METALURGIJA OBOJENIH

METALA I

BAKAR -3
doc. dr. sc. Natalija Doli, docent

RUDA
BAKRA
OBOGAIVANJEflotacija
KONCENTR
AT
MEHANIKA
PRIPREMA
ZASIPA

BOGATA
RUDA BAKRA

JALOVINA
TALJENJE U
AHTNOJ PEI

TROSKA

SILVER ILI BLISTER

BAKAR

pirometalurki postupak
dobivanja bakra

3. Taljenje na bakrenac

Taljenje je proces koncentriranja, pri kojem se veina

neistoa iz zasipa odstranjuju u otpadni produkt
trosku, koja se gravitacijski separira od teeg dijela,
koji odlazi na dno (bakrenac) i koji sadri sve
komponente eljenog metala.

Zavisno o sastavu sirovine, taliti se moe preni i

nepreni koncentrat.

Postoji dva osnovna tipa taljenja:

a) redukcijsko taljenje, pri kojem se, reakcijom metalnog

oksida i redukcijskog sredstva, dobiva neisti metal i
rastaljena troska
- koristi se za dobivanje bakra, kada na raspolaganju ima
dovoljno oksidnih ruda bakra

b) taljenje na bakrenac, kojim se stvara rastaljena smjesa

metalnih sulfida i troska
- ei nain, jer se 80 % bakra dobiva iz sulfidnih sirovina,
primjenjuje se ovaj drugi nain taljenja, tzv. taljenje na
bakrenac ili kamenac (mat, eng. matte)
4

Taljenje na bakrenac.
je koncentracijsko taljenje, pri emu se bakar dobiva u
obliku smjese sulfida bakra i sulfida eljeza BAKRENAC - a
veina jalovine prelazi u trosku siromanu bakrom;
prenac se tali pri 1200 C (egzotermna reakcija) uz
dodatak SiO2 i koksa u tekui produkt bakrenac;
ova temperatura omoguuje da se reakcije odvijaju brzo,
bakrenac i troska se tale, i takvi se odvode iz pei. U ovoj
fazi uvodi se Cu otpad (recikliranje).

Bakrenac (Cu2SFeS) je homogena smjesa bakra,

eljeza, nikla, kobalta i sumpora, s manjim koliinama
ostalih baznih i plemenitih metala.
5

Bakar u bakrencu:

- sav prisutni bakar se vee sa sumporom u stabilni oblik

sulfida Cu2S (a ne u oksid) jer:

bakar ima najvei afinitet prema sumporu od svih

metala u zasipima, a CuO ima manju stabilnost od Fe3O4

Gubitak oksida bakra je mali zbog toga to e taj oksid bakra

iz prenca (ima ga vrlo malo), reagirati s neizreagiranim FeS,
stvarajui sulfid bakra koji je komponenta bakrenca:
Cu2O + FeS Cu2S + FeO

eljezo u bakrencu:
- koliina Fe moe se kontrolirati podeavanjem stupnja
oksidacije pri prethodnoj operaciji prenju,

- Fe koje je u fazi prenja oksidirano - pri taljenju odlazi u penu

trosku:
FeO(s) + SiO2 (s) FeOSiO2 (l)
- paralelna reakcija je prevoenje FeS u trosku:
2FeS(l) + 3O2 + 2SiO2 (l) 2FeOSiO2(l) + 2SO2(g)
- Fe koje zaostaje u prencu kao sulfid postaje uglavnom dio
bakrenca (makar ga se dio i oksidira)
to je u zasipu pei vie S od potrebne koliine za vezanje s Cu, Ni i
Co u bakrenac, taj suviak e se vezati sa Fe, pa e bakrenac
sadravati vie Fe i karakterizirat e se kao siromaniji bakrenac.
Zato se, ako je potrebno, dio eljeza oksidira i pri taljenju.
7

Bakrenac sadri samo 35-45 % Cu.

Glavni razlozi zato se ne ide na bogatiji bakrenac su:
- tada bi se stvaralo puno vie troske u kojoj bi se gubilo puno vie Cu,
- tako nastala mala koliina bogatog bakrenca ne bi bila dobar kolektor
plemenitih metala,
- bogati bakrenac nema dovoljno FeS, koji bi svojom oksidacijom u
slijedeoj fazi rada, konvertiranju, dao dovoljno topline za odvijanje
procesa.

Taljenje na bakrenac moe se provesti u:

1. KONVENCIONALNI

a) visokim peima (6 %) visokopeno ili ahtno taljenje

b) plamenim peima (30 %) plameno-peno taljenje
c) elektropeima (4 %) taljenje u elektropeima
2. AUTOGENI
a) taljenjem u lebdeem stanju (45 %)
b) procesima kontinuiranog taljenja (novije) (15 %)
Prva tri tipa procesa nazivaju se konvencionalni, a druga dva novi ili
autogeni procesi.

1. KONVENCIONALNI
a) Visoke (ahtne) pei
- sve se manje primjenjuju (nekoliko ih radi u Africi i Japanu),
- zasip pei: preni koncentrat Cu sulfid, Fe oksid, silikatni talitelj,
povratni materijali (troska) i koks,
- pri taljenju, Fe oksid, jalovina i silikatni talitelj stvaraju trosku, a
smjesa metalnih sulfida stvara bakrenac,
- VP ima pravokutni profil,
- zasip se ubacuje odozgo, a na donjem dijelu su puhaljke
(sapnice) za zrak i otvori za isputanje produkata taljenja,
Za taljenje zasipa dodaje se do 10 % koksa, a dio topline dobiva se
oksidacijom pirita.

10

Visoka pe

- T pei: 1325 C

Sastav
bakrenca:
38-45 % Cu,
28-30 % Fe,
26-28 % S

Dimenzije pei:
visina 4-12 m,
irina 1-1,3 m i
duina 4-26 m.

Troska sadri:
< 0,3 % Cu,
28-30 % SiO2,
49-55 % FeO,
2,5-7 % CaO,
11

Visoka pe za bakar

Vaenje bakrenca iz visoke pei

12

b) Plamene pei

- veliko znaenje dobivaju uvoenjem flotacije,

- pe je pravokutna a duina je oko 4 puta vea od irine,
- vatrostalni materijal pei mora biti otporan na visoku temperaturu (do 1600 C
u loitu, a do 1200 C na izlazu plinova) i korozijsko djelovanje zasipa

Gorivo:
prakasti
ugljen,
tekua goriva
ili
prirodni plin,
(uvode se u
pe kroz niz
gorionika
na zadnjem
dijelu pei)

Zasip:
vrui prenac,
rastaljena konvertorska troska s dovoljno Cu,
talitelj,
drugi bakronosni materijali
(samotaljiva ruda, cementni Cu, letea praina i
drugi povratni materijal)
Troska:
Vrui plinovi:
(T=1250-1350 C)

Bakrenac:

(T=1090-1200 C)

(T=1170-1200 C)

0,3-0,4 % Cu,
35-50% SiO2,
25-50% FeO,
4-8% CaO.

Plamena pe za taljenje
bakarnih koncentrata na
13
bakrenac

Svod plamene pei

14

Bunkeri

15

Mapa aktivnosti u pogonu Taljenja

16

Mehanizam procesa taljenja prikazan je sljedeim reakcijama

(oksidi Cu i elementarni Cu koji su djelomino nastali pri
procesu prenja, prevode se u sulfide)
1) Cu2O + FeS Cu2S + FeO
2) Cu2S + 2CuO 4Cu + SO2
3) Cu2S + 2Cu2O 6Cu + SO2
4) 2Fe3O4 + Cu2O 2Cu + 6FeO + SO2
5) 2Cu + FeS Cu2S + FeO
Izdvojeno eljezo reagira s viim oksidima eljeza gradei nie
okside:
6) Fe + 3Fe3O4 3FeO
6a) Fe + 3Fe3O4 4FeO
17

Hlaenje vodom

18

- troska ima manju specifinu teinu od bakrenca i nalazi se iznad

bakrenca u pei,
- osnovni zadatak troske pri taljenju u plamenoj pei:
- je da omogui proces taljenja i odvajanja jalovih
komponenata are (zasipa) od bakrenca (u njemu se
koncentriraju korisne komponente: Cu, plemeniti metali i dr.
metali)
- ona predstavlja sredinu u kojoj se odvijaju brojne reakcije
- prema osobinama troske se odreuju: temperatura u pei,
kapacitet pei, potronja goriva i energije, operativni trokovi,
itd.

19

Shematski prikaz razdvajanja produkata taljenja

u plamenoj pei
20

Buenje otvora za ispust troske

(runo)

21

Ispust troske
iz
plamene pei

22

Ispust troske
iz
plamene pei

23

Ispusti za bakrenac

24

Dovod uglja kao goriva

25

Za nastajanje kvalitetnog bakrenca nune su:

- reakcije nastajanja troske (otroskovljavanje)

3Fe2O3 + FeS 7FeO + SO2
9Fe2O3 + FeS FeO + 6Fe3O4 + SO2
3Fe3O4 + FeS 10FeO + SO2
2FeO + SiO2 2FeOSiO2

CaO + SiO2 CaO SiO2

Jedan dio bakra prelazi u trosku po reakciji:
Cu2O + SiO2 Cu2S SiO2
U prisustvu dovoljne koliine FeS u ari dolazi do reakcije:
Cu2S SiO2 + FeS Cu2S + FeO SiO2

26

- koliina jalovine, njezina veliina estica te fizike i

kemijske karakteristike zasipa;
- dobro je kada je zasip za pe topao i predgrijan (bri
proces) (Zasipavanjem vrueg prenca taljenje je

dvostruko bolje nego kod zasipavanja hladnog i vlanog, a

potreba za gorivom je za 43 % manja. Iako kod hladnog i
vlanog zasipa troska sadri 0,2 % bakra a kod vrueg
dvostruko vie, 0,4 %, ipak se preporua zasipavanje
vrueg prenca.)

27

Glavni problem kod plamenih pei je stvaranje i naljepljivanje

nastalog Fe3O4 na pod pei (naljepljeni sloj smanjuje volumen
pei i usporava izlijevanje, pa se ponekad pe mora zaustaviti).
Magnetit se stvara na poetku taljenja, odnosno nastaje
oksidacijom FeS, te je u tim uvjetima magnetit stabilan oksid, a
kako je kemijski dosta inertan, nee se vezati sa SiO2 u trosku, te
ga je zato teko ukloniti iz pei.
Odstranjivanje magnezita:
- da se dovoljno FeS-a ostavi nakon prenja ili
- da se dodaje nepreni koncentrat s dosta FeS, da se Fe3O4
reducira u FeO prema slijedeim jednadbama:
FeS + 3Fe3O4 10FeO + SO2
3Fe3O4 + FeS + 5SiO2 5(FeO)2SiO2 + SO2
Zato se konvertorsku trosku, koja sadri dosta Fe3O4 nastoji
proiavati flotacijom, a ne ju reducirati u plamenoj pei.

28

Intenzifikacija procesa taljenja u plamenim peima

postie se:
- upotrebom predgrijanog zraka,
- zraka obogaenog kisikom,
- loenjem sa svoda pei i preradom konvertorske troske van pei
Mane plamenih pei:
-

velika potronja goriva (12-15 % pa i vie, od teine are),

mali specifini kapacitet taljenja (3-8,5 t/m2),
gubitak sumpora koji zagauje okolinu,
kampanja je do godinu dana,
remont je teak,
treba mnogo vatrostalnog materijala,
malo je iskoritenje topline
29

- bakrenac (bakarni kamenac) je uglavnom sastavljen od

sulfida bakra i eljeza, a postotak bakra u njemu u Borskoj
topionici varira od 30-45 %
- bakrenac izliven na plamenoj pei naputa pe sa temperaturom
1090 1100 C i ide dalje na preradu u konvertor
- troska naputa pe s temperaturom 1170 1200 C, a sastoji
se od oksida Fe, Ca i Si, te 0,4-0,6 % Cu
- za dobru trosku bitno je da je jeftina, da joj je temperatura to
nia, da je teljiva i da ima malu specifinu teinu
- troska izlivena iz plamene pei alje se na planir sa koga se
nakon hlaenja odvozi u flotaciju i iz nje se ponovo proizvodi
bakronosni koncentrat

30

Information for this post was obtained from The Copper Mines of Lake Superior
by Thomas Arthur Rickard (1905).

Plamena pe se sastojala zidanog lonca sazidanog velikim opekama poznato kao ognjite - u kojem je rastaljeni bakar

31

Taljenje prenca u plamenim peima je prilino jednostavan proces iako se sastoji

od nekoliko faza i ukljuuje nekoliko postupaka. Potreban je gotovo cijeli dan prije
ulijevanja bakra u ingote.

Korak 1. Punjenje (ariranje)

Tijekom postupka punjenja pei loite je ugaeno i vrata iznad ognjita su

otvorena. Iako se punjenje moe provoditi kroz bilo koja bona vrata, veina se
ulonog materijala ubacuje kroz otvor na pominom krovu.

32

Korak 2. Paljenje
Pe se prvo puni komadiima bakrene rude koji stvaraju sloj od ulonog materijala
(minerala) du dna pei. Vei komadi smjeteni su pri vrhu tog sloja. Nakon to je
pe postigne maksimalno optereenje vrata se zatvaraju. Nakon punjenja pei,
pali se loite i poinje proces grijanja. Sloj koksa se stavlja u loite na metalnu
reetku preko pepela i pali se.

33

Korak 3. Taljenje
Zrak ulazi i prolazi prvo kroz jamu u kojoj je pepeo, zatim direktno kroz metalnu
reetku na kojoj je ugrijani koks, te preko ognjita do dimnjaka. Nastala toplina se
kree prema vrhu pei i prenosi se dolje na bakar.

34

Korak 4. Odvajanje (skidanje, skupljanje) troske

Nakon nekoliko sati u pei, zasip se poinje topiti i sljedei korak moe zapoeti. Zbog
razlike u gustoi izmeu bakra i rastaljene troske koja ga okruuje, rastaljeni sadraj u
ognjitu se prirodno razdvaja u dva odvojena sloja. Na dnu je sam bakar - poznat kao
bakrenac (matte) dok na vrhu pliva troska. Tako formirana troska se skida,
skuplja sa sloja bakra (bakrenca) i uklanja kroz vrata pei. Uklanjanje troske se
nastavlja jo 12-15 sati dok se sav preostali bakar ne rastali i ukloni sva nastala
troska.

35

Korak 5. Mijeanje (propuhivanje) kupelji

Kada je faza taljenja potpuna (nakon 16 sati procesa) cijeli proces je gotov. Sada
poinje zavrna faza rafiniranja gdje se uklanjaju posljednje neistoe iz rastaljenog
bakra (bakrenca) u procesu poznatom kao mijeanje (propuhivanje)". Ova faza
ukljuuje mijeanje bakra zrakom i oksidaciju preostalih neistoa u njemu. To se
provodi upuhivanjem komprimiranog zraka u rastaljenu smjesu (tradicionalno se provodi
alatom poznatim kao mijealo). Ova metoda oksidacije gura ostatke neistoa iz
bakrenca na povrinu. Taj postupak traje jo 1-2 sata da bi se osigurala kompletna
oksidacija bakrenca uz stalno uklanjanje nastale troske.

36

Korak 6. Polovanje-rafinacija bakra sirovim drvetom (poling)

Kao rezultat mijeanja (propuhivanja) mnogo bakrenca takoer oksidira,

stvarajui mjeavinu bakar oksida. Da bi se uklonio viak kisika iz mjeavine
bakrenac prolazi zavrnu fazu topljenja proces poznat kao polovanje. Ovdje se
ubacuju komadi drveta u rastaljeni bakrenac - najee topola . Drvo oslobaa
ugljik u smjesu. Taj ugljik vee na sebe kisik iz bakrenca i u obliku CO2 izlazi iz
pei kroz dimnjak.

37

Snimak procesa polovanja koji se provodio u C & H talionici

38

Ovo je zadnji korak u samom procesu lijevanje rastaljenog bakra. Uklanjao se u

velike posude pa se zatim lijevao u kalupe. Ti su se ingoti zatim uranjali u vodene
kupelji i skladitili (ukupno je proces trajao 22 sata).

39