey paniey, i gin od tego: Bowiem powieda kiedy ia iey chc okaza moie chucie, ona prawi mi ieno o swoich psach a owach; tak i rad bych z szczyrego serca przeczarowa si w iakiego piknego charta abo ogara y eby dusza moia wesza do ich ciaa, wedle mnimania Pythagorasa, aby ta panna moga zatrzyma si chwil przy moiey mioci, a za ia zleczy si z moiey rany. Wdy potem poniecha iey, bowiem nie by z niego dobry doiedacz ani myliwiec y nie mg iey nady y towarzyszy iey wszdy, gdzie iey puste dania, iey ucieszki a igry i powoyway. Owo trzeba zway iedn rzecz: i takie panny, skoro iu zbyy si swego rebicego stanu y poczuy iu swoi przyrod (iako to si powieda o rebitach), y skoro si tak wyigray w pomnieyszych igrach, chc sprbowa oney witszey, chocia pno; y modo taka podobna iest oney u modych wilczkw, ktre s wszytkie adne, wdziczne a ucieszne czasu swey mleczney sierci, wszelako przyszedszy do wieku zmieniai si w zoczyce a utrapiece. One panny, o ktrych powiedam, czyni tak samo; dobrze si naigrawszy a nasyciwszy swoie chtki w ucieszkach y figlach modoci, w owach, balach, gierkach, kurantach, plsach, pni zasi chc si ima wielgiego taca y onego sodkiego korowodu bogini amorw. Prosto (aby zrobi ostateczny koniec), nie zdarza si widzie panien, niewiast abo wdw, aby wczeni lub pni wszytkie nie zapony, abo w swoim czasie, abo poza swoim czasem, iako wszytkie drzewa za wyitkiem iednego, nazwanego modrzewiem, do ktrego one cale nie s podobne, mimo i wielu by yczyo ie widzie podobnemi. w tedy modrzew to iest drzewo, ktre nigdy nie ponie y nie daie ognia ani pomienia, ani wgla, iako dowiadczy tego Iuliusz Cezar. Powracaic z Galiey poleci mieszkacom Piemontu, aby mu dostarczyli ywnoci y przygotowali postoie na gocicu iego marszu. Usuchali go wszytcy, iedno niektrzy, z zamku zwanego Modrzewiwka, nie, gdzie zamkno si co nieco leda iakich nicponiw, ktrzy bawili si w opornych a buntownikw, tak i Cezar musia zawrci a i ich oblega. Zbliaic si do fortycy urza, i bya warowna ieno drzewem, z czego hnet pocz sobie dworowa, powiedaic, i wraz ich dostanie. Za czym kaza naznosi sia drewek y somy, aby zaec ogie; iako buchn tak wielgi y pomie da tak znaczny, i hnet nadziwano si urze zgliszcza a gruzy; wszelako kiedy ogie si strawi a pomienie przycichy, wszytcy byli barzo zadziwieni, bowiem urzeli fortyc w tym samym ksztacie, iako bya wprzdzi, y w caoci, zgoa nie spalon ani wniwecz obrcon; za czym trzeba byo Cezarowi wspomc si inym likarstwem, ba, czystym podkopem, co byo przyczyn, i ci z wewntrz weszli w ukady a poddali si; od nich to pozna Cezar cnot owego drzewa modrzewiu, od ktrego nosi w zamek nazw Larignum, bowiem by ze zbudowany y obwarowany. Sia iest ocw, matek, krewniakw a mw, ktrzy chcieliby, aby ich crki a eny podane byy na przyrod tego drzewa, aby pony sielnie bez ladu y bez skutku; z czego byliby barziey spokoynego umysu y czoo nie swdziaoby ich tak czsto, y nie byoby tyle iawnych k...w y tylu odkrytych rogalw. Wszelako to nie iest godziwe ani w ten, ani w iny sposb, bowiem wiat barziey by sta si wyludniony y ludzie yliby na nim iakoby z marmoru, bez adney rozkoszy ani luboci, iako to powiedali ieden y iedna (ktrych wiem), y Natura byaby niedoskonaa, zasi tak iest barzo doskonaa; za ktr idc, iako za dobrym hetmanem, nie obdzimy si nigdy z dobrey drogi. ARTYKU TRZECI O MIOCI WDW

221

Tedy do iu uradza o pannach, susznie si godzi teraz, abychmy pomwili z kolei o paniach wdowach. Mio wdowia iest dobra, dogodna y poyteczna, ile e wdowy zaywai peney wolnoci y bynamniey nie s niewolnicami ocw, matek, krewnych a mw ani, co witsza, adnego tribunau; za czym mona do syta wiadczy mio wdowie y sypia z ni y nie iest si za to pokaranym iako za panny a niewiasty zamne; nawet Rzymiani, ktrzy nam przekazali co nawicey praw, iakie ywi u nas, nigdy ich nie dawali kara za ten postpek ani na ciele, ani na maitnoci, iako to wiem od iednego barzo uczonego w prawie, ktry mi ku temu przytoczy Papiniana, owego wielgiego prawodawc. Ten, rozwaaic kwesty cudzostwa, powieda to: i spadkobierca nie ma adney zaczypki ani prawa wzgldem obyczaynoci wdowy zmarego, gdy ieno telko m za swego ycia mgby by pozwa za to swoi en przed sdy; owo wwczas mgby spadkobierca przei prawo cigania iey daley, wszelako nie w inym razie. Iako, w rzeczy, nie naydzie si zgoa w caem prawie rzymskiem adney kary naooney wdowie, chyba tey, ktra ponownie poymie ma w roku swoiey wdowskiey aoby abo te ktra, nie wydawszy si ponownie, urodzi dzieci po iedynastym miesicu, tego roku, iako e pirwszy rok iey wdowstwa mnima si by powiconym czci iey pirwszego oa. Byo te prawo ogoszone przez Eliogabala, i wdowa nie ma si wydawa w roku po mierzci ma, iby miaa swobod pakania przez cay rok y pilnego mylenia o wziciu sobie nowego. Co za prawo! Oto mi dobra przyczyna. Co si tycze iey wdowiego wyposaenia, spadkobierca nie moe iey odi takowego, chociaby nawet wyprawiaa ze swoim ciaem wszytkie bazestwa we wiecie; na co ten, od ktrego to wiem, przytoczy mi pikn racyi; bowiem, gdyby spadkobierca, ktry nie ma iney myli ni ku maitnoci, mia otwarte wrota, aby obwini wdow o to przestpstwo y zbawi i iey wiana, byyby tem samem otwarte drzwi dla iego potwarzy; y nie byoby wdowy, by nawet naycnotliwszey, ktra by si moga uchroni od oszczerczych przeladowa onych lubych spadkobiercw. Wedle tych wiadomoci, iako widz, biae gowy rzymskie miay dobre czasy y dobr przyczyn folgowania sobie; y nie trzeba si dziwi, i iedna za czasu Marka Aurelego, iako to mieci si w iego ywocie, idc za orszakiem pogrzebnym swoiego ma, pord nawitszych krzykw, szlochw, wzdycha, paczw a lamentacyi, ciskaa rk barzo ciasno temu, ktry i podtrzymywa a prowadzi, czynic tem znak, i to byo ku mioci a maenstwu, wdy po upywie roku (gdy inaczey mogaby go zalubi ieno za dispens, iako takow dispens otrzyma Pompeiusz, kiedy poi crk Cezara, wszelako udzielana bya ieno barzo wielgim); tako po roku i zalubi; wey iu przez ten czas mia z niey zawdy same smaczne kski y sia doby placuszkw z iey pieca, iako to powiedai. Owa pani nie chciaa nic straci, ba zaopatrowaa si zawczasu; wdy dlatego nie uronia nic, ani ze swoiey maitnoci, ani wdowiego wiana. Oto iak wdowy rzymskie byy szczliwe, iako s ieszcze y nasze wdowy francuskie, ktre przez to, i dai rado swemu sercu a swemu wdzicznemu ciaku, nie trac nic ze swoich praw, mimo i tribunay nasze sia takich spraw rozwaay; iako wiem iednego monego a bogatego pana we Francyey, ktry dugo prawowa swoi bratow o wiano, obwiniaic i, i iey ycie byo cokolwiek wszeteczne, y ieszcze domiesza do tego iak in, ba cisz zbrodek; wey mimo to wygraa w proces; y trzeba byo onemu dobremu szwagrowi wyposay i uczciwie y da iey, co si iey naleao; tyle ieno, i odebrano iey opiek nad synem y crk, zwaszcza i si ponownie wydaa; na co sdziowie y wieldzy senatorowie tribunau mai wzgld y nie dozwalai wdowom, ktre ponownie si wydai, opieki nad swemi dziemi; mimo i, niedawno temu, wiadome mi s wdowy cale nieledacyiakiego stanu, ktre poiwszy ma zabray swoie crki nieletnie, wbrew swoim szwagrom y inym krewnym; wszelako barzo im w tym bya pomocna aska xicia, ktry z niemi mia porozumienie. Iako i nie ma prawa, ktrego by gadki kuper nie obali. Wszelako wyrzekam si rozprawia-

222

nia o tym przedmiocie, ile e iest to nie moia professyia y e, mnimaic rzec co dobrego, moebna rzekbych nic do rzeczy: zdai si w tym na naszych wielgich prawodawcw. Owo, spomidzy naszych wdw iedne podobai sobie ieszcze wrci w maenstwo y ieszcze raz zmacywa ten brd, iako marynarze, ktrzy, ocaleni po dwch, trzech, czterech rozbiciach, powracai ieszcze na morze, y iako te czyni y niewiasty zamne, ktre, bdc w boleciach rodzenia, przysigai, przeklinai si, i nigdy ku temu nie wrc, wszelako zaledwie e ieszcze wywd odprawi, a iu imai si znowu chwieruta swoie eczka. Iako iedna pani iszpaska, ktra bdc w boleciach rodzenia kazaa sobie zapali gromnic Naywitszey Panny z Monseratu, ktra znacznie pomaga do rodzenia z przyczyny mocy oney Naywitszey Panny. Mimo to nie przestaa doznawa srogich boleci y przysiga, i nigdy ktemu nie powrci. Owo zaledwie zlega, iu rzeka pokoiowey, ktra trzymaa wic zapalon: Serra esto cabillo de candela para otra vez Schoway ten koniuszek wicy na nastpny raz. Ine panie nie chc iu bra ma; y z tych, ktre nie chc tego, wiele iest y byo, ktre, popadszy we wdowstwo w kwiecie swoiego wieku, poprzestay na tym. Widzielimy krlow matk, iak, owdowiawszy w trzydziestym sidmym lub smym roku ycia, statecznie pozostaa iu wdow; y mimo i bya pani cudna, barzo powabna a godna mioci, nie pomylaa ni o iednym, iby go zalubi. Wdy moe mi kto powiedzie, i kog moga zalubi, ktry by by dorosy do iey wielgoci y rwny owemu wielgiemu krlowi Hendrykowi, iey nieboszczykowi panu a mowi, y e byaby stracia rzd krlestwa, sto razy wicey warty nieli sto mw y ktrego utrzymanie byo wiele lepsze y wiele uciesznieysze! Wszelako nie ma rzeczy, ktrey by mio nie daa przepomnie; owo tym wicey naley chwali t pani y chowa i w wityni chluby a niemiertelnoci, i si powcigna a przezwyciya y nie uczynia iako iedna krlowa wdowa, ktra nie mogc tego strzyma zalubia swoiego marszaka dworu, nazwiskiem pana Rabodansza: co krlowi, iey synowi, zdao si barzo nieprzystoynem a dotkliwem; wszelako potem, i bya iego matk, odpuci iey y darowa onemu Rabodanszowi, i i zalubi, z tem i w dzie przed wiatem ma iey sugiwa zawdy iako marszaek dworu, aby nie zbawia matki iey duoci a maiestatu, zasi w nocy moe z nim robi, co zechce, moe si nim posugiwa iako swoim sug abo panem, zdaic to na ich diskrecy a wol iednego y drugiego; wdy mona mnima, i to on nad ni przewodzi; bowiem chociayby nawitsza bya, gdy przydzie na to, zawdy iest uiarzmiona od swoiego zwierzchnika, wedle prawa natury y narodw w tey rzeczy. Wiem t powie od nieboszczyka wielgiego kardynaa Lotaryngskiego ostatniego, ktry opowieda i w Poasie krlowi Franciszkowi Drugiemu, gdy w promowa omnastu kawalerw ordyru w. Michaa, liczba barzo wielga, nie widziana ani syszana dotd; y miedzy inemi by tam pan Rabodansz, barzo szedziwy, ktrego od dawna nie widziano na dworze, cheba w niektrych naszych dawnych wyprawach woyennych, ile e usun si nieco po mierzci pana Lotreka, z aoci a smutku (iako to widzi si nieraz), i utraci swoiego dobrego pana: by iego kapitanem gwardyey w iego podry do krlestwa Neapolu, gdzie tamten umar; owo powieda ieszcze pan kardyna, i mnima, e ten pan Rabodansz pochodzi z tamtego maenstwa. Niedawno temu iedna pani francuska zalubia swego pazia, ledwie wyzwoliwszy go z paziowstwa, a przedsi dosy dugo wytrwaa we swoiem wdowstwie. Zostawmy teraz owe obyczaie wdowskie, a pomwmy o witszych y o statecznieyszych. Mielimy nasz krlow Francyey, donn Izabell Austryack, zalubion nieboszczykowi krlowi Karlowi Dziewitemu, a ktr moemy wszdy sawi, i bya iedna z nalepszych, naysodszych, nayroztropnieyszych y cnotliwszych krlowych, iakie panoway od czasu panowania wszytkich krlw a krlowych, iacy kiedy bd panowali; mog to powiedzie y kady ze mn, ktry i widzia abo sysza w rozmowie, nie czynic krzywdy inym y z barzo wielg prawd. Bya to barzo cudna xiniczka, z pci na twarzy tak pikn a subtyln, iakiey nie miaa adna dama na iey dworze, y wieldze lub. Miaa postaw rwnie barzo na-

223

dobn, mimo i rednicy duoci. Bya te barzo roztropna, barzo cnotliwa y dobra y nigdy nie wyrzdzia za ani przykroci nikomu ani kogo obrazia by namnieyszem sowem we wiecie: owo te bya barzo w nich umiarkowana, mwica barzo mao y zawdy swoiem iszpaskiem. Bya barzo nabona, a wcale nie witula, nie okazuica swoiey nabonoci znaki zewntrznemi y nazbyt skaczcemi w oczy ani zbyt przysadnemi, iako widywaem takowe niektre oczenaszki; wdy nie chybiaic zwyczaynym godzinom modlitwy przestrzegai ich barzo pilnie, nie przyczyniaic inych, niezwyczaynych. Wier, prawda iest, co syszaem od niektrych iey pa dworskich, i kiedy nalaza si w ou sama a niewidoczna, przy dobrze zasonionych kotarach, przyklkaa sobie w koszulce y modlia si ieszcze ca abo p godziny, biic si w piersi a umartwiaic si w nabonoci. Na czym nierycho si postrzeono, dopiro kiedy krl Karol, iey maonek, pomar; bowiem gdy si pooya y wszytkie iey panie dworskie opuciy i, iedna z tych, ktre spay w iey kownacie, syszc i wzdychaic odwaya si zerkn przez kotar y urzaa i w takiey postawie, modlc si y proszc Boga w takowym sposobie, iako czynia tak co wieczora; tak i ta dworka, bdca z ni do poufale, omielia si iey przedstawi iednego dnia, i ze szkod czyni dla swego zdrowia. Pogniwaa si pani przeciw niey, i i odkrya y zarzaa na ni, chcc iakoby temu zaprzeczy, y rozkazaa iey nie pisn o tym sowa ; dlatego zaniechaa tego owego wieczora; wszelako w nocy naprawiaa wszytko, mnimaic, i iey niewiasty si nie obacz; wdy one widziay i y postrzegy przez cie od wiata iey soia penego wosku, ktry miaa zapalony w alkwce kole ka, aby czyta y modli si do Boga niekiedy na swoiey xice, nie tak iak ine xiniczki a krlowe, ktre stawiai go na swoiey kredency. Takowy obyczay modlitwy nie by w niczym podobny onemu hipokritek, ktre, chcc popisa si przed wiatem, odprawui swoie mody a naboenstwa iakoby publicznie y mamroczc gono, iby ie miano za barziey nabone a wite. Tak modlia si nasza krlowa za dusz krla, swoiego maonka, ktrego aowaa wieldze, odprawiaic swoie ale a wspominki nie ksztatem iakiey niewiasty zrozpaczoney a oszalaey, wydaic gone krzyki, rozdzieraic sobie lico, wytarguic wosy, ani te udaic bia gow, ktrey chwal to, i pacze, ieno ualaic si agodnie, wylewaic swoie cudne a kosztowne zy tak tkliwie, wzdychaic tak sodko a cicho, i pozna byo hnet po niey, i powciga si w swoich boleciach, aby nie dawa wiatu mnimania, i chce przybiera pikne werzenie a wdziczny pozr, iako to widziaem u wielu biaych gw; wszelako mimo to zna byo w iey duszy srogie cirpienia. Iako strumie wody zatrzymany w biegu gwatownieyszy iest nili ten, ktry ma odpyw swobodny. Ku czemu przypominam sobie, i przez cay czas choroby krla, iey pana a ma, gdy on lea w ou, a ona go nawiedzia, hnet usadzaa si wpodle niego, nie blisko wezgowia, iako to iest obyczay, ieno nieco na stronie y ku iego widoku, gdzie zostawaa nie mwic zgoa do niego, iako iest obyczay, ani te on do niey, dopki tam bya, ieno rzucaa zwrok na niego tak usilnie, nie odwracaic go ode na chwil, rzekby, i braa go w serce z oney mioci, iak miaa ku niemu; a potem wida byo, iak wylewaa zy tak czue y taiemne, i kto by dobrze na to nie baczy, nic by nie urza; osuszaa mokre oczta, przybieraa pozr, i nosem sika, tak i lito bya patrze dla kadego (bowiem widziaem i podczas) widzc i tak mocuic si, aby nie odsoni swoiey boleci a miowania y aby krl te si w tym nie obaczy. Oto wiczenie nabone, iakie penia przy ou chorego krla; a potem wstawaa y sza prosi Boga za iego zdrowie; bowiem miowaa go y czcia niezmiernie, mimo i wiedziaa, e iest asy na postrone amory y e mia mionice, bd dla czci swoiey, bd dla rozkoszy; wdy ona nigdy dlatego go nie przyia gorzey ani rzeka mu gorsze sowo, znoszc cirpliwie swoi ma zazdro y rabunek, iaki na niey czyniono. Bya barzo godna y sposobna dla niego: bowiem by to ogie y woda ziednoczone razem; ile e krl by nagy, ruchliwy a krewki; ona zasi bya chodna y barzo umiarkowana.

224

Opowiedano mi z dobrey strony, i po iey owdowieniu naydoway si niektre z iey pa, co naypoufalszych, ktre bray si pociesza i tym a owym: owo bya iedna (iako to wiecie, i w gromadzie zawdy si trefi iaka mniey roztropna), ktra mnimaic i dobrze uraczy rzeka iey: Gdyby to chocia, pani, krl nieboszczyk miasto crki by wam ostawi syna, bylibychcie teraz krlow matk krlewsk y wasza duo tem barziey by si zwitszya a umocnia od tego. Ha! odpara tamta nie przychodcie do mnie z tak niewczesn mow. Iak gdyby iu Francyia nie dosy miaa niedoli, abych ia iey przyczynia ieszcze tego iednego, aby dopeni ze wszytkim iey upadku: bowiem gdybych miaa syna, byoby tyle swarw, buntw a zamiszek o posicie zarzdu a opieki w czas iego dziecictwa a nieletnioci, i z tego wynikoby wicey woyen ni kiedy y kady chciaby std mie a wycign wasn korzy, obupiaic to ubogie dzici, iako chciano uczyni nieboszczykowi krlowi, memu mowi, kiedy by may, gdyby krlowa iego matka a iego wierne sugi nie byli si przeciwili temu: ot co by byo, gdybych go miaa; a ia, nieszczsna, byabych przyczyn tego, em go pocza, y cirpiaa z tego tysice przeklctw ludu, ktrego gos iest iakoby gosem Boga. Oto dlaczego chwal moiego Boga y z radoci przyimui owoc, iaki mi zesa, bd na moi niedol, bd na moie dobro. Oto dobro oney dobrey xiniczki naprzeciw kraiowi, w ktry zostaa zesana. Syszaem, i w czas rzezi w. Bartomieia ona, nie wiedzc ni o czym ani nie przewchawszy bynamniey tey rzeczy, pooya si spa o zwyczayney porze; owo, kiedy zbudzia si rano, oznaymiono iey o piknem widowisku, iakie si odgrywa. Ha! (rzeka na to) ali krl, my maonek, wie o tem? Tak, pani odrzeczono iey we to sam nakaza czyni! O my Boe! (wykrzykna) moe to by? y c to za rayce byy, ktre mu day takow dorad? My Boe, bagam ci y prosz, iby mu chcia przebaczy: bowiem, ieli ty si nie ulituiesz, lkam si, i ten wielgi grzych snadno moe by nie do odpuszczenia. Hnet zadaa swego modlitewnika y zacza kaia si a prosi Boga ze zami w oczach. Nieche kto zway (prosz was) dobro a obyczayno oney krlowey, i nie przychwalia bynamniey onemu witu ani igrze, iak wicono, mimo i wielg miaa przyczyn yczy cakowitego wytracenia y pana admiraa, y wszytkich z iego wiary, ile e bya cale przeciwna iey wasney, ktr wielbia a czcia wicey ni co bd we wiecie; y z drugiey strony i widziaa, ile mcili w pastwie krla, iey pana a ma, y take i cysarz, iey ociec, rzek iey, gdy odidaa z nim, aby przyby do Francyey: Moia crko (rzek iey), iedziesz iako krlowa do krlestwa nabarziey cudnego, potnego a wielgiego, iakie iest we wiecie, y w tym masz si za barzo szczliw; wszelako barziey szczliw by bya, gdyby ie nalaza cae w tym stanie y tak kwitnce, iako byo niegdy: owo naydziesz ie wieldze rozprszone, rozczonkowane, podzielone a osabe, ile e, ieli krl, twy maonek, dziery iego dobr cz, xita y panowie tamtey wiary dzier ze swey strony drug cz. Y iako iey to przyrzek, tak te to y nalaza. Owo skoro owdowiaa, wiele osb, tak mczyzn, iak y pa na dworze, z nabarziey ostrowidzcych, iakich znaem, ywili mnimanie, i krl za swoim powrotem z Polszczy zalubi i, mimo i bya iego bratow; wszelako mogo to si sta za dispens papy, ktry wiele moe w takiey materyey, a zwaszcza gdy chodzi o wielgich, z przyczyny dobra publicznego, iakie idzie za tym. Wdy sia byo racyi, aby si to maenstwo zawaro, ktrych wywiedzenie zostawiam biegleyszym statystom, sam si nad tem nie rozszyrzaic. Wszelako miedzy inemi iedna bya ta, aby odwdziczy wielg askawo, iakiey krl dozna od cysarza w swoiem powrocie a wyiedzie z Polszczy: bowiem nie ma wtpienia o tym, i gdyby cysarz chcia by mu uczyni by namnieysz przeszkod we wiecie, nie mgby nigdy wyiacha ani przeby tey drogi, ani te dotrze przezpiecznie do Francyey. Polacy chcieliby go zatrzyma, gdyby nie by wyiacha nie egnaic si z niemi: bowiem Niemcy ledzili go ze wszytkich stron, aby go przychwyci (iako si to trefio onemu dzielnemu krlowi Ryszardowi Angielskiemu w powrocie ze Ziemi witey, o czym czytamy w dawnych chronikach), y tak samo byliby go 225

zatrzymali iako ieca y kazali paci okup abo, moebna, co gorsze: bowiem znacznie mieli z nim na pieku z przyczyny owego festu w. Bartomieia, przynamniey xita protestanckie; wdy on, z woley y bez iney ceremoniey, oddasi na wiar cysarza, ktry go przyi barzo wdzicznie a przyianie y z wielg czci, przystoynoci a poufaoci, iakoby byli brami, y podeymowa go barzo chubnie; za czym, spdziwszy z nim kilka dni, sam go przeprowadzi dzie abo dwa y dozwoli mu barzo pewnego przechodu przez swoie ziemie; tak i za iego ask dosta si do Karinthyey, do ziem wenecyaskich, do Wenecyey, potem do swoiego krlestwa. Oto zobowizanie, iakie krl mia wzgldem cysarza, z ktrego wiele osb, iako powiedaem, wzio mnimanie, i krl wywie si ze zadzierzgaic iszcze cianiey one zwizki. Wszelako wwczas, gdy iacha do Polszczy, urza w Blamoncie, w Lotaryngiey, pann Wademonciank, Luiz Lotaryngsk, iedn z nabarziey cudnych, zacnych a wybornych xiniczek krzeciiastwa, na ktr obrci zwrok tak palcy, i hnet zgorza od tego, y w taki sposb, i, ywic w ogie przez cay czas podry, za swoiem powrotem do Lyionu wyprawi pana Gui (iednego z wielgich swoich faworitw, czego, wier, we wszytkim by godzien) do Lotaryngiey, gdzie uoy y zawar maenstwo miedzy nim a ni, atwie y bez wielgiey sprzyczki, iak to moecie mnima, skoro dla oca byo to szczcie niezrwnane, iako y dla crki; temu by teciem krla Francyey; a za iego crze by iey krlow. Pomwi o niey w inem miescu. Aby powrci ieszcze do naszey wdziczney krlowey, ta, omierziwszy sobie dugszy poby we Francyey dla wielu racii, a zwaszcza dlatego i tam iey nie wiadczono ani nie oddawano czci tyle, ile bya godna, namylia si iacha spdzi reszt swoich piknych dni przy cysarzu, swoim ocu, a cysarzowey, swoiey matce. Tam gdy bawia, trefio si, i krl katolicki osta si wdowcem, utraciwszy krlow Ann Austryaczk, en, siestr cioteczn naszey krlowey Elizabety; ow ten zapragn i poi y posa prosi cysarzow, rodzon siestr krla katolickiego, aby przedstawi iey pirwsze zaczypki, wszelako nigdy nie chciaa o tym sysze, ani za pirwszym, ani za drugim, ani za trzecim razem, kiedy cysarzow, iey matka, iey o tem mwia, wymawiaic si chubnemi popioami nieboszczyka iey ma, i nie chciaa ich gwaci powtrnem maenstwem, a take z przyczyny zbyt bliskiego krewiestwa a powinowactwa, iakie byo miedzy nimi, z czego Bg mgby si wieldze pogniwa. Przeciw czemu cysarzow a krl, iey brat, umylili przemwi do niey przez iezuit iednego, barzo uczonego a wymownego, ktry i nakania a kaza iey ile tylko mg, nie przepominaic przytoczy co nieco z onych wielgich ustpw pism witych y inych mogcych przyda si do iego zamiaru; wszelako ona pomieszaa go hnet inemi, rwnie piknemi a barziey prawdziwemi przytoczeniami, bowiem od czasu swoiego wdowstwa ia si pilnie do studiowania Pisma boego; po czym oznaymia mu swoi niezomn rezolucy, ktra bya iey naywitsz obron, aby nie zaniedba swego ma przez drugie maenstwo, tak i pan iezuita czas straci, nic nie zdziaawszy. Pilony listami krla Iszpaniey, powrci ieszcze, nie zadowalniaic si stateczn odpowiedzi oney xiniczki; za czym ta, nie chcc traci iu czasu na prawowanie si z nim, potraktowaa go ostrymi sowy a groby y ucia mu zwile, i ieli si ieszcze way iey tym koowa gow, da mu to poaowa, zgoa nawet zagrozia mu, i da go ochosta w czeladney. Syszaem wicey ieszcze, wszelako nie wiem, zali to prawda, i gdy ieszcze raz trzeci powrci ku temu, posuna si daley y daa go skarci za iego natrctwo. Wszelako nie sdz tego, bowiem ta pani barzo szacowaa ludzi witobliwego ycia, iako ci s. Oto wielga ustawiczno y pikna rezolucya oney cnotliwey krlowey, ktra zaiste a do swoich ostatnich dni dochowaa wiar czcigodnym kociom krla, swoiego maonka; ktre onoruic nieustannie alami a zami y nie mogc ich nastarczy (wier, rzdo byoby wyscho), podupada z tego y zmara tak modo, i nie moga mie ieszcze trzydziestu pici lat,

226

gdy pomara; z czego strata bya zaiste zbyt nieoszacowana, bowiem byaby ieszcze suya za zwierzciado cnoty przezacnym biaym gowam caego krzeciiastwa. Owo zaiste, ieli okazaa mio do krla, swoiego ma, swoi ustawicznoci a strzemiliwoci cnotliw, a lamenty wytrwaymi, lepiey i ieszcze obiawia naprzeciw krlowey Nawarry, swoiey szwagierki: bowiem wiedzc o niey, i pdzi ywot w wielgiey ostatecznoci ndzy y uszczuplenia w zamku swoim w Owerniey, cale opuszczona od nawitszey liczby swoich y tych, ktrym dobre wiadczya, kazaa i odwidzi y ofiarowa iey wszytkie swoie dostatki; tak i oddaa iey poow swey wdowiey pensyi, iak miaa we Francyey, y dzielia si z ni, iak gdyby to bya iey rodzona siestra; powiedano nawet, i ona wielga krlowa byaby miaa wiele do cirpienia bez oney wielgiey szczodroci swey dobrey y nadobney siestry. Owo ty zawdziczaa iey wiele; y czcia i, y miowaa tak, i nieacno iey przyszo przenie iey mierz cirpliwie wieckim sposobem; ba trzy niedziele od tego pozostaa w ku, podsycaic bole paczem a ustawnemi zami y wytrwaemi iki; y pniey cigle ieno i opakiwaa a aowaa iey, przyozdabiaic iey pami naywdzicznieyszemi sowy, tak i nie byoby trzeba zapoycza inych, aby i wysawi y przekaza niemiertelnoci; powiedano mi zgoa o niey, i zoya a dala wypisa pikn xig tyczc sowa boego y drug z historycy tego, co si dziao we Francyey, iak dugo w niey bawia. Nie wiem, zali to prawda, ale upewniano mnie o tem y e widziano te xigi w rkach krlowey Nawarry, iakoby iey ie posaa przed mierzci; o ktrych miaa wysokie mnimanie y powiedaa ie by barzo piknym utworem. Skoro tak wielgie y boskie ordzie to wyrzeko, trzeba temu wierzy. Oto co pokrtce mog powiedzie o naszey dobrey krlowey Lizbecie, o iey dobroci, iey cnocie, iey ustawicznoci a strzemiliwoci y iey rzetelney mioci przeciw krlowi, swoiemu mu. Syszaem to od pana Lansaka, ktry by w Iszpaniey, gdy iey si zmaro, i cysarzowa mu rzeka: El mejor de nosotros es muerto.44 Mona by mnima, i w takowych uczynkach ta krlowa chciaa naladowa swoi matk, swoie cioteczne babki a ciotki: bowiem cysarzowa matka, mimo i ostaa si wdow, y dosy mod, y barzo cudn, nigdy nie chciaa si iu wyda y powcigna si, y powciga we swoiem wdowstwie barzo statecznie a strzemiliwie, opuciwszy Austryi a Niemcy, siedzib swoiego pastwa, po mierzci cysarza, swoiego maonka. Udaa si do swego brata do Iszpaniey, bdc wezwana od niego a uproszona, iby przybya pomaga mu w wielgiem brzemieniu iego spraw, iako y uczynia; bowiem bya to barzo bystra y owiecona xiniczka. Syszaem to z ust krla Hendryka Trzeciego, ktry zna si na ludziach iak nikt w iego krlestwie, i to bya, wedle iego osdu, iedna z godnych a roztropnych xiniczek wiata. Kiedy iachaa do Iszpaniey, przemierzywszy Niemcy przybya do Woch a do Genui, gdzie wsiada na okrt; e za to byo w zimie, y w miesicu grudniu przypad czas oney morskiey podry, psota i przyapia w Massyliey, gdzie trzeba iey byo spuci y zaczypi kotwic. adnym sposobem nie chciaa wszelako wni do portu ani da wni swoim statkom, z obawy by nie obudzi iakich poderze a niepokoiu; sama te ledwie ieden dzie wstpia do miesta, aby ie oberze. Pobyt iey tam trwa siedm abo om dni, w oczekiwaniu sposobnieyszey aury. Iey naypiknieysze a naygodnieysze wiczenie byo to, i, co rano, opuszczaic swy statek (bowiem zwyczaynie nocowaa na nim) sza rankiem wysucha msze a obrzdy w kociele witego Wiktora z barzo gorcem naboenstwem; potem za, gdy iey przynieli obiad y przyrzdzili go w opactwie, poywaa go; zasi po obiedzie zabawiaa si rozmow abo ze swemi niewiastami y swoi wit, abo z panami z Massyliey, ktrzy iey oddawali wszelk cze a rewerency, winne tak wielgiey xiniczce, ile e krl rozkaza im i podeymowa iak gdyby iego wasn osob, w odwdziczeniu za dobre przyicie y gocine, iakiey dozna od niey we Wiedniu. Iako zauwaya to dobrze y dlatego rozmawiaa z niemi barzo swobodno y okazowaa si barzo poufa, wicey niemieck mod abo francusk nili iszpaskim strychem: tak i oni byli barzo radzi z niey, a
44

Najlepsza z nas wszystkich umara.

227

za ona z nich, iako to umiaa barzo dobrze napisa krlowi y podzikowa mu za to, piszc mu wrcz, i byli to naygodnieysi ludzie, iakich trefio iey si napotka w iakiem miecie; w czym wymienia ich z iakich dwadziecia, tako pana Kasztelana zwanego panem Altywit, kapitana galerw, dosy gonego tem, i zalubi pikn Szatonewiank ze dworu y zabi wielgiego pryora, y sam by przy tym zabity, iako inedy nadziwam si to opowiedzie. Wasna iego ena opowiedaa mi to, co tu rzekem; y rozwodzia si przede mn nad wybornociami tey wielgiey xiniczki y iako iey poby w Massyliey zdawa si barzo piknym, iako si nim zachwycaa y gwarzya o tem sielnie na swoich spacerach, a za kiedy wieczr nadszed, nie omieszkiwaa nigdy wrci spa na swy statek, aby, skoro pikny czas abo dobry wiatr si obiawi, mc hnet, nie mieszkaic, rozwin agle, iako e nie chciaa w niczym si sta poderzan. Byem podczas na dworze, kiedy opowiedano te wiadomoci o iey przeiedzie krlowi, ktry barzo si by frasowa, zali i dobrze przyito, tak iak si to iey godzio y iak tego yczy. Ta xiniczka ywie ieszcze y trwa w swoich piknych cnociech; y przypomoga si sielnie krlowi, swoiemu bratu, iako to syszaem. Schronia si pniey na swy ostatni poby a pomiszkanie do klasztoru pa zakonnych zwanych descalcadas45, bowiem nie nosz trzewikw ani poczoch; ktry zakon ustanowia xiniczka Iszpaniey, iey siestra. Owa xiniczka Iszpaniey bya to barzo urodziwa xiniczka y barzo wspaniaego maiestatu: ba, nie byaby te inaczey iszpask xiniczk; bowiem snadnie pikna postawa a wdziczne werzenie wtruie zawdy maiestatowi, a nabarziey w Iszpaniey. Miaem t cze i widzie y rozmawia z ni do poufale wrciwszy do Iszpaniey z Portugaliey. Ot, kiedy byem pirwszy raz pokoni si przed nasz krlow Lizbet Francusk y rozmawiaem z ni (przy czym pytaa si mnie o sia nowin z Francyey y Portugaliey), doniesiono krlowey, i pani xiniczka nadchodzi. Hnet rzecze do mnie: Nie umykay mwi Burdeilu; urzysz nie co insze, ieno godn y cudn xizniczk; czyst uciech sprawi ci i oglda. Rada bdzie ci widzie y spyta ci o nowiny krla, swego syna, skoro si go trefio oglda. Owo na to hnet iawi si pani xiniczka, ktra zdaa mi si barzo cudna, wedle moiego smaku, barzo dwornie przybrana, przystroiona na gowie toczkiem mody iszpaskiey, z biaey krepy, ktry iey schodzi barzo nisko w szpic ponad nosem, y odziana po wdowiemu, iszpaskim obyczaiem, bowiem zwyczaynie chadzaa w iedwabiu. Pogldam na ni a dziwui si zrazu, y tak uparcie, i staem iakoby w zachwyceniu; a krlowa krzykna na mnie y rzeka mi, i pani xiniczka da ode mnie sysze nowiny o krlu, swoim synie; bowiem syszaem dobrze, i iey rzeka, e mwi y rozmawia z dworzaninem krla, swoiego brata, y powracaicym z Portugaliey. Na to zbliam si ku niey y caui iey sukni iszpaskim obyczaiem, za czym przyia mnie barzo askawie a poufale; a potem zacza przepytywa nowin o krlu, swoim synie, o iego wybryczkach y co by mi si o tem zdao: bowiem podczas mwiono iakoby o chci traktowania maenstwa pomiedzy nim a pani Margaret Francusk, siestr krla, obecnie krlow Nawarry. Opowiedziaem iey o tem co nieco; bowiem mwiem podczas po iszpasku rwnie dobrze abo lepiey iako po francusku. Miedzy inemi swemi pytaniami zadaa mi to: czy ten iey syn by urodny y komu by podobien. Rzekem iey, i by to ieden z nayurodnieyszych wadcw krzeciiastwa, iako wier by taki, y e we wszytkim by iey podobien, tak i by to prawy obraz iey piknoci: na co umichna si, rada z tego, co iey powiedziaem. Wreszcie kiedy ju do dugo z ni nauradzaem, przybyto prosi krlow na wieczerz, za czym obie siestry si rozczyy, za krlowa (ktra zabawiaa si nieco wpodle okna, wszelako przysuchiwaa si nam) rzeka mi wwczas mieic si: Wielg rado uczynilicie iey tem, cocie iey rzekli o podobiestwie z synem. A potem si mnie spytaa, co mi si o tym zdawao y czy nie widziaa mi si barzo godn pani y tak, iak mi to przyrzeka; w kocu zasi mi powiedziaa: Mnimam, i pragnaby barzo wyda si za krla, moiego brata, y ia bych iey tego yczya. Co pamitaem dobrze, skoro si nalazem z powrotem na dworze,
45

Bosonki.

228

donie o tem krlowey, matce krlewskiey, ktra bya podczas w Arlesie w Prowancyi. Wszelako rzeka mi, i iest zbyt szedziwa dla niego, e mogaby mu by matk. Rzekem iey daley to, co mi powiedano w Iszpaniey y com wiedzia z dobrego miesca: i gdyby nie zalubia krla Francyey, bya barzo gotowa nie wyda si za nikogo, ba zgoa usun si ze wszytkim od wiata. Iako, w rzeczy, nabia sobie gow tak sielnie owem wspaniaem stadem y t nadziei tak pikn, ile e bya pani wyniosego serca, i mnimaa doprowadzi ie do koca ku swoiemu zadowoleniu abo te cale mylaa dokona reszty dni swoich w monastyrze, o ktrym mwiem, gdzie iu kazaa budowa co dla si, aby si tam schroni. Owo w ten sposb utrzymaa si tak dugo w owem spodziewaniu a wierze, przestrzegaic wci barzo obyczaynie swoiego wdowstwa, a dokd nie dowiedziaa si o maenstwie krla z iey siestrzenic; wwczas, straciwszy wszelk nadziei, rzeka one sowa aoliwe abo te tym podobne, iako syszaem: Aungue la nieta sea por su verano mas moza, y mnos cargada de aos que la tia, la hermosura de la tia, ya en su estio, toda hecha y formada por sus gentiles y fructiferos aos, vale mas que todos los frutos que su edad florecida da esperanza venir; porque la menor desdicha humana los har caer y perder, ni mas ni mnos que algunos rboles, los quales, en el verano, por sus lindos y blancos flores nos prometen linda fruta en el estio, y el menor viento que acade los lleva y abate, no quedando que las hojas. Ea! dunque pasase todo con la voluntad de Dios, con el qual desde agora me voy, no con otro, para siempre jamas, me casar Mimo i siestrzenica modsza iest w swoiey krasie y mniey obciona laty nieli ciotka, pikno ciotki bdcey iu w swoiem lecie, cale uksztatowana a wykoczona iey wdzicznemi laty, bogatymi w owoce, wicey iest warta ni wszytkie te owoce, ktre wiek tamtey, teraz kwitncy, przyrzeka na przyszo; bowiem namnieysza przygoda ludzka moe ie zniweczy y sprawi, i opadn a zmarniei, ni mniey ni wicey iako widzimy u niektrych drzew na wiesn, ktre przez swoie pikne y biae kwiaty obiecui nam pikne a smaczne owoce w lecie, ku czemu niech ieno leda zoliwy wiater powieie, iu ie uniesie a postrca, a zniweczy y zostanie ieno samo listowie. Niechay wic wszytko si dzieie wedle woli Boga, z ktrym ieno pragn si zalubi na wiek wieka, wey nie z kim inym. Iako to rzeka, tak uczynia y wieda tak zacny a wity ywot, cale odstrychnita od wiata, i zostawia biaym gowam, tak wielgim, iak pomnieyszym, pikny przykad dla naladowania. Mogliby si nale niektrzy, ktrzy by rzekli: Bogu chwaa, i nie dane iey byo zalubi krla Karla! bowiem gdyby si to sta mogo, byaby odrzucia precz daleko twarde kondycye wdowstwa, a podia one sodsze, maenstwa. Mona to poderzewa; wszelako mona te mnima z iney strony, i ona sroga chu, iak iawia wiatu ku zalubieniu owego wielgiego krla, bya to barwa a pozr iawny y wyniosy, wedle mody iszpaskiey, aby okaza swoie wspaniae serce w tym, i nie chciaa si zgoa uniy y e, widzc swoi siestr cysarzow, a sama nie mogc ni by, a chcc si iey przyrwna, yczya by krlow krlestwa Francyey, ktre warte iest, wier, cysarstwa abo wicey, y e przynamniey, skoro nie moga tego osign w skutku, dya ku temu bogday dla tem witszey pochoci swoiey ambicyey, iako to o niey syszaem. Aby skoczy z tem, powiem, i, wedle mego smaku, bya to iedna z naywybornieyszych xiniczek zagranicznych, takie kiedy widziaem, chociaby mona iey przygani owo odstrychnicie si od wiata, spenione radniey z alu nili z wielgiey dewocyey; wszelako, tak czy owak, dopenia tego y iey ywot zacny a wity ukaza w niey iak cale doskona witobliwo. Ciotka iey, krlowa Maryia Wgierska, uczynia to samo, wszelako w wieku barzo nikym, tak aby si odsun od wiata, ile aby dopomc cysarzowi, swoiemu bratu, ku witszey chwale Boga. Owa krlowa owdowiaa w barzo wczesnym wieku, straciwszy krla Loisa, swego ma, ktry modo barzo zgin w bitwie wydaney Turkom, nie tyle dla susznoci, ile dla namowy y upartoci iednego kardynaa, ktry nad nim sielnie przewodzi, przedkadaic mu, i nie trzeba wtpi o potdze Boga ani o dobrey sprawie; e gdyby nawet mia, iak to si mwi, iedno dziesi tysicy Wgrw, bdcych tak dobrymi krzeciianami y walczcymi za

229

spraw bo, pogromiby sto tysicy Turkw; y popycha go y nakania tak, a tamten przegra bitw; y chcc si cofa wpad w bagnisko, gdzie si zadawi. To samo przygodzio si ostatniemu krlowi Portugaliey Sebastyanowi, ktry zgin ndznie, gdy ze zbyt sab si way si wyda bitw przeciw Maurom, trzy razy mocnieyszym od niego, a to na namowy, kazania y przypirania niektrych jezuitw, ktrzy mu stawiali przed oczy potg bosk, ie samem swoiem spoyrzeniem moe spieronowa cay wiat, zwaszcza gdyby si porwa przeciw niemu, ktra, wier, maxima iest barzo prawdziwa; wszelako nie trzeba go kusi ani naduywa iego wielgoci, bowiem ma on swoie sekrety, ktrych my nie znamy. Niektrzy mwili, i one iezuity czyniy to y mwiy w dobrey intencyey, iako mona temu wierzy, ini, i byli umocowani a skorumpowani przez krla Iszpaniey, aby tak wyda na zgub onego modego a walecznego krla, cale penego ognia, iby Iszpan mg snadniey zagarn to, co zagarn pniey. Tyle iest pewne, i te dwa bdy stay si przez ludzi, ktrzy chc miesza si do woyny, a nie znai tego rzemisa. Dlatego to owo wielgie xi pan Giz, gdy go srodze oszukano w czas iego wyprawy do Woch, powieda czsto: Miui sielnie Koci boy, wszelako nigdy nie dobd ora na sowo y wiar klechy; chcc przez to oznaczy papia Karaf, zwanego Pawem Czwartym, ktry nie dotrzyma mu tego, co przyrzek wielgimi a uroczystymi sowy, abo te pana kardynaa, swoiego brata, ktry poiacha tam zasign izyka y wymaca brd a do Rzymu, a potem cale letko popchn swoiego brata ku temu. Mona mnima, i w pan Giz rozumia w tym y iednego, y drugiego, ile e, gdy w pan czsto powtarza te sowa w obliczu pana kardynaa, tamten, mnimaic, i to by kamyk rzucony do iego ogrdka, wcika si o to y barzo ciko hamowa gniw. Wtrciem tu ona digressi, bowiem przedmiot nastrczy si barzo krzeczy. Owo, aby wrci do naszey krlowey Maryi, po takowem nieszczciu krla, swoiego maonka, zostaa si wdow barzo mod y wieldze cudn, iako syszaem od mnogich osb, ktre i widziay, y wedle wizerunkw, na ktre pozieraem, przedstawiaicych i za tak y nie daicych iey adney rzeczy szpatney y do zganienia, iedno chyba usta wielgie, naprzd podane mod austryiack, co nie pochodzi wszelako od domu austriackiego, ieno burgundzkiego, iako to syszaem o tym powie od iedney paniey na dworze z onego czasu: i raz krlowa Elionora, przeiedaic przez Dyon y iadc w poboney pielgrzymce do monastyru tamecznych kartuzw y aby odwidzi czcigodne grobowce swoich przodkw, diukw Burgundyey, nabraa chuci, aby ie da otworzy, iako mnodzy krlowie uczynili to z grobem iey przodkw. Urzaa niektre tak dobrze zachowane y nie uszkodzone, i poznaa rne formy, a miedzy inemi usta w ich twarzach. A hnet zakrzykna: Ha! mnimalam, i wzilimy nasze usta po domu austryiackim, przedsi, z tego, co widz, mamy ie po Maryiey Burgundzkiey, naszey przodkini, y inych diukach Burgundyey, naszych przodkach. Gdy urz kiedy cysarza, moiego brata, powiem mu to; a y tak mu to przeka. Owa pani, bdca podczas przy tym obecna, mwia mi, i to syszaa; y rzeka, i owa krlowa mwia to iakoby nayduic w tym ukontentowanie, iako y susznie: bowiem dom burgundzki wart by, wier, domu austryiackiego, skoro wywodzi si ze krwie Francyey, od Filipa miaego, y e std poszy dla mnogie bogactwa, wielgie szlachectwo y wspaniae mstwo; bowiem mnimam, i nie byo nigdy cztyrech witszych wadcw, nastpuicych ieden po drugim, iako byli owi czterey diukowie Burgundyey. Moe mi kto przygani, i czsto odchodz od przedmiotu; wszelako acno mi to mona wybaczy, bowiem nie iestem bynamniey dobrze wiczony w sztuce pisania. Tedy nasza krlowa Maryia Wgierska bya pani barzo cudna y powabna, y barzo luba, mimo i zdaa si troch mczyskiego werzenia; wdy nie bya przez to leniwsza ku mioci ani ku woynie, ktr wzia za swoie pryncypalne zatrudnienie. Cysarz, iey brat, znaic i by barzo sposobn do tego y barzo wiczon, posa po ni y zaprosi do si, aby iey odda szar, iak miaa iey ciotka Margareta z Flandryey, barzo roztropna xiniczka y ktra wa-

230

daa we swoich Nyderlandach agodnoci, iako tamta surowoci; tote, pki ywa bya, krl Franciszek nie obrci ani raz swoiey broni a woyska ku tym stronom, mimo i krl Angliey do tego go nakania; powiedaic, i nie chcia wyrzdza zmartwienia oney godney xiniczce, ktra si okazaa tak dobr przeciw Francyey y bya tak stateczna a cnotliwa, wey przy tym nieszczliwa, barziey ni iey cnoty zasugiway na to, w maenstwach, z ktrych pirwsze byo z krlem Karem smym; ten i odesa barzo mod do domu a do iey oca; drugie z synem krla haraigoskiego zwanym Iehanem, z ktrego miaa dzici pogrobowe, zmare hnet po swoiem urodzeniu, trzecie z piknym diukiem Filibertem Sabaudzkim, z ktrego nie miaa adnego potomstwa i dlatego nosia to za swoie godo: Fortune infortune, fors une. Spoczywa ze swoim mem w onym piknym klasztorze breyskim, barzo wspaniaym, wpodle miesta Burgu w Bressyey, ktre widziaem. Ona tedy krlowa Wgrw przypomagaa sielnie cysarzowi, bowiem by sam. Mia ci, prawda, Ferdynanda, krla rzymiaskiego, swoiego brata; wszelako do on mia roboty stawia czoo onemu wielgiemu sutanowi Solimanowi. Cysarz mia take na karku sprawy Woch, ktre stay podczas iakoby we wielgim poarze; w Niemczech nie byo lepiey z przyczyny sutana tureckiego ani na Wgrzech, ani w Iszpaniey (gdy si zbuntowaa pod panem Szyfrem), ani w Indyach, w Nyderlandach, w Barbaryey, we Francyey, ktra bya nawitszym ciarem ze wszytkich; prosto mwic, tak si darzyo iakoby w caey poowie wiata. Uczyni t siestr, ktr miowa nad ine, generaln namiestniczk wszytkich swoich Nyderlandw, gdzie przez czas dwudziestu dwu lub dwudziestu trzech lat suya mu dobrze, tak i nie wiem, co byby pocz bez niey. Tote zawierza si iey we wszytkich sprawach swoiego rzdu; tak i sam cysarz, bawic we Flandryey, zdawa si cale na ni w sprawach onych kraiw; y rada zbieraa si pod iey gow y u niey, wdy barzo czsto cysarz by na niey y szed na ni, iako to syszaem. To prawda, i ona, bdc barzo roztropna, iemu we wszytkim sza na rk y donosia mu wszytko, co si dziao na radzie, gdy go nie byo, co czynio mu wiele radoci. Wieda tam pikne woyny abo przez swoie hetmany, abo sama na czele, zawdy na koniu, iakoby wspaniaa amazonka. Ona to pirwsza zaega wielgie ognie w naszey Francyey y wielgimi te poniszczya nasze pikne paace y zamki, iako w folembryski, pikn y powabn siedzib, ktr krlowie nasi kazali pobudowa na uciechy a igry myliwskie; o co krl powzi taki gniw a uraz, i po nieiakim czasie odpaci iey piknem za nadobne y pomci si na iey piknym paacu beskim, ktry sdzono by cudem wiata, zawstydzaicym, ieli trzeba tak powiedzie, wszytkie ine pikne budowle, ba nawet, iako syszaem od tych, co go widzieli w caey wspaniaoci, wier, owe siedm cudw wiata, tak wysawianych w staroytnoci. Podeymowaa tam cysarza Karla wraz z caym iego dworem, kiedy iego syn krl Filip przyby z Iszpaniey do Flandryey, aby go urze; ku czemu naczyniono wszelakich festynw w takowey wybornoci a doskonaoci, i od tego czasu nie mwiono o czym inym ieno o tych las fiestas de Bains, iako powiedali Iszpanie. Tote przypominam sobie, w czas podry do Baiony, e wszytkie nawitsze wspaniaoci, iakie si tam odprawoway, wszytkie biegania do pirzcieni, turnieie, maszkary, uczty nie byy niczem naprzeciw las fiestas de Bains: tak powiedali starzy dworacy iszpascy, ktrzy ie widzieli, iako to mogem by przezna w iedney xidze, umylnie o tym po iszpasku spisaney. I mog to potwirdzi, i nigdy nic nie dokonano ani ogldano piknieyszego, bez urazy dla onych staroytnych wspaniaoci rzymiaskich z ich igrami, za wyiciem walk gladyatorw y dzikich wirzt; wszelako to pominwszy one festy beskie byy cudnieysze, uciesznieysze, barziey rozmaite y powszechne. Opisabych tu ie chtnie, tak iak ie zaczyrpnem w oney xidze iszpaskiey y dowiedziaem od niektrych podczas tam obecnych, zwaszcza pani Fontenowey zwaney Torsi, bdcey wwczas pann dworsk przy krlowey Lionorze; wdy mgby mi kto zada zbytnie gadulstwo a odbieanie od materyey. Za czym na iny raz zachowam ten ksek, bowiem rzecz iast barzo tego warta. Owo pomiedzy nawitszemi wspaniaociami uwaam te oto: kazaa

231

uczyni wielg fortyc z cegy, ktr oblegao, bronio, na odsiecz iey bieao sze tysicy pieszych onirzy ze starey wiary; dawano przy tym ognia z trzydziestu sztuk harmaty, tak w bateryach, iako te y dla obrony, z wszytkiemi ceremoniami a obyczaymi rzetelney woyny; y trwao to obleganie przez pczwarta dnia, tak i nic rwnie piknego nie widziano; bowiem przypuszczano tam szturmy, odsiecz to nacieraa, to znw bya odparta, tak iazda, iak y piechota, wiedziona przez xi Piemontu; wreszcie oddano fortyc z ukadw, na wp pod agodnemi, na wp pod srogiemi kondycyiami, y z wspczuciem dla onirzy, ktrzy si poddali y opuszczali plac prowadzeni pod stra, prosto, nic nie przepomniano z prawdziwey woyny; w czym cysarz nalaz sobie szczegln uciech. Mona by pewnym, i krlowa chciaa w tym wystpi wspaniale, rada bya bowiem okaza bratu swemu, i wszytko, co miaa z niego, abo z iego kraiw, pensyw, dobroczystw abo ze swoich zdobyczy, wszytko byo obrcone ku iego chwale a radoci. Iako w cysarz wieldze sobie w tym podoba y chwali i za to; y szacowa wysoko ten zbytek, a zwaszcza ten, ktry nalaz w swoiey kownacie; bowiem by tam dywan tkany, cay ze zota, ryba a iedwabiu, gdzie byy przedstawione a wyobraone w naturalnym wzrocie iego pikne zdobycze, wspaniae przedsiwzicia woyenne y bitwy, iakie wyda y wygra, nie przepomniawszy zwaszcza ucieczki Solimana pod Wiedniem y poymania krla Franciszka. Prosto rzkc, nie byo tam nic, co by nie byo wyborne a wspaniae. Tedy w biedny paac zby si potem swoiego blasku, bowiem zosta cakowicie zupiony, wygolony a obrcony w perzyn. Syszaem, i iego pani, gdy dowiedziaa si o tey ruinie, popada w takow rozpacz, gniw a wcieko, i dugo nie moga si nizacz uspokoi; kiedy przeiedano tamtdy nastpnego dnia, chciaa urze t ruin; y patrzc na ni barzo aonie, ze z w oku, poprzysiga, i caa Francyia poaluie tego y e ucirpi od iey poogi, y e nie bdzie spokoyna poty, pki ona cudna Fontaneba (ktr tak wysoce ceniono) nie bdzie zrwnana z ziemi, iby nie zosta z niey kamie na kamieniu. Iako w rzeczy wyrzygaa sielnie on wcieko na biedn Pikardyi, ktra poczua statecznie i y iey poogi; y mnimam, i gdyby rozeym nie by nastpi, pomsta iey byaby wielga: bowiem miaa serce pyszne a twarde y nieacne do zmikczenia; wdy miano i, tak po iey strome, iako y po naszey, za nieco nazbyt okrutn; wey taka iest przyroda biaych gw, a zwaszcza wielgich, ktre s barzo skore do pomsty, gdy si poczui obraone. Cysarz (powieday tak) miowa i za to ieszcze barziey. Syszaem, i kiedy w Bruxeli zoy koron y zby si wadzy, w wielgiey sali, gdzie zwoa zebranie generalne swoich stanw, y gdy przemwi, y powiedzia wszytko, co chcia, y zgromadzeniu, y swemu synowi, y podzikowa pokornie krlowey Maryey, swoiey siestrze, ktra siedziaa tu przy cysarzu, swoim bracie, ona podniesa si ze swego siedzenia y zoywszy przed bratem wielgi pokon, peen wielgiego a uroczystego maiestatu y pewney gracyey, obracaic gos do ludu, rzeka tak: Panowie, od dwudziestu trzech lat, odkd podobao si cysarzowi, memu bratu, da mi szar y panowanie nad wszytkimi iego Nyderlandami, wszytko to, co mi Bg, przyroda a fortuna day rzodkw y aski, uyam a obrciam na to, aby si wywiza z tego nalepiey, iako mi byo moebne. Wszelako, ieeli w iakiey rzeczy pobdziam, mona mi wybaczy, zwaaic, i nic nie przepomniaam moiego ani te oszczdziam, co by si naleao. Ba ieli w czym chybiam, prosz was, abychcie mi przebaczyli, za ieeli ktry z was nie chce tego uczyni y nierad iest ze mnie, o to namnieysza dla mi troska, skoro cysarz, my brat, si tym zadowala, ktremu podoba si byo zawdy moie nawitsze pragnienie a wola. Tak rzekszy a ponowiwszy wielgi ukon przed cysarzem, usiada znowu na swoiem miescu. Syszaem, i te sowa uwaano nieco za nazbyt harde a sierdzite, zwaszcza i byo to przy skadaniu iey szary y egnaic si z ludem, ktry powinna bya ostawi w dobrem wspomnieniu y w wielgiey aoci dla iey odiazdu. Wszelako c si o to troszczya, skoro nie miaa inego dania iako podoba si a wygodzi swoiemu bratu, a za od tego czasu nie mie iu sprawy ze wiatem y dotrzyma kompaniey swoiemu bratu w

232

iego zamkniciu a modach? Syszaem t opowie od iednego szlachcica przynalenego moiemu bratu, bdcego podczas w Bruxeli, dokd si uda traktowa o okup owego moiego brata, ktrego poymano pod Hedynem y trzymano iecem przez pi lat w Ile we Flandryey. Tenci to szlachcic widzia to cae zgromadzenie y cay aobny obrzdek cysarza; y rzek mi, i wielu byo nieco zmieronych taiemnie temi tak hardemi sowy krlowey, wszelako nic nie mieli odzywa si ani okaza tego, bowiem widzieli dobrze, i mieli spraw z tg wadczyni, ktra, gdyby i kto by pogniwa, ieszcze przed odiazdem byaby mu daa za swoie. Oto wic tak zbya si wszytkiego, aby towarzyszy swemu bratu do Iszpaniey; iako nie opucia go nigdy, ona y krlowa Elionora, iey siestra, a do grobu; y wszytko troie przeyli si ledwie o rok iedno drugie. Cysarz poszed przodem, krlowa Francyey potem, iako barziey wiekowa, zasi krlowa Wgrw po swoich dwch braciach y siestrze, barzo poczciwie strawiwszy swoie wdowiestwo. W rzeczy krlowa Wgrw duey bya wdow ni iey siestra, nie wydaic si ponownie; zasi iey siestra wydaa si dwa razy, tylko aby zosta krlow Francyey, co by akomy ksek, ilko na proby a namowy cysarza, iby posuya za piecz barzo stateczn dla upewnienia pokoiu y zupenego przezpieczestwa powszechnego; owo materyia tey pieczci nie strzymaa dugo; bowiem woyna wybucha hnet potem, barziey okrutna ni kiedy: wdy biedna xiniczka nic temu nie bya krzywa, bowiem przyczyniaa si wszytkim, czym moga; a mimo to krl, iey m, nie obchodzi si z ni lepiey, bowiem barzo przeklina ten zwizek, iako to syszaem. Po odiedzie krlowey Wgrw nie ostaa si adna wielga xiniczka przy krlu Filipie (ktry obi wieo wadztwo swoich kraiw), iedno pani diuszesa Lotaryngiey Krystyna Duska, iego cioteczna siostra, odtd nazywana Iey Wysokoci, ktra dotrzymywaa mu zawdy kompaniey, dopki tam bawi, y barzo wysoko dzierya zawdy iego dwr; bowiem wszelki dwr krla, xicia, cysarza czy monarchy, chociayby by y nawitszy, niewiele iest wart, ieli mu nie towarzyszy abo go nie zaleca dwr krlowey, cysarzowey abo iakiey wielgiey xiniczki, z wielg mnogoci niewiast a panien, iako si sam w tym dobrze obaczyem y syszaem to twirdzenie od nawitszych. Owa monarchini, wedle moiego smaku, bya iedn z nabarziey cudnych xiniczek y naydoskonalszych, iakie widziaem. Z twarzy bya barzo cudna y barzo powabna, postawy pikney a wyniosey, wymowy barzo wspaniaey, a zwaszcza odziewaa si barzo dwornie; tak i za swego czasu suya naszym paniom francuskim, iako y swoim za wzr y przykad przystroienia si, ktry nazywano mod lotaryngsk, co do gowy, co do utrefienia y zasony, co barzo przypado do twarzy paniom naszego dworu; y rade odziway si tak, zwaszcza w wielgie wita abo uroczystoci, aby lepiey si przystroi a pokaza, a wszytko mod lotaryngsk, za wzorem Iey Wysokoci. Miaa zwaszcza rce z naypiknieyszych, iakie mona byo widzie; owo te syszaem, iak krlowa matka wieldze ie chwalia y przyrwnywaa swoim. Dzierya si barzo dobrze na koniu y z wielg gracy y zawdy iachaa ze strzemieniem przy ku, ktrego to sposobu nauczya si od swoiey ciotki Maryey, y syszaem; i krlowa matka nauczya si go od niey, bowiem wprzdzi iedzia z deszczuk, co, wier, nie wydawao gracyey ani piknego ruchu iako owe strzemionko. Chciaa w tym barzo naladowa krlow, swoi ciotk, y dosiadaa zawdy ieno piknych koni iszpaskich, tureckich, barbaryiskich y barzo ksztatownych dzianetw, ktre chodziy barzo czysto kusa; widziaem w iey stayni takich z tuzin barzo cudnych, tak i trudno by byo powiedzie, ktry cudnieyszy od drugiego. Owa ciotka miowaa i wieldze y barzo i naydowaa wedle swego smaku, tak dla wicze, ktre rada widziaa, y myliwskich, y inych, iako dla tego i rozpoznawaa w niey wasne swoie cnoty. Iako bdc zamn czsto nawidzaa i we Flandryey, iako syszaem to od pani Fontanowey; a kiedy owdowiaa, a zwaszcza kiedy iey odito iey syna, opucia Lotaryngi z gniwu; bowiem bya pani barzo wyniosego serca. Poiachaa zamieszka ze swoim wuiem cysarzem y krlowemi, swemi ciotkami, ktre przyiy i barze rade.

233

Zniesa z wielg niecierpliwoci strat y nieobecno swego pana syna, mimo i krl Hendryk przedoy iey wszytkie wymwki we wiecie y przedstawia iey, i chce go wzi za wasnego syna. Wszelako nie mogc si uspokoi y widzc, i mu dano za ochmistrza poczciwin pana Brusia, a odito tego, ktrego mia, pana Monbardona, barzo roztropnego y godnego szlachcica, ktrego cysarz mu da, znaic od dawna iego cnoty, bowiem widzia go w subie pana Burbona (by zbiegiem francuskim), owa xiniczka nie baczc na nic, widzc, i wszytko iest stracone, przybya iednego dnia w Wielgi Czwartek nawiedzi krla Hendryka w wielgiey galeryey w Nansie, gdzie by cay iego dwr, y z gracy barzo zadufan w sobie, z on wielg wspaniaoci, ktra czynia i ieszcze cudnieysz, przybya cale nie olniona ani uniaic si bynamniey ze swoiey wielgoci, wier, skadaic przed nim niski pokon; y bagaic przedstawia mu ze zami w oczach, ktre czyniy i ieszcze cudnieysz a powabnieysz, krzywd, iak iey uczyni odeymuic iey syna, rzecz tak drog, i rwney iey nie miaa we wiecie, y e nie zasugiwaa zgoa na tak srogie obecie zwaywszy wysoki rd, z ktrego si wida, y take i, iak mnimaa, nic nie uczynia przeciw swoiey powinnoci. A to przemwienie wypowiedziaa tak przystoynie a wdzicznie y z tak mdremi raciami, a tak sodk aoci, i krl, ktry z przyrodzenia zawdy by barzo dworny dla dam, powzi barzo wielgie wspczucie, y nie tylko sam, ale y wszytcy xita, y wieldzy, y mali, ktrzy byli obecni przy tym widoku. Krl, ktry by naypowolnieyszym dla dam ze wszytkich krlw wadncych kiedy we Francyey, odpowiedzia iey barzo przystoynie, nie iakiem wielgiem napitrzeniem sw ani te pod postaci dugiey arangi, iak przedstawia Paradyn w swoich Dzieach Francyey; bowiem sam z si y z natury swoiey nie by tak rozlewny ani obfity w sowach a przemwieniach, ani te wielgim wymowc. Owo te nie potrzeba ani nie przystoi, aby krl udawa w swoim mwieniu iakiego philosopha ani wielgiego oratora; y nabarziey krtkie sowa y zwize pytania a odpowiedzi lepsze mu s a przystoynieysze, iako to syszaem od wielgich osobistoci, iak pana Pibraka, ktrego osd w tey rzeczy by dobry, dla wielgiey uczonoci, iak mia w sobie. Tote ktokolwiek bdzie czyta ow przemow Paradyna, wygoszon w tym miescu abo podan za wygoszon przez krla Hendryka, niechay nic temu nie wierzy; y, iako syszaem od wielu znacznych osb przy tym obecnych, nie rozszyrzy si on zgoa tyle w swoiey odpowiedzi ani w swoiey przemowie, iako tamten powieda. Prawda iest, wier, i pocieszy i barzo uczciwie y przystoynie w iey wrzkomey rozpaczy; rzekc, i nie miaa adney przyczyny sobie krzywdowa, skoro dla utwirdzenia pastwa, a nie dla szczeglney nieprzyianiey pragn mie iey syna przy sobie y chowa go ze swoim pierworodnym, iby dzieli z nim st y splny sposb ycia, y spoine losy, y .skoro pochodzi z francuskiego rodu, y sam by Francuzem, nie mg by lepiey chowany iako na dworze Francyey y miedzy Francuzami, gdzie mia tyle krewnych y przyiaci; zwaszcza nie przepomnia iey powiedzie, i dom lotaryngski by domowi Francyey zobowizany barziey ni iakiemu bd w krzeciiastwie, wspominaic iey spraw diuka Lotaryngiey przeciw diukowi Karolowi Burgundzkiemu, zabitemu pod Nansem: w czym bya rzecz nieomylna do wierzenia, i bez Francyey byby zniweczy y diuka Lotaryngiey, y iego xistwo y uczyni go nayndznieyszem xiciem we wiecie. Z tego zatem iawio si, komu dom Lotaryngiey by wicey powinny: czy domowi Francyey, czy Burgundyey; w czym czyni iey may przytyk, i powtpiewa o niey, ktra bya z tamtymi spokrewniona y przechylaa si w tamt stron, y moga take przechyli swego syna y w tym go ywi; owo dlatego chcia si go zapewni. Przytoczy iey rwnie zobowizanie, iakie ci z, owego domu Lotaryngiey mieli dla Francuzw, i doznali od nich tak skuteczney pomocy czasu wypraw krzyowych y zdobywania lerozolimy, krlestwa Neapolu y Sycyliey. Przytoczy rwnie, iako iego natura ani ambicyia nie zmierzaa zgoa do niweczenia ani strcania xit, wdy do wspirania ich we wszytkim, gdy popadn w niedol, iako to uczyni oney maey krlowey Szkocyey, bliskiey krewney tego syna, xiciu Parmy y Niemcom tak ucinionym, i gotowe byy cale upa bez iego pomocy; owo, dla tey

234

samey dobroci a wspaniaomylnoci chcia mie w swoiey opiece owo mode xi lotaryngskie, aby ie wznie wyszey ieszcze, iako byo, y uczyni ie swoim synem, daic mu iedn ze swoich crek, przeto nie powinna si tym zasmuca. Wszelako wszytkie te pikne sowa y pikne racyie nie mogy iey niiak pocieszy ani te da iey znosi cirpliwie swoie utrapienie. Przeto zoywszy ukon, cigle wylewaic sia ez kosztownych, odesza do swoiey kownaty, dokd krl poszed odprowadzi i a do drzwi y nazaiutrz, przed iey odiazdem, poszed i odwidzi w iey kownacie y poegna si z ni, przy czym wszelako nic wicey nadto nie uzyskaa na swoi prob. Tak tedy urzawszy swoim zwrokiem, iako iey drogi syn zosta uwiziony a zawiedziony do Francyey, umylia ze swoiey strony opuci Lotaryngi y schroni si do Flandryey, do swego wuia cysarza (co za pikne sowo!) y do swego krewniaka krla Filipa, y krlowych swoich ciotek (co za parantele y tytuy!), co te uczynia; y nie ruszya si stamtd, a dopki poky nie stan pomiedzy oboma krlami y w iszpaski nie przeprawi si za morze y odiacha. Do tego pokoiu przyczynia si wiele, wier, moe we wszytkim, bowiem gdy posowie, tak iedney, iak drugiey strony, wedle tego, co syszaem, namczyli si wieldze y namordowali w Cerkanie przez wiele dni, nic nie zdziaawszy ani postanowiwszy, wszytcy bdzc abo gonic po faszywym tropie obyczaiem strzelcw, ona, abo natchniona duchem boym, abo popchnita iakow dobr gorliwoci krzeciiask y swoim dobrym naturalnym rozumem, prowadzc bieg oww w tey wielgiey negocyacyey powida go tak dobrze, i koniec wynik std szczliwy dla caego krzeciiastwa. Owo te nie mg si nale nikt iny (tak powiedano) sposobnieyszy do potoczenia a umocowania onego wielgiego gazu, bowiem bya to pani wielgiego dowcipu y roztropna nad wyraz, y wielgiey a wdziczney powagi; iako, wier, osoby liche a maey kondycyey nie s po temu tak sposobne iak dusze. Z drugiey strony krl, iey kuzyn, wierzy iey a polega na niey sielnie, znaic te iey cnoty; y miowa i wieldze, y mia ku niey stateczne przywizanie y mio; owo ty barzo wiele przysparzaa wspaniaoci y blasku iego dworowi, ktry bez niey byby cale przymroczny; wszelako pniey, iako syszaem, nie barzo si iey odwdziczy y niedobrze obszed si z ni w ziemiach, ktre iey przypady iako wiano wdowskie w xistwie medyolaskiem, gdzie bya wydana w pirwsze stado za xicia Sforze: bowiem, iako mi powiedano, odi iey a okroi niektre. Syszaem, i po stracie swego syna barzo nierada bya panu Gizowi y panu kardynaowi, iego bratu, obwiniaic ich, e nakonili krla ktemu z przyczyny swego hambitu, tak aby widzie swoiego bliskiego krewniaka usynowionym y przyenionym do domu Francyey, iako te i przed nieiakim czasem odpalia pana Giza z maenstwem, o ktre chcia z ni traktowa. Ona, ktra bya pani wyniosa ponad wszelk miar, rzeka, i nigdy nie zalubiaby modszego syna domu, w ktrym zalubia pirworodnego; owo tak odmow pan Giz dobrze sobie na ws namota; chocia nic nie straci na zamianie w maenstwie ze swoi pani en, ktr poi niebawem: bowiem bya z barzo znacznego domu y wnuka krla Ludwika Dwunastego, iednego z nalepszych y naydzielnieyszych krlw, iacy siadali na tronie francuskim; y, co witsza iest, bya naycudnieysz bia gow w krzeciiastwie. Ku czemu syszaem, i za pirwszym razem, kiedy te nadobne xiniczki urzay si w oczy, obie tak baczne byy wzaiem na siebie, hnet prowadzc prosto a bystro sporzenia na si, hnet spode ba, hnet z boku, i iedna a druga nie mogy si sobie napatrzy, tak byy bystre a uwane w przygldaniu si sobie. Moecie wystawi sobie rozmaite pomylenia, iakie mogy ywi a porusza w swoich piknych duszach; ni mniey ni wicey iako si czyta, i nieco przedtem, kiedy wypada ona wielga bitwa w Afryce miedzy Scypionem a Anibalem, ktra bya statecznym rozstrzygniciem woyny miedzy Rzymem a Kartag, przed iey poczciem ci dway zetknli si razem w czas iakiego zawieszenia broni na przecig iakich dwch godzin; za czym kiedy si przybliyli ieden do drugiego, pozostali tak na nie barzo krtki czas zatopieni w pozieraniu wzaiem na si, kady podziwiaic dzielno swego przeciwnika, tak wsawion ich piknemi czynami y tak dobrze odmalowan na ich twarzy, w ich ciaach y w

235

ich piknych a woyennych postawach a gestach. Y owo pozostawszy tak co nieco w zachwyceniu y onych piknych medytacyach ieden przed drugim, ili parlamentowa z sob w ten sposb, iak to Tytus Liwiusz barzo dobrze przekazuie. Iaka to iest rzecz cnota, ktra si kae podziwia porzd nieprzyiani a nienawici, iako te pikno porzd zazdroci, iak to byo u onych dwch pa a xiniczek, o ktrych powiedam! Wier, ich piknoci a gracye mogyby si zwa rwnemi, ieeliby pani Gizowa nie bya nieco prymu odzierya w tym wzgldzie; owo te kontentowaa si, i w tym i przewysza, a nie za w pysze a grnoci: bowiem bya to nabarziey sodka, dobra, ludzka a askawa xiniczka, iak si trefio widzie, mimo i w swoiey postaci zdawaa si wyniosa a wspaniaa. Natura uczynia i tak, tak w iey duey a pikney kibici, co w iey powaney postawie y nadobnym maiestacie, i widzc i lkao si do niey przystpi; wszelako przystpiwszy a przemwiwszy do niey, naydowao si ieno sam sodycz, sam ludzko a askawo, w czym bya podana na swoiego dziadka, dobrego oca narodu y maicego ona sodk francusk poczciwo. Wszelako prawda iest, i umiaa dobrze przestrzega a zachowa swoi wielgo y chub, kiedy na to przyszo. Nadziewam si mwi o niey na inem miescu y barziey osobliwie. Iey Wysoko Lotaryngska bya, przeciwnie, barzo wyniosa y co nieco nazbyt zadufana w sobie. Widziaem i kilkakrotnie w kompaniey krlowey Szkocyey, ktra ostawszy wdow przedsibraa podr do Lotaryngiey, gdzie z ni byem; owo rzekby, i barzo czsto owa Iey Wysoko chciaa wywysza si y krok trzyma przed maiestatem oney krlowey. Przedsi tamta, ktra bya barzo bywaa y pani wielgiego serca, nie przepucia iey ni ieden raz y nie daa iey wyprzedzi si ni w czem (mimo i bya w tey paniey ieno sama sodycz), iako e wuy iey, pan kardyna, dobrze i przestrzeg a pouczy i o humorze oney xiniczki. Ta, nie mogc zleczy si ze swey hardoci, chciaa nieco sobie pozwoli naprzeciw krlowey matce, skoro si urzay; wszelako trefia tu kosa na kamie, bowiem krlowa matka, kiedy byo trzeba, bya to nayhardzieysza pani we wiecie; tak i sam widziaem y syszaem wielu monych, iak i trzymali za tak, a zwaszcza kiedy chodzio o przytarcie chuby iakiey osoby, ktra chciaa si nosi zbyt grnie, bowiem umiaa hnet i uniy a do rzodka ziemi; wszelako dzierya si tu do skromnie wzgldem Iey Wysokoci, dosy iey wiadczc y oddaic czci, wdy ustawicznie dzierc cugle, to ostro, to agodniey, wedle tego iak byo potrzeba, z obawy aby si nie obdzia ani nie przebraa miary; bowiem syszaem, iak rzeka dwa abo trzy razy: Ha! oto, wier, naypysznieysza biaa gowa, iak widziaam kiedy! Byo to wwczas, kiedy przyiachaa na sakr krla Karola Dziewitego, na ktry i zaproszono do Remsu. W czas wiazdu nie chciaa by na koniu, lkaic si nie do w tym okaza swoi wielgo y altec, wdy posiada si w kolesie barzo wspaniaey, caey okrytey czarnym axamitem z przyczyny swego wdowstwa a cignioney przez cztyry tureckie siwosze, naycudnieysze, takie zdoano wybra, y zaprzgnite wszytkie cztyry pod strych, ksztatem triumphalnego wozu. Siedziaa ona w gbi, barzo dobrze odziana, wszelako ze wszytkim czarno, w sukni z axamitu; zasi na gowie cale biao y barzo dobrze, y wdzicznie, y wspaniale przybrana a utrefiona; naprzeciw siedziaa iedna z iey crek, ktra pniey ostaa xin pani Bawarsk, a obok iey dama przyboczna, ktra bya xiniczka Macedoniey. Krlowa chciaa urze i na dziedzicu y zbliya si do okna, y rzeka dosy po cichu: Oto, zaiste, pyszna biaa gowa! Za gdy potem zesza z bryki y wstpia na gr, krlowa wysza i powita do p sali ieno, wey moe nieco barziey naprzd y nieco bliey drzwie nili daley. Y barzo bya dobrze przyita od niey: bowiem wadaa wwczas wszytkiem z przyczyny modocianego wieku krla, swego syna, y wychowywaa go, y czyni wszytko, co mu kazaa, za czym odda wielg cze Iey Wysokoci. Cay dwr, tak wieldzy, iak mali, czcili i a podziwiali mocno i naleli i barzo urodziw, mimo i byta nieco pochylona wiekiem, bowiem moga mie kszczek wyszey czterdziestu lat; wszelako nic w niey si nie obiawiao zmienionego abo skaonego, ba iesie iey przewyszaa lato nieiednych. Trzeba szacowa wysoko

236

t xiniczk, i bya tak cudna y zachowaa swoie wdowstwo a do grobu, y czcia tak niewzruszenie a bez zmazy pami swoiego ma, nie za wydaic si w trzecie stado. Zmara w rok pniey po otrzymaniu wiadomoci, i staa si krlow Daniey, skd bya urodzona, y e przypado iey krlowanie, tak i przed mierzci urzaa zmian swoiego tytuu Wysokoci, ktry nosia tak dugo, na tytu Maiestatu, cho ten niedugo iey towarzyszy, ani p roku nie. Mnimam, i byaby chtnie ieszcze ponosia w tytu Wysokoci, a w zamian bya ostaa w oney pikney, kwietney modoci y piknoci niegdysieyszey, bowiem wszytkie cysarstwa a krlestwa niczym s naprzeciw modym latom. Ba wszelako byo to iey zaszczytem a szczciem mc ponosi przed mierzci w tytu krlowey; wdy, iako to syszaem, rezolwowaa si nie iacha do swego krlestwa, lecz dokoczy reszty dni we swoiey wdowiey czci w Tortonie; y ludzie tameczni nazywali i ieno pani Tortosk (wier, niepikne miano ani iey godne), dokd schronia si na wiele wprzd przed swoi mierzci, tak przez wierno dla nieiakich lubw, iakie uczynia w tamteyszych witych miescach, co aby by bliey onych kpiel, bowiem bya chorowita y sielna pedogryczka. Obyczaie iey byy barzo pikne, wite a poczciwe, iako to: modli si do Boga, wiadczy wielgie iamuny a miosierdzie przeciw biednym, a zwaszcza przeciw wdowom, miedzy ktremi przypomniaa sobie o ubogiey paniey Kasztelanowey z Milanu, ktr widzielimy na dworze, iak ndznie wleka dni swoie, gdyby nie pomoc krlowey marki, ktra zawdy iey tam wiadczya co nieco dobra. Bya crk xiniczki macedoskiey y urodzon z tego wielgiego domu. Widziaem i iako barzo czcigodn pani y mocno szedziw; bya niegdy wychowawczyni Iey Wysokoci. Ta syszc, w iakiey ndzy ya biedna Kasztelanowa, kazaa i odszuka y sprowadzi ku sobie y poczynaa sobie przeciw niey tak godnie, i nie cirpiaa ubstwa, iakiego zaznaa we Francyey. Oto co mogem z grubsza powiedzie o oney wielgiey xiniczce y iako, bdc wdow y barzo cudn, poczciwie ywot swy powieda. Prawda iest, mona by powiedzie, i wprzdy bya zalubiona za diuka Sforc. Dobrze iest, wszelako on hnet pomar, i ani roku nie byli pobrani, y owdowiaa po nim w wieku pitnastu do szesnastu lat; y dlatego cysarz, iey wuy, zaswata i z xiciem Lotaryngiey, aby coraz to wicey umocni si w aliansach; wdy owdowiaa po nim tako w kwiecie swoiego wieku, nie ucieszywszy si dugie lata swoiem piknem maenstwem; a te, ktre iey ostay, wier, naypiknieysze y nabarziey sposobne do tego rzemisa, obrcia y strawia w odludnem a czystem wdowstwie. Owo trzeba mi w tym przedmiocie pomwi dwa sowa o piknych wdowach; iedney z ubiegego czasu, ktr iest ona czcigodna wdowa pani Blanka Monferacka, z iednego z naystarszych domw Italiey, y naycudnieysza, y naywybomieysza xiniczka swoiego czasu, y z nabarziey roztropnych, y wiedomych, ktra sprawowaa tak dobrze y bacznie opiek nad swoim synem y iego ziemi, iako nie zdarzyo si widzie niewiasty a matki, a ktra zostaa wdow w wieku dwudziestu trzech lat. Ona to przyia tak chlubnie maego krla Karla smego, gdy iacha do swego krlestwa Neapolu; tak go podeymowaa we wszytkich swoich ziemiach, a zwaszcza w swoiem miecie Turynie, gdzie mu zgotowaa barzo wspaniay wiazd y gdzie sama te si poiawia, y kroczya w nim barzo bogato przystroiona, y okazaa, i czua si w kadym calu wielg pani: bowiem bya tam we wspaniaym ksztacie, ubrana w bogat sukni z kdzierzawego zotogowiu y cale obwiedzion wielgiemi dyamentami, rubinami, szafirami, szmaragdami y inemi drogiemi kamiemi. Gow miaa okrcon podobnemi y bogatemi kamiemi, na szyi miaa acuch abo naszyjnik ubrany barzo wielgiemi perami wschodniemi, zgoa nie do oszacowania, y brazlety miaa na ramionach takie. Siedziaa na piknym biaym mierzynie, przystroionym w rzd barzo wspaniay, a prowadzonym przez szeciu rosych pachokw, ubranych w suknie dziane zotem. Za ni sza wielga gromada panien, barzo bogato, przystoynie a czyciutko odzianych, mod piemonck, tak i rado bya dla oczu; po nich za sza wielga gromada szlachty y rycerstwa tamecznego, potem wszed y iacha za ni krl Karl pod boga-

237

tem sklepieniem y wysiad pod zamkiem, w ktrym zamieszka; y tam pani Sabaudzka przedstawia mu swego syna, barzo modego ieszcze, w bramach onego zamku, zanim krl wszed; a potem rzeka do barzo pikn arang, przedkadaic mu swoie ziemie a maitnoci, tak iey, iako iey syna; co krl przyla barzo wdzicznem sercem y dzikowa iey barzo pilnie, czuic si przeciw niey wieldze zobowizanym dunikiem. Po caem miecie wida byo godo Francyey y Sabaudyey, ucinione szyrok wstg mioci, ktra spaiaa te dwa goda y te dwie tarcze, z tymi sowy: Sanguinis arctus amor, iako o tym powieda Chronika Sabaudyey. Syszaem od niektrych z naszych ocw a matek, ktrzy syszeli to od swoich, patrzcych na to oczami, a zwaszcza od pani seneszalowey Pikteskiey, moiey babki, bdcey podczas pann na dworze, ktra twirdzia mi, i wwczas ieno mwiono powszechnie o piknoci, bystroci a wiatoci oney xiniczki y e wszytcy galanci a gadysze, kiedy wrcili do Francyey ze swoiey podry, rozpowiadali ieno a zabawiali panny y panie dworskie powieciami o iey piknoci a cnocie, a zwaszcza krl, ktry okazowa iawnie, i serce ma od niey zranione. Wier, iu bez tey cudnoci mia on wielg przyczyn po temu, aby i barzo miowa; bowiem wspara go wszelkiemi rzodkami, iakiemi tylko moga, y wyzua si ze wszytkich swoich kamieni, pere a klenotw, aby mu ich uyczy, zastawi, gdzie by mu si podobao, co byo dla z barzo wielgiem zobowizaniem: bowiem biae gowy mai zwyczaynie barzo stateczne przywizanie do swoich kamieni, pirzcionkw y klenotw y radsze by uyczyy a zastawiy snadniey iakow cz kosztown swoiego ciaa nili swoie bogactwo w klenotach: powiedam o niektrych, nie o wszytkich. Wier, zobowizanie byo wielgie: bowiem bez tey iey uczciwoci y bez oney take pani markizy Monferatowey, barzo godney paniey tako y barzo cudney, byby zay w cigu swoiey podry sia wstydu y powrciby z poowy oney drogi, iak podi, bez pinidzy, gorzey si sprawiwszy nili ieden biskup Francyey, ktry uda si na sobr trydencki bez pinidzy y bez aciny. Tak, iakoby si puci na morze bez suchara! Wszelako iest rnica pomidzy iednym a drugim; bowiem to, co uczyni ieden, to byo z pikney wspaniaomylnoci y wielgiego hambitu, ktry mu zamyka oczy na wszytkie utrapienia, nie nayduic nic niepodobnem dla swego mnego serca; zasi drugiemu chybio dowcipu a bystroci, za czym zgrzyszy tutay niewiadomoci a gupot, chyba e dufa w to, i bdzie tam po kwecie obchodzi. W rozprawie o onym piknym wiadzie, o ktrym powiedaem, godzi si zakonotowa wspaniao ubiorw tey xiniczki, ktra wicey trcia niewiast zamn (mgby kto powiedzie) ni wdow. Ku czemu wczesne damy powieday, i dla tak wielgiego krla moga bya sobie da w tem dispens, chocia dispensy w tem adney nie byo trzeba, iako e wieldzy a wielgie sami sobie dai prawa y e w onym czasie wdowy (iak sycha) nie byy tak ukrcone ani tak surowe w swoich ubiorach, iako teraz si wzio w obyczay od iakich lat czterdziestu, od czasu pewney wielgiey paniey, ktr wiem, a ktra bdc w wielgich askach u krla, ba, iego ca rozkosz, zacza si ubiera nieco skronmiey (wey zawdy w iedwabie), iby lepiey moga pokry a w cie zasun gr swoi; owo przez to ine wdowy na dworze chcc i naladowa czyniy tak iako ona. Przedsi nie wieda si tak umiarkowanie ani tak surowie, iby nie miaa si ubiera wdzicznie a wspaniale, wszelako wszytko na czarno a biao; w czym okazowao si wicey wieckoci nili surowoci wdowskiey, ile e odsaniaa zawdy swoie nadobne piersi. Syszaem, iak krlowa, matka Hendryka Trzeciego, powiedaa przy koronacyey a zalubinach krla Hendryka Trzeciego to samo: i wdowy dawnego czasu nie miay tak wielgiego baczenia na swoie ubiory, obyczaie a postpki iako teraz; iako te widziaa czasy krla Franciszka, ktry yczy sobie widzie swy dwr wolny we wszytkim, ba, nawet wdowy tacoway wtedy y wiedo si ie w taniec tak swobodne, iako si czyni z pannami a niewiastami zamnemi; y rzeka to w tym momencie, gdy nakazaa a poprosia pana Wademonckiego, aby dla uczczenia wita zaprosi xin Kondeuszow, wdow, w

238

taniec, co te uczyni, aby iey usuchn, y powid i w powszechny bal: ci, ktrzy byli na sakrze iako ia, widzieli to y snadno sobie przypomn. Oto swobody, iakie miay podczas wdowy. Dzisiay im to iest zbronione iako witokradztwo, tak iako y barwy; bowiem nie miayby nosi ani przywdzia co insze iak samo biae y czarne; wdy spodnice swoie, a kiecki y poczochy mog nosi szare, bure, fiokowe a niebieskie. Widziaem y takie, co sobie pozwoliy na czerwone, szkaratne y szamowe, iako w onych dawnych czasiech; bowiem lza im byo nosi wszytkiego koloru kiecki y poczochy, ieno suknie nie, iako mi powiedano. Ow ta xiniczka, o ktrey mwilimy, snadnie moga przywdzia ow sukni ze zotogowiu, bowiem to byo iey przybranie xice y iey szata uroczysta. ktra bya iey przystoyna a dozwolona, aby okaza iey suwerestwo a godno xic; iako czyni ieszcze y mog czyni nasze grebinie a diuszesy, ktre nosz y mog nosi swoie ubiory diuckie a grabskie w swoich uroczystociach. Nasze wdowy, ku swoiey zgryzocie, nie miei nosi kamieni, chyba na palicach, przy iakich zwierzciadach a modlitewiczkach y przy iakich piknych witociach, ieno nie na gowie ani nie na ciele; owszeyki sia pere na szyie a ramionach: owo kln si wam, i widywaem wdowy tak ochdone w swoich stroiach biaych a czarnych, i pocigay ku sobie tyle co pstrokaciny niewiast zamnych y panien francuskich. Owo dosy iu uradza o oney amorskiey wdowie; trzeba nieco pomwi o naszych, za czym chc przy ku naszey krlowey wdowie, enie Hendryka Trzeciego, ostatnio nam zmarego. T xiniczk mona y potrzeba barzo chwali, bowiem we swoiem maenstwie dzierya si naprzeciw krlowi, swemu mowi, tak roztropnie, skromnie a poczciwie, i wze, iakim, z nim bya poczona, pozosta zawdy tak mocny a niezachwiany, i nigdy nie widzia si naderwany ani obluzowany, mimo i krl, iey m, miowa y chadza niekiedy na boki, mod wielgich, ktrzy zaywai w tym swoiey osobney wolnoci; a take i od samego piknego pocztku ich maestwa, wier, iu po dziesieci dniw, nie barzo iey da wielg przyczyn ukontentowania, bowiem odi iey panny pokoiowe a dworskie, ktre zawdy byy przy niey y razem chowane, gdy bya pann; ktrych aowaa mocno y wielgiego std doznaa ukucia w serce, zwaszcza o pann Szanank, barzo cudn y poczciw panienk, y ktra nie zasuya by wygnan z kompaniey swoiey pani y ze dworu. Wielga to iest ao utraci dobr towarzyszk a powiernic. Wiem, i iednego razu pewna dama z iey naypoufalszych pucia si na takie zuchwalstwo, i mieic si a baznuic zacza iey przedkada, i skoro nie moe mie dzieci z Krla Iegomoci ani nie bdzie ich miaa nigdy, dla wielu przyczyn, o ktrych powiedano w owym czasie, trzeba by iey snadnie wezwa iakiey pomocy trzeciey y sekretney, aby ie mie, iby nie ostaa si bez oparcia, w razie gdyby zdarzyo si krlowi zemrzy; y e tak moe by iednego dnia matk krla y dziery t sam rang a dostoiestwo co krlowa iey wiekra. Wszelako ona odrzucia daleko od si t dorad bazysk y mao iu cirpiaa od tego czasu on dobr pani doradczyni, wolc radniey wspira swoi wielgo na niewinnoci a cnocie nieli na potomstwie spodzonym z grzychu. Ta rada wedle osdu wiata a wedle nauki Makiawela nie bya wszelako do odrzucenia. Powiedai, i krlowa Maryia Angielska, trzecia ena krla Ludwika Dwunastego, nie tak sobie pocza: bowiem, omierziwszy sobie niezdamo a bezsi krla, swoiego ma, y niewiele iey ufaic, zapragna wymaca t drog wziwszy za przewodnika pana grofa Angulemskiego, ktry pni osta si krlem Franciszkiem. Byo to wwczas mode xi, urodziwe y barzo lube, ktre podeymowaa barzo wdzicznie, nazywaic go zawdy: My pan zi; iako by nim, bowiem poi iu by pani Klaudy, crk krla Ludwika. Ba, w rzeczy bya w nim rozmiowana; y on, urzawszy i, mia si ku niey to samo; tak i niewiele zbywao, iby te dwa ognie nie zeszy si w kup, gdyby nie nieboszczyk pan Grynio, szlachcic y marszaek perygordzki, barzo bystre y roztropne pani, ktry by niegdy kawalerem dworskim krlowey Anny, iakomy to rzekli, y by nim ieszcze przy krlowey Maryey. Ten widzc, i rzecz bliska iest ziszczenia, przedstawi rzeczonemu panu Angulemskiemu bd, iaki by popeni, y rzek do peen gniwu: ,,Iake to, Mko Paska (taka bya iego kltwa), a c wy,

239

panie, chcecie uczyni? Nie widzicie, i ta niewiasta, ktra iest chytra a szczwana, chce was zwabi do si, ibycie i zapodnili? A ieli iey si trefi mie syna, otocie s znw prostym grofem Angulemskim, a nigdy krlem Francyey, iako si nadziwacie. Krl, maonek iey, iest stary y iu nie moe iey uczyni dzieci. Dotkniecie iey a zbliycie si tak dobrze do niey, wy, cocie s modzi y iurni, ona to samo, Mko Paska, przylgnie iak smoa; bdzie dziecko y adniecie wpadli! Potem moecie sobie rzec: Byway mi zdrowe, moie krlowanie we Francyey! Owo pomylcie nad tem. Ta krlowa chciaa, wier, spraktikowa a dowiadczy onego przysowia a przypiewki iszpaskiey, ktra powieda, i: Nunca muger aguda murio sin herederos Nigdy obrotney niewiecie nie zmaro si przez dziedzicw; to znaczy, ieli m iey ich nie uczyni, przypomoe sobie kim drugim, aby mu ich dostarczy. Pan Angulemski pomyla nad tym w rzeczy y kl si by roztropnym, y poniecha iey; wszelako, skuszony znowu y znowu pieszczotami a przymilaniem si oney cudney Angliczki, rzuci si w to barziey ni kiedy. Patrzcie, co to iest arko mioney chuci! y co iest taki may kszczek ciaa, dla ktrego niecha si krlestwa y cysarstwa y traci si ie, iako pene tego s chroniki. Wreszcie pan Grynio, widzc, i w modzik gubi si y brnie we swoie miocie, rzek o tym pani Angulemskiey, iego matce, ktra zgania y posztrofowaa go tak mocno, i iu w to nie wrci. Powiedai wszelako, i krlowa, aby y a panowa iako krlowa matka, czynia wszytko co moga nieco przed mierzci y po mierzci krla, swoiego maonka. Wszelako umar zbyt wczenie, bowiem nie miaa wiele czasu upora si ze swoi robot, wdy mimo to codziennie rozszyrzaa wieci po mierzci krla, iakoby bya w ciy; tak i, nie bdc brzemienna wewntrz, powiedano, i wypychaa si na zewntrz co nieco przecierady y e, kiedy by przyszed czas, miaa w pogotowiu podsunite dziecko, ktre miaa dosta od iney niewiasty brzemienney y pokaza ie w czas zlegnicia. Wszelako pani regentka, kuta Sabaudka, ktra wiedziaa, co to iest robi dzieci, y ktra widziaa, e tu chodzi dobrze o ni y o iey syna, daa i tak sumniennie wartowa a przetrzsa od medykw y niewiast, y zwrokiem, y przezieraniem iey gzw a przecirade, i odkryto y udaremniono iey zamiar, y nici byy z krlowey matki, y odesano i do iey krainy. Oto rnica oney Maryey z nasz krlow Loiz, ktra bya tak strzemiliwa, czysta a cnotliwa, i ani przez prawdziwe, ani faszywe podstawienie nie yczya osta si krlow matk. I gdyby bya chciaa puci si na tak gr, nic by inszego std nie pado, bowiem nikt nie dawa na to baczenia y wieu nalazoby si dobrze w saku. W czym krl dzisieyszy wieldze iey iest zobowizany y powinien i barzo miowa y czci za to; bowiem, gdyby bya uczynia t sztuk y przedstawia mae dzicitko, krl, z krla, takim iest dzisiay, ostaby ieno mizernym regentem Francyey, moebna te nie: y to liche miano nie bycby go zabezpieczyo od tego, by nie mia wicey ieszcze woyen a utrapie, nili mia. Syszaem to od niektrych, tak duchownych, iak wieckich, ktrzy powiedali: i nasza krlowa byaby lepiey uczynia wac si na t partyi y e Francya nie doznaaby tylu nieszcz, niedoli y ruiny, iakie std ma y bdzie miaa, y krzeciianstwu wyszoby to na lepsze. Powoui si w tym na dzielnych a bystrych statystw (wdy ia temu nie wierz, gdy dobrze nam dzieie si pod naszym krlem; niech Bg go zachowa!), iby rzekli swoie mnimanie, bowiem mai tutay wolny przedmiot y barzo waki dla pastwa, przedsi nie dla Boga, tak mi si zda, ktremu nasza krlowa bya zawdy barzo oddana a powolna, miluic go a wielbic tak mocno, i dla iego suby zapominaa siebie samey y swoiey dostoyney kondycyey. Bowiem, bdc barzo cudn xiniczk (tako krl i poi dla iey cnt a urody) y mod, tkliw y barzo wieldze lub, nie oddawaa si iney rzeczy ieno subie boey, naboenstwom, odwidzaniom ustawnym szpitalw, opatrywaniu rannych, grzebaniu zmarych, nie przepommaic ani zaniedbuic adnych dobrych a witych dzie, iakich w tym przestrzegay one wite, nabone a zacne panie, xiniczki a krlowe czasw ubiegych pirwotnego Kocioa. Po mierzci krla, swoiego ma, czynia daley to samo, obracaic czas na pakanie po nim a obaowywanie go y proszenie Boga za iego dusz; tak i iey ycie wdowskie cale podobne

240

iest do maeskiego. Poderzewano i za ycia ma, i skaniaa si nieco ku stronie Uniey, iako i bdc dobr krzeciiank a katoliczk musiaa przecie miowa tych, ktrzy spirali si a walczyli za iey wiar a religi; wdy nigdy ich nie miowaa, ba, cakiem ich poniechaa, gdy zabili iey ma, nie daic iney pomsty ani kary nili tey, iak Bogu spodoba si zesa, mimo i prosia o to ludzi, a zwaszcza naszego krla, ktry winien iest sprawiedliwoci za ten haniebny czyn na pomazacu boym. Tak owo ya ta xiniczk w maestwie y tak ya we swoiem wdowstwie, bez przygany adney. Wreszcie pomara w sawie barzo wdziczney y godney iey, cirpiawszy dugo y widnc w suchotach a wycieczeniu, ktre, powiedano, poszo std, i nazbyt oddawaa si smutkowi. Zmara barzo pikn mierzci y barzo nabon. Przed mierzci kazaa pooy swoi koron w gowach ka, tu koo niey, y nie daa, aby i ruszano od niey, dopki ywa bdzie, y po iey mierzci by i ni ukoronowano, iak dugo bdzie ponad ziemi. Zostawia siestr, pani oiosow, ktra podaa si na ni w swoiem strzemiliwym a czystym ywocie; owa czynia straszne ale a lamentacyie za swoim mem: bo te y byo to barzo dzielne, waleczne y wspaniae pani. Y, co witsza, syszaem, skoro krl dzisieyszy by w takiey puapce w Dyiepie, i pan Men z czterdziestoma tysicami ludzi trzyma go oblonego y cinionego iakoby w saku, e gdyby bya ta pani na miescu pana komandora Szata, ktry tam mia dowdztwo, byaby si dobrze pomcia za mierz swoiego ma, inaczey, ni to uczyni pan komandor, ktry dla zobowiza, iakie mia dla pana oiosa, nie powinien by tego cirpie (powiedaa), y odtd go nierada widziaa, ieno nienawidzia gorzey morowey zarazy, nie mogc go wymwi za tak chyb, mimo i ini uznai, e dochowa wiary a uczciwoci, iak by przyrzek. Wszelako biaa gowa, susznie czy niesusznie obraona, nie da si niczym zaspokoi, iako uczynia ta, nie mogc miowa swego krla dzisieyszego, przedsi auic barzo nieboszczyka krla y noszc aob po nim, mimo i bya z Ligi; wszelako powiedaa, i iey m y ona barzo niezmiernie byli mu powinni. Wszytko razem, bya to dobra y roztropna xiniczka, ktr trzeba czci z powodu aoby, iak okazaa przy popioach swoiego ma; wier, na iaki czas, bowiem potem wydaa si za pana Luxemburskiego. Bdc tak mod, moga wieczycie ieno pon ogniem? Pani Gizowa, Katarzyna Kleweska, iedna z trzech crek pana Niewierskiego (trzech xiniczek, ktrych pewnie nie mona do pilnie wychwali, tak dla ich piknoci, iako y dla ich cnt, o ktrych rozpisaem si w osobnym rozdziele), opakiwaa y opakuie codziennie wiekuist utrat swoiego pana ma; ba co te za m to by! By on bez rwnego we wiecie; tak nazywaa go rada w swoich listach, iakie pisaa do niektrych pa co naypoufalszych; widziaem owe listy, w ktrych obiawiaa dobrze aobnemi a smutnemi stowy, iak niedol serce iey byo dotknite. Iey pani bratowa, pani Monpensirowa, o ktrey nadziewam si pomwi inedy, opakiwaa swoiego maonka nayaoniey; y mimo i go stradaa bdc barzo mod, cudn a lub istot, dla wielu doskonaoci swoich tak duszy, iak y ciaa, nigdy nie pomylaa o wtrem stadle, mimo i w barzo nieraym wieku poia swoiego ma, ktry mgby by iey dziadkiem, y e barzo skpo zaya z nim owocw maenstwa; wszelako nie chciaa smakowa ich na nowo ani naprawia niedoborw y zalegoci w drugim stadle. Syszaem, iak wielu panw, szlachty y dam podziwiao nieraz xin pani Kondeuszow, wdow, z domu Longewiw, ktra nigdy nie chciaa ponownie si wyda, mimo i bya iedn z naycudnieyszych pa Francyey y sielnie dan; owo podobaa sobie w swoim stanie wdowskim y nigdy nie chciaa poi ma, mimo i owdowiaa barzo modo. Pani margrebini Rotlinowa, iey matka, uczynia to samo, y mimo i bya pani wielgiey urody, zmara iako wdowa. Wier, y matka, y crka mogyby byy rozpali cae krlestwo swemi oczami a sodkiemi sporzeniami, ile e syny na dworze y we Francyey iako nabarziey lube y powabne panie. Nie ma te wtpliwoci, i pogryy nieiednego; wdy co si

241

tyczy maenskich ogniww, ani przystp z tym do nich: y obie barzo poczciwie dochoway wiary daney swoim nieboszczykom mom, nie bierc sobie drugich. Nigdy bych nie skoczy, gdybych chcia przytacza wedle tey materyey wszytkie one xiniczki z dworu naszych krlw. Odkadam tedy ich pochway do inego miesca: za czym poniecham ich y pomwi nieco o inych paniach, ktre, chocia nie xiniczki, wdy byy rodu rwnie dostoynego y dumy rwnie wspaniaey co tamte. Pani Randanowa zwana Fulwia Mirandola, z dobrego domu Admirandw, owdowiaa bdc w kwiecie swoiego wieku y barzo cudn. Czynia tak wielg aob po swoiey stracie, i nigdy nie raczya porze na si w wierzciedle y bronia swego cudnego oblicza biaemu y iasnemu krysztaowi, ktry tyle pragn ie oglda; y nie moga mu powiedzie iako owa pani, ktra, tukc swoie wierzciado a powicaic ie Wenerze, rzeka mu te wirsze aciskie:

Dico tibi Veneri speculum, quia cernere talem Qualis sum nolo, qualis erom nequeo.
Wenero, powicam ci moie wierzciado: bowiem tak, iak iestem, nie mam iu serca ani cirpliwoci si oglda: za tak, iak byam, nie mog. Pani Randanowa nie gardzia swoiem wierzciadem dla tey przyczyny, bowiem bya barzo cudna, lecz dla lubu, iaki uczynia cieniowi swoiego ma, ktry by ieden z naywybornieyszych kawalerw Francyey, dla ktrego zapara si wszelakiey wieckoci, zawdy ubieraa si ieno barzo surowie a zakonnie we wdowi zason y nie pokazywaa nigdy swoich wosw, z gow przybran dosy lada iako, przy czym wszelako ukazowaa w tey niedbaoci barzo wielg cudno. Tote nieboszczyk pan Giz, wieo zmary, nie nazywa iey inaczey ieno mniszk; bowiem ubieraa si y bya opatulona iak zakonnik; y to powieda dworuic y figluic sobie z ni; bowiem miowa i a czci wieldze, iako i bya barzo oddana w iego subach y caemu domowi. Pani Karnawaletowa, po dwakro owdowiaa, nie chciaa po raz trzeci wyda si za pana Epernona, zwanego podczas panem Waletem Modszym, y za iego nawitszego faworu; ten by tak ku niey zdity mioci (iako, wier, bya barzo cudna wdowa y luba wieldze), i nie mogc uzyska od niey to, czego by by sielnie pragn, ciga i y przypira ku maestwu, y da iey o tym mwi trzy abo cztyry razy przez samego krla; wdy nigdy iu nie chciaa si podda pod iarzmo mowskie; bowiem bya dwa razy zamna, raz za grabi Montrawiem, a drugi za panem Karnawaletem; y gdy iey naypoufalsi przyiaciele, a zwaszcza ia, ktry byem iey barzo oddany, przedstawiali iey bd, iaki czyni odtrcaic tak znaczn partyi, wprowadzaic i do samey gbi y wntrza wielgoci, dostatkw, bogactw, faworw y wszelakich godnoci, zwaywszy, i to by w pan Walet, nabarziey ulubiony krlowi, o ktrego ten dba iak o drugiego siebie, odpowiedziaa, i cae iey ukontentowanie nie zasadza si na wszytkich tych rzeczach, ieno na wolnem stanowieniu o sobie y swobodzie, y zadowolnieniu z siebie, y na pamici iey mw, ktrych liczba iu i zaspokoia do syta. Pani Burdeilowa, urodzona w znacznym a staroytnym domu Monbronw y grabiw Perygordzkich, y wicegrabstwa Onayskiego, owdowiaa w wieku trzydziestu siedmi do trzydziestu omi lat, bdc barzo urodziwa, y mnimam, i w caey Guianie, skd bya rodem, nie byo drugiey, ktra by i przewyszya w swoim czasie w piknoci, gracyey y wspaniaem werzeniu: bowiem miaa postaw z naypiknieyszych, nayroleyszych y naybogatszych, iakie si zdarza widzie, a ieli ciao byo pikne, dusza podobnie; za czym, maic takowe cnoty y ostawszy si wdow, bya przypirana y dana w maestwo od trzech wielgich y bogatych panw, ktrym wszytkim daa odpowied: Nie chc zgoa powieda, iako niektre biae gowy, ktre gadai, i nigdy si nie wydadz, y umacniai swoie sowa takowymi sposoby, i mona im wierzy, potem zasi nic z tego; wdy powiedam, i ieli Bg a ciao moie nie wzbudz we mnie iney dzy, nili mam w tey chwili, y ieli iey we mnie nie odmieni,

242

pewn iest rzecz, i na zawsze poegnaam si z maestwem. Owo gdy kto drugi iey odrzek: Iaketo, pani! chcecie gorze tak ogniem w kwiecie waszego wieku? Nie wiem, iako to rozumicie (ta mu odpara); wdy do tey godziny nie byo mi moebne rozgrza si ieszcze samey w moiey onicy wdowskiey y zimney iako ld; owo, nalazszy si w kompaniey drugiego ma, nie powiedam, i zbliywszy si do iego ognia nie mogabych gorze, iako powiedacie; za czym, poniewa zimno iest atwieysze do cirpienia anieli gorco, rezolwowaam si pozosta w moim stanie y powcign si od drugiego maenstwa. Iako tak, iako ta rzeka, tak dotrzymaa a do tey godziny, przetrwawszy we wdowstwie iu dwanacie lat, nic nie straciwszy ze swoiey piknoci, wdy yic a prowadzc si bez iedney plamy. Co iest wielgiem zobowizaniem dla popiow iey ma y wiadectwem, i barzo miowaa go za ycia, y obowizkiem niezmiennym dla dzieci, iby i czciy na zawsze ; y tak pomara wdow. Nieboszczyk pan Stroc by iednym z tych, ktrzy zabiegali si o ni; iako y sa do niey swatw, wszelako mimo iego duoci y powinowactwa z krlow matk odpalia go y wymwia si przystoynie. C za zawzito wszelako by tak pikn y zacnego rodu, y posan dziedziczk y dokoczy reszty swoich piknych dni w piernatach a pierzynach samotnych, pustych a zimnych iako ld, y pdzi tyle wdowich nocy! Ha! iake wiele iest biaych gw niepodobnych oney paniey y wiele podobnych tako! Ktre gdybych chcia wszytkie przytacza, nie skoczybych nigdy, a zwaszcza gdybych do naszych pa krzeciiaskich chcia domiesza y pogaskie, iako ona pikn, wdziczn, poczciw Rzymiank niegdysieysz, Marcyj, cr modsz Katona Utyckiego, siestr Porcyey, ktra, gdy stradaa ma y opakiwaa go bezustannie, zapytano iey, kiedy nadeydzie ostatni dzie iey aoby; ta odpowiedziaa, i wwczas, gdy nadeydzie ostatni dzie iey ycia. e za to bya pani urodziwa y barzo bogata, pytano iey tedy y owedy, kiedy si znw wyda za m. A ona: ,,Wwczas to bdzie (powiedaa), kiedy nayd czowieka, ktry chciaby mnie radniey zalubi dla moich cnt co dla moich maitnoci. A Bg wie, i bya bogata y pikna, a cnotliwa tyle abo w dwynasb, wey nie byaby inaczey cr Katona ani siestr Porcyey; wszelako zbywaa takiemi igry swoie suki a zalotniki y dawaa im mnima, i iey dali dla iey maitnoci, a nie dla iey cnt, mimo i bya w nie do zaopatrzona; y w ten sposb czysto zbywaa si niewczesnych galantw. wity Hieronim w iednym licie, ktry napisa do nieiakiey Pryncypiey, dziewicy, dzwoni na chwa iedney wdziczney paniey rzymiaskiey z onego czasu, ktra zwaa si Marcella, z zacnego y monego domu y potomkini mnstwa konsulw, prokonsulw y pretorw. Ostawszy barzo mod wdow, bya sielnie dana w maestwo, y dla swey modoci, y staroytnoci domu, y dla iey pikney postawy, ktra szczeglnie zachwycaa chucie mczyzn (tak powieda wity Hieronim y uywa tych sw; zauwacie to, co on zauway), y dla swoiey pikney maniery a obyczaiu. Miedzy onemi staraicemi si by ieden wielgi y bogaty pan rzymiaski, te z pokolenia konsulw, a nazywa si Cerealis, ktry przypira i znacznie wedle powtrnego maestwa. e by czowiek nieco nazbyt podeszy wiekiem, obiecywa iey wielgie dostatki y wielgie darowizny w iey wdowskim zapisie. Nawet iey matka, imieniem Albina, nakaniaa i mocno, iako i zdao iey si to dobre y niewarte odmowy. A ta: Gdybych miaa wol (tak rzecze) skokn na nowo w wod y pta si wizami wtrego maestwa, a nie za powici si wtrey czystoci, radniey wziabych sobie ma, nie dziedzictwo. Za czym w mionik, mnimaic, i powied to z przyczyny iego szedziwego wieku, odpar iey: i starce mog snadnie dugo y, a za modzi hnet umrze. Przedsi ona mu odrzeka: Tak, wier, mody moe hnet umrze; wszelako stary nie moe y dugo. Y na tym sowie poegna si z ni. Owo powiedzenie tey paniey zda mi si barzo roztropne y iey postanowienie, iak rwnie oney Marcyey, y szacui i wyszey nieli iey siestr Porcyi, ktra po mierzci swoiego ma umylia nie y iu duey, ieno zada sobie mierz, a za kiedy iey odito wielgie elaziwo sposobne ku zabiciu, pokna arzce wgle y spalia

243

wszytkie wntrznoci, powiedaic, i odwaney biaey gowie nie moe zbywa rzodkw, aby sobie zada mierz; iako i barzo wiernie przedstawi Marcyal w iednym ze swoich epigramw, ktry sporzdzi umylnie, y barzo wdziczny, na on pani; ktra (wedle niektrych philosophw, a zwaszcza tego, co Arystoteles powieda w swoiey Etyce o strzymawaoci abo mocy) nie ukazaa w tym znacznego mstwa ani wielgodusznoci, i si zabia ani te wiele inych, ktre poczy sobie tak samo iako iey m; powiedaic, i, aby umkn si witszemu zu, rzucali si w pomnieysze. O tym wyoyem swoi rzecz inedy. Pewna iest to, i wicey byoby warte, gdyby ta pani obrcia swoie dni na opakiwanie swoiego ma a pomszczenie iego mierzci nieli na zadanie iey samey sobie: co nie posuyo nikomu, chyba iey za iaki czczy odwet, iako syszaem, i nieiedne biae gowy mwiy przyganiaic iey. Wdy co do mnie, nie mog inaczey ieno barzo i chwali, i i wszytkie ine panie wdowy, ktre miui swoich mw po mierzci tak dobrze iako yicych. Owo dlaczego wity Pawe ie tak wysawia a zaleca, bierc t nauk od swoiego wielgiego mistrza. Wszelako to od nabarziey bystrych a wymownych dowiedziaem si, i urodne a mode wdowy, ktre pozostai w tym stanie w kwiecie swoich piknych lat y ywoci umysu, dopuszczai si nazbyt wielgiego okruciestwa wzgldem si a swoiey przyrody, i tak si przeciw sobie sprzysigai, a nie chc ieszcze posmakowa sodkich owocw wtrego maenstwa, ktrego prawo boskie, ludzkie, natura, modo y pikno im pozwalai, za one wstrzymui si ode dla smaku iakiego uporczywego lubu, ktry sobie uroiy w gowie, aby dziery si czczych a prnych cieniw swoich maonkw, iako szyldwachw zatraconych w tamtym wiecie, ktrzy bawic tam na Polach Elizeyskich nie dbai o nie y, moebna, z nich sobie dworui. Owo w tym wszytkim powinny si stosowa do piknych napomnie a wdzicznych racii, iakie obiawia Anna siestrze swoiey Dydonie w czwartey pieni Eneidy, ktre s barzo wdziczne do nauczenia si pikney modey wdowie, iby nie poddawaa si nadto swoim lubom wdowskim, barziey pyncym z obyczaiu nieli z religiey. Owo, gdyby przynamniey po ich mierzci wieczono ie iakiemi piknemi wiecami z kwiatw abo zi, iako ie koronowano w minionych czasiech y iako dzi czyni ieszcze dziwcztom, wwczas ieszcze ten triumph byby pikny y peen chuby y nieiakiey trwaoci. Przedsi wszytko, co im za to mona da, to iakie pikne sowa, ktre hnet ulatui y niszczei w truchle, tak rycho iak y ciao. Niechaye tedy mode a urodne wdowy trzymai si wiata, skoro na nim ieszcze ywi, y zostawi starym religi y regu wdowsk. Ba, dosy iu uradza o onych poszczcych wdowach. Mwmy teraz o inych, tych, ktre, mierc sobie zarzekania si a bronienia przed wtremi luby rade ie widz y dai ieszcze sodkiego a uciesznego boga hymeneyskiego. Bywai iedne, ktre, zbyt rozgorzae ku swoim mionikom za ycia swoich mw, myl o tym iu, zanim tamci pomarli, y ukadai miedzy sob a swemi sukami, iakoby sobie poczy. Ha! (powiedai) gdyby my m pomar, czynilibychmy to, czynilibychmy owo, ylibychmy w taki sposb, zagospodarowalibychmy si znw w taki; y to tak chytrze, iby nikt nie poderzewa naszego dawnego miowania. Wiedlibychmy teraz tak ucieszne ycie, poiachalibychmy do Paria, do dworu; zmwilibychmy si tak dobrze, i nic nie mogoby si nam przygodzi: ty by zaleca si do iney, ia do inego, mielibychmy to od krla, mielibychmy owo. Moglibychmy zda nasze dzieci opiekunom a prokuratorom; nie troskalibychmy si o ich maitnoci ani o ich sprawy, ieno chodzilibychmy kole wasnych abo te zaywalibychmy ich dobra a do ich letnoci. Mielibychmy dobytek nasz y moiego ma; to nizacz by nam nie chybio, bo wiem, gdzie s papiery a dukaty... y sia podobnych rozmwek. Wey, kt byby szczliwszy od nas? Oto pikne pogwarki a zamysy, iakie wied one zamne biae gowy przed czasem ze swoiemi sukami; w czym bywai niektre, ktre umierzcai ich ieno yczemi, sowy, nadziei a czekaniem y zawodz si w tym, bowiem tamci nie umierai; ine zasi dopomagai im zgoa zai miertelne legowisko, ieli z tym zbytnio zwcz; z czego nasze tribunay miay y mai codziennie tyle spraw przed sob, i nie da si powiedzie. Wdy nalepsze a 244

nayuciesznieysze iest, i nie czyni iako iedna pani iszpaska, ktra bdc sielnie uciemiona od ma zabia go, a pni zabia siebie, uoywszy wprzdy ten nadgrobek, ktry ostawia na stole alkierzu, napisany wasn rk:

Aqui yaze qui ha buscado una muger, Y con ella casado, no lha podido hazer muger. A las otras, no mi, cerca mi, dava contentamiento. y por este, y su flaqueza y atrevimiento, Yo lo he matado, Por le dar pena de su pecado: Ya my tan bien, por falta de my juyzio, Y por dar fin la maladyentura quyo avio.
Tu ley, ktry poi en y nie zdoa iey uczyni niewiast: inym, a nie mnie, przy mnie dawa ukontentowanie; y dlatego, a dla iego nikczemnoci a ciemistwa zabiam go, aby go ukara za iego grzychy;y sobie tako zadaam mierz, dla braku rozwagi y aby uczyni koniec nieszczciu, w iakie popadam. Owa pani nazywaa si donna Magdalena de Soria; ow, wedle iednych, dokazaa pikney sztuki zabiiaic swego ma dla przyczyn, iakie iey da po temu; ale te znowu gupio sobie pocza, i zabia siebie: iako przyznaie susznie, i dla braku rozwagi si zgadzia. Lepiey byaby uczynia folguic sobie potem a zaywaic miey swobody, chyba i to byo std, i obawiaa si sdw y, moebna iest, lkaa si by przez nie cigana, y dlatego wolaa radniey triumphowa sama nad sob nieli przyzna t chlub powadze sdziowskiey. Upewniam was, i byway y s takie, ktre przemylniey w tym sobie poczynay: bowiem prowadz swoi gr tak chytrze y taiemnie, i hnet m zmiera, a one barzo sumniennie zostai przy yciu y barzo go lubo zaywai ze swoiemi sukami. Bywai ine wdowy, barziey stateczne, cnotliwe y barziey miuice swoich mw, y zgoa przeciw nim nieokrutne: bowiem aui ich, opakui, lamentui po nich tak potnie, i widzc ie nie sdzioby si, by przeyy ieszcze cho godzin. Ha! czyem nie iest (tak powiedai) nabarziey nieszczsna we wiecie, nawitsza nieboraczka, iech stradaa przedmiot tak kosztowny? Boe! dlaczego nie zsyasz mi mierzci w tey godzinie, ibych hnet posza za nim? Nie, nie chc iu y po iego utracie: bowiem co mi moe osta y trefi si we wiecie, aby mi da ukoienie? Gdyby nie te mae dziatki, ktre mi ostawi w zakad y ktre potrzebui ieszcze nieiakiey podpory, ha, zagadziabych si ieszcze w tey godzinie! Niech przeklta bdzie godzina, w ktrey urzaam wiato dnia! Gdybych boday moga urze iego phantom, abo w widzeniu, abo we nie, abo magi iak, y z tego byabych zbyt szczliwa. Ha! moie serce, ha! moia duszo, nie moe to by, bym podya za tob? Tak, pd za tob, gdybych nawet miaa si strawi sama iedna, z dala od caego wiata. Och, iaka rzecz mogaby mnie strzyma przy yciu po oney nieoszacowaney stracie twoiey? To pki ty by yw, nie miaam iney przyczyny do ycia, a gdy ty pomar, do mierzci! Ba c? nie lepieye, abych zmara teraz, w twoiey mioci, w twoiey asce, w moiey chlubie y ukontentowaniu, nielibych miaa wlec ycie tak ndzne a nieszczliwe y zgoa nie chwalebne? Ha, Boe! ile cirpi niedoli a utrapienia przez twoi rozk! iako bd wyzwolona z tego, skoro ci urz, hnet, pogrona w wielgiey luboci! Ha, ha! taki pikny, taki by luby! by taki wyborny we wszytkim, taki rzewy, taki waleczny! To by drugi Mars, drugi Adonis! A co witsza iest, tak przeciw mnie by dobry, tak mnie miowa, taki by askaw na mnie. Ha, iego tracc straciam ca moi dol! Tak wykrzykui nasze stroskane wdowy, takie sowa y nieskoczon mnogo inych po zgonie swoich mw; iedne na iedny sposb, drugie na iny; iedne przybrane tak, drugie inakszey; wszelako zawdy przyblione do tych, ktre tu przedstawiem; iedne zorzecz niebu,

245

drugie przeklinaa ziemi; iedne bluni przeciw Bogu, drugie odkazui si wiatu; iedne czyni omdlone, drugie czyni umare; iedne iawi si iakoby si dawice, drugie iakoby szalone, optane y bez zmysw, nie poznaice nikogo y nie chcce mwi. Prosto rzkc, nigdy bych nie skoczy, gdybych chcia wyrnia wszytkie ich sposoby hipokrickie a obudne y mapiarstwa, ktrych uywai, aby okaza swoi aob a smtek przed wiatem. Nie mwi o wszytkich, ieno o niektrych, wier, rozmaitych y w przewaney liczbie. Ci a te, co ie pocieszai y bier wszytko za dobry pinidz, y czyni wedle przystoynoci, daremno si z niemi parai, nic na nich nie wskraic. Ini a ine znowu, kiedy widz, e ich cirpitniczka a aobniczka nie dosy dobrze miota si we swoich igrach a mapiarstwach, pouczai ie, iako iedna dama we wiecie, ktr wiem, a ktra powiedaa do drugiey, swoiey crki: Omdliy, omdliy, moia duszko, nie dosy si siuiesz. Owo, odegrawszy wszytkie te wielgie misterya, y iako on wielgi strumie, przebieawszy ks drogi gwatownym y wysilonym biegiem, opamituie si y powraca do swego oyska abo iako rzeka, ktra wystpia z brzegw, tak samo widzicie one wdowy, iak powracai y wkadai si do swoiey pirwszey natury, odzyskui po trosze zmysy, krzepi si w swoich chciach, wspominai o wiecie. Miast trupich gwek, iakie nosiy, abo malowane, abo ryte a obkadane, miast koci nieboszczyka zoonych na krzy abo zawinitych w gza miertelne, miasto ez, abo w zocie, abo w emaliey, abo w malowidle, widzicie ie, iak odmieniai to na wizerunki swoich mw zawieszone na szyi, z przydatkiem wszelako trupich gwek y ez wymalowanych w cyfry, na mae zawniczki; sowem, na wdziczne drobiadki, pokryte wszelako tak zrcznie, i patrzcy na nie mnimai, i nosz ie a przybierai radniey dla aoci swoich mw nieli ze wieckiey zalotnoci. Potem dopiro, iako to si widzi mae ptaszki, kiedy wylatui z gniazda, i nie puszczaj si z pierwotka w wielgie loty, ieno, pofurkuic nieco z gazi na ga, ucz si z wolna obyczaiu dobrego latania; tak one wdowy nie wychylai si ze swoiey wielgiey, rozpaczney aoby, nie ukazui si wiatu natychmiast, skoro i porzuciy, ba pomau si oswaiai, a potem od razu pier o ziem (iako si to mwi) y aob, y swoie habity, y zasony y lepiey ni wprzdy zaprztai sobie gowy mioci, y nie myl ni o czem tyle co o drugiem maenstwie abo te iney sprosnoci. Oto iak ich srogie gwatowania nie mai trwaoci. Wicey by byo warte, gdyby byy barziey pomiarkowane a ustawicznieysze w swoiem smutku. Znaem iedn barzo cudn pani, ktra po mierzci swoiego ma bya tak aoliwa a zrozpaczona, i wyrywaa sobie wosy z gowy, dara sobie skr na twarzy, na piersiach, szczypaa si co wlazo y kiedy iey przedkadano szkody, iakie wyrzdza swoiey pikney twarzy: ,,Ha! Boe! (mwia) co wy mi powiedacie? c wy chcecie, abym czynia z t twarz? dla kog i mam chowa, skoro nie masz moiego maonka? W om miesicy pni urzelibycie t sam przystroion bieliczk a rem iszpaskim, z pudrowanym wosem: wier, barzo wielga odmiana. Przyczyni tu na to ieden pikny przykad, ktry moe posuy za porwnanie, o iedney pikney a godney paniey z Efezu, ktra gdy stracia ma, niepodobna byo iey krewnym a przyiacioom nale iey iak bd pociech; tak i, odprowadziwszy swego ma z pogrzebem z niezliczon mnogoci alw, smutkw, szlochw, krzykw, ez a skargw, skoro go uoono a zamkniono w grobowcu, gdzie mia spoczywa, ona, z alu do caego wiata, rzucia si na klnc si a przysigaic, i nigdy z niego nie wydzie y e tam chciaa si wyda na gd y zakoczy swoie dni wpodle ciaa swoiego ma, ktrego nie chciaa nigdy opuci; iako ya takowym trybem przez dwa abo trzy dni. Los zrzdzi podczas, i stracono iednego tamecznego czowieka y powieszono go za iakow zbrodni w miecie, a potem wyniesiono za miasto na powszechn szubienic, gdzie takie ciaa powieszone a stracone miay by strzeone bacznie przez kilka dni od paru onirzy lub stranikw, iby suyy za przykad y aby ich stamtd nie uniesiono. Owo tedy ieden onirz, bdc na stray przy tym ciele y stoic na warcie a nadsuchuic, usysza wpodle siebie gos wieldze aoliwy y zbliywszy si urza,

246

i to byo w tym grobowcu, do ktrego zstpiwszy obaczy ona pani, cudn iak iasny dzie, cale zapakan a lamentuic; wey przybliywszy si ku niey zacz wypytywa o przyczyn iey rozpaczy, ktr mu dobrotliwie wyznaa; owo iwszy i w tym pociesza, nie mogc nic uzyska za pirwszym razem, wrci ku temu raz drugi y trzeci: y sprawi si tak dobrze, i i pozyska, uspokoi po trosze a otar iey zy; za czym w swoiem prostem rozumieniu wzi si tak dobrze do rzeczy, i zay iey po dwakro, trzymaic i pooon na samey truchle mowskiey, ktra posuya za onic; potem zasi przysigli sobie maenstwo: czego dokonawszy barzo szczliwie, onirz powrci za iey przyzwoleniem strowa swemu wisielcowi, bowiem suba ta bya pod gardem. Wszelako tak, iako by barzo szczliwy w onem piknem przedsiwziciu a wykonaniu, tak znw trefio mu si nieszczcie, i w on czas, gdy si tam nazbyt zabawia, oto przyszli krewni onego ubogiego ciaa kiwaicego si na wietrze, aby ie odczepi, gdyby nie naleli stranika; iako nie nalazszy go hnet odczepili wisielca y unieli co tchu, aby go pogrze, gdzie by si dao, aby unikn takowey haby a widoku plugawego y haniebnego dla ich krewiestwa. onirz, nie widzc ani nayduic ciaa, biey pdem barzo stroskany do swoiey paniey, aby iey oznaymi swoi niedol y pewn zgub; bowiem prawo tameczne byo, i ktrykolwiek onirz upiby si na stray y da unie ono ciao, ma by umieszczony na iego miesce y powieszony y e dlatego iemu ten los si gotuie. Pani, ktra poprzednio doznaa ode pociechy y potrzebowaa pociesze dla siebie, nalaza ie w por y dla iego y oto mu rzeka: ,Nie trape si y pom mi ieno doby moiego ma z grobowca, y oddamy go a powiesimy na miesce tamtego, y tak wezm go snadnie za drugiego. Iako rzeka, tak si te wszytko y stao; ieszcze powiedai, i on wisielec uprzedni mia iedno ucho ucite; za czym uczynia mowi to samo, aby lepiey uda si za tamtego. Sdziowie przyszedszy nazaiutrz nie naleli nic krzywo; y w ten sposb ocalia swoiego gacha tym uczynkiem y zniewag barzo szpatn przeciw swemu mu, tak i nikt by si nie spodziwa po niey tak haniebnego obrotu. Pirwszy raz syszaem t historyi od pana Dorata, ktry i opowieda onemu zacnemu panu Guii y paru inym, ktrzymy obiadowali razem; ow pan Guia umia i barzo piknie uzna y wyrozumie, bowiem by czek, ktry iak nikt iny we wiecie lubi dobr opowiastk y umia i nalepiey zaprawi. Ow hnet potem idc na kownaty krlowey matki urza pikn mod wdow (ktra ni dopiruczko zostaa) y wieo rozalon, y zapakan, z welonem a po koniec nosa, piskaic, iczc, skp w sowiech dla kadego. A pan Guia do mnie: ,,Widzisze i? Za czym rok upynie, pokae nam sztuk oney paniey z Efezu. Co te uczynia, cale nie tak haniebnie po prawdzie, wszelako zalubia czowieka lichawey kondycyey, iako to pan Guia by przepowiedzia. To samo powieda mi pan Booios, pokoiowiec krlowey matki y nalepszy skrzypak w caem krzeciiastwie. Nie tylko by doskonay w swoiey sztuce a we wszelkiey muzyce, ale by tako czek bystrego dowcipu y wiedzia sia, a zwaszcza barzo pikne historyiki y pikne powieci, y nie z pospolitych, ale barzo osobne; y nie skpi ich swoim naypoufalszym przyiacioom; y opowieda niekiedy y co z wasnych, bowiem w swoim czasie widywa y miewa dobre potrzeby mione: iako przy swoiey wyborney sztuce y dowcipie bystrym a miaym, dwch instrumentach sposobnych do mioci, mg ich mie co niemiara. Pan marszaek Brysiak da go krlowey matce, gdy bya ieszcze panuic krlow, y posa go iey z Piemontu z iego wyborn kapel skrzypkw, barzo dobrze okryt; nazywa si Baltazaryn, a pni odmieni imi. On to ukada one wdziczne baletki, ktre odtd zawdy taczono na dworze. By wielgim przyiacielem panu Guii y mnie; y czsto gwarzylimy razem; a zawdy opowiedzia nam iak pikn powiastk, a zwaszcza o mioci y chytrociach bialogowskich, z ktrych rzek nam y ona o tey paniey efeskiey, ktr wiedzielimy iu od pana Dorata, iakom wspomnia, on za mia i wyczyta w Lampirydyuszu; potem zasi czytaem i w xidze o Pogrzebach, wier, barzo pikney, powiconey nieboszczykowi panu Sabaudzkiemu.

247

Obyoby si snadnie (tak kto powie) bez czynienia oney digresyey: ba tak; wey chciaem wspomni w tem moiego przyiaciela y ktry czsto przychodzi mi na pami, kiedy widziaem niektre nasze rozpaczliwe wdowy. Oto (powieda) ktra zagra iednego dnia rol naszey paniey z Efezu abo i iu odegraa. Wdy bya to, wier, osobliwa traikomedia, pena srogiey nieludzkoci, aby pohabi tak okrutnie swoiego nieboszczyka. Nie tak uczynia iedna pani za naszych czasw, o ktrey syszaem: ta po mierzci swoiego ma obcia mu iego czci od przodku abo od rzodka, tak niegdy od niey ukochane, y zabalsamowaa ie, ukpaa w aromatach y upachnia wonnomi y proszkami muszkatu y inemi barzo pachncemi, y potem oprawia ie w skrzynk z pozacanego ryba, przechowuic i a strzegc iako rzecz barzo cenn. Moecie mnima, i do nich zazieraa niekiedy ku wiecznemu wspominaniu dobrego ubiegego czasu. Nie wiem, czyli to iest prawda; wszelako przekazano t powie krlowi, ktry powtrzy i inym, co naypoufalszym, y ia te od niego i syszaem. W czasie rzezi witego Bartomieia ubito pana Pluwi, ktry swego czasu by, wier, dzielnym onirzem, tak w woynie toskaskiey pod panem Subisem, iak y w woynie domowey, iako to dobrze okaza w bitwie pod arnakiem, dowodzc pukiem, y przy obleniu Niortu. W nieiaki czas potem onirz, ktry go zabi, powiedzia y przedoy iego enie, caey zatopioney w paczu y aociach, urodney y zasobney biaey gowie, i ieli go nie zalubi, zabiie i y pole i hnet za swoim mem: bowiem w czas onego wita rzdzia sama ieno bitka a elazo. Uboga niewiasta, barzo pikna ieszcze y moda, aby ocali ycie, zniewolona bya uczyni wraz y zalubiny, y pogrzeb. Ieszcze w tym mona i uniewinni: bowiem co moga pocz biedna niewiasta, saba a uomna, iak ieno cheba zabi sam siebie abo te nadstawi nadobn pier pod szabl mordercy? Ba, to

Iu nie te czasy, wdziczna pastereczko,

nie naydzie si iu dzisiay onych szalonych y gupich co niegdy; iako y nasze wite krzeciiastwo tego zabrania; co snadnie dzi suy naszym wdowom za wymwk, ktre powiedai, i gdyby nie zakaz boy, hnet by si zabiy; y w ten sposb pokrywai swoie figle. W teye samey rzebie uczyniono wdow iedn godn bia gow, te barzo lub y urodn. Owo, ieszcze ciepa od tego wdowstwa, zgwacona bya od iednego szlachcica, ktrego wiem dobrze; z czego popada w takow rozpacz a pomiszanie, i mnimano iaki czas, i postradaa zmysy. Wszelako obaczya si niedugo potem y, chytaic swoie wdowstwo z dobrego koca y nabiraic po trosze smaczku do wiata, y odzyskuic swoie ywotne a przyrodzone skonnoci, przepomniaa swoiey zniewagi, y wydaa si cale przystoynie a znacznie: w czym barzo dobrze sobie postpia. Ku czemu powiem ieszcze to: Przy tey samey rzezi witego Bartomieia owdowia si iedna przez mierz swoiego ma, ubitego wraz z inymi. ao powzia z tego tak wielg, i kiedy urzaa bidnego katolika, chociaby y nie by przy onem wicie, mdlaa z tego niekiedy abo patrzya na ze wstrtem a nienawici nikiey na morow zaraz. O nawiedzeniu Paria, ba, nawet urzeniu go z oddali dwch mil, ani iey mw o tym, bowiem iey oczy y iey serce nie mogy go cirpie; co mwi, widoku? zgoa sysze o nim nie moga. Po upywie dwu lat namylia si w tym, przybya pozdrowi pikne miesto y przeiedzi si po niem, y odwidzi ie w swoiey karocy: wdy nimby przeiachaa przez ulic Uszeck, gdzie iey m zosta zamordowany, radniey byaby wybraa mierz abo ogie y rzucia si w nie a zagrzeba, nili w t ulic: na sposb iednego wa, ktry tak nienawidzi cienia iasionu, i przekada radniey wrzuci si w ogie iasno goreicy (tak powieda Pliniusz) nili w ten cie, tak barzo mu przymierzy. Tak i nieboszczyk krl, bdcy wwczas ieno bratem krlewskim, powieda, i nie widzia biaey gowy tak zapamitaey w swoiey stracie y boleci iako ta y e nie ma co, ieno trzeba by i powali y nawdzia iey kaptur, iako si czyni u dzikich sokow. Wszelako, po nieiakim czasie,

248

powieda, i sama z si obaskawia si dosy wdzicznie, tak i z wasney woley daa sobie kapturek nakada y nikt nie potrzebowa iey obala, ieno ona sama. C owo czyni po niedugim czasie? Sama ze siebie widzi Pari naywdzicznieyszym okiem, przeieda si po nim, przebiega tam y sam, wzdu a wszyrz, tak y wspak, nie pomnc adney przysigi: zasi gdy raz, wrciwszy z podry y bywszy nieobecny om miesicy na dworze, przyszedem odda pokon krlowi, urzaem te sam wdow wchodzc do sali w Luwrze tak ochdon, tak wyfioczon, otoczon swemi krewniaczkami a druhiniami, stawaic przed oblicze krlw, krlowych y caego dworu y przyimuic pirwszy zakon maenstwa, ktrym s zrkowiny, z rk biskupa, z nazwiska biskupa Dyni, wielgiego iamunika krlowey Nawarry. Kt by zdumiony? Wier, ia sam; wszelako wedle tego, co mi rzeka pniey, ona bya zaskoczona wicey, kiedy nie spodziewaic si tego urzaa mnie w onym godnym gronie zrkowinnem, gdym patrza na ni y wybausza sielnie oczy, przypominaic sobie o iey przysigach y twarzach, iakie u niey widziaem, a ona to samo mylc o tych, iakie przede mn czynia; bowiem byem iey suk y chccym i polubi. Owo mnimaa (tak iey si zdao), i umylnie przybyem tam w por y przypdziem z umysu poczt, aby si pokaza w onym dniu oznaczonym, aby iey posuy za wiadka y sdziego y potpi i w oney sprawie. Y rzeka mi y przysiga, i byaby wolaa wyoy dziesi tysicy talerw ze swoiego dobra, ibych si tam nie by poiawi, poruszaic tak gos iey sumnienia. Znaem iedn wielg pani, grebini a wdow barzo znacznego pochodzenia, ktra uczynia tak samo: bowiem bdc zawzit y wiern ugonotk wesza w maenstwo z iednym barzo znacznym szlachcicem katolickiem; wdy nieszczcie chciao, i przed iego zawarciem frybra morowa przyapia i w Pariu tak dotkliwie, i przyprawia i o mierz. Bdc w takowey prbie pogrya si we swych lamentach, ba mwic: Ha! trzeba, aby w takiem wielgiem miecie, obfitem we wszelak wiedz, nie nalaz si nikt, kto by mnie mg wyleczy. Ha! niechayby nie oglda si na pinidze, bo daabych mu ich do syta! Gdyby przynamniey moia mierz przysza po ziszczeniu moiego maenstwa y gdyby my maonek mg pozna wprzdy, iakom go miowaa a czcia! Sofonizba rzeka inaczey, bowiem aowaa, i si zrczya przed wypiciem trucizny. Y tak gwarzc, y wiele inych rzekc podobnych sw, ona grebinia odwrcia si ku drugiey stronie oa y zmara. Co to iest za arko miosna, aby sobie wspomina w momencie ostatnim y styxowym one rozkoszki a owocyki miosne, ktrych byaby tak rada ieszcze posmakowa przed wyniciem z ogrodu! Syszaem o iedney paniey, ktra bdc miertelnie chora syszaa, iak ieden z iey krewnych trefnowa sielnie z drugiego (wey dobrzy sobie), ktry by barzo potnie ozdobiony w przyrodzeniu. Za czym zacza si mia y rzeka: ,,Waryiaty z was bezecne; y obrciwszy si w drug stron a mieic si oddaa ducha. Wdy ieli one biae gowy ugonockie uwiadczyy takie sztuki, znaem sia pa katolickich, ktre uczyniy podobne y zalubiy ugonotw, nahabiwszy ich wprzdy gorzey szubienicznikw, ich i ich religi. Gdybych ie tu chcia wszytkie przytoczy, nigdy bych nie skoczy. Oto dlaczego one wdowy powinny by skromne y nie haasi tak na pocztku swoiego wdowstwa, nie krzyczy, nie wydziwia, nie czyni tyle byskawic, grzmotw, ddu swoiemi zami, aby potem zwin chorgiewk (rozumiem co insze) y poda si na pomiechy: lepiey przystao gada mniey, a czyni wicey. Wdy one powiedai ktemu: Ba, iako trzeba na pocztek stawa miao iakoby morderz iaki y bezczelnie, y z gotowoci wypicia caego wstydu. To trwa czas nieiaki, wdy miia; kiedy iu nad tem nastrzpi gby do syta, poniechaa mnie y wezm sobie in. Czytaem w maey xieczce iszpaskiey, i Wiktoryia Kolumnianka, crka onego wielgiego Fabrycego Kolumny y ena onego wielgiego margrofa Pyskary, nie maicego podczas rwnego sobie, straciwszy swoiego maonka, sam Bg wie iakiego, popada w takow rozpaczliw bole, i nie byo moebna da iey ani nale iakowego pocieszenia; wdy kiedy iey chciano na iey bole zaradzi co iakiermi sowy, powiedaa: ,,Z czego chcecie mnie po-

249

cieszy? ze mierzci moiego ma? W obdzie iestecie; on nie pomar, ywie ieszcze y yw iest w moiey duszy. Czui go co dnia a co nocy, iak odywa, porusza si a odradza we mnie. Pikne byyby to zaiste sowa, gdyby nie to, i po nieiakiem czasie, poegnawszy si z nim y wyprawiwszy na przechadzk na drugi brzeg Acheronu, wydaa si powtrnie za proboszcza z Farty, wier, cale niepodobnego do iey wielgiego Pyskary; nie powiedam z rodu, bowiem by on ze szlachetnego domu Ursynw, ktry wart iest tyle y rwnie iest staroytny, abo barziey, co dom Awalosw. Wdy dziea iednego y drugiego nie mogy si z sob rwna, bowiem uczynki Pyskary byy cale niezrwnane a mstwo iego nieocenione, mimo i w proboszcz da wysokie wiadectwo o swoiey osobie przykadaic si barzo wiernie a mnie w subach krla Franciszka; wszelako byo to w maych, pobocznych a letkich potyczkach, przeciwnie tamtemu, ktry odnis wielgie, iawne y barzo wspaniae zwycistwa: iako biego iego w sztuce woyenney, rozpoczta y pielgnowana od nayraszych lat y statecznie uprawiana potem, musiaa o wiele przewysza sprawno onego duchownego, ktry pno i si tego rzemisa; nie ibych chcia przez to le mwi o niektrych osobach powiconych Bogu y iego Kocioowi, ktrzy poniechali lubw y opucili swy cech, aby si para orem, bowiem ukrzywdzibych sia wielgich rycerzy, ktrzy byli wprzdy duchownemi y przebieali t drog. Nie bye wprzdzi kardynaem Cezar Bord, diuk walentyski, ktry by tak wielgim hetmanem, i Makiawel, w czcigodny nauczyciel xit a monych, daie go za przykad y za osobliwe wierzciado wszytkim inym podobnym dla naladowania a przegldania si w niem? Wdy mielimy pana marszaka Defu, ktry by duchownym y nazywa si wprzdy protonotarem Defu, pniey zasi osta si tak wielgim hetmanem. Pan marszaek Stroc powicony by Kocioowi; owo gdy odmwiono mu kardynalskiego kapelusza, rzuci sukienk y i si ora. Pan Salweson, o ktrym mwiem (ktry idzie tu za nim blisko w przymiotach wielgiego rycerza: ba byby z nim trzyma rwny krok, gdyby by z rwnie wielgiego domu y krewnym krlowey), z pirwszego swego rzemisa nosi powczyst sukienk; wey przeto c to by za woyownik! Nie miaby rwnego sobie, gdyby by duey poy. A pan marszaek Belgard czyli nie nasza rogatey czapeczki, on, ktry dugo nosi imi prewota urskiego? Nieboszczyk pan Dangin, polegy w bitwie pod Skantyn, by niegdy biskupem, pan kawaler Boniwet to samo. Wdy w dworny pan Martyk rwnie by swego czasu kocieln osob; iako y nieskoczona ilo inych, dla ktrych nie starczyoby mi papieru. Wdy trzeba, abych pochwali y moich, wier, nie bez wielgiey przyczyny. Kapitan Burdeil, my brat, ktry by niegdy we wszytkim piemonckim Rodomontem, powicony by rwnie Kocioowi; wszelako nie uznaic tam swoich przyrodzonych ont zamieni ona wielg sukienk na krtk y w mgnieniu oka przedzierzgn si na iednego z nalepszych a naydzielnieyszych rotmistrzw piemonckich; y poczyna sobie barzo nieledacyiako y z barzo znaczn saw, gdyby nie by umar, niestety! w wieku dwudziestu y pici lat. To za naszych czasw na naszym dworze sia widzielimy takich; tak onego maego pana Klaromonta Talara, ktrego znaem proboszczem bonporckim; za czym opuciwszy opactwo, da si pozna w naszey armiey a na naszym dworze iako ieden z nabarziey dzielnych, krzepkich a godnych ludzi, iakichemy mieli; co te okaza barzo widocznie przy swoiey mierzci, ktr zyska sobie chlubn pod Roszel, za pirwszym razem, kiedy bralimy okopy. Wymienibych ich z tysic, wszelako nigdy bych z tym nie skoczy. Pan Sulias, zwany modym Orezonem, by niegdy biskupem ryskim, pni zasi mia wasny puk, suc krlowi barzo wiernie y krzepko w Guianie pod marszakiem Matyionem. Prosto, nigdy bych nie skoczy, gdybych chcia wyosobnia wszytkie te ludzie; owo te zmilcz dla krtkoci y z obawy take, by mi nie zadano, i nazbyt kocham si w gadulstwie. Wszelako t oto digresi uczyniem cale krzeczy, mwic o Wiktoryey Kolumniance, ktra zalubia onego proboszcza. Gdyby si nie bya za ponownie wydaa, snadniey by iey byo

250

nosi tytu a imi Wiktoryey, ie odniesa wiktoryi nad sob sam; wey skoro nie moga nale sobie drugiego rwnego pirwszemu, godzio si iey radniey powcign. Znaem sia biaych gw, ktre naladoway t pomienion. Widziaem iedn, ktra poia za ma moiego wuia, naydzielnieyszego, naybitnieyszego y naywybornieyszego z ludzi swoiego czasu. Skoro pomar, zalubia inego, ktry by mu tak podobien iako osie iszpaskiemu rumakowi; wszelako my wuy by tym iszpaskim rumakiem. In dam znaem, ktra zalubia marszaka Francyey, piknego, zacnego y dzielnego szlachcica; zasi w drugie stado poia cale przeciwnego temu (take przynalenego Kocioowi); a co nawicey iey przyganiano, to i poiawiwszy si na dworze, gdzie przez dwadziecia lat od czasu swego drugiego maenstwa nie bywaa, przyia znw miano y godno swego pirwszego ma. Na co nasze tribunay powinny by mie oko y obwarowa prawem: bowiem widziaem niezmierzon ilo czynicych tak samo, czym wiadcz nazbyt wielg wzgard swoim ostatnim mom, nie chcc nosi ich imienia po ich mierzci; ba skoro popeniy bd, winny go znosi y osta iu przy nim. Znaem iedn wdow, ktra po mierzci ma czynia przez przecig roku lamentacyie tak przeraliwe, i mnimano w kadey chwili, e wyzionie ducha. Po roku, kiedy iey przyszo odoy wielg aob y przywdzia letsz, rzeka do iedney ze swoich niewiast: ciniycie mi dobrze te krepy, bowiem, moebna, bd ich potrzebowa na drugi raz; a potem hnet si poprawia: Ba, co ia mwi (pry), przynio mi si co. Radniey umrze nili ieszcze z t rzecz mie spraw. Po tey aobie wydaa si za drugiego, barzo nierwnego pirwszemu. Ali (tak powiedai te biae gowy) by z rwnie zacnego domu co pirwszy. Tak iest, przyzwalam, ale gdzie iest obyczay a mstwo? Nie trzeba ich stawia wyszey ponad wszytko ine? A nalepsze, co mi si w tem widzi, to i kiedy rzecz doprowadz do skutku, niedugo mai z tego rado: bowiem Bg dopuszcza, i bywai w takim stadle utrapione a grzmocone iak naley; potem owo kaiai si: ba, iu nie pora ktemu. Owe damy, tak ase na drugie stada, mai iakowe mnimania a umory w gowie, ktrych my dobrze nie znamy: iako syszaem o iedney paniey iszpaskiey, ktra, gdy chciaa si powtrnie wyda y gdy iey przedkadano, co si stanie z on wielg przyiani, iak mia przeciw niey iey m, odrzeka: La muerte del marido y nuevo casamiento no han de romper el amor duna casta muger mierz maonka y nowe maestwo nie mog zniweczy mioci w skromney biaey gowie. Owo zgodcie mi to razem, ieli aska. Iensza pani iszpaska rzeka ieszcze lepiey, gdy chciano i ponownie wyda: Si hallo un marido bueno, no quiero tener el temor de perder lo; y si malo, que necesidad he dl? Jeli nayd dobrego ma, nie chc y w obawie utracenia go, ieli zego, na c mi si zda? Waleryia, pani rzymiaska, gdy utracia ma y gdy i niektre z iey kompanionek pocieszay po oney stracie a mierzci, rzeka im: Umar, wier, dla was, ale dla mnie on yw iest wiecznie. Owa margrebini, o ktrey powiedaem, poyczya od niey podobnego sowa. One rzeczenia tych zacnych biaych gw cale przeciwne s inemu, ktre powieda raz ieden ostroizyczny Iszpan: que la jornada de la biudez duna muger es dun dia i trwanie wdowstwa u biaey gowy strawia si cae w iednym dniu. Gorsze ieszcze uczynia iedna dama, pani Monenowa, ktrey ma, namiestnika krlewskiego, zamordowa lud w Bordo czasu tamecznego rozruchu. Owo gdy iey przyniesiono nowin, e iey ma zamordowano y uczyniono z nim tak, iak bya prawda, hnet wykrzykna: Ha! a my dyiament, y c si z nim stao? Daa mu ten dyiament przy zrkowinach, ktry by wart od tysica do tysica dwiestu talerw, y nosi go zawdy na palicu. Przez co okazaa dobrze, po czym aob czua w sercu witsz, czy po stracie ma, czy dyiamentu. Pani Destampina, barzo nawidzona od krla Franciszka y przez to bdca w maey mioci u ma, gdy iaka wdowa odwidzaa i czasem y prosia, aby miaa lito nad ni y nad iey wdowim stanem, rzeka iey: Ha, moia mia, nazbyt szczliwa ieste w takim stanie, bowiem

251

nie kadey dano iest by wdow, ktra tego yczy, iako i barzo pragnaby ni zosta. Dla niektrych to si schodzi, dla inych nie. Wdy co powiemy o biaych gowach owdowiaych, ktre kryi si ze swoim maestwem y nie chc, by ie ogoszono? Znaem iedn, ktra trzymaa swoie pod korcem przez siedm abo om lat, nie chcc go nigdy odsoni ani ogosi; y powiedaa, i czynia to z obawy przed swoim modym synem, iednym z barzo dzielnych y godnych ludzi we wiecie, aby ten nie dopiek iey y iey mowi, mimo i w nie by te z namnieyszych. Wszelako skoro tylko tamten zgin w potyczce woyenney, w ktrey si okry znaczn chlub, hnet daa ie ogosi y obiawia wiatu. Syszaem o iedney wielgiey paniey, wdowie, ktra polubia iednego barzo wielgiego xicia y pana, y wicey ni przed pitnastu laty; wdy wiat nic o tem nie wie ani co miarkuie, tak to iest trzymane po cichu a w diskrecyey; powiedai, i on wielgi pan obawia si swoiey wiekry, ktra barzo nad nim przewodzia y nie chciaa, aby si eni ponownie, z przyczyny maych dziatek. Znaem in barzo wielg pani, ktra niedawno temu, wszedszy w stado z prostym szlachcicem, zmara, przetrwawszy wicey dwudziestu lat w maenstwie, bez tego iby kto postrzeg si na tym z pozoru a pogosek. Ha! ile we wiecie iest takich! Syszaem od iedney paniey wielgiego dostoiestwa y staroytnego rodu, i nieboszczyk pan kardyna Dziubela zalubi, bdc biskupem y kardynaem, pani Szationow y umar w eniatym stanie; y rzeka to w rozmowie, iak miaa z panem Manem, Prowansalczykiem z domu Sentalw y biskupem freeskim, ktry przebywa przez czas pitnastu lat na dworze rzymskim przy onym kardynale y by iednym z iego nayzaufaszych sekretarzw; owo kiedy mowa przysza na onego kardynaa, spytaa si go, czy nigdy mu nie rzek a nie wyzna, i by eniaty. Kt owo by zdumiony? Wier, pan Man z takowego pytania. ywie ieszcze y moe powiedzie, czy kami, bowiem byem przy tem. Odpar, i nigdy nic o tem nie sysza, ani od niego, ani od inych. Owo ia wam o tem mwi (rzeka), bowiem nic prawdziwszego nad to, i by eniaty y umar rzetelnie oeniony z on pani Szationow y owdowiay po niey. Upewniam was, i umiaem si dobrze patrzc na osupion postaw pana Mana, ktry by barzo sumnienny a nabony y mnima posiada wszytkie sekrety nieboszczyka swoiego pana: wszelako w tym by de galico: iako barzo to byo gorszce dla witobliwey szary, iak w piastowa. Owa pani Szationowa bya wdow po panu Szationie, o ktrym powiedali, i wychowywa maego krla Karola smego, wraz z Bordilonem, Galiotem y Bonwalem, ktrzy ochmistrzowali krlewskiemu dziciciu. Zmar w Ferrarze, bywszy zraniony przy obleniu Raweny y tam zaniesiony dla opatrzenia rany. Owa pani ostaa si wdow barzo mod, pikn, cnotliw a baczn na pozory wiadectwem owo maenstwo y dlatego bya obran za dam przyboczn nieboszczki krlowey Nawarry. Ona to daa tey paniey y wielgiey xiniczce on dobr rad, ktra opisana iest w Stu opowieciach rzeczoney krlowey: chodzio o t pani y o iednego szlachcica, ktry wlizn si do iey oa przez szczelin w alkowie y chcia si ni nasyci: wdy nie zyska co inego ieno dobre szramy na swoiey pikney twarzy. Owo gdy ta pani chciaa uali si swoiemu bratu, ona iey daa ono pikne napomnienie, ktre wyczyta mona w tey powiastce, y daa iey t dobr rad, iedn z naypiknieyszych y naysposobnieyszych dla uniknicia zgorszenia, iak by mona da, chociaby nawet da i sam pirwszy praesident Paskiego Trybunau, y ktra zdradzaa iawnie, i owa pani bya tyle przebiega a dowiadczona w takowych sekretach, ile roztropna a bystrego dowcipu; y dlatego nie ma wtpienia, e umiaa uchowa w sekrecie swoi spraw z onym kardynaem. Moia babka, pani seneszalowa Pikteska, otrzymaa iey miesce po iey mierzci z wyboru krla Franciszka, ktry i zamianowa y wybra, y posa po ni a do iey pomieszkania; y da i wasn rk krlowey, swey siestrze, iako i zna i za barzo roztropn a cnotliw pani y nazywa i ,,swoim rycerzem bez skazy; wdy nie bya tak szczwana ani chytra, ani obrotna w takowey

252

rzeczy iako iey poprzedniczka, ani te kwapia si tak w drugie stado. A ieli chcecie wiedzie, do kogo ta opowie si odnosi: owo do samey krlowey Nawarry y admirata Boniweta, iako to wiem od nieboszczki swoiey babki; w czem wszelako mi si zda, i krlowey nie trzeba byo ukrywa w tym swego imienia, skoro tamten nic nie mg uzyska na iey skromnoci y odszed w konfuzyey; iako sama chciaa rozgosi t rzecz, gdyby nie pikne a roztropne przedoenie, ktre iey uczynia owa dama przyboczna, pani Szationowa; ktokolwiek to przeczyta, pomyli sobie to samo. Y mnimam, i to pan kardyna, iey wrzkomy maonek, ktry by ieden z naybystrzeyszych w sowie, uczonych, roztropnych y owieconych swoiego czasu, zaszczepi iey t mdro w ciele, i umiaa mwi a uradza tak trefnie. Ta opowie mogaby by nieco gorszca z przyczyny witobliwego a duchownego stanu tamtey osoby; wey, kto i zechce poda inym, starczy mu odmieni imiona. Owo ieeli ta rzecz tyczca maenstwa trzymana bya w taiemnicy, nie tak samo si miao z ostatnim kardynaem Szatiioskim; bowiem on sam rozgosi i a rozpowszechni do zbytku, tak i nie trzeba byo trby; y zmar w eniatym stanie, nie poniechawszy swoiey sukienki ani czerwonego kapelusza. Z iedney strony wymawia si swoi wiar reformack, ktrey dziery si sielnie; z drugiey tym, i chcia zachowa wiecznie swoi szar y nie odkada iey (czego nie byby nizacz uczyni) y chcia wni do Rady, gdzie wszedszy mgby si wiele przysuy swoiey religiey y swoiey partyey, iako e by barzo zdatn, barzo grnie mylc y znaczn osob. Mnimam, i w wspomniany kardyna Dziubela byby mg uczyni tak samo: bowiem w tym czasie sielnie skania si ku Reformie y ku doktrynie Lutra, tak iak y dwr Francyey mocno by ni nawiedziony, bowiem wszytkie nowe rzeczy podobai si, a take i ona nauka dawaa pikn swobod osobom, ba, nawet duchownym ku maenstwu. Owo nie mwmy iu o tych witobliwych ludziach dla wielgiey czci, iak winni iestemy ich zakonowi y ich witey szary. Trzeba zai si nieco naszemi szedziwemi wdowami, co to nie mai szeci zbw w gbusie, a poymui mw. Niedawno iest temu, iak iedna pani, wdowa po trzech mach, poia w Guianie czwartego, dosy znacznego szlachcica, sama liczc sobie omdziesit lat wieku. Nie wiem, dlaczego to uczynia, bowiem bya barzo bogata y miaa mnogo talerw, dlaczego y ten szlachcic i ciga mioci; a moe chciaa sobie pobryka, iako powiedaa panna Sewinianka, banica krlowey Nawarry. Znaem tako iedn wielg pani, ktra w wieku szedziesici szeci lat wydaa si ponownie y zalubia szlachcica, nierwnego co do godnoci iey pirwszemu mowi; y ya w tym do stu lat, a mimo to zachowaa swoi urod; bowiem bya z naypiknieyszych biaych gw swoiego czasu y dobrze wiczya swoie wdziczne a mode ciako na wszelakie sposoby, y iako panna na wydaniu, y zamna, y wdowa, iako powiedai. Oto dwa straszliwe przyrodzenia biaogowskie! Musiay, wier, duo mie aru w ciele. Iako syszaem to nieraz od dobrych y dowiadczonych kaflarzy, i stary piec o wiele acniey iest ogrza nieli nowy y e, kiedy raz iest ogrzany, lepiey utrzymuie ciepo y lepsze wypieka chleby. Nie wiem, co za rozkoszne smaki mog nale w nich ich kundmany, rozumiem mowie a mionicy; wszelako widziaem wielu dwornych a dzielnych szlachcicw tak zapamitaych w mioci ku starym, ba wicey nieli ku modym; powiedano mi wszelako, i to byo po to, aby cign z nich profity. Inych widziaem zasi, ktrzy miowali ie barzo arliw mioci nic nie cignc z ich taszki, cheba ieno z tey w ich ciele; iako widzielimy niegdy barzo wielgiego xicia, ktry miowa tak gorco iedn wielg pani wdow przystarsz, i niecha y eny, y wszytkich inych, by naymodszych y naycudnieyszych, aby z ni dzieli oe. Przedsi w tym wiedzia, co czyni, bowiem bya z nayurodnieyszych y nabarziey lubych, iakie si zdarzy widzie; a zima iey warta bya, wier, tyle co wiesny, lata y jesienie inych. Ci, ktrzy mieli spraw z kortezanami italskiemi, ci widzieli y widui, i nawitszy zbyt mai zawdy nabarziey gone a staroytne y ktre nawicey ktw wycieray, jako e w takich zawdy

253

mona nale co osobnieyszego, tak w ciele, iako y w umyle. Oto dlaczego ona wdziczna Kleopatra, wezwana, iby si stawia przed oblicze Marka Antoniego, nie przestraszya si zgoa, bdc upewniona, i skoro iey si powido schwyci Iuliusza Cezara a Gneia Pompeiusza, syna wielgiego Pompeiusza, kiedy bya ieszcze modem dziwcztkiem y nie znaa ieszcze tak dobrze ani wiata, ani swoiego rzemisa, i teraz cale inaczey da sobie rady z tym czekiem, ktry by barzo grubawy y sielnie trci prostaczym odakiem, zasi ona bya w kwiecie swoiego rozeznania y swoiego wieku; iako si y stao. Za czym, aby utrefi w sedno, ieli modo iest naypodasza w miowaniu dla niektrych, inym zasi rzao wieku, bystrego umysu y dugiego dowiadczenia, y trefnego dowcipu, od dugszego czasu praktikowana, wiele suy ku zniewoleniu ich. Iedno iest zagadnienie, o ktre niegdy rozpytywaem si lekarzw z przyczyny iednego, ktry powieda, i dlatego ywi zdrowy, i w yciu swoiem nie pozna ani nie dotkn staruchy, wedle tego aphorizmu medykw, ktrzy powiedai: Vetulam non cognovi. Ow, wrzd inych przypowiastek, owi lekarze rzekli mi iedno staroytne przysowie, ktre powieda, i: W starym spichrzu dobrze si mci, ale starymi cepami nic si dobrego nie uwiadczy. Ini powiedai: Nie w tym rzecz, ile lat ma bydltko, ba za ile dwiga. A take, i z dowiadczenia poznali staruchy tak gorce y arkie, i gdy im przydzie liga z modzieniaszkiem, wycign ze ile tylko mog y podgrzywai go a wysysai tyle, ile ma substancyey a soku w ciele, aby si nim lepiey odwily; mnimam te, ktre z przyczyny wieku s wysuszone y zbywa im na humorach. Owi medykowie powiedali mnie ine racyie; wey ciekawym ich ostawiam swobod, iby sami pytali. Znaem szedziw wdow, pani znaczn, ktra w mniey ni cztyry lata uporaa si z trzema mami y z modzieniaszkiem, ktrego wzia sobie za przyiaciela; y wyprawia ich w ziemi, nie przez zaboystwo abo trucizn, ieno przez wycieczenie a wycignicie substancyey nasienney. Owo widzc t pani nigdy by si nie pomwio iey o takie dzieo; bowiem na oczach ludzi okazowaa ieno wieldze nabon aobnic a witul, tak i nawet nie chciaa wdzia koszuli przy swoich niewiastach, iby iey nie urzay nago, ani uryny odda przy nich; wdy; iako powiedaa iedna pani, iey krewna, czynia takowe wydwarzania ieno swoim niewiastom, wszelako samcom ani swoim mionikom nie. Ba c? Iestli barziey naganna abo barziey chwalebna biaey gowie mie wicey mw w swoiem yciu, iako bywai takie, co mai ich trzech, cztyrech abo piciu, czy znw iney, ktra w swoiem yciu nie ma iedno swego ma y tako przyiaciela abo dwch, abo trzech, iako, wier, znaem niektre a tak strzemiliwe y obyczajne? Owo ku temu syszaem od iedney wielgiey paniey we wiecie, i nie czyni adney rnicy miedzy bia gow, ktra miaa wicey mw, a in, ktra miaa iednego abo dwu przyiacieli obok swoiego ma, cheba ieno i ten welon maenski pokrywa wszytko; wszelako co do sprosnoci a wszeteczestwa nie masz w tym rnicy ani na szelga; y w tym stosui si do przypiewki iszpaskiey, ktra powieda, i: Algunas mugeres son de natura, de anguilas en retener, y de lobas en excoger, i: Niektre biae gowy s przyrody wgorza, gdy si ie chce utrzyma, a za wilczycy, gdy sobie szukai pary; bowiem wgorz iest barzo liski a trudny do utrzymania, zasi wilczyca wybiera zawdy wilka co nayszpatnieyszego. Zdarzyo mi si raz na dworze, iakom to rzek inedy, i iedna pani, do znaczna, ktra bya zalubiona po czterykro, rzeka mi, i obiadowaa ze swoim szwagrem, abych zgadywa z kim; rzeka mi to tak z prosta, nie kryic zey myli; wdy ia z nieiakim uszczypkiem, mieic si wszelako, odrzekem iey: Ba kto, u diaska, byby tym wrbit, iby to mocen by odgadn? Bylicie, pani, zalubiona cztyry razy: mona sobie pomyle, iak mnogo szwagrw moecie sobie liczy. Wwczas mi ona odrzeka odpieraic: Wasza mio wraz mnima co zego, y nazwaa mi onego szwagra. Ba, to iest dobre nazwanie (odparem iey), przedsi nie tak, iako mwilicie wprzdy.

254

Bya niegdy w Rzymie biaa gowa, ktra miaa dwudziestu dwu mw, iednego po drugim, y take mczyzna, ktry mia by dwadziecia dwie eny; owo ci dwoie zmwili si, aby uczyni prawe stado y pobra si ze sob. Wreszcie m przey t en: za czym w m by tak czczony a szacowany w Romie od caego ludu za tak pikne zwycistwo, i iako zwycizc powiedziono go y obwoono na wozie triumphalnym, uwieczonego wawrzynem y z palm w doni. C za zwycistwo y co za triumph! Za czasu krla Hendryka Drugiego by na iego dworze pan Barbezaski zwany Sentamantem, ktry oeni si trzy razy, ieden raz po drugim. Iego trzecia ena bya crk pani Muszyny, ochmistrzyni xiniczki Lotaryngskiey; owo ta, dzielnieysza nieli dwie poprzednie, pomcia si za nie, bowiem pod ni w m wyzion ducha; za czym, gdy go aowano na dworze y tako ona lamentowaa si bezwstydnie nad iego mierzci, pan Monpezat, szlachcic barzo trefnego izyka, nadmieni, i zamiast i aowa, powinno si i wynosi y chwali i wieldze za zwycistwo, iakie odniesa nad swoim chopem, o ktrym powiedano, i by tak iurny y krzepki, y tgo uksztatowany, i zagadzi pod sob dwie pirwsze eny, tak pilnie im to wyczynia; zasi ta, i nie ulega w tey walce, ieno wysza zwycisko, winna by sawiona a podziwiana na dworze za tak pikn wiktory nad tak dzielnym a krzepkim szyrmierzem y dlatego trzeba iey to przyczy za wielg chub. C za chuba! Podobn maxim syszaem od iednego pana we Francyey: i nie czyni adney rnicy miedzy bia gow, ktra miaa cztyrech abo pici mw, iako bywai takie, a k..., ktra miaa trzech abo cztyrech gachw, iednego po drugim; chyba t, i iedno ubarwia si maenstwem, a drugie nie. Owo te, gdy ieden dworny szlachcic poi bia gow, ktra bya iu zalubiana po trzy razy, nalaz si kto, o ktrym wiem, i powieda: ,,Owo zalubi prosto k..., ieno i wychodzi z czcigodnego bordelu. Wier, takie biae gowy, ktre si ponownie wydai, podobne s owym chciwym chirurgom, ktrzy nie chc hnet zasklepi rany bidnego rannego, aby przeduy zdrowienie y zyska na tym snadniey swy grosik pinidzy. Iako rzeka iedna: Nie iest cudnie zatrzyma si w piknym rzodku swoiey drogi, wdy trzeba przebiec i ca y dotrzy a do celu. Dziw mi, i te biae gowy tak gorce a chciwe ku ponownemu maenstwu, a zwaszcza te tak szedziwe, nie uywai dla swoiey czci iakiego ochadzaicego likarstwa a umierzaicey poliwki, aby wypdzi wszytkie te upay; wdy one, dalekie od tego, by chciay ich uy, posugui si cale przeciwnemi kordyaami y powiedai, i one potus ochadzaice zepsuyby im odek. Czytaem y widziaem ma dawn xieczk uczynion po wosku, przygupi wszelako, ktra si bawi w dawanie receptw przeciw zbytniey iurnoci y podaie ich trzydzieci y dwa: wdy s one tak mzgowcze a durne, i nie radz biaym gowam ich zaywa, aby nie poda ciaa swego na barzo uprzykrzone dolegliwoci. Oto dlaczego nie zamieciem ich tu pismem. Pliniusz przytacza ieden specyfik, ktrym iakoby posugiway si w dawnym czasie westalki; y panie ateniiskie tako go zayway w czasie wit bogini Cerery zwanych Tesmophoria, aby si ostudzi y odi wszelk krewko miosn, y przez to chciay uczci to wito we witszey strzemiliwoci; ten specyfik to byo yko z lici drzewa zwanego agnus castus. Wdy moecie mnima, i ieno na czas wita kaponiy si w ten sposb, zasi pni say wszytkie yko do dyaska y na cztyry wiatry. Widziaem podobne drzewo w Guianie, w domu iedney wielgiey, zacney y barzo cudney paniey, ktra ukazowaa ie czsto obcym przybyym do niey w odwiedziny iako wielg osobliwo; y powiedaa im iego cnoty; wey niech mnie dyabe porwie, ielim kiedy widzia, aby iaka niewiasta abo biaa gowa posaa uszczkn ze by iedn gazk; ani te aby boday uczynia sobie by may zapasik onego yka; ani nawet owa pani, wacicielka onego drzewa y miesca, ktra moga niem rozporzdza, iako si iey podobao. Byaby te y szkoda, bowiem iey mowi krzywda by si dziaa przez to: iako lepiey byo, iby si kierowaa ieno skonnoci swoiey przyrody, tak bya cudna y luba pani y potomstwo te wydaa barzo zacne.

255

Wdy, aby rzec prawd, takowe przepisy surowe a zimne naley ostawi a zleci ubogim zakonnicom, ktre, mimo i poszcz a macerui swoie ciao, y tak s czsto udrczone, niebota, pokuszeniami dzy; y gdyby miay swobod (przynamniey niektre), rade by si orzewiay iako y wieckie; y barzo czsto aui swoiego zamknicia, iako widuie si kortezany rzymiaskie, z ktrych przytocz ucieszn opowiastk o iedney. Ta gdy ochfiarowaa si wzi habit, zanim udaa si do klasztoru, pewien iey przyiaciel, szlachcic francuski, przyszed i odwidzi, aby si z ni poegna, skoro miaa i za krat; owo, zanim odszed, przepytywa u niey mioci: za czym gdy z ni zaywa tey sodyczy, rzecze mu z naga: Fate dunque presto; chadesso mi verranno cercar per far mi monaca, e andar al monasterio.46 Moecie mnima, i chciaa speni ten raziczek na ostatnie poegnanie y rzec: Tandem haec olim meminisse iuvabit ieszcze lubo mi iest wspomnie to sobie po ostatni raz. C za kaianie si y co za wnicie do zakonu! Y kiedy iu raz s za krat, przynamniey co urodnieysze (rozumiem niektre), mnimam, i ywi barziey aowaniem za tym nieli pokarmem cielesnym y duchowym. Z tych niektre umiei sobie zaradzi, abo przez dispensy, abo przez pene swobody, iakich zaywai midzy sob: bowiem tu nie obchodz si z niemi tak, iako niegdy Rzymiani okrutnie karcili swoie westalki, gdy im si trefio przewini; co bya rzecz omierza y ohyzdna: bo te y byli poganie peni srogoci a okruciestwa. Zasi my krzeciianie, idc za askawoci naszego Krystusa, winnimy by agodni iako on; y iako on przebacza, y my winnimy przebacza. Pomiecibych tu pismem sposb, w iaki oni ie traktowali, wszelako poniecham tego dla zbyt wielgiey zgrozy. Owo zostawmy te biedne mniszeczki, ktre zaprawd, kiedy raz iu dostan si pod kloz, dosy iu cirpi niedoli; iako rzeka raz iedna pani iszpaska widzc wstpuic do klasztoru barzo pikn y godn panienk: O tristezilla, y en qu pecasteis, que tan presto vienes penitencia, y seys metida en sepultura viva! O biedna nieszczniczko, a w czeme tyle zgrzyszya, i tak rycho imasz si pokuty y grzebiesz si za ycia w grobie! A widzc, i zakonniczki wiadczyy iey wszelk gocinno, zacne przyicie a powolnoci, rzeka, que todo le hedia hasta el encienso de la yglesia ie wszytko iey cuchnie, nawet kadzido kocielne. Na owe luby dziewicze Eliogaba ustanowi prawo, i adna dziewica rzymska, take westaka, nie iest zobowizana do dziewictwa, powiedaic, i biae gowy s nazbyt gupie z pci swoiey, aby si zobowizywa do tego, czego nie s w mocy zapewni. Y dlatego ci, co zakadali przytuki, aby w nich ywi, wychowywa y wydawa za m biedne dziwczta, uczynili dzieo barzo miosierne, tak iby im da posmakowa sodkiego owocu maenstwa, iak by ie odwodzi od nierzdu. Iako Panurgus u mistrza Rabelego wykada sia pienidzy, aby zespala takie maestwa, a zwaszcza ze starych brzyduli, bowiem trzeba byo za nimi ciszy pinidz wykada nili za urodnemi. Iedno iest zagadnienie, ktre rad bych, aby mi dowiadczone w tym biae gowy rozwizay w caey prawdzie y bez udania: a mianowicie, kiedy ponownie si wydadz, iako si zachowui wzgldem pamici swoich pirwszych mw. W czym iest iedna maxima: i ostatnie przyianie a nieprzyianie dai zapomina o dawnieyszych, iako y drugie zalubiny snadnie grzebi pirwsze. Ku czemu przytocz ieden ucieszny przykad, wszelako nie ze znacznego miesca; nie iby go trzeba barzo wysoko szacowa, wdy te y odrzuca nie, iako i, powiedai, prawda a wiedza moe si ukry y w miescu poledniem a nikczemnem. Iedna wielga pani Pikteska zapytaa raz wieniaczki, swoiey pachciarki, ilu miaa mw y iako iey to puyo; owo ta czynic przed ni dyg, iako to w tych stronach, odpara iey powolnie: Powiem wam, pani: miaam, Bogu dzikowa, dwu mw. Ieden nazywa si Wilhelm, to by ten pirwszy; a drugi nazywa si Kolas. Wilhelm by dobry czowiek, zamony y obchodzi si ze mn barzo askawie; wszelako, niech Bg ma w opiece bidnego Kolasa, bowiem Kolas
46

Spieszcie si, bowiem zaraz przyjd po mnie, aby mnie obczy w szaty zakonne i zawie do klasztoru.

256

barzo dobrze mi t rzecz czyni. Wdy rzeka prosto z mostu to sowo, ktre si zaczyna na i, nie ubarwiaic go ani przesaniaic, iako ia ie przesaniam. Baczcie, ieli aska, iako ta banica prosia Boga za dusz zmarego, tgiego rypay y srogiego wszetecznika, y, ieli aska, dla iakiey przyczyny: i i obraca tak krzepko; a zasi o pirwszym niente. Mnimabych, i tak samo czyni ine biae gowy wydaice si powtrnie, y ieszcze wicey, bowiem skoro do tego si kwapi, to dla onego gownego punktu: owo kto w nim iest krzepcieyszy, ten te y wicey miowany. Y rade mnimai, i ten drugi winien iest dziaa cudy: wdy barzo czsto niektre si w tym zawodz, bowiem nie naydui w ich kramach towaru, iaki mnimay tam nale, abo u niektrych ieeli iest, iest tak lichy, zuyty, zniszczony, zleay, przewidy, sparciay, nikczemny, i aowa im przychodzi, e wyoyy na swy grosik; iako widziaem tego sia przykadw, ktrych nie chc przyczynia. Czytamy w Plutarchu, i Kleomenes polubiwszy pikn Agiatys, en Agisa, po tego mierzci, i bya barzo wyborney piknoci biaa gowa, rozmiowa si w niey mocno. Owo uzna w niey wielgi smutek, iaki ywia z przyczyny swoiego pirwszego ma. Powzi dla niej tak wielgie wspczucie, i mia iey ieno za dobre y on mio, iak miaa dla pirwszego ma, y lube wspomnienie, iakie ywia po nim; tak: i barzo czsto sam i przywodzi na t materyi, pytaic i o wiele rzeczy y osobnoci, y rozkoszy, iakich zaywali miedzy sob. Niedugo i zachowa, bowiem hnet mu pomara, z czego mia wielg aob. Wielu takich mw tak samo czyni naprzeciw swoim enom powtrnie zamnym. Wey czas iest, tak mi si zda, mie si ku kocu, abo iu nigdy. Ine bywai biae gowy, ktre powiedai, i wiele barziey miui swoich ostatnich mw nieli pirwszych: ,,Ile e (tak mi powieday niektre) tych pirwszych, ktrych zalubiamy, bierzemy nayczsciey z rozkazania naszych krlw y krlowych, naszych pa, przymusu naszych ocw y matek, krewnych, opiekunw, nie z naszey ieno czystey woley; zasi w naszem wdowstwie, bdc iu dobrze wyzwolone, czynimy taki wybr, iaki nam si zdawa, y bierzemy ich ieno dla naszey szczyrey a rzetelney radoci y dla lubostek, y naszego wdzicznego ukontentowania. Zaiste mogoby w tem by co nieco y susznoci, gdyby nie to, i barzo czsto miocie, ktre zaczynai si od pirzcionkw, kocz si noami, powieda stare przysowie; iako co dnia widywamy takowe dowiadczenia owych, co to mnimai, i bd dobrze szacowane od swoich mw, ktrych nieiedne wydobyy spod sdu a szubienicy, ine wycigny z ndzy, z upadku, z bordelu y wyniesy ku sobie: barzo czsto tacy ie bili, tukli, traktowali barzo le, a barzo czsto zbawiali ie ycia; w czym bya sprawiedliwa kara boska, i byy ciko niewdziczne dla swoich pirwszych mw, ktrzy byli dla nich nazbyt dobrzy, a one wieszay na nich psy, gorzcy szubieniczanikw. W czym niepodobne byy iedney, o ktrey syszaem: ta w pirwsz noc po lubie, gdy iey m zacz si bra do niey, ia paka y wzdycha barzo mocno, tak i wraz czynia dwie rzeczy cale przeciwne, iakoby zim y lato. Za czym m zapyta iey, czemu by si smucia y czy niedobrze wiadczy iey swoi powinno. A ona: Ach, wasza mio, dosy dobrze; wey przypominam sobie swoiego pirwszego maonka, ktry tyle mnie prosi a baga, abych si nie wydawaa nigdy po iego mierzci y abych miaa pami a lito na iego drobne dziateczki. Ha, widz dobrze, e ieszcze ich bd miaa tyle od was. Ha! coe uczyni! Mnimam, i ieli moe mnie widzie z miesca, gdzie iest teraz, przeklina mnie szczyrze. C za gowa, aby nie myle o takowych wzgldach ani nie mie zastanowienia, ieno a po harapie! Przedsi m, umirzywszy i y przepdziwszy iey wielekro to strapienie przez dziurk we rzodku, nazaiutrz rano otworzywszy okno alkierza wygna na pole ca pami pirwszego ma: bowiem, powieda stare przysowie, i biaa gowa, ktra pogrzebie ma, nie kwapi si iu pogrze drugiego; y take ine powieda: Wicey iest wydwarzania w niewiecie, ktra stracia ma, nieli szczyrego smutku. Znaem in wdow, wielg pani, ktra bya barzo przeciwn tamtey y cale tak nie pakaa: bowiem w pirwsz y drug noc po weselu sparzya si tak chciwie ze swoim drugim mem,

257

i przedziurawili a zomili ko, mimo i miaa iakowy raczy wrzd na piersi: owo, mimo tego cirpienia nie przepucia ani troch ze swoiey mioney luboci, gwarzc z nim potem czsto o tpocie a niezdarstwie iey pirwszego ma. Owo, wedle tego, co syszaem od niektrych, to iest rzecz, ktrey mowie namniey pragn od swoich en, aby im prawiy o cnotach a dzielnoci swoich pirwszych mw, iakoby bdc zazdroni o ubogich nieboszczykw, ktrzy o tym myl tyle co o powrocie na ten wiat; mona przeto o nich mwi zego ile si zmieci. Bywai wszelako tacy, ktrzy si o nich radzi dopytui, iako uczyni w Kleomenes; iako i czuic si barzo krzepcy a wytrwali y czynic porwnanie miedzy dwoma, pytai si o ich walecznoci w cnych sodkich turnieiach; iako syszaem o takich, ktre, aby im wicey utrefi do smaku, dai do wierzenia, i tamci byli ieno iakoby uczniowie, wdy barzo czsto przy tamtych czuy si wiele lepiey. Ine powieday przeciwnie, y e pirwsi dziaali szczyre cuda, aby zniewoli tamtych, iby si zygrywali z niemi iakoby dzikie osy. Takie panie wdowy byyby dobre na wyspie Chio, naypiknieyszey y lubey, y wdziczney wyspie Lewanty, niegdy w posiadaniu Genueczykw, a od trzydziestu pici lat zagarnionej od Turkw, z czego barzo iest wielga strata a szkoda dla krzeciiastwa. Na tey wyspie tedy, iako to wiem od niektrych kupcw genueskich, obyczay iest taki, e ieli biaa gowa chce pozosta we wdowstwie bez zamiaru ponownego si wydania, zwierzchno zmusza i, aby pacia pewn danin pinidzy, ktr nazywai ,,argomoniatiquo, co znaczy tyle (z przeproszeniem pa) co ,,kuper bezczynny a niepoyteczny. Iako niegdy w Sparcie, powieda Plutarch w ywocie Lyzandra, bya kara ustanowiona na tych, ktrzy si nie enili abo ktrzy si enili za pno, abo ktrzy si enili le. Pytaem si niektrych o t wysp Chio, na czem by ten obyczay mg by ugruntowany: odparli mi, i aby tem lepiey zaludni on wysp. Urczam wam, i nasza Francyia nie zostanie pewnie wyludniona ani nierodzayna w ludzie z przyczyny naszych wdw, ktre si nie chc wydawa: bowiem tak mnimam, i wicey iest takich, ktre si wydai, nieli inych, y przez to nie bd paci daniny za kuper bezczynny a niepoyteczny. Owo ieli nie w maestwie, to przynamniey inym strychem dai mu pracowa a fruktyfikowa, iako si nadziwam to wyoy. Ani te niektre z naszych dziwczt we Francyey nie bd musiay paci iako one w Chio, ktre (czy to ze wsi, czy z miesta), ieli postraday swoie prawiczestwo przed zalubinami y chc prowadzi daley to rzemiso, zobowizane s da raz na zawsze dukata (wey barzo tani handel, by mc czyni to przez cale ycie) kapitanowi stray nocney, iby mogy to czyni wedle woley bez adney obawy a nieprzezpieczestwa; iako to iest nawitszy a naypewnieyszy dochd, iaki ma w dobry kapitan ze swoiey szary. Owe panie a panny na tey wyspie mai si cale przeciwnie do onych z dawnych czasw na teye samey wyspie, ktre, wedle tego, co powieda Plutarch we swoich pismach, byy tak strzemiliwe przez przecig siedmiset lat, i nie byo wspominku, aby zdarzya si niewiasta zamna, ktra by popenia cudzoostwo, ani te dziewczyna, ktra by poza maestwem stradaa dziewczystwo. Moecie mnima, i dzisiay cale si odmieniy. Nie zdarzyo si, aby Grekowie nie mieli kiedy iakich wymysw zmierzaicych ku sprosnoci; iako w czasie staroytnym czytamy o obyczaiu na wyspie Cyprze, o ktrym powiedai, i wprowadzia go pani Wenera, patronka tey wyspy: ten ci by, iby dziwczta tameczne przechadzay si wzdu wybrzey zatok a portw morskich, aby zapracowa swoie posagi przez udzielanie swoiego ciaa maytkom, przeiezdnym a eglarzom, ktrzy z umysu tam wysiadali, ba, nawet czsto zbaczali ze swoiey drogi od busoli, aby tam wyldowa, y tam zaywaic z niemi wczasw opacali ie barzo dobrze, a potem odiedali, nieiedni z alem, i ostawili tam takie piknoci; owo tak one dziwczta zarabiay swoie posagi, iedna wicey, druga mniey, iedna skromniey, druga wspanialey, iedna duo, druga mao, wedle piknoci, cnt a pokusze w tych dziewcztkach. Dzisiay adne panny naszych krzeciiaskich narodw nie id si tak przechadza ani wystawia si tak na wichry, deszcze, zimno, soce, upay, ksiyc, aby uzbira sobie posag,

258

bowiem trud to iest zbyt pracowity y zbyt ciki dla ich czuych a delikatnych skreczek y bieluchnych ciaek; wdy dai si nawiedza pod bogatemi zasonami y wspanialemi baldachimami y tam wycigaa swy od miosny y grosz posany od swoich mionikw nie pacc adnego podatku. Nie mwi o kortezanach rzymskich, ktre go pac, ale o witszych od nich. Tak u niektrych nayczciey ocowie, matki, a bracia nie mai wielgiego trudu z szukaniem pinidzy dla wyposaenia ich; wdy, przeciwnie, barzo czsto bywai takie, i dai swoim y wznosz ich w maitnociach a szarach, w stopniach a godnociach, iako takich widziaem sia. Owo te Lykurgus rozkaza, aby panny dziewicze wydawano bez adnego posagu, iby mczyni zalubiali ie dla ich cnt, a nie przez chciwstwo. Iakie to byy cnoty? I przy uroczystych witach pieway, taczyy publicznie, cale obnaone, z chopcami, ba, walczyy na placu wiczebnym; co si odbywao wszelako z ca uczciwoci, powieda historya: mona si spyta, co za poczciwo bya w onem pastwie, by obziera te cudne dziwczta publicznie? Uczciwoci, wier, w tym nie byo, ale bya rozkosz dla oczu, a zwaszcza przy ich ruchach ciaa, tacach, a ieszcze wicey pasowaniach; a potem ty, kiedy przychodzio im upa iedno na drugie, y iako powieda acinnik: Illa sub, ille super; ille sub et illa super Ona spodem, on wirzchem; ona wirzchem, on spodem. Ba, iako moebna mi to wmwi, i nie bya ieno uczciwo w onych panienkach spartyackich? Mnimam, i nie ma czystoci, ktra by si przy tym nie ochwiaa, y, skoro czyniono za dnia y publicznie one mae zapaski, iby potaiemnie y w nocy na schadzkach nie wyniky z tego wielgie zapasy y potarzywania. Wszytko to mogo mie miesce bez adnego wtpienia, zwaywszy, i w Likurgus pozwoli tym, ktrzy byli urodni a krzepcy, zapoycza en od inych, aby ie uprawia iako ziemi tust, czarn a rodzayn; iako nie byo rzecz nagann dla starego a zniszczonego, ieli poyczy swey ony cudney a modey dziarskiemu modzieniaszkowi, ktrego sobie wybiera; przedsi nakaza, aby byo dozwolone wybra enie za pomocnika naybliszego krewniaka mowskiego, tego, ktry iey si spodoba, aby si z nim sparzy, iby dzieci, ktre mogliby spodzi razem, byy bogday ze krwie a z rodu tego samego co m. Iest w tem nieiaka racya, ile e ydowinowie mieli to samo prawo o obcowaniu szwagierki ze szwagrem; wdy nasze prawo krzeciiaskie usuno to wszytko, mimo i nasz Ociec wity daie nieiakie dispensy wsparte na rozlicznych przyczynach. W Iszpaniey praktikuie si to czsto, wszelako za dispens. Owo pomwmy nieco, y naystrzemiliwiey, iako to bdzie moebna, o niektrych inszych wdowach, a potem koniec. Ina bywa odmiana wdw, ktre nie wydai si ponownie, ba uciekai przed maenstwem niczem przed zaraz: iako mi rzeka iedna ze znacznego domu y wielgiego dowcipu pani, ktrey gdy zapytaem, czy okae ieszcze swoie oblicze bokowi Hymenowi, odpara mi tak: Iako wam si zda? czy nie byby niezdara a mzgowiec w ieniec abo galernik, gdyby, dugo pracuic u wiesa, przykuty do awy, a odzyskawszy wolno, szed si z dobrey woley nagina znowu pod przemoc zuchwaego korsarza? Podobnie ia, wycirpiawszy si dosy w niewoli mowskiey, gdybych wzia inego, iakiego osdu byabych warta, skoro zreszt bez adnego nieprzezpieczestwa mog sobie zaywa wczasu? Ina wielga dama y moia krewniaczka (bowiem nie chc bra Turka na wiadectwo), gdy iey zapytaem, aza nie miaaby ochoty si zalubi: Ha! nie (tak mi rzeka), my kuzynie, ba zaparzy si owszem, chcc tem powiedzie, i chce chtnie swoiey.... wygodzi czym inym nieli drugim mem, idc za starem przysowiem, ktre powieda, i ,.lepiey iest parzy si mioci iako maestwem; a take i biaa gowa wszdy iest gospodyni. Dobrze pasuie to stare rzeczenie; bowiem podeymui y krlui wszdy: rozumiem te urodziwsze. Ina, iako syszaem, pytana przez iednego szlachcica, ktry chcia zastawia na ni sieci y zapyta iey, czy nie chciaaby ma: Ha! (rzeka mu) nie mwcie mi o mu, nie bd go iu mie nigdy; ba przyiaciela, nie mwi. Pozwlcie tedy, pani, ibych by tym przyiacielem, skoro nie lza mi by mem. A ona: Sucie pilnie a trwaycie; moebna, dosuycie si. 259

Pikna a godna wdowa, wieku trzydziestu lat, chcc pomia si a potrefnowa iednego dnia z godnym szlachcicem abo te, lepiey mwic, chcc go zwabi ku mioci, gdy miaa iednego dnia dosiada konia, uia przodek swoiego paszcza, ktry uwadzi si na iakim gwodziu y rozdar si co nieco, y rzeka mu: Oto cocie mi zrobili, panie, rozdarlicie mi przodek. Barzo bybych strestany (odpar szlachcic), gdybych mu wyrzdzi co zego, bowiem iest zbyt pikny y zbyt foremny. C wy wiecie o tem? (rzeka) tociecie go nie widzieli. Et! chcecie si zaprzy (odpar szlachcic), i go widziaem mao sto razy, kiedy bylicie ma dziewczyn, kiedy was podkasowaem y ogldaem go do syta, iako mi si widziao? Ba! (rzeka) ieszcze to by wwczas modzik y goows, ktry nic ieszcze nie rozumia ze wiata. Teraz kiedy mu broda porosa, iest cale odmieniony y wy bycie go nie poznali. Wdy (odpar szlachic) iest w teye samey okolicy, iak by wonczas, y nie odmieni miesca. Rozumiem, i nalazbych go w tym samym zaktku. Tak (rzeka), iest w teme samem miescu, mimo i my m dosy nim potrzsa a obraca, wicey nieli Diogenes swoi beczk. Ha, tak (rzek szlachcic), ba teraz iako mu iest bez tego poruszania? Tak mu si dzieie (rzeka dama) iako zygarowi, ktrego nie nakrcai. Baczcie tedy (rzek szlachcic), aby si wam nie przydarzyo iako zygarom, ktre wspominacie, ktre ieli si ich nie nakrca y to trwa dosy dugo, spryny w nich rdzewiei przez upyw czasu y potem iu nic nie s warte. Wszytkie przyrwnania (rzeka pani) nie we wszytkim s podobne, bowiem spryny zygara, o ktrym mylicie, nie s podlege adney rdzy y s zawdy dobre, abo nakrcone, abo do nakrcenia dopiro y o iakim bd czasie by si to trefio. Ha! daby Bg (odpar szlachcic), kiedy przydzie czas a godzina nakrcania, abych ia mg by onym mechanikiem abo zygarmistrzem! Kiedy ten dzie y to wito nadydzie (rzeka pani), nie bdziemy si prniaczy y zrobimy ze dzie roboczy. Y niech Bg uchroni od nieszczcia tego, kogo nie miui tyle co was. Owo, po tych maych swkach figlarnych y kuicych w samo serce pani wsiada na konia, ucaowawszy onego szlachcica z serca, y rzeka: Z Panem Bogiem, do zobaczenia, y smacznego appetytu! Wszelako nieszczcie chciao, i oney zacney paniey zmaro si w szeciu tygodniach, z czego szlachcic mnima umrzy ze zgryzoty: bowiem one misterne swka (razem z inymi ieszcze) wprawiy go w tak nadziel, i pewien by, i i ksobie zniewoli, iako y w rzeczy tak byo. Przeklty niechay bdzie w zy los iey mierzci, bowiem bya to iedna z barziey foremnych a godnych biaych gw, iakie si trefi widzie, y warta bya grzychu powszedniego y miertelnego. In cudn mod wdow zapyta ieden godny szlachcic, czyby pocia y nie pozwalaa sobie iada misa wedle obyczaiu wiata: Nie (rzeka). Ba widziaem (odpar w szlachcic), i nie auiecie sobie y iadacie tak w tey porze roku, iako y w iney, tak surowe, iako gotowane. To byo za czasu moiego ma (rzeka); ba moie wdowstwo umiarkowao a powcigno moie poywienie. Strzecie si, pani (rzek szlachcic), poci tyle, bowiem snadnie ci, ktrzy si tak godz a poszcz, pni, kiedy appetyt im przydzie, mai kiszki tak ciasne a cinione, i wielga im std wypada niedogodno. Ta, ktr mylicie u mnie (rzeka), nie iest tak ciasna ani tak zgodniaa, abych, kiedy appetyt mi przydzie, nie moga iey umiarkowanie nasyci. Znaem iedn wielg pani, o ktrey, w czas gdy bya pann a mat, wszdy mwiono ieno o iey zaywnoci. Owo stracia ma y ao po nim czua tak nadmiern, i wyscha std iak drewno. Wszelako nie omiszkaa szuka dla serca radoci inedy, ba, nawet a wezwaa pomocy swoiego sekretarza y inych, wier, swoiego kucharza, iako powiedali. Wdy dlatego nie odzyskaa swoiey pulchnoci, mimo i w pan kucharz, ktry by cay otuszczony y tusty, iak mnimam, powinien by iey tuszy udzieli. Tak owo wygadzaa sobie to z iednym, to z drugim ze swoich pachow, czynic z tym wszytkim nabarziey skromn a czyst niewiast na dworze, maic gb pen samey cnoty y le mwic o wszytkich biaych gowach, y

260

kadey umieic przypi atk. Taka sama bya ona wielga dama z Delfinatu w Stu powieciach krlowey Nawarry, ktr ieden szlachcic, rozmiowany w niey do szalestwa, nalaz lec w szczyrey trawie, pokryt iakowym swoim koniuszym abo mulnikiem; owo te snadnie wykurowa si ze swoiego miosnego cirpienia. Syszaem o iedney barzo pikney paniey w Neapolim maicey t reputaci, i wcha si z iednym Murzynem, nayszpatnieyszym we wiecie, iey niewolnikiem i masztalerzem. Pono iego barzo sielne uksztatowanie wzbudzio w niey mio do niego. W starym romansie, wydrukowanym gotyckiemi literami, o Iehanie Santreskim czytaem, i nieboszczyk krl Iehan chowa go za pazia. Wedle obyczaiu minionego czasu wieldzy wysyali swoich paziw w poselstwie, iako y dzi si czyni; wdy wtedy iachali wszdy po caym kraiu konno; syszaem zwaszcza od naszych ocw, i wysyano ich wwczas czsto z diskretnemi poselstwy, bowiem wyprawiaic pazia z koniem y sztuk pinidzy zbyo si kopotu y tyle oszczdzio. w may Iasiek Santreski, bo tak nazywano go wwczas, barzo by w asce u swoiego pana krla Iehana, i byo to chopi wielgiego dowcipu; iako czsto wyprawia go z maemi poselstwy do swoiey siestry, ktra bya podczas wdow. Owa pani rozmiowaa si w nim po kilku takich poselstwach; y iednego dnia, przydybawszy go sposobn por y zdala od kompaniey, zacza z nim przegadywa a pyta, czy nie miowa adney paniey u dworu y ktra by mu nalepiey przypada do smaku; iako iest obyczay niektrych pa uywa takowych pogwarek, kiedy chc zada komu pirwsze ukucie abo zahaczenie mione, iako to widywaem. May Iasiek Santreski, ktremu si ieszcze ani nio o iakiem miowaniu, odrzek iey, e ieszcze nie; owo zacza mu wymienia te y owe y co by o nich mnima. ieszcze mniey odpar. Wwczas zacza przed nim sawi cnoty a pochway mioci, bowiem w onym dawnym czasie, iako y dzisiay, niektre wielgie damy byy iey podlege; ba, wiat nie by tak szczwany iako dzisia; a co obrotnieyszym tem lepiey przez to si dziao, bowiem wiadczyy adne sztuki mom przy pomocy swoich hipokryzii a chytroci; za czym ona pani widzc onego chopca, wier, smaczn zdobycz, zacza mu gada, i chciaaby mu da lubk, ktra by go dobrze miowaa, byleby iey dobrze suy; y kazaa mu lubowa, mimo i si wstyda barzo, a zwaszcza i bdzie to trzyma w sekrecie. Wreszcie otworzya mu serce y wyiawia, i chce by iego pani a mionic, bowiem to sowo kochanka nie byo podczas w uyciu. w mody pa by barzo stropiony mnimaic, i dworuie sobie z niego, abo te chciaa go na hak przywie, a potem owiczy. Wszelako ta okazaa mu hnet tyle oznakw pomienia y rozgorzenia mionego y poufaoci, i pozna, e to nie byo dworowanie; przy czym powtarzaa mu cigle, i chce go uoy wasn rk y wynie do gry. To pewna, e ich miocie a rozkoszki trway dugo, y przez czas iego paziowstwa, y po iego paziowstwie, a kiedy musia si puci w dalek podr, owo wwczas go odmienia na grubego, tustego proboszcza. Y to iest opowie, ktr czytacie w Powieciach ze wiata przygd o pokoiowym krlowey Nawarry, gdzie widzicie, iak w proboszcz czyni deszpekt rzeczonemu Iakowi Santreskiemu, ktry by tak dzielny y waleczny; owo tez niedugo potem odda go dobrze nawzaiem panu proboszczowi, y w trynasb. To iest barzo pikna opowie y wzita stamtd, skd wam powiedam. Widzicie, i nie od dzi dnia iest obyczay, i panie miui paziw, zwaszcza kiedy dostai nakrapianego pierza iako mode kuropatwy. Co za uroienia biaogowskie, ktre chc mie mionikw co wlezie, a za ma nie! Czyni to dla mioci swobody, ktra iest barzo sodk rzecz; y zdaie si im, kiedy wydr si spod panowania swoich mw, i dostay si do raiu; bowiem mai swoie wdowie wiano, cale grzeczne, y zarzdzaa niem; mai sprawy domowe swoich rku; obracai talerami, wszytko przechodzi przez ich donie; zamiast by iako wprzdy sugami, s teraz z nich panie; wybierai swoie uciechy y tych, ktrzy im ie dai, wedle woley. Bywai niektre wzdragaice si wni w drugie stado, aby nie straci swoich wielgoci, godnoci, dbr, bogactw, stopniw, sodkiego zachowania u ludzi, y dlatego si powcigai;

261

tako znaem y syszaem o wielu monych paniach a xiniczkach, ktre, z obawy i nie trefi si im wedle smaku stany rwne ich pirwotnym wielgociom y boic si straci sw rang, nie chciay nigdy ponownie si wyda; wdy dlatego nie zaniedbui sielnie krzta si kole mioci y wyciga z nich rozkosze y nie traciy przez to ani swoich stopniw, ani taburetw, ani siedze y przytomnoci w kownacie krlowey lub indziey. Owo nie byy te, wier, szczliwe, i mogy cieszy si wielgoci wysokiego stopnia a razem pochyla si nisko! Rzec im o tym sowo abo uczyni im iakie przedstawienie ani podobiestwa! Hnet byyby std same ale, same negacyie, zaprzastwa, sprzecznoci a pomsty. Syszaem o iedney paniey wdowie y znaem i, ktra daa sobie dugo sugiwa iednemu szlachcicowi pod pozorem maestwa; wszelako nigdy nie wysuwa si przed ludzkie oczy. Wielga xiniczka, iey pani, chciaa i posztrofowa za to. A ta, przebiega a kuta, odpara iey: Iake to, pani, byoby zbronione miowa komu poczciwem miowaniem? to by byo nazbyt wielgie okruciestwo. A Bogu wiadomo, owo poczciwe miowanie to byo w rzeczy miowanie barzo wszeteczne y dobrze przysmaone w kompocie spermatycznym, iako, wier, s wszytkie miocie, ktre rodz si cale niewinne, czyste a poczciwe, wdy potem trac swoie prawiczestwo y przez nieiakie dotknicia kamienia philozophicznego odmieniaa si y czyni niepoczciwe a sprone. Nieboszczyk pan Bu, ktry by swego czasu czowiekiem naytrefnieyszego rzeczenia y opowieda te barzo uciesznie, widzc iednego dnia na dworze pani iedn, wdow, y znaczn, ktra cigle bawia si rzemisem mionem: Ba c (rzek), ta kobya cigle chadza ieszcze do ogiera? Co gdy doniesiono oney paniey, powzia ku niemu zo mierteln, o czem pan Bu si dowiedzia. Nic to (rzek), wiem, iako uczyni z ni zgod y naprawi to. Powiedzcie iey (prosz was), i nie tak to rzekem; ba rzekem tak: Zali ta rebiczka chadza ieszcze do konika? Wdy wiem dobrze, i nie iest mruczna o to, i i trzymam za rozkosznic, ieno za star: owo kiedy bdzie wiedziaa, e i nazwaem rebiczka, to iest modziuchn klaczk, bdzie mylaa, i szacui i ieszcze za mdk. Iako, w rzeczy, ta pani dowiedziawszy si o tym zadouczynieniu y przyksztaceniu sw umierzya si y poiednaa z panem Busiem; z czego umielimy si co wlezie. Wdy nic iey nie pomogo, bowiem trzymano i zawdy za koby star a wyiedon, ktra, chocia tak przestarzaa, ieszcze raa za ogierami. Owa pani nie bya podobna do iney, o ktrey syszaem, ktra, zaywszy sielnie wiata w swoim modym czasie y podszedszy mocno w lata, ia przymila si Bogu postami a modlitwy. Za czym ieden godny szlachcic przedkada iey, czemu tyle czuwa w kociele a tyle poci przy stole y czyby to byo dla zwycienia a poskromienia pokusze cielesnych. A ta: Ha! bieda mi! (rzeka) wszytkie mi iu przeminy; wymawiaic te sowa tak aonie, iako niegdy uczyni Milo Krotoczyk (iako to podaem inedy, zda mi si), w krzepki a potny zapanik, ktry gdy iednego dnia zstpi na aren abo pole walczcych, aby widzie ieno ich zapasy, bowiem by iu sielnie postarzay, nalaz si ieden w zgrai, ktry podszed go spyta, czyby nie chcia aprobowa si ieszcze raz. iako za dobrych dawnych czasw. w, wypraic a podkasuic barzo aonie ramiona, patrzc na swoie nerwy a muskuy, rzek ieno: Ha! iu s nieywe. Gdyby ta biaa gowa bya uczynia tak samo y bya si podkasaa, byby postpek podobny do onego Milonowego; wdy nie urzano by pewnie czego godnego a pokuliwego. Podobn trefno a swko do onego poprzedniego pana Busiowego uczyni iny szlachcic, ktrego wiem. Przyszedszy na dwr, gdzie by nieobecny przez sze miesicy, urza pani idc do akademiey, ktr podczas nieboszczyk krl ustanowi na dworze. Iak to! (rzecze) akademia trwa wci ieszcze? Powiedano mi, i bya zniesiona. Zali wtpicie (tak mu odrzek ieden), e ona tam idzie? Iey bakaarz uczy iey philozophiey, ktra mwi a traktuie o perpetuum mobile. Iako, w rzeczy, ile bd sobie gowy ami philozophowie, aby nale

262

w ruch nie ustaicy, nie ma zaprawd pewnieyszego ni ten, ktrego Wenus uczy we swoiey szkole. Iedna pani we wiecie rzeka wiele trefniey o drugiey, ktrey piknoci chwalono barzo mocno, za wyitkiem i miaa oczy nieruchawe, ktre nie obracay si zgoa. Pomylcie (rzeka), i caa iey skwapliwo iest, aby wprawi w ruch reszt swego ciaa, a zwaszcza porzodek, nie kadc go ieno w oczy. Ba, gdybych chcia pomieci tu pismem y wszytkie trefne swka, y dobre przypowiastki, iakie wiem ku pomnoeniu tego przedmiotu, nigdy bych nie skoczy. e za mam ine sprawy ieszcze przed sob, poniecham iu tego y rzek z Bokacyuszem (wzwy przytoczonym), i tak panny, iak zamne niewiasty y wdowy, przynamniey nawitsza ilo, garn si wszytkie ku mioci. Nie chc tu mwi o osobach nikczemnego stanu, ani ze wsi, ani z miesta, bowiem nie to by my zamiar, aby pisa o takich, ieno o wielgich, dla ktrych gotowe iest suy moie pioro. Wszelako, gdyby w rzeczy kto da moiego mnimania, rzekbych rad, i nie ma iako zamne niewiasty (wszelakie trafy a nieprzezpieczestwa od mw odczywszy na stron), iako naysposobnieysze do mioci y rychego puszczenia soku: bowiem mowie rozgrzywai ie tak, i, na sposb pieca dobrze rozpalonego a arzcego, dai ieno materyey, wody a drzewa abo wgla, aby utrzymywa ustawicznie swoie ciepo; a take, kto chce si dobrze posugiwa lamp, musi czsto dolewa do niey oliwy; ba, ieno si trzeba strzec puapki y zasadzek onych zazdrosnych mw, w ktre nayprzebiegleysi niekiedy powpadali! Dlatego trzeba w tym i nabarziey ostronie iako mona, a y miao take, iako czyni w wielgi krl Hendryk, o ktrym wiem: ten, iako i by barzo pochopny do mioci, a take barzo powolny biaym gowam y strzegcy taiemnicy, barzo by miowany y chtnie przygarniany od nich. Owo kiedy zdarzyo mu si odmieni ko y i si poka w owo drugiey paniey, ktra na oczekiwaa, nigdy (iako to wiem z dobrego miesca) nie szed, choby to byo nawet w owych ukrytych galeryach zamku witego Germana abo bloyskiego, abo we Fontenebie, y po maych schodkach kryiomych, y zaukach, y stryszkach swoich zamkw, iby nie mia ze sob swego ulubionego pokoiowca imieniem Gryfa, ktry nis przed nim oszczep wraz z pochodni, a on za nim w wielgim paszczu abo w szacie nocney zasunitey na oczy y ze szpad pod pach; a za pokadszy si z dam, zawdy kaza umieci oszczep a szpad w gowach ka, a za Gryfowi kaza zosta u drzwi dobrze zamknitych, ktry niekiedy czuwa na stray, niekiedy zasi spa. Moecie sobie mnima, czy tak wielgi krl czuwa dobrze nad swoi osob, bowiem duo tak popado w nieszczcie y krlw, y znacznych xit, wiadkiem w diuk Florencyey Alexander, za naszych czasw, ktrzy przecie barzo mae s rybki naprzeciw onemu wielgiemu. Wszelako bywai niektre pyszaki, ktre lekce sobie wa wszytko: tako y barzo czsto popadai w nieszczcie. Syszaem, i krl Franciszek, maic raz spraw z barzo cudn dam, przy ktrey dugo wytrwa, idc iednego dnia niespodzianie do tey paniey y o niespodzianey godzinie, chcc si z ni przespa, zacz puka do drzwi gwatownie, iako mu si godzio y przystao, bowiem by panem. Ona, bdca podczas w kompaniey pana Boniveta, nie miaa powiedzie onego swka kortezan w Rzymie: Non si pu, la signora e accompagnata.47 Za czym trzeba byo si obziera, gdzie by w galant mia si schowa dla witszego przezpieczestwa. Przypadkiem byo to w lecie y nakadziono wanie gazi a lici do komina, iako iest obyczay we Francyey. Za czym poradzia mu y sama wskazaa, aby poskoczy do onego komina y ukry si w onych liciach, iako by, w koszuli, w czym dobrze mu posuyo, i nie byo to w zimie. Skoro krl uatwi swoi rzecz z on pani, chcia odda uryn; owo wstawszy poszed i odda do komina, dla braku iney dogodnoci; ku czemu paro go tak sielnie, i skropi ubo47

Nie mona, pani jest w towarzystwie.

263

giego mionika wicey, ni gdyby na wylano wiadro wody, bowiem obla go, na sposb konwi ogrodowey, ze wszytkich stron, ba, y na twarz, na oczy, do nosa, gby, wszdy; moebna, przemka si iaka kropelka do gardzieli. Moecie mnima, w iakiem udrczeniu by w szlachcic, bowiem nie mia si poruszy, y co za cirpliwo a wytrwao bya u niego w tym wszytkim! Krl uatwiwszy si odszed, poegna si z pani y wyszed z kownaty. Pani kazaa zasun rygiel y przywoaa suk swego do ka, ogrzaa go swoim ogniem, daa mu przywdzia czyst koszul. Nie obeszo si bez miechu po wielgiem przestraszeniu: bowiem gdyby by odkryty, y on, y ona byliby w wielgiem nieprzezpieczestwie. Owa pani bya ta sama, ktra bdc sielnie rozmiowana w panu Boniwecie y chcc ukaza krlowi co insze (ktry std powzi co nieco zazdroci), rzeka mu: Dobry sobie iest w pan Boniwet mnimaic, i iest pikny; y im wicey mu to powiedam, tem wicey w to wierzy, a za ia dworui sobie ze; y tak przepdzam sobie czas, bowiem iest barzo ucieszny y mwi barzo ucieszne swka; tak i nie mona si strzyma od miechu, gdy si iest z nim razem, tak trefnie umie przypowiada. Chciaa przez to okaza krlowi, i one zwyczayne rozmwki, iakie z nim miaa, nie miay celu, by go miowa y zay z nim rozkoszy ani umkn krlowi towarzystwa. Ha! ile iest biaych gw, ktre przypomagai sobie temi zdradami ieno po to, aby pokry swoie miocie, iakie mai z tym abo z owym, powiadai o nich co nagorsze, dworui sobie z nich przed wiatem, a zasi potaiemnie nie strzeg tych piknych pozorw, y to si nazywai zdrady a podstpy mione. Znaem iedn barzo wielg pani, ktra urzawszy iednego dnia swoi crk, iedn z naypiknieyszych we wiecie, i popada w strapienie miosne z przyczyny pewnego szlachcica, do ktrego iey brat mia zo, owo miedzy inemi mowami ta matka iey rzeka: Ha! moia crko, nie miuy tego czowieka; to to iest szczyra niezgua a niedwiadek! a szpatny! podobien iest, wier, piekarczykowi wsioskiemu! Crka pocza si mia y te sobie ze dworowa, y przyklaskiwa rzeczeniu macierzy, y przyznawa podobiestwo do piekarza wsioskiego, eby mu ieno wdzia czerwon czapk. Wszelako uywaa go cichcem, ba po nieiakim czasie, okoo p roku, porzucia go y wzia inego. Znaem sia biaych gw, ktre mwiy co mogy nagorszego na one damy miuice niey swego stanu, iako to swoich sekretarzw, sukw, pokoiowych y ine nikczemne osoby, y mierziy sobie przed wiatem takie miowania gorzey trucizny; wey oddaway si mu tyle, ba, wicey co ine. Y to s owe chytroci niewiecie, tak i zgoa przed wiatem gniwai si na nich, l ich a wygraai; wszelako po kryiomu wygadzai sobie z niemi do smaku. One biae gowy tyle znai wszelakich chytroci! bowiem, iako powiod Iszpan: Mucho sabe la zorra; mas sabe mas la dama enamorada Lis zna sia kunsztw, rozmiowana biaa gowa wiele wicey. Co bd owa poprzedzaica dama dokazowaa, aby wybi poderzenie krlowi Franciszkowi, nie moga tego dokaza, aby mu nie zostao w gowie iakie dziebeko (iako to syszaem); ku czemu przypominam sobie, i raz, kiedy odwiedziem zamek Szambor, stary odwierny, ktry tam by y ktry by niegdy pokoiowym krla Franciszka, przyi mnie barzo uczciwie: bowiem z onego czasu zna moich, y na dworze, y na woynie, y sam chcia mi pokaza wszytko; owo zawidszy mnie w kownat krla ukaza mi sowo wypisane tu kole okna, po lewey rce: Ot, panie, czytaycie (rzek mi), ieli nie widzielicie pisma krla, moiego pana, tak macie. Owo przeczytaem wielgiemi buxtabami napisane te sowa: Wszelka biaa gowa zmienna iest. By ze mn ieden barzo godny a roztropny szlachcic perygordzki, my przyiaciel, zwany pan Rosz; do tego rzekem wraz: Pomylcie, i niektre z onych pa, ktre miowa nabarziey y na ktrych wiernoci nawicey budowa, w iego oczach odmieniy si y wyrzdziy mu takie sztuki, y odkry w nich iak odmian, z ktrey cale by nierad, y z alu napisa te sowa. Odwierny posysza nas y rzek: Ba iako! prawda, nie mylcie, iecie rzekli bazestwo: bowiem ze wszytkich tych, ktre przy nim znaem a widziaem, nie widziaem ni iedney, iby nie chodzia faszywym tropem, cale tak iako one psy z miotu przy

264

owach na ielenia; wdy dziao si to barzo cichaczem, bowiem gdyby si by postrzeg, hnet byby ie by poksztaci. Patrzcie, ieli aska, na one biae gowy, ktre si nie kontentui ani mami, ba, krlami y xity, y monymi pany; wey trzeba im wci szuka czego odmiennego; iako ten wielgi krl dobrze ie przezna y dowiadczy, bowiem sia ich znieprawi y skosztowa z rk ich mw, ich matek y ze swobody, y z ich wdowstwa. Znaem y syszaem o iedney paniey, miowaney tak barzo od swoiego monarchy, i z wielgiey mioci, iak mia dla niey, skpa i a po szyi we wszelakich faworach, dobroczystwach a wielgociach, tak i iey szczcie nierwne byo adnemu inemu, a wszelako ona tak bya rozmiowana w iednym panie, i nigdy nie chciaa si z nim rozsta. A gdy ten iey przedkada, i w xi moe zniweczy oboie: To mi iedno (powiedaa), ieli ty mnie opucisz, ia sama si zniwecz, iby ciebie zniweczy; y wol by nazwan twoi naonic nieli pani onego xicia. Patrzcie, co za uwidzenie biaogowskie y co za sroga chu take! Znaem in barzo wielg pani, wdow, ktra uczynia tak samo; bowiem, chocia bya prosto ubstwiana od iednego barzo wielgiego, trzeba iey byo mie ieszcze kilku pomnieyszych sukw, aby nie traci na marne wszytkich godzin czasu y nie pozostawa w bezczynnoci; bowiem ieden nie moe w tych rzeczach by w pogotowiu ani dostarcza bez ustanku, iako i takie iest prawido mioci: i dama mionica nie iest na iaki czas przepisany ani dla iakiey przepisaney osoby, ani iedney tylko ustanowioney, y powoui si w tym na on pani w Stu powiastkach krlowey Nawarry, ktra miaa trzech sukw naraz y bya tak zmylna, i umiaa ich wszytkich trzech obrotnie zabawi. Pikna Agniszka, miowana a ubstwiana od krla Karla Sidmego, popada u niego w poderzenie, i powia crk, ktr on nie uwaa za swoi y nie mg iey niiak uzna. Owo, iaka ma, taka bya y crka, powiedai nasze chroniki; iako tak samo pocza sobie Anna Bolenianka, ena krla Hendryka smego, ktrey kaza szyi uci za to, i si nim nie zadowolnia y popada w cudzostwo; wdy poi i dla iey piknoci y czci i niekiey bogini. Znaem iedn pani, ktrey sugiwa ieden barzo godny szlachcic, potem zasi poniecha iey po nieiakim czasie; owo raz zaczli sobie gwarzy o swoich przeszych miociach. w szlachcic, ktry chcia odegrywa srogiego galanta, rzek iey: Ba co, mylicie, iechcie sama bya w onym czasie moi mi? Barzo bychcie si zdumieli, i przy was miaem ieszcze ze dwie ine. A ta mu rzecze na to: Wy bychcie byli wicey zdumieni, gdybychcie mnimali by moim iedynym suk, bowiem miaam dobrze trzech inych w odwodzie. Oto iako dobry statek yczy zawdy mie dwie abo trzy kotwice, aby si dobrze umocni. Owo, aby zakoczy, niech si wici mio biaogowska! y iako raz w tabliczkach iedney barzo cudney y godney paniey, ktra gwarzya co nieco iszpaskiem y rozumiaa ie barzo dobrze, nalazem ow ma przypiewk, napisan iey wasn rk, bowiem znaem i barzo dobrze: Hembra o dama sin compagnero, esperanza sin trabajo y navio sin timon, nunca pueden hazer cosa que sea buena Nigdy biaa gowa bez towarzysza ani nadzieia bez pracy, ani okrt bez steru nic nie mog dokona, co by warte byo. Owa przypiewka moe si nada y dla niewiasty, y dla wdowy, y dla panny, bowiem iedna y druga nic nie moe zdziaa dobrego bez towarzystwa mczyzny; y nadzieia dostania iey nie tak iest luba przy atwey zdobyczy, ieno przy kszczku pracy a trudu, wzdragania a surowoci. Wdy niewiasta a wdowa nie tyle ich dai, ile panna, iako i powiedai, e acniey a sposobniey iest zwyciy a powali osob, ktra iu bywaa zwyciona, powalona, a tarmoszona, nili tak, ktra nie bya w tym nigdy, y e nie tyle pracy a trudu si kosztuie idc drog dobrze iu wyrban a ubit, ile tak, ktra nigdy ieszcze nie bya wytyczona ani uiedona: owo z temi dwoma porwnaniami zdai si na podrnych a woyownikw. Tako iest z dziwcztami: a zwaszcza niektre bywai takie chimeryczki, i nigdy nie chciay poi ma, ieno y zawdy w swoiey dziewczyskiey kondycyey, a za, kiedy ie pytano dlaczego, powiedai: Dlatego, i taka

265

moia dobra ochota. Tak Cybela, Iunona, Wenera, Tetyda, Ceres y ine boginie niebios, wszytkie wzgardziy onem mianem dziewicy, za wyitkiem Pallady, ktra zrodzia si z mzgownicy Iowisza, ukazuic przez to, i dziewictwo iest ieno uroienie powzite w mzgownicy. To pytaycie naszych dziwczt, ktre si nie wydai abo ieeli si wydai, to naypniey iako mog y bdc sielnie przestarzae. czemu si nie wydai. Bowiem powiedai nie chc, y taka moia iest dobra ochota y moie mnimanie. Widzielimy takie niektre na dworzech naszych krlw za czasu krla Franciszka. Pani regentka miaa crk urodziw y zacn, mianem Pupinkurczanka, ktra cale si nie wydaa y zmara dziewic w wieku szedziesici lat, tak iako i matka urodzia, bowiem bya barzo cnotliwa. Brelanianka zmara pann a dziewic w wieku omdziesici lat: bya ochmistrzyni pani Angulemskiey za iey paniestwa. Znaem iedn pann z barzo zacnego a wysokiego domu, w wieku siedmdziesici lat, ktra nigdy nie chciaa poi ma; wszelako dlatego nie wyrzekaa si uciech miosnych; owo ci, ktrzy chcieli i wymwi, czemu nie braa ma, powiedali, i nie iest zdatna ani na en, ani na ma, ile e nie ma cale przyrodzenia, ieno ma dziurk, przez ktr oddaie uryn. Bg i wie! wier, nalaza dosy du, aby sobie folgowa na boki. Co za dobra wymwka! Panna Szaransonianka z Sabaudyey zmara niedawno w Turze iako panna y pogrzebiono i w iey wianku y biaey szacie dziewiczey barzo uroczycie, z wielg pomp, uroczystoci y assystency, w wieku czterdziestu pici lat nawyey; a nie trzeba mnima, i to byo dla braku staraicych, bo wiem, i bya to iedna z naypiknieyszych a nayzacnieyszych panien na dworze, widziaem i, iak odmawiaa barzo dobre y wielgie partyie. Moia siestra Burdeilanka, ktra iest na dworze pann nadworn przy krlowey, tako odrzucia barzo dobre partyie y nigdy nie chciaa si wyda ani nie bdzie; tak iest zrezolwowana y zawzita, aby y y umrzy iako panna, y barzo wiekowa, y dotd nic nie popucia z tego mnimania, a iest do szedziwa. Panna Cercianka, to panna przy krlowey, y panna Surdzianka, barzo uczona dworka; to nazywano i Minerw; y tyle inych. Widziaem infantk portugalsk, crk nieboszczki krlowey Leonory, w tem samem postanowieniu; iako zmara pann a dziewic w wieku szedziesici lat abo wicey. Nie byo to dla niedostatku wielgoci, bowiem bya wielga we wszytkim, nie z braku majtkw, bo miaa ich sia, a zwaszcza we Francyey, gdzie pan genera Gurk dobrze prowadzi iey sprawy; ani dla braku darw przyrody, bowiem widziaem i w Lizbonie w wieku czterdziestu y pici lat iako barzo urodziw y lub panienk, wdzicznego ksztatu y dobrey postawy, sodk, lub a zasuguic rzetelnie ma rwnego iey we wszytkim; barzo te bya askawa, a zwaszcza dla nas, Francuzw. Mog o tem mwi, bowiem miaem t chub rozmawia z ni czsto a poufale. Nieboszczyk pan wielgi pryor Lotaryngski, kiedy wid swoie galery ze wschodu na zachd, aby si uda do Szkocyey, za czasu modego krla Franciszka, przeiedaic a bawic w Lizbonie kilka dni nawidza i a oglda codziennie. Przyia go barzo uczciwie y podobaa sobie w iego kompaniey, y obdarzya go mnogoci piknych podarkw. Miedzy inemi pozwolia mu acuch dla powieszenia krzya, cay z dyamentw a rubinw y wielgich pere, piknie y bogato wyrobiony; mg by wart pi do szeci tysicy talerw y mg si nim owin trzy razy. Mnimam, i mg by wart tyle, bowiem zastawia go zawdy za trzy tysice talerw, iako uczyni raz w Londonie, kiedy wracalimy ze Szkocyey: ale hnet, wrciwszy do Francyey, posa go wykupi z zastawu, bowiem miowa go dla mioci oney paniey, w ktrey by sielnie rozgorzay a pogren. Y mnimam, i ona nie mniey go nawidzia y e byaby rada powici dla swy wianek dziewiczy; rozumie si przez maestwo, bowiem bya to barzo stateczna a cnotliwa xiniczka. Owo powiem wicey ieszcze, i gdyby nie ostatnie zamiszki, iakie zaczy si we Francyey, dokd iego panowie bracia przycignli go y trzymali, sam mia ochot nawrci swoie galery i wrci t sam drog, y urze on xiniczk, y uradzi z ni o zalubinach; y mnimam, i nie byby odpalony, bowiem by

266

rwnie z dobrego domu co ona y z rodu wielgich krlw iako ona, a zwaszcza iednem z nabarziey urodziwych, lubych, godnych a ludzkich xit caego krzeciiastwa. Panowie iego bracia, gownie dway starsi, byli wyroczni we wszytkim y sterowali odzi; owo widziaem iednego dnia, iako mwi z nimi opowiedaic im swoi podr y rozkosze, iakich tam zazna, y fawory: za czym barzo yczyli, aby ponowi ieszcze t podr y wrci tam ieszcze, y radzili mu ima si tego, bowiem papa daby by hnet dispens od krzya; y gdyby nie te przeklte zamiszki, byby tam poiacha y wyszed z tego (wedle mego osdu) ze czci a ukontentowaniem. Owa xiniczka miowaa go barzo y mwia mi o nim barzo uczciwie, y aowaa go mocno, wypytuic mnie o iego mierz, y iak osoba pogrona, iako iest atwo czekowi w takich rzeczach co nieco bystrzeyszemu rozezna. Syszaem iedn ieszcze racyi od osoby barzo szczwaney, nie powiem: panny czy niewiasty, y ktra, moebna, sama tego dowiadczya: dlaczego niektre dziwczta takie s opieszae do maenstwa. Powiedai, i to iest propter mollitiem. Y to sowo mollities wykada si, i s tak mitkie, to iest tak rozmiowane same w sobie y tak lubice si pieci a podoba w sobie samych abo te z inemi swemi towarzyszkami mod lesbiask, y tak w tem naydui lubo, i mnimai a wierz mocno, i z mczyznami nie zdoayby nigdy zay tyle rozkoszy; y dlatego poprzestai na swoich uciechach y smakowitych rozkoszach, nie dbaic na mczyzn ani obcowanie z nimi, ani na maestwo. One panny, dziwki a prawice, byy niegdy w Rzymie barzo onorowane a wyosobnione, tak i nawet sdy nie miay prawa skazywa ich na mierz. Tak czytamy, i za czasu triumwiratu by miedzy proskrybowanymi ieden senator, ktry zosta skazany na mierz, y nie on sam, ale cay rd z niego si wiedcy; owo gdy na szafocie poiawia si iego crka, barzo urodna a wdziczna, wszelako wieku nierzaego y ieszcze naleziona prawic, musia tedy kat sam i napocz a wyzu z dziewictwa na szafocie y dopiero tak zmazana posza pod n. Cysarz Tyberiusz lubowa si w tym, aby tak dawa rozdziewicza pikne panny a dziewice publicznie, a potem ie traci; wier, barzo szpatne okruciestwo. To samo westalki byy barzo czczone a powaane, tyle dla swego dziewictwa, co dla lubu: bowiem ieliby namniey we wiecie zgrzyszyy na swem ciele, karano ie sto razy okrutniey, ni kiedy nie do dobrze strzegy witego ognia; bowiem grzebano ie ywcem ze strasznym lamantem. Czytamy o Albinusie Rzymianinie, i, spotkawszy za Rzymem iakie westalki idce gdziesi piechot, kaza enie swoiey wysi z dziemi z poiazdu, iby one wsiady a tak przebyy swoi drog. Miay rwnie tak powag, i barzo czsto wzywano ie do poredniczenia y czynienia zgody pomiedzy ludem rzymskim a rycerstwem, ieli niekiedy przyszli do zwady ze sob. Cysarz Theodozyusz wypdzi ie z Rzymu za porad krzeciian; za czym Rzymianie wyprawili do cysarza nieiakiego Simacha z prob, aby ie przywrci, wraz z ich dobrami, pensyiami, dobytkami, ktre miay barzo znaczne; iako codziennie daway tak wielg mnogo iamuny, i nigdy nie day adnemu Rzymianinowi ani cudzoziemcowi, przybyszowi abo przeiezdnemu doprasza si iamuny, tak barzo ich zbone miosierdzie opiekowao si ubogiemi; wszelako Theodozyusz nigdy nie zgodzi si ich przywoa. Nazyway si ,,westalki od cnego sowa vesta, co znaczy ogie, ktry nigdy nie rzuca nasienia ani go nie przyimuie: to samo dziewica. Trway tak przez lat trzydzieci w dziewictwie, po ktrym czasie mogy poi ma; ba niewielu wychodzcym stamtd trefio si to szczcie, ni mniey ni wicey iako naszym mniszkom, ktre zrzuciy welon y poniechay swoich szatek. Byy barzo uroczycie a wspaniale odziane (co poeta Prudencyusz wdzicznie opisuie), tak iak mog by dzisiay kanoniczki monckie y heynockie y one z Remontu w Lotaryngiey, ktre pniey bier ma. Iako w poeta Prudencyusz przygania im sielnie, i iedziy po miecie w poiazdach barzo wspaniaych y tak cudnie przybrane, e chadzay do amphiteatru patrzy na walki gladiatorw y zapanikw walczcych do upadego miedzy sob, y tako bestyi dzikich, iakoby nayduic wielg rozkosz w patrzeniu takiem na ludzi zagadzaicych si wzaiem y przelewaicych krew; dlatego te baga cysarza, aby znis one krwawe

267

zapasy y tak aone widowiska. One westalki, wier, nie powinny byy patrzy na takie igry; wdy mogy one powiedzie rwnie: W niedostatku inych gier uciesznych, ktre ine biae gowy ogldai a praktikui, moemy si zadawalnia temi oto. Co do kondycyi rozmaitych wdw, to bywai liczne takie, ktre te same smaki lubi iako te dziwczta (iako znaem niektre takie), y ine, ktre wol radniey pasowa si ze samcem po kryiomu, y wedle swoiey woley a ochoty, nili bdc im podlege przez maestwo; dlatego te, gdy si widzi niektre strzegce dugo swoiego wdowstwa, nie trzeba zaraz tyle ie wychwala, iakoby kto mnima, pki si nie przezna wszytkiego ich ycia, a potem, wedle tego, co si odkryo, trzeba ie chwali abo habi; bowiem biaa gowa, kiedy to wemie si na rozum, iako powiedai, iest straszliwie przebiega y zawiedzie mczyzn sprzeda go na targ, a ten ani si postrzee; owo, bdc tak przebieg, umie tak dobrze oczarowa y urzec oczy y myli mskie, i nigdy nie zdoai dobrze werze w ich ycie: bowiem nieiedn wemie si za niewiast stateczn a zakamienia w cnocie, a to bdzie szczyra k...a y bdzie prowadzi sw gr tak bystro a tak kryiomo, i nikt nic nie uzna. Znaem iedn wielg dam, ktra pozostaa wdow wicey czterdziestu lat, zaywaic nawitszego szacunku godney niewiasty w okolicy y na dworze, wdy sotto coverto bya z niey sielna k...a y prowadzia zmylnie to rzemiso przez przecig pidziesici y pici lat, y bdc pann, y zamn, y wdow, a tak obrotnie a chytrze, i si na tym nie postrzeono nawet w wieku siedmdziesici lat, kiedy zmara. Do koca zygrywaa si swoim kuprem nikiey mdka. Bdc mod wdow, iednego razu rozgorzaa do pewnego modego szlachcica, y nie mogc go dopa, w dzie Modziankw przysza do iego alkierza da mu rzgi; ba w szlachcic wsun iey acno co insze nili rzgi. Dokazaa ieszcze nieiedno insze. Znaem in pani wdow, ktra przechowaa swoie wdowstwo pidziesit lat y zawdy folguic swemu ciaku wdzicznie z barzo roztropnym statkiem, y z rozmaitemi, y nieieden raz. Kiedy iey przyszo zmiera, by ieden, z ktrym si miowaa dwanacie lat y miaa ze syna po kryiomu; wey niewiele dbaa na niego, tak i si go wypara. Nie schodzi to na moie rzeczenie, i nie trzeba tak wychwala niektrych wdw, pki si nie zna ich ywota y ich koca? Owo nigdy bych temu wszytkiemu nie da rady. Koczmy wic. Wiem, i wielu moe mi przygani, iech omin sia trefnych sw a opowiastek, ktre by snadnie upikszyy ieszcze a uszlachetniy t matery. Wierz temu; wdy odtd a do kraca wiata nie urzabych koca tego: ba kto zechce podi trud a lepiey zrobi, wielce si u wszytkich zasuy. Owo, moie panie, kocz; daruycie mi, jelich rzeki co, co wam iest z obraz. Nie mam tego z natury ani z obyczaiu, abych was mia obraa a nie spodoba si wam. Ieli mwi o niektrych, nie mwi o wszytkich; ba o tych niektrych mwi ieno osaniaic imiona y nie rozgaszaic ich. Ukrywam ie tak dobrze, i nie mona ich przezna; y zgorszenie moe pa na nie ieno z domysw a poderzenia, a nie z pokazania iakoby palicem. Mnimam y boi si, i tu powtrzyem wiele sw a opowieci, ktre podaem przdzi w moich inszych rozprawach. W czym prosz tych, ktrzy oka mi t ask y przeczytai ie wszytkie, aby zechcieli mi darowa, bowiem nie podai si za wielgiego pimiennika ani bych mia tak dobre pomiarkowanie, by wszytko spamita. To tak znaczna osoba iak Plutarch powtarza czsto w swoich dzieach iedn rzecz po dwa razy. Owo tym, ktrzy zechc drukowa moie xigi, bdzie trzeba ieno dobrego korrektora, aby wszytko uadzi.
KONIEC

268