PUSONG WALANG

PAG-IBIG
NI ROMAN G. REYES
TEORYANG SOSYOLOHIKAL
Masusuri ang katauhan batay sa kalagayan ng tauhan sa liinan! gayun"in! ang kanyang anana# sa $ga kaugalian! a$antayan at
tungkulin sa liunan ng $ga $a$a$ayan. Maaari ring una#ain na$an ang liunan batay sa anah%n. Ibinabatay na$an ang aningin
sa $ga tauhan sa uri at kalagayan ng anah%ng kanyang kinabibilangan. Binibigyang-ansin "it% ang r&lasy%ng s%sy%-kultural!
ulikital! ugali at kil%s % kahit na r&aksy%n ng $ga ta%.
I. May Akda
Si R%$an G. R&y&s ay iinanganak n%%ng ika-'( ng P&br&r%! )(*( sa Bigaa! Bula+an. Nang $akata%s ng ag-aaral sa
Bigaa ay "inala siya sa Maynila uang $ag-aral sa ,%l&gi% "& San -%s& at nagta%s n%%ng )(./ bilang maestro superior. Nagtur%
siya sa Sta. Maria! Bula+an na kilalang bayan ng $akata at $anunulat. 0it% niya nakilala at inakasalan n%%ng )((1 si S&bastiana
Ra$%s! )2 any%s la$ang sa$antalang si G. R&y&s ay '* any%s. Ay%n kay 0r. M%na 3ighl&y! si G. R&y&s ay isang $ahigit na
$agulang. Labintatl% ang $ga anak ng $ag-asa#a. 4abilang sa $ga it% si Gng. 5rini"a" R&y&s-,ru6 na kaibigan ni 0r. 3ighl&y. Isa
na$an sa $ga anak na lalaki ni G. R&y&s si Il"&7%ns% na nakaangasa#a ng A$&rikanang si Gra+& 3a+k$an sa Br%%klyn! N&# Y%rk.
N%%n ay nagbalik si G. R&y&s sa Bigaa n%%ng )((2 kung saan siya ay nagtay% ng aaralan sa $ga sili" ng bukana ng kaniyang bahay.
Nagtrabah% siya bilang bahagiang &skribiy&nt& sa tribunal ng kanilang bayan na $ay sah%" na #al%ng is% ka"a bu#an. Ganit% ang
kaniyang a$unuhay sa Bigaa hanggang sa su$iklab ng R&b%lusy%n n%%ng ika-* ng N%by&$br& )(82. Ang kanyang a$ilya ay
lu$iat sa Maynila n%%ng )(88 sa bahaging 4aa#iran ng "aang R&9u&s&ns. Nang u$s&ns% ay lu$iat sa bahaging 4abatuhan. Nang
$ga anah%ng iy%n ay kakata%s la$ang ng R&b%lusy%n at nagkar%%n ng bag%ng sist&$a ng sanitasy%n na su$ug% sa k%l&ra at
bulut%ng kung saan siya nagsi$ulang su$ulat ng $ga n%b&la na siya na$ang itinuturing ng $ga kritik% bilang isa sa $ga
i$%rtant&ng k%l&ksy%n ng $ga isinulat na %bra.
Ang Pusong Walang Pag-ibig ay nasun"an a ng tatl%ng n%b&la: Bulaklak ng Kalumpang (1907), Hinagpis at Ligaa (190!)
at Wakas ng Pagtitiis (190!).
II. Buod
Sa bary% ng Pul%ng-gubat! nais ni Matan"ang 5ik%ng na $aikasal na ang anak niyang siyang si L%l&ng. Narara$"a$an ng
$atan"a na $alait na siyang $a$atay at $aaalagay la$ang siya kung $ayr%%ng lalaking $akakasa$a ang kanyang anak
habangbuhay. Naili ni 5an"ang 5ik%ng si Ik&ng na "ating t&ny&nt& at ngay%n ay #ala ang trabah%. Wala na$ang $aga#a si L%l&ng
"ahil iy%n ang kagustuhan ng kanyang a$a. Baga$a;t nauusuan niya si 5%n& na lagi niyang nakakaulaya# ay $ay nasisintahan
nang iba. 0u$ating isang gabi si Ik&ng at nakiagkasun"% na nga kay Matan"ang 5ik%ng at nangak%ng babalik ara $atua" ang
angak% ngunit naisi ni Ik&ng na tila naasub% na na$an siya sa hin"i niya gust% "ahil $ay $ga "alaga a siyang sinusuy% tula"
nina Isiang! B&h&ng at Gun"ay. Nagkausa-usa ang $ga binata ng Pul%ng-gubat at kung bakit "a# nila hinahayaan na ang isang
"ay% ang siya ang $anliliga# sa "alagang katutub% sa kanilang nay%n< 0ahil "it% ay kinausa ni Aling Bur% si L%l&ng at kung bakit
sa isang "ay% a siya $agaakasal. Sinabi na$an ni L%l&ng na #ala siyang $agaga#a "ahil a$a niya na$an talaga ang nasusun%".
Nabig% si Ik&ng sa anunuy% kay Isiang! Gun"ay at B&h&ng. I"in&$an"a a siya ni 4ab&sang 5iag% "ahil sa agtangay sa kanyang
anak na si Isiang $ata%s tangkaing itanan ni Ik&ng sa tul%ng ni 5%$as. Pati si 5%$as ay na"a$ay sa "&$an"ahan at kung hin"i
ka"ikit ni Ik&ng ang "ir&kt%r ay $ala$ang na ikinul%ng sila. Ngunit hin"i su$usuk% si 4ab&sang 5iag% "ahil kung #alang $agaga#a
ang kinauukulan ay siya $is$% ang gaga#a ng hakbang ara $aarusahan si Ik&ng. Para $akai#as sa gul% ay naisian nina Mang
Si$%n at ni Aling 5%lang na suyuin sa tul%ng ni 5&ny&nt& P&"r% ang $ag-a$ang taga-Pul%ng-gubat ara ikasal na sina Ik&ng at
L%l&ng. Pu$ayag si Ik&ng sa $ungkahing iy%n "ahil #ala na talagang ibang araan baga$a;t "ala#ang bu#an na ang lu$ias.
Natul%y ang kasal at nangak% si Ik&ng kay L%l&ng na hin"i $auub%s ang kanyang ag-ibig. Naging $agan"a sa u$isa ang
agsasa$a ng bag%ng kasal ngunit hin"i nagtagal ay nagbalik na na$an si Ik&ng sa "ati niyang ga#i. Na$atay na nagsisisi si
Matan"ang 5ik%ng kung bakit si Enri9u& ang naili niya ara sa anak ngunit hin"i ni L%l&ng sinisi ang kanyang a$a. Naging
alasugal na ngay%n si Ik&ng hanngang sa $anganak si L%l&ng na #ala siya sa kaniyang tabi. Baba& ang naging anak nila at
inangalanang =Elisa>! at =N&n&> ang naging alaya#. Unti-unting naub%s ang a$ana ni Matan"ang 5ik%ng ara kay L%l&ng "ahil sa
agsusugal ni Ik&ng. 4ahit "a$it ay hin"i ni L%l&ng $aibili si N&n& at $insan ay #ala $an lang bigas na $aisasaing kaya naging
kaa#aa#a ang $ag-ina. Pinayuhan ni Aling Bur% si L%l&ng na hu#ag nang hayaan si Ik&ng sa agsusugal kung aya# nilang $a$atay
sa gut%$. Nagkar%%n ng $ga usa-usa tungk%l sa isang hi$agsikan at u$ab%t iy%n sa Pul%ng-gubat. Mara$ing lalaki ang nais
su$ali sa R&b%lusy%n kaya sila ay u$unta sa bun"%k. Isa si Ik&ng sa $ga su$anib ngunit hin"i na$an talaga iy%n ang kanyang
lay%n kun"i ang $ai#an ang kanyang asa#a;t anak. Nata%s ang hi$agsikan at tinal% ng $ga A$&rikan% ang $ga 4astila. Sa hali
na $agsarili na ang Piliinas ay inak% la$ang na $ga A$&rikan% sa 4astila ang kaangyarihan. Isang kaguluhan ang nangyari at
nagtakbuhan ang $ga ta%. Nahi#alay si L%l&ng kay N&n& kaya;t siya;y $untikan nang $abali# sa kakahana sa$antalang inaga#
ala ni Ik&ng si B&h&ng $ula sa kanyang a$a na si 4ab&sang Bin% at itinag% sa 5arla+. Masali$u%t ang naging kalagayan ni L%l&ng
habang hinahana si N&n& sa Maynila. 3in"i inakala ni L%l&ng na $ay $agnanaka# na u$as%k sa kaniyang tahanan habang abala sa
aghahana. Mabuti na la$ang "ahil inabaunan siya ng &ra ni Aling Bur% "ahil baka sa kaly& siya $atul%g. Maging si N&n& ay
hinahana na rin ang kanyang ina. 3abang tila $al%l%ka na sa kakahana ay naagtanungan ni L%l&ng si G. Ri+ar"% sa "aang
?illal%b%s. Naagka$alan nga ng gin%% na si L%l&ng ay $atan"a na "ahil sa itsura nit%. Nala$an ni L%l&ng na kinuk% ni G.
Ri+ar"% at ng kaniyang asa#ang si Aling Nitang ang anak niyang si N&n&ng. Sa #akas ay nagkita na $uli ang $ag-ina@ 3in"i ibang
ta% ang turing nina G.Ri+ar"% at Aling Nitang sa $ag-ina. Ibig ni L%l&ng na $akaag-aral si N&n& "ahil iba na ang anah%n. Pu$ayag
a nga sila na $ag-aral si N&n& at binigyan ng uhunan si L%l&ng ara $akaagb&nta ng bibingka. Unti-unting gu$inha#a ang buhay
ng $ag-ina. Biglaang su$ul%t si Ik&ng sa barb&rya ni 5%$as "ahil $agaaguit. Nakilala ni 5%$as at Ik&ng ang isa;t isa. Nala$an
ni 5%$as na nakul%ng ng aat na ta%n si Ik&ng "ahil sa agtatanan kay B&h&ng. Nais ni Ik&ng na $akita ang $ag-ina ngunit hin"i nit%
ala$ kung saan sila hahanain. Siya na$ang itinur% ni 5%$as ang lugar nina L%l&ng at N&n& ngunit sa kasa$aang ala" ay nabangga
ng isang hu$aharur%t na a#t%$%bil si Ik&ng at isinug%" sa 3%sital San Pabl%. Naghihingal% na si Ik&ng ngunit naga#a a rin niyang
hu$ingi ng kaata#aran at ina$in na naakalaki ng agkukulang niya sa kaniyang $ag-ina. Oras na talaga ni Ik&ng at siya;y tuluyan
nang na$atay. 0it% nagtata%s ang ku#&nt% ni Ik&ng! ang =us%ng #alang ag-ibig>.
III. Pagsusuri
A. Pamagat
Naging ir&s%nsabl&ng asa#a at a$a si Enri9u& kaya na$an $ara$i siyang agkukulang. Wala siyang inisi kun"i sariling
kaakanan at kung an% ang gust% niyang ga#in. Siya ay isang ta%ng $ay =Pus%ng Walang Pag-ibig>.
B. Tagpuan
U$ik%t ang ist%rya sa anah%n na $agtata%s na ang ng ika-)8 na sigl%. Mahihinhin ang $ana$it ang $ga ta% n%%n
$ahigit ang $ga $agulang sa anak. Naiakita rin ang $ga $akalu$ang anunuy% ng $ga binata sa $ga "alaga at ang kanilang $ga
alus%t ara lihi$ na $ag-usa % $akiagtanan. Ibinas& si R%$an G. R&y&s ang ilang art& ng n%b&la sa $ga hist%rikal na angyayari
tula" ng $ala#akang R&b%lusy%n sa Piliinas at ang ag"ating ng A$&rikan% na inalitan ang $ga Esany%l sa a$u$un% sa
k%l%nya. Nag"ag"ag ng hist%rikal na $ga lugar at angyayari tula" ng Maynila na inag"ausan n%%n ng giy&ra ng $ga Piliin%!
4astila at A$&rikan%.
C. Tauhan
).A Enri9u& =Ik&ng> Pag-Ilagan B )8 any%s na binata! kul%t ang buh%k at $aang-akit ang $ga $ata. Mara$ing nililiga#an ngunit
hin"i han"ang $agakasal. Sa huli ay si L%l&ng rin ala ang aakasalan na "ating tinalikuran ng angak%. 3in"i nagtagal ay naging
ir&s%nsabl&ng asa#a at a$a ngunit nagsisi kung kailang huli na ang lahat.
'.A L%l&ng B anak ni Matan"ang 5ik%ng at inagkasun"aang akakasal kay Ik&ng. Isang $abuti at ulitang ina kay N&n&. Masya"%ng
$aagbigay kaya naabayaan ang $inana sa kaniyang a$a kaya unti-unting naub%s "ahil sa agsusugal ni Ik&ng.
1.A N&n& B Elisa sa tunay na angalan. Anak si Ik&ng at L%l&ng. Siya ay in%s&nt&! $agalang at $aagku$baba ngunit $atalin% sa
kabila ng $ga aghihira na "inanas.
/.A Matan"ang 5ik%ng B $aalalahaning a$a ni L%l&ng na sa katan"aan ay nag-aalinlangan kung kanin% niyang lalaki iagkakati#ala
ang anak niya. Pinili si Ik&ng ara $aangasa#a ni L%l&ng na tila $abigat ang l%%b "ahil #alang $agaga#a kun"i su$un%" sa
"&sisy%n ng a$a. Nagsisi nang su$ait ang ka$atayan "ahil nagka$ali ala sa agkakakilala kay Ik&ng.
2.A Mag-asa#ang G. Ri+ar"% at Aling Nitang B $ag-asa#a na nakatag% kay N&n& at nagsilbing instru$&nt% uang $agkitang $uli
ang $ag-ina. Mabait at $aagbigay ang $ag-asa#a "ahil tinulungan si L%l&ng at N&n& ara $akaah%n sa hira.
*.A Isiang B "alagang taga-5abing-bak%" at anak ni Aling -uana at Mang 5iag%. Minahal si Ik&ng kahit hin"i it% s&ry%s% sa kanya.
Labag sa $ga $agulang niya ang anunuy% ni Ik&ng ngunit nagu$ilit na siya ay itanan! na siya na$ang u$alak sa ban"ang huli.
2.A Aling Bur% B kahit hin"i tunay na anak si L%l&ng ay kaniyang sinu%rtahan sa $ga bagay-bagay tula" n%%ng iinanganak si N&n&!
agbibigay ng ay% ara $atigil ang ag#a#al"as ni Ik&ng ng &ra at agaaba%n kay L%l&ng ng &ra n%%ng lu$u#as sa Maynila.
..A 5%$as B $atalik na kaibigan ni Ik&ng na kasa$a niya sa lahat ng bagay. Makalias ng ilang ta%n ay nagkita silang $uli ni Ik&ng sa
barb&rya at nagsilbing instru$&nt% uang $akita $uli si L%l&ng at N&n&.
(.A B&h&ng B "alagang taga-San -%s& na anak ni 4ab&sang Bin%. Inaga# ni Ik&ng $ula sa a$a at itinanang atag% sa 5arla+ sa hali
na ang agtul%ng sa R&b%lusy%n ang inatuag. Labis na natak%t "ahil baka $ahana sila ng kanyang a$a at sinabi ni Ik&ng na hu#ag
$atak%t "ahil $agkasa$a silang ar&h%ng nag-iibigan.
8.A Mang 5iag% B nagbanta na gaga#a ng araan ara $akul%ng si Ik&ng "ahil sa agtatangkang $aitanan si Isiang. 0ahil "it%! #alang
naga#a si Ik&ng kun"i u$i#as sa gul% sa araan na itul%y ang agaakasal kay L%l&ng.
)C.A 4ab&sang Bin% B a$a ni B&h&ng na nag"&$an"a kay Ik&ng "ahil sa ang-aaga# sa kaniyang anak. Nakul%ng si Ik&ng sa l%%b ng
aat na ta%n "ahil sa kaniya.
D. Balangkas ng Pangyayari
Gu$a$it ang $ay-ak"a ng 0al%y ng 4a$alayan % stream-o"#$ons$iousness sa #ikang Ingl&s. 0ir&ts% ang lahat ng
atutunguhan ng ist%rya kaya $as naiintin"ahan ang agkakasun%"-sun%" ng $ga angyayari. Nag-u$isa ang lahat sa
akikiagkasun"% ni Ik&ng kay Matan"ang 5ik%ng hanggang sa kanyang ka$atayan ng $agkita sila $uli nina L%l&ng at N&n& sa
Maynila. Maikli lang ang n%b&la "ahil it% ay $ay "ala#a$u;t it%ng $ga kabanata na u$iik%t sa k#&nt% nina Ik&ng! L%l&ng at N&n&
ngunit $ay $ga kabanata na $ay hist%rikal na agsasalaysay tula" ng R&b%lusy%n sa Bula+an at ang ananak% ng $ga A$&rikan% sa
Piliinas.
IV. Epeko sa Ma!"a"asa
Sa agbabasa ng n%b&lang %ng Pusong Walang Pag-ibig ni &oman '. &ees, $ara$ing $atataguan na iba;t ibang
"a$"a$in at sal%%bin sa ba#at kabanata na $insan ay nakakata#a! nakalungk%t! nakakaa#a! nakakagalit! nakakaini at $ara$i ang
iba. Ngunit hal%s lahat ng $ga angyayari ay nakakalungk%t at $akabagbag-"a$"a$in. Nakakagalit na$an ang agiging
ir&s%nsabl& ng $ga tauhan katula" ng gina#a ni Ik&ng na anliliga# sa $ara$ing "alaga at nang $akasal ay nagsugal ng #alang
kaararakan at na$baba& a. P&r% sa kabila ng lahat! nakakalungk%t "ahil nagkahi#alay si L%l&ng at N&n&. Makikita sa n%b&la kung
gaan% ka$ahal ng isang ina ang anak at gaga#in ang lahat ara $agkitang $uli. Ngunit nakakaanabik n%%ng art& na $alait nang
$ahana ni L%l&ng ang kanyang anak at labis na nakaliligaya nang $agkita silang $uli. Naakara$ing r%bl&$a at aghihira ang
hinara ni L%l&ng. Pu$uuka# sa "a$"a$in ng $a$babasa kung aaan% ba ang hin"i $a#alan ng ag-asa at tibay ng l%%b uang
harain ang $ga $abibigat na r%bl&$a kahit tila asan na ang $un"% sa hira. Matutunan "it% sa n%b&la kung aan% ang $agtiis sa
hira "ahil hin"i $agtatagal ay giginha#a kung $ananatili ang agiging $abuti at kung $ay ag$a$ahal a rin sa us%. Ang
ka#alan ni Ik&ng ng ag$a$ahal ay nag"ul%t sa kanya ng kasa#ian at $aaring kasa#ian "in ang $aging &&kt% nit% sa iba na
$akasariling tula" niya. Nagising ang $a$babasa agkata%s $ala$an kung gaan% kai$%rtant& ang agiging r&s%nsabl& sa $ga
bagay-bagay. Si Ik&ng ay abigla-bigla kung $aisi kaya alagi niyang sa$bit na siya;y naasub% na na$an sa $aling kil%s. 0aat ay
iniisi $una ang $ga %sibili"a" ng isang kil%s bag% it% ga#in. 4ung it% ba ay $akabubuti % $akakasa$a< Isang nakakainis na
$akalu$ang ag-uugali sa n%b&la ay ang ag"&"&sisy%n ng $agulang kung sin% ang akakasalan ng kanilang anak na baba& tula" ng
nangyari kay L%l&ng. 4ung ang $a$babasa ay nasa lagay ni L%l&ng ay iuur%ng niya ang kasal "ahil #alang saysay kung hin"i na$an
$ahal ang isa;t isa. 4ailangan "in ang agiging $ataat lal% na sa ag-ibig ara $aging $atatag ang r&lasy%n ng $agkasintahan %
$ag-asa#a. Natutunan rin nang $a$babasa na "aat unahin ang $ga i$%rtant&ng bagay tula" ng ag-aaral. Inuna ni Ik&ng ang
agsusugal kaya naba%n sila ni L%l&ng sa utang at lal%ng naghira. 0aat rin $aging $atatag ang sa$ahan ng isang a$ilya ara
hin"i $agkahi#alay ng lan"as % $agka#atak-#atak. 4arani#an sa Piliinas ang $ga ir&s%nsabl&ng a$a at asa#a na kung hin"i
las&ngg% ay $aaring sugar%l. Nararaat it%ng basahin ng $ga ta%ng $ahilig sa bisy% ara sila ay $ali#anagan.
V. Ko#k$usyo#
Ay%n sa agsusuri! ang Pusong Walang Pag-(big ay isa sa $ga $agan"a at kaaki-akinabang na basahin "ahil sa agiging
"ra$atik% nit% at sa $ga $auul%t na aral. 3in"i nakakata$a" suriin ang n%b&la "ahil sa $agan"ang ku#&nt%ng taglay.
A. Aral
Isang kahalagahan ang agiging r&s%nsabl&. Naiakita ni R%$an G. R&y&s ang kat%t%hanan sa $ga ir&s%nsabl&ng a$a
n%%n at $aging sa ngay%n. Ang agaakasal ay hin"i kaning isusub% at kaag naas% ay ilulu#a. Ang kasal ay isang banal na
akikiagtian na $ay basbas ng 0iy%s. 4ailangang $agsika na isang $agulang lal% na ng isang a"r& "& a$ilya ang $aitaguy%"
sa $agan"ang k%n"isy%n ang kanyang a$ilya sa hali na $agbisy% "ahil $asa$a ang $agiging &&kt% nit%.
3in"i "aat $a#alan ng ag-asa ang isang ta% "ahil $ay $aa#aing 0iy%s sa Langit. Manalig la$ang sa 4aniya at ku$il%s
ng ta$a at 4anyang ibubuh%s ang biyaya. Matatag si L%l&ng "ahil sa kalagitnaan ng alitan giy&ra ng $ga A$&rikan% sa Piliin% ay
kanyang bu%ng giting na hinana sa $aanganib na lansangan ng Maynila ang kanyang anak na si N&n&.
Isiin $una ng $ara$ing b&s&s ang isang bagay bag% it% ga#in. Mara$ing b&s&s na u$alak si Enri9u& "ahil naasub%
la$ang siya at hin"i inisi kung an% ba ang ta$ang gaga#in. Mali ang agiging abigla-bigla sa ag"&"&sisy%n "ahil baka hin"i
$agustuhan ang $agiging "ul%t nit%. May $ga ta%ng nakakatan"a at $ara$ing karanasan.
0aat ahalagahan ang &"ukasy%n "ahil it%;y $agbibigay sa ta% ng $agan"ang kinabukasan. Sinika ni L%l&ng na $aag-
aral si N&n& at $asasabi k% na ta$a ang kanyang "&sisy%n. Sa$antalang nagsika $ag-aral ng $abuti si N&n& "ahil sa agiging
$asunurin sa ina.
Maging $asunurin sa $agulang "ahil it% ay isa sa $ga ut%s ng 0iy%s na $ay angak%ng agbibigay ng $agan"ang
kaalaran balang ara#. Su$un%" si N&n& sa $ga tagublin ng kanyang ina at kahit kailan ay hin"i siya naliga# ng lan"as.
4aag $ay hira! $ay ginha#a. Sa kabila ng hin"i na nahana $uli ni L%l&ng si Ik&ng ay sinika niyang $uling bu$ang%n
sa tul%ng ni G. Ri+ar"% at Aling Nitang. Sa si$l&ng agb&b&nta ng bibingka ay unti-unting nakai%n kaya silang $ag-ina ni N&n& ay
na$uhay rin ng $asagana.
Maging $atulungin sa ka#a katula" ng agtul%ng ni G. Ri+ar"% at Aling Nitang kay na L%l&ng at N&n&. 3in"i sila
kailan$an hu$ingi ng kaalit bagkus lal% a nilang sinu%rtahan ang $ag-ina ara u$as&ns%.
B. Puna
Makalu$ang 5agal%g ang ka"alasang gina$it ni R%$ang G. R&y&s tula" ng salitang =naaanagi$an> at
=hu$ahagingg&ng> sa $ga agsasalaysay at ag-uusa ng k#&nt% at tauhan. Naging $ahira ara sa $anunuri ang agkuha sa
kahulugan ng ibang $ga hin"i a$ilyar na salita ngunit sulit na$an "ahil $agan"a ang ku#&nt%. Naiakita ng $ay-ak"a kulay ng
$ga $akalu$ang kaugalian n%%ng ika-)8 na sigl% tula" ng labis na kahigitan at ag"&"&sisy%n ng $agulang kung kanin% ikakasal
ang anak! ang $ga $akalu$ang uri ng sugal! a$a$araan ng anliliga# at $ga salitang anuy%! $ga ta%ng #alang ibang libangan
kun"i $akiagku#&ntuhan sa kaananghalian at ang $ga bagay na "aat inihahan"a kaag $anganganak ang isang baba&. Lahat ng
$ga $akalu$ang ugali ay nagbigay "i#a sa n%b&la. Inilaha" rin ni R%$an G. R&y&s ang kanyang hist%rikal at a#t%bi%graikal na
karanasan sa R&b%lusy%n tula" ng $ga agkabalisa ng $ga ta%! agiging abala ng $ga kalalakihan "ahil $a$u$un"ukan at ang hin"i
agiging kal$a"% ng $ga "alaga "ahil sa tak%t. Isiningit rin ng $ay-ak"a ang kalagayan ng Maynila n%%ng nagkakagul% "ahil sa
biglaang "%$inasy%n ng A$&rikan% sa Piliinas na ang kinakat#iran ay tutul%ng "a# ara $akaagsarili ngunit sinalakay nila ang
$ga sun"al%ng Piliin%. Mara$ing nagana na sun%g. Naging $ga saki$ ang ta% sa Maynila at ang iba ay nagnaka# sa bahay ng
$ay bahay sa$antalang itinaas ang r&nta ng $ga inauuahang tulugan ng $ga gani" na $aybahay. Magan"a ang agbibigay a&l ni
R&y&s sa $ga tauhan ng kanyang n%b&la. Naging gana ang agiging ir&s%nsabl& at bisy%s% ni Enri9u& na siyang nag"ul%t ng
aghihira ng kanilang a$ilya. Ngunit sa kabila nit%! naging ulirang ina si L%l&ng kay N&n& "ahil tiniis niya ang $ga aghihira at
nagsika ara $akabang%n at $aag-aral ang anak. 3in"i nagustuhan ng $a$babasa ang agka$atay ni Ik&ng "ahil hin"i $an lang
it% nabigyan ng agkakata%n na $akaba#i sa kanyang asa#a;t anak na $atagal niyang hin"i nakita sa l%%b ng $ahabang anah%n.
Ngunit $aaaring naging silbing arusa iy%n kay Ik&ng "ahil sa kanyang $ga agkukulang. E&ktib% ang "ra$atik% at $akalu$ang
&stil% ni R%$an G. R&y&s uang $ara$"a$an ng $a$babasa ang $&nsah& ng k#&nt% at "a$"a$in "ahil it% ay un% ng $ga aral na
tiyak na tatatak sa isi ng sinu$ang babasa.