10.

Spojnice
Spojnice imaju zadatak da spajaju dva saosna ili priblino saosna obrtna mainska elementa radi
prenoenja obrtnih momenata. Najee se koriste za spajanje vratila, a u manjoj mjeri lananika,
remenica, zupanika i drugih obrtnih prenosnikih elemenata sa vratilima.
Uloga spojnica pri tome je viestruka kao naprimjer:
- prenoenje obrtnog momenta s predajnog na prijemno vratilo,
- prilagoavanje odstupanjima prouzrokovanih netanom izradom i montaom ili deformacijama
spojenih dijelova pod dejstvom radnog optereenja,
- osiguravanje spojenih dijelova od preoptereenja koja se pojavljuju u toku rada ili neeljenog
smjera obrtanja,
- priguivanje torzionih oscilacija i udara pri pokretanju i u toku rada,
- spajanje dijelova vratila koji se ne mogu izraditi iz jednog dijela.
- Polagano uvoenje u rad prijemnog vratila (pogonjenog ureaja; npr. vozila sa motorima SUS)

10.1

Prirubne spojnice ili spojnice sa obodima

Prirubna spojnica se sastoji od dva oboda iskovanih izjedna sa vratilom, a moe imati zasebne obode.
Zasebni obodi koji su najee od sivog liva, pricvruju se klinovima za vratilo ili se nabijaju pod
pritiskom u vrucem ili hladnom stanju pomou prese. Meusobna veza oboda ostvaruje se
nepodeenim ili podeenim zavrtnjima. Kada se spajanje ostvari nepodeenim zavrtnjima obrtni
moment prenose sile otpora klizanja na dodirnim povrinama pritegnutih oboda, a kada se spajanje
ostvari podeenim zavrtnjima obrtni moment prenose stabla zavrtnja (optereena na smicanje).
Za proraun spojnice mjerodavan je maksimalni obrtni moment koji spojnica treba da prenosi u toku
rada:

M max = M O (c1 + c 2 )
gdje su:

MO =
P
n

c1 i c2
Tabela 47:

P[W ]
P[kW ]
= 9550
[rad / s ]
n[obrt. / min ]

- nominalni obrtni moment pogonskog ureaja;

- snaga koja se prenosi;

- broj obrtaja vratila;
- ugaona brzina;
(ili 1 i 2 ) -faktori udara, odnosno neravnomjernosti pogonskih i gonjenih ureaja.

Faktori udara kod spojnica za vratila

75

Slika 71: Prirubna spojnica ili spojnica sa obodima

Tabela 48:

Osnovne dimenzije prirubne spojnice po DIN 116

Za podeene zavrtnje poprena (tangencijalna) sila na najugroenijem zavrtnju izraunava se

po obrascu:

FP =
gdje su:

2 M max
z D0

i napon na smicanje:

M max = M O (c1 + c 2 )
z

D0
AS =
dS

S =

FP
Sdoz .
AS

- obrtni moment, koji prenosi spojnica;

- broj zavrtnja;
- prenik po kojem su rasporeeni zavrtnji

dS 2
4

- popreni presjek zavrtnja optereen na smicanje

- prenik zavrtnja opt. na smicanje

76

Za nepodeene zavrtnje aksijalna sila u jednom zavrtnju je:

Fa =
gdje su:

SS

Dm

2 M max S S
z Dm

e =

Fa
4 Fa
=
edoz .
2
Amin d min

- stepen sigurnosti protiv proklizavanja, koji se kree u granicama 1,2 ... 1,6;
- koeficient trenja na granici klizanja, uzima se vrijednost od 0,15 ... 0,25;

(
=
3 (D

2 DS DU

DU

2
S

)
)

- srednji prenik dodirne povrine prstenastog oblika.

DS

- vanjski prenik dodirne povrine

DU

- unutarnji prenik dodirne povrine

Amin d min

10.2

i napon na istezanje:

- minimalni popreni presjek, odnosno prenik zavrtnja

Frikcione spojnice

Postepenost spajanja i razdvajanja vratila pod optereenjem u radnom hodu, pri razlici ugaonih brzina
pogonskog i gonjenog vratila, omoguavaju frikcione i kombinovane frikciono - zupaste spojnice.
Pomou otpora klizanja, frikcione spojnice prenose obrtni moment, koji nastaje na dodirnim
povrinama oboda. Srazmjerno poveanju pritiska na dodirnim povrinama, obrtni moment se
postepeno prenosi i poveava, zahvaljujui proklizavanju pri ukljuivanju.
Oblikom dodirnih povrina odreeni su konstruktivni oblici frikcionih spojnica. Dodirne povrine mogu
biti cilindrine, ravne i konine.

Moment trenja koji se ostvaruje na povrinama frikcionih spojnica mora savladati nazivni moment na
pogonjenom vratilu i izvriti potrebno ubrzanje inercijskih masa pogonjene radne maine:

M = M 2 + M dim = M 2 + I 2 2
i mora biti vei od maksimalnog momenta koji se javlja pri udarnim optereenjima pogonske i
pogonjene maine:

M M max = M 2 (c1 + c 2 ) S
gdje su:

M2
I2

2 =

- nominalni obrtni moment gonjenog ureaja;

- moment inercije gonjenog ureaja;

d
dt

- ugaono ubrzanje gonjenog ureaja

- ugaona brzina gonjenog ureaja;

c1 i c2 (ili 1 i 2 )
-faktori udara pogonskog i gonjenog ureaja
S
- faktor sigurnosti protiv proklizavanja, koji se kree u granicama 1,1 ... 1,6,

77

pri emu moraju biti zadovoljeni i uslovi da povrinski pritisak i temperatura na dodirnim povrinama
ne smiju prelaziti dozvoljene vrijednosti:

p p doz .
Tabela 49:

t t doz .

Karakteristike materijala za frikcione spojnice

78

10.2.1

Frikciona spojnica sa ravnim dodirnim povrinama

Slika 73: Frikciona spojnica sa ravnim dodirnim povrinama

Ostvarenje sile pritiska: a-mehanikim, b-pneumatskim, c-hidraulikim, d-elektromagnetnim
putem
Kod ovih spojnica se moment trenja rauna prema obrazcu:

M = n Fn rm
gdje su:

Fn =

n
rm =

- normalna sila (sila pritiska) na dodirnim povrinama

n rm

(
3 (r

2 rS rU

rU

)
)

- broj dodirnih povrina

- srednji poluprenik dodirne povrine.

rS

- vanjski poluprenik dodirne povrine

rU

- unutarnji poluprenik dodirne povrine

Napomena: Odnos unutranjeg i vanjskog prenika frikcionih spojnica sa ravnim
povrinama se kree u dijapazonu:

rU
= 0,55 0,80
rS

Povrinski pritisak na dodirnim povrinama se rauna po obrazcu:

p=

Fn
Fn
=
p doz .
A rS 2 rU 2

dok obzirom na zagrijavanje u optem sluaju mora biti ispunjen uslov:

p v m (4 8)

Nm
mm 2 s

79

11. Leaji
Oslonci vratila. osovina i osovinica su leaji. Dakle. leaj je pokretni spoj dva ili vise dijelova maine i
slui za prenoenje optereenja, oslanjanje ili voenje drugih dijelova maine. Pokretni spoj
predstavlja leaj u uem smislu. ako jedni dijelovi u odnosu na druge vre kruno kretanje, a ako vre
translatorno kretanje, spoj sa naziva vodica.
Osnovna podjela leajeva se vri prema:
1) konstrukciji na:
- leaji sa klizanjem dodirnih povrina.
- kotrljajni leaji.
2) nainu djelovanja sile na: - radijalni, kada sila uglavnom djeluje upravno na osu dodirnih povr.
- aksijalni, kada sila uglavnom djeluje uzduno osi dodirnih povrina, i
- radiaksijalni. kade istovremeno djeluju uzdune I poprene sile na
dodirne povrine .

11.1

Proraun radijalnih kliznih leajeva

Slika 74: Nosivost radijalnog leaj: a) zranost leaja; b) optereena projecirana povrina

11.1.1

Srednji povrinski pritisak u leaju:

Osnovne dimenzije radijalnih kliznih leajeva se izraunavaju na osnovu srednjeg povrinskog

pritiska, koji ne smije prelaziti dozvoljene vrijednosti za materijal posteljice (tabele 50 do 52)

psr =
gdje su:

F
F
=
pdoz .
A d b

F
A = d b

- normalna sila (sila pritiska) na dodirnim povrinama

- projecirana povrina leaja (b irina leaja, d prenik leaja).

80

Tabela 50:

Metalni materijali za klizne leajeve

81

Tabela 51:

Metalokeramiki materijali za klizne leajeve

Tabela 52:

Plastini materijali za klizne leajeve

82

11.1.2

Uslovi hidrodinamikog podmazivanja (plivanja) leaja:

Minimalna potrebna debljina uljnog sloja kod hidrodinamikog podmazivanja izraunava se:
0 , 75

R + RZ 2

h0 hkr = 5,75m Z 1
2 m
gdje su: hkr - minimalna potrebna debljina uljnog sloja za uslov hidrodinamikog podmazivanja
RZ 1 , RZ 2
h0 = r

- srednje veliine neravnina na povrini posteljice i rukavca, zavisno od

kvaliteta obrade (stepenu povrinske hrapavosti), prema tabeli 54.
- stvarna debljina uljnog sloja, koja se izraunava na osnovu relativne debljine
uljnog sloja

h0
r

iz dijagrama na slici 75; ili pomou izraza: h = 0,52 d

0
c S0

- relativna debljine uljnog sloja koja se oditava sa dijagrama na slici 75,

D d Z - razlika izmeu poluprenika otvora posteljice i poluprenika rukavca,

=
2
2
to je jednako polovini srednjeg zazora izmeu posteljice i rukavca
Z Z min
- apsolutni srednji zazor izmeu posteljice i rukavca leaja,
Z = D d = Z sr = max
2
1+
- proraunski koeficient,
c=
r = R r =

b
=
d

Napomena:

- relativna irina leaja (b irina leaja, d prenik leaja).

Srednji zazor treba da iznosi Z 4 h0 . Uobiajeno je da se umjesto apsolutnog
srednjeg zazora propisuje relativni zazor .

Relativni zazor:

Z r
=
d
r

se bira na osnovu radnih uslova i materijala posteljice,

Tabela 53: Preporuene vrijednosti relativnog zazora:

Materijal posteljice
Preporuena vrijednost
relativnog zazora
0,00040,0009
bijeli metal
0,0010,002
sivi liv
0,00130,0017
lake legure
0,0020,003
olovne bronze
0,0020,004
metalokeramike
0,0030,004
plastine mase

Tabela 54:

prema tabeli 53, pri emu se mora uzeti u

obzir i preporuena vrijednost relativnog
zazora, prema formuli Vogelpohla:

0,008 4 v
gdje je:

v = r = r

30
brzina leaja izraena u m s

- obimna

Za visoke pritiske i male obimne brzine

biraju se manje vrijednosti i obrnuto.

Zavisnost stepena povr. hrapavosti od kvaliteta povr. obrade i naina obrade (izvadak)

83

Slika 75: Relativna debljina uljnog sloja = h0 /r, kao funkcija Sommerfeldovog broja,
faktora irine leaja = b/ d i obuhvatnog ugla
a) za podruje 0< <1 (lijevo); b) za podruje 0< <0,3 (desno)

Sommerfeld-ov broj:

S0 =

psr 2

je bezdimenziona veliina, koja je relevantna za

odreivanje granice hidrodinamikog podmazivanja

( [Pa s] - je dinamika viskoznost ulja).

Prelazna (granina) brzina obrtanja:
U trenutku kada kretanje poinje, odnosno kada je
brzina ravna nuli, u leitu vlada trenje suhih povrina i
koeficient trenja ima najveu vrijednost (sl.76-taka 1).
Kada poinje brzina da raste, tada koeficient pada, dok pri
nekoj brzini ne padne do minimuma (sl.76-taka 2).
Prostor izmeu taaka 1 i 2 je oblast trenja poluokvaenih
povrina. U taki 2 poinje granina oblast koja se protee
do take 3, dok sloj fluida ne postane toliki da se postigne
potpuno podmazivanje, odnosno sigurno odvajanje
metalnih povrina posteljice i rukavca. Od take 3 poinje
oblast hidrodinamikog podmazivanja u kojem je koeficient
trenja uvijek uslovljen samo viskozitetom ulja, a
poveava se sa poveanjem brzine. Prelazna brzina
obrtanja ne treba da iznosi vise od npr~n/3, pri kojoj
mjeovito tranje prelazi u tekue trenja, Na ovaj nain
nastoji se drati podruje mjeovitog trenja, i troenje to
niim, Granina prelazna brzina se smatra ngr=n/2.
Ovdje n oznaava pogonsku brzinu obrtanja,

Slika 76: Zaviznost koef. Trenja u leaju

od brzine obrtanja

Prelazna brzina obrtaja se rauna prema obrazcu:

psr 2
pr = 2
S0

-1

[s ]

Odnosno prelazni broj obrtaja:

n pr =

30 pr

-1

[min ]

Iz ovih obrazaca i predhodnih zakljuaka moe se odrediti potreban viskozitet ulja za leajeve sa ve
poznatom konstrukcijom.

84

Potreban volumenski protok ulja za odranje hidrodinamikog podmazivanja leaja:

Vulj = k p V
gdje su:

V=

d2
4

n
30

[l]

n [min-1]
kp

11.1.3

[l/s]
- volumen leaja
- broj obrtaja leaja.
- faktor protoka, koji se kree u intervalu

k p = 0,5 0,75

Temperatura leaja i hlaenje:

Na kliznoj povrini leaja trenje prouzrokuje gubitak snage koja se pretvara u toplotu, pri emu je
snaga trenja:

Ptr = F v

gdje su:

F = p d b
v = r = r

- sila pritiska na leaj

n
30

- koeficient trenja u leaju, koji se rauna po donjim obrascima, uzima sa slike 77 ili iz
tabele 55 - u kojoj su eksperimentalno dobijene vrijednosti.

3
S0
3

S0

Tabela 55:

- obimna brzina leaja

- u brzohodnom podruju ( S0

< 1) i

- u podruju tekog optereenja ( S 0

> 1)

Vrijednosti za koeficient trenja u kliznim leajima i preporuljivo maziva:

85

Slika 77: Znaajka trenja / , kao funkcija relativne debljine uljnog sloja = h0 / r, faktora
irine leaja = b / d i obuhvatnog ugla
a) za podruje 0< <1 (lijevo); b) za podruje 0< <0,15 (desno)

Za temperaturu leaja se smatra da je jednaka srednjoj temperaturi ulja u leaju, u ustaljenom

pogonu, kada je postignuta ravnotea izmeu proizvedene i toplote koja se predaje okolini, a moe se
izraziti kao

tu = t0 + t
gdje su:

t0

- temperatura okolnog zraka, koja se uzima da je

t0 = 40C za zatvorene prostore strojarnica sa slabom ventilacijom i

t0 = 30C za dobro provjetravane prostorije, ili za rad na otvorenome
Ptr
F v
t =
=
- porast temperature leaja usljed zagrijavanja
L AL L AL

- koeficient prelaza toplote, koji se za neiste povrine uzima L = 20 W/m K ili

manje, bez obzira na strujanje zraka; a za iste povrine rauna po iskustvenoj
2

formuli:

L = 7 + 12 vz , [W/m 2 K ]

, gdje je

vz , [m / s ] brzina strujanja zraka:

vz = 1 2m / s - za umjereno strujanje zraka, i

v z > 2m / s
- za jako strujanje zraka
AL f L b d
- rashladna (vanjska) povrina leaja,
f L - faktor rashladne povrine, koji je:
f L = 20 25 - za lagane transmisijske leajeve,
f L = 25 30 - za srednje transmisijske leajeve i
f L = 30 40 - za teke transmisijske leajeve.

86

Prema navedenoj formuli, temperatura ulja za odreeni leaj u stacionarnom pogonu ovisi samo o
faktoru trenja . Budui da prema dijagramima na slikama 75 i 77 faktor trenja ovisi samo o
Sommerfeldovom broju a ovaj samo o dinamikoj viskoznosti, to je i temperatura ulja ovisna iskljuivo
o dinamikoj viskoznosti ulja. Ova ovisnost se rauna (prema dijagramima na slikama 75 i 77) za
desetak pretpostavljenih vrijednosti dinamike viskoznosti (obino izmeu 10 i 100 mPas), te se kao
karakteristika leaja ucrtava u -tu dijagram za normirana ulja (slika 78). Na presjecitu karakteristika
leaja i -tu karakteristike odabranog ulja, dobije se radna toka leaja, ije koordinate predstavljaju
stvarnu temperaturu leaja u stacionarnom pogonu i dinamiku viskoznost kod te temperature. Ulje se
odabire iskustveno prema tablici 56 (i tablici 55).
Tabela 56: Izbor maziva za klizne leajeve:
Napomena: Pri upotrebi dijagrama treba voditi rauna
da je veina standardnih leajeva izvedena s
obuhvatnim uglom =180 ili neto manjim, jer na
razdjelnoj ravnini imaju uzdune kanale za raspodjelu
ulja, koji prekidaju uljni film, ili pak uope nemaju gornji
dio posteljice. Samo u iznimnim sluajevima leaj se
izvodi sa =360 tj. s neprekinutom posteljicom.
Leajevi kojima je gornja posteljica izvedena s veim
udubljenjem za raspodjelu ulja, odnosno leajevi koji
samo na uskim rubovima ukupne irine do 0,3b
dodiruju osovinu, raunaju se sa =180. Umjesto
izbora konkretnog ulja, moe se odrediti samo ISO-VG
broj (tj. kinematika viskoznost u mm2/s kod 40C), a
izbor ulja obaviti naknadno u dogovoru sa
specijalistima i korisnicima.
Ukoliko je ovako dobivena temperatura ulja
previsoka (za mineralno ulje ne bi smjela prelaziti
60...75C, iznimno 80C), odabere se drugo ulje s
manjom
viskoznou.
Za
brzohodne,
manje
optereene leajeve ISO VG broj ne bi smio biti manji
od 10, za sporohodne, teko optereene leajeve
preporuuje se ISO VG 32...320. Ako u navedenim
rasponima nije mogue postii odgovarajuu
temperaturu ulja, uvodi se dodatno hlaenje, koje se
moe ostvariti na vie naina. Ovdje e se
pretpostaviti cijevni hladnjak uronjen u ulje u kuitu
leaja. Za njega je poeljno da razlika temperature
rashladne vode na ulazu i izlazu bude
t2 t1 = 5...10 K, pa je srednja temperatura vode:

tv =

t1 + t 2
2

a temperatura ulja se rauna prema izrazu:

tu =
gdje su:

F v + AL L t0 + AH H tv
AL L + AH H
- koeficient prelaza toplote za
hladnjak. Ako ne postoje pouzdane
teorijske ili iskustvene podloge, treba
raunati s minimalnim vrijednostima

H = 75 159 W/m2K .
AH f H b d - rashladna povr. hladnjaka
fH
- faktor rashladne povrine hladnjaka ,
f H = 2 8 - za standardne izvedbe

Slika 78: Zavisnost dinamike viskoznosti o

temperaturi za normirana ulja

(cijevna spirala u uljnoj kupki,

dvostruke stjenke na dnu kuita i sl.).

87

11.1.4

Provjera laminarnosti strujanja u uljnom filmu:

Laminarno strujanje u uljnom filmu bit e ostvareno ako je Reynoldsov broj manji od njegove kritine
vrijednosti za koju nastupa turbolentno strujanje:

Re < Re kr
pri emu je:

v d
2
41,3
Re kr =

Re =

Ukoliko ovaj uslov nije ispunjen, treba ponoviti proraun sa smanjenom vrijednou relativne zranosti.

11.2

Proraun aksijalnih kliznih leajeva

11.2.1

Srednji povrinski pritisak i brzina u

leaju:

Srednji povrinski pritisak za aksijalne leaje izraunava se:

p=
gdje su:

F
A

F
pdoz .
A
- optereenje leaja
- optereena povrina leaja

Srednja brzina klizanja izraunava se:

v = 2 n rm
gdje je:

11.2.2

n u s-1
rm u m

Slika 79: Hidrostatiki prstenasti

aksijalni leaj

- pogonska brzina obrtanja leaja;

- srednji prenik leaja. Za leaj na sl.79

rm = (rmax + rmin ) / 2

Uslovi hidrodinamikog podmazivanja (plivanja) leaja:

Za leaje koji ne rade sa tekuim trenjem (bez prisilnog dovoenja ulja) proraunavaju se prema
dozvoljenom povrinskom pritisku na zagrijavanje. Za ovaj proraun treba koristiti formule definisane
za radijalne leajeve (poglavlje 11.1.2). prenik treba uzeti da je d = 2 rm .
Kod hidrostatikog prstenastog leaja (slika 79) pritisak ulja stvara se pomou pumpe i on mora
da bude mnogo vei od srednjeg povrinskog pritiska. Prema mjestu isticanja na kliznim povrinama
pritisak ulja se smanjuje. Poto leaj za vrijeme rada pumpe a pri mirovanju pliva ovdje se ne javlja
prelazna brzina obrtanja.
Debljina uljnog sloja h0 ne smije biti manja od izraunate po formuli:

R + RZ 2
h0 hkr = 5,75m Z 1

0 , 75

88

Koeficient trenja izraunava se:

prema slici 79a:

rv2 + ru2

h0 p rv + ru

i prema slici 79b:

3
2 (rmv3 + rmu
)

2
2
h0 p 3 rmv
+ rmu

Volumenski protok ulja u dm potreban za osiguranje hidrodinamikog podmazivanja izraunava se:

Vulja

prema slici 79a:

gdje su:

F h03
6 b 2

i prema slici 79b:

Vulja

F h03
2
2
3 rmv
rmu

u rad/s - ugaona brzina obrtanja leaja,

2
u N/m - srednji povrinski pritisak,

u Pa s

- dinamika viskoznost ulja,

ri

u mm

- prenici prema sl.79,

h0 u mm
F u N
b u mm

- debljina uljnog sloja.

- optereenje leaja,
- irina dodirnog vijenca leaja.

Kod hidrodinamikih prstenastih aksijalnih leaja sa vrstim segmentima pod relativnom

debljinom uljnog sloja podrazumijeva se odnos apsolutne debljine uljnog sloja h0 prema najveoj
visini klina H (slika 80):

=
gdje su: H

h0
h
0
H k l0
u mm - visina klina,
u rad - ugao klina,

l0 u mm

- duina klina.

Slika 80: Klinasti vrsti zazor

hidrodinamikog leaja

Apsolutna debljina uljnog sloja prema hidrodinamikoj

teoriji podmazivanja izraunava se:

h0 = K
gdje je:

vb
p
-

koeficient uljnog sloja sa kojim

se uzima u obzir karakteristika
leaja l0 / b prema slici 81.

Prema najveoj vrijednosti koeficienta K (slika 81)

nagibni segment aksijalnih leaja samo se postavljaju
u nagib klina. U podruju 0,8 ima najpovoljniju
relativnu debljinu uljnog sloja. Iz slike 81 moe se
zakljuiti da kod odnosa l0 / b = 1 je najvea
vrijednost koeficienta K a vrijednost koeficienta K se
smanjuje pri odnosu l0 / b = 1,3 i 0,7 .

Slika 81: Koeficient uljnog sloja K u

zavisnosti od i odnosa

l0 / b

89

Kao poetak tekueg trenja kod aksijalnog hidrodinamikog leaja uzima se debljina uljnog sloja

hptr = 10 103 mm .
Na osnove debljine uljnog sloja dobija se prelazna ugaona brzina:

pr hpr2
Koeficient trenja pri

p
K pr b rm
l0 / b = 0,7 1,3 i = 0,6 1 izraunava se :

v
p b

a potreban volumetrijski protok ulja za odranje tekueg trenje izraunava se:

Vulj = 0,7 z b v h0
gdje je:

z - broj segmenata.

NAPOMENA: Za izraun temperature, snagu trenje i eventualni potrebni protok rashladnog sredstva
koristi se isti proraun kao za radijalne leajeve.

90

11.3

Proraun kotrljajnih leajeva

11.3.1

Statika nosivost kotrljajnih leajeva

-1

Za leita koja miruju ili se vrlo sporo kreu sa vrlo malim brojem obrtaja (do n < 10 min ) relevantna
je statika mo noenja. To je ono maksimalno optereenje koje na kotrljajnom tijelu u dodiru sa
kotrljajnom putanjom izaziva trajnu deformaciju na mjestu dodira koja ne smanjuje funkciju leaja;
odnosno do 0,01 % prenlka kotrljajnog tijela. Pri tome statika nosivost leaja mora biti:

C0 f st F0
gdje su: C0

u kN

- statika nosivost leaja, koja je za razliite tipove i veliine kotrljajnih leajeva

F0 u kN

dana u tabeli 68,

- statiko ekvivalentno optereenje,

f st

faktor statikog optereenja, koji iznosi f st

= 0,5 2,5 , gdje se manje

vrijednosti odnose na mirno optereenje, a vee vrijednosti za promjenjivo

optereenje
Statiko ekvivalentno optereenje se rauna kao:

F0 = X 0 Fr + Y0 Fa

- za radijalne kotrljajne leajeve i

F0 = Fa + 2,3 Fr tan

- za aksijalne kotrljajne leajeve (vrijedi do: Fr > 0,44 Fa cot )

gdje su: Fr , Fa u kN - radijalno i aksijalno optereenje kotrljajnog leaja

X 0 , Y0

Tabela 57:

- radijalni i aksijalni statiki faktor optereenje dat u tabeli 57,

- ugao dodira u leaju,

Vrijednosti radijalnog i aksijalnog statikog faktora optereenja kotrljajnih leajeva:

91

11.3.2

Dinamika nosivost kotrljajnih leajeva

Dinamika nosivost kotrljajnog leaja predstsvlja isto radijalno, odnosno aksijalno konstantno
6
optereenje, kojim se moe opteretiti grupa jednakih leajeva sa nazivnim trajanjem od 10 obrtaja,
-1
odnosno u vremenu Lh0=500h pri brzini obrtanja n0=33,33min .
Stvarno trajenje leita e zavisiti od stvarnih uslova optereenja i to:
m

f C
106
L = T
fD F
gdje su: L

u br.obrtaja

, odnosno:
-

Lh =

L
60 n

stvarni vijek trajanja leajeva izraen u ukupnom broju obrtaja,

Lh u h
- stvarni vijek trajanja leajeva izraen u broju radnih sati,
C u kN - dinamika nosivost leaja, koja je za razliite tipove i veliine kotrljajnih
F
m

n
fT
fD
Tabela 58:

leajeva dana u tabeli 68,

u kN - dinamiko ekvivalentno optereenje,
- eksponent vijeka trajanja, koji iznosi
m = 10 / 3 za valjkaste leajeve,
-1
u min - brzina obrtanja leaja,

m = 3 za kudline leajeve i

faktor tvrdoe na pogonskoj temperaturi, koji je dat u tabeli 58,

faktor udara pri dinamikim optereenjima, koji je dat u tabeli 59,

Orijentacione vrijednosti faktora tvrdoe na pogonskoj temperaturi:

Temperatura, t (C)

do 100

125

150

175

200

225

250

275

300

325

fT

0,97

0,93

0,88

0,83

0,78

0,72

0,67

0,6

0,56

Tabela 59:

Orijentacione vrijednosti faktora udara pri dinamikim optereenjima:

U veini sluajeva su pozanata optereenja leajeva i zahtijevani vijek trajanja leaja. Tada na
osnovu ovih podataka traimo potrebnu dinamiku nosivost kotrljajnog leaja, koju raunamo kao:

C=F

gdje su:

fL fD

f n fT

Tabela 60:

fL = m

Lh m Lh
=
Lh 0
500h

fn = m

n0 m 33,33 min 1
=
n
n

- faktor trajnosti leaja,

Lh u h

- faktor brzine
okretanja leaja,
- eljeni vijek trajanja leajeva

izraen u broju radnih sati, koji je,

ukoliko nije zadat, definisan za
razliite radne maine u tabeli 60.
- brzina obrtanja leaja,

-1

u min

Orijentacione radnog vijeka za

razliite radne maine:

92

11.3.2.1

Dinamika nosivost kotrljajnih leajeva

a) Ekvivalentno dinamiko optereenje, za radijalne kotrljajne leajeve se rauna kao:

F = V X Fr + Y Fa
gdje su: Fr , Fa u kN - radijalno i aksijalno optereenje kotrljajnog leaja
-

V
X ,Y

Tabela 61:

Proraunski faktor V:

Vrsta radijalnog leaja

Kuglini leaji:
- sa radijalnim dodirom
- sa kosim dodirom
- samopodesivi
- jednoredni sa radijalnim
dodirom, rastavljivi
Valjkasti leaji

Tabela 63:

proraunski faktor prema tabeli 61,

radijalni i aksijalni dinamiki faktor optereenje dat:
u tabeli 62 za kotrljajne leajeva sa istim radijalnim dodirom,
u tabeli 63 za kotrljajne leajeva sa kosim dodirom,
u tabeli 64 za samopodesive radijalne kotrljajne leajeve,
Unutranji prsten
se okree
miruje
1
1
1

1,2
1,2
1

1
1

1
1,2

Tabela 62: Vrijednosti radijalnog i aksijalnog

dinamikog faktora optereenja
kotrljajnih leajeva sa istim radijalnim dodirom:

Vrijednosti radijalnog i aksijalnog dinamikog faktora optereenja

kotrljajnih leajeva sa kosim dodirom:

Napomena uz tabelu 63:

-za jednoredne kugline leajeve sa
kosim dodirom:
= 40
(za vee leajeve je ponekad:
= 2530)
-za dvoredne kugline leajeve sa
kosim dodirom je najee:
= 32
-za jednoredne kugline leajeve sa
konusnim valjcima:
= 15
-za samopodesive leajeve:
arc tg (Fa/Fr)

93

Tabela 64:

Vrijednosti radijalnog i aksijalnog dinamikog faktora optereenja

za samopodesive radijalne kotrljajne leajeve:

b) Ekvivalentno dinamiko optereenje, za aksijalne kotrljajne leajeve se rauna kao:

F = X Fr + Y Fa
gdje su: Fr , Fa u kN - radijalno i aksijalno optereenje kotrljajnog leaja

X ,Y

radijalni i aksijalni dinamiki faktor optereenje dat u tabeli 65,

Tabela 65:

11.3.3

Vrijednosti radijalnog i aksijalnog dinamikog faktora optereenja

za aksijalne kotrljajne leajeve:

Dinamika nosivost kotrljajnih leajeva

Pri veim brzinama kotrljanja kotrljajnih tijela rastu gubici zbog zagrijavanja i trenja. Jako su
nepoeljni i uticaji centrifugalne sile, koja kotrljajna tijela pritie prema vani. Iz ovih razloga svakom
kuglinom leaju ograniena je maksimalna brzina obrtanja. Granina brzina obrtanja izraunava se:

ng =
gdje su: D

ES

ES E K N 0
D 10

-1

, u min

u mm - vanjski prenik leaja,

- faktor vrste podmazivanja i veliine leaja,

EK
-1

N 0 u min

Tabela 66:

dat u tabeli 66,

- faktor koji uzima u obzir kombinovano
optereenje leaja, dat na dijagramu na slici
- karakteristina konstantna brzina obrtanja,

Faktor podmazivanja:
Vrsta maziva
mast
ulje

D<30

3,75

D>30

1,25

koja je za razliite vrste leajeva dana u tabeli 67,

94

Slika 81: Koeficient EK kombinovanog optereenja u zavisnosti od odnosa

Tabela 67:

Fa / Fr

Karakteristina konstantna brzina obrtanja N0 u zavisnosti od vrste kotrljajnih leajeva:

Izraunata granina brzina obrtanja vai samo za leajeve u normalnoj izvedbi, to jest kada je ispunjen

uslov da je Fa < 0,1 C kod aksijalnih leaja i Fr < 0,1 C kod radijalnih leaja. U sluajevima kada leaji
moraju raditi sa n > ng tada se upotrebljavaju leaji sa poveanom tanou izrade. Konstruktivna
poboljanja pri podmazivanju i hlaenju te ugradnja posebnih kaveza pridonose poveanju granine
brzine obrtanja.

95

Tabela 68:

Dimenzije i nosivost razliitih vrsta kotrljajnih leajeva:

96

Tabela 68 - nastavak:

97

Tabela 68 - nastavak:

98

Tabela 68 - nastavak:

99

Tabela 68 - nastavak:

100

12. Lanani prenosnici

Lanani prenosnici upotrebljavaju se za prenoenje snage u vrlo irokom opsegu (i do 1000kW) i
obodne brzine. Obodne brzine kretanja lanca najee ne prelaze 15m/s. Generalno, se ne
preporuuje upotreba lananih prenosnika za obodne brzine iznad 25m/s, s time da se upotrebom
lanaca i lananika visoke kvalitete izrade i efikasnim nainom podmazivanja mogu postii obodne
brzine i do 35 m/s.
Prednosti lananih prenosnika su: mali gabariti, povoljan stepen iskoritenja (=0,980,99), mali
trokovi odravanja, odsustvo proklizavanja, neosjetljivost na poviene temperature, manje
optereenje vratila i relativno dug vijek trajanja.
Glavni nedostatci lananih prenosnika su habanje elemenata (koje prouzrokuje istezanje lanca-koje se
moe kompenzirati upotrebom zatezaa), mogunost pojave loma lanca i neravnomjernost brzine
obrtanja gonjenog lananika usljed promjenjivosti srednjeg prenika lananika u radu.
Postoje razne izvedbe lanaca, a najee upotrebljavane su izvedbe lanaca sa valjcima i lanaca sa
zupcima.

Slika 82: Lanci sa valjcima

(gore-jednoredni, dole-dvoredni)
Tabela 69:

Slika 83: Lanci sa zupcima

(V.L.-vodea lamela)

Dimenzije i nosivost lanaca sa valjcima (prema JUS M.C1.821):

101

12.1. Pojednostavljen statiki proraun lananih prenosnika sa

lancima sa valjcima
Osnovne Karakteristike lananog prenosnika:
Polazni podatak pri proraunu lananih prenosnika je prenosni odnos:

i=

n1 z2 D2
= =
n2 z1 D1

pri emu su n1 i n2 brojevi obrtaja pogonskog i gonjenog lananika (respektivno), a z1 i z2 broj zubi
pogonskog i gonjenog lananika i D1 i D2 prenici podionog kruga pogonskog i gonjenog lananika.
Izbor broja zubaca lananika zavisi od prenosnog odnosa i brzine kretanja lanca. Generalno je
minimalni broj zubaca (manjeg lananika) za lanac sa valjcima z1min=9, a za lanac sa zupcima 13
zubi. Maksimalni broj zubi (veeg lananika) za lanac sa valjcima z1max=120, a za lanac sa zupcima
140 zubi. Izbor broja zubaca vri se na osnovu brzine kretanja lanca i prenosnog odnosa.
Preporueni broj zubi manjeg (najee pogonskog) lananika oditavamo iz tabele 70.
Tabela 70:

Preporueni broj zubi manjeg (najee pogonskog) lananika:

102

Na osnovu izabranog broja zubaca manjeg lananika i njegove brzine obrtanja izabiramo preporueni
korak lanca.
Tabela 71: Preporueni korak lanca:

Na osnovu usvojenog koraka lanca izraunavamo prenike podionog kruga lananika:

D=

p
p
=
sin sin(180 / z )

i izabiramo priblinu vrijednost meuosnog rastojanja lananika.

Meuosno rastojanje se uzima, u zavisnosti od zahtjava konstrukcije, u granicama od amin do amax,
gdje su:
(u mm) , i
amin=0,6 (D1 + D2 ) + (30 50)
amax=80 p
pri emu se optimalno meuosno rastojenje nalazi u rasponu: a= (30 50) p
Na osnovu izabranog priblinog meuosnog rastojanja izraunavamo potreban broj lanaka lanca:

z1 + z2 2a z2 z1 p
+
+

2
p 2 a
2

W=

Za broj lanaka lanca usvaja se cijeli broj. Sa poznatim brojem lanaka, stvarno meuosno rastojanje
iznosi:

a s = (0,996 0,998)
pri emu je

p
2 W z1 z 2 +
8

(2 W z1 z 2 )2 k Z (z 2 z1 )2

kZ proraunski koeficient, koji se uzima iz tabele 72.

Tabela 72:

Proraunski koeficient kZ za izraun meuosnog rastojanja:

103

Radna optereenja lananog prenosnika:

Ukupno radno optereenje lananoog prenosnika se rauna prema izrazu:

F = FO + FG + FC + FD
2 MO
D1

FO =

gdje su:

- optereenje usljed pogonskog obrtnog momenta

q g L2
cos
8 f
FC = q v 2
FG =

- optereenje usljed teine lanca

- optereenje usljed centrifugalnog uinka

FD = 0,5 m2 p K i - dinamiko optereenje usljed promjenjivosti srednjeg

prenika lananika u radu
2
1

MO

- pogonski obrtni moment,

D1
q
g
L aS

- podioni prenik pogonskog lananika,

- duinska masa lanca (kg/m),
2
- gravitacijsko ubrzanje zemlje (m/s ),
- raunska duina lanca koja optereuje lanani prenosnik (m),

- ugao nagiba lananog prenosnika u odnosu na horizontalnu ravan,

- ugib lanca: - za lananike sa uglom nagiba ispod 45 f 0,02 a S

- za lananike sa uglom nagiba iznad 45 f = (0,01 0,15) a S

Dn

z p n - srednja brzina kretanja lanca,

60
60 1000
- broj zuba na posmatranom lananiku,
z
- korak lanca,
p
-1
- brzina obrtanja posmatranog lananika (min ),
n
1
- koeficient prirasta oscilacija,
K i ==
2
1 z1 12 m2 kC
- redukovana masa gonjenog lananika,
m2
- broj zubi pogonskog lananika,
z1
- ugaona brzina pogonskog lananika,
1
L
- gipkost lanca,
kC =
A
EC
- koeficient kontaktnih deformacija, za valjkaste lance: EC = (2,1 2,5) 10 2 ,
EC
- aktivna povrina valjka (tab.69),
A
v=

Statiki koeficient sigurnosti lanca:

Statiki koeficient sigurnosti lanca se rauna iz odnosa jaine lanca i ukupnog optereenja lanca:

=
gdje su:

Fmax
F

Fmax

- jaina lanca (sila kidanja lanca) za valjkaste lance dana u tabeli 69

- faktor dinamikog optereenja ( = 1 - za miran rad, = 1,3 - za rad sa

umjerenim udarima i = 1,5 - za rad sa jakim udarima)

Ukoliko je statiki koeficient sigurnosti vei ili jednak 5, smatra se da lanac zadovoljava uslove
statike vrstoe.

104

Povrinski pritisak izmeu osovinica i aura:

se rauna prema obrazcu:

p=
gdje su:

F
pd
A

A
pd

- aktivna povrina valjka (tab.69),

- dozvoljeni specifini povrinski pritisak (tab. 73)

Ukoliko je izraunati povrinski pritisak izmeu osovinica i aura vei od dozvoljenog, potrebno je
izabrati lanac sa vie redova i ponoviti proraun. Ukoliko ni tada nije zadovoljen ovaj uslov, potrebno je
izabrati lanac sa veim korakom.

Tabela 73:

Dozvoljeni specifini povrinski pritisak pd [MPa], prema DIN 8495:

Optereenja vratila na kojima su postavljeni lananici:

se rauna kao:

FV = FO + 2 FG

105

13. Kaini prenosnici

Prenosni odnos kainog prenosnika nije tano obrnuto srazmjeran odnosu prenika pogonskog i
gonjenog kainika, zbog klizanja. Ako se zanemari debljina kaia, koja je zanemariva u odnosu na
prenike kainika, stvarni prenosni odnos se moe izraziti kao:

i=

13.1.

1 n1
D2
=
=
2 n2 D1 kl

gdje je

kl = 0,97 0,99

- faktor proklizavanja

Proraun pljosnatih kainog prenosnika

Pljosnati kai se uglavnom upotrebljava za prenoenje malih i srednjih snaga (1100kW), dok se za
prenoenje veih snaga koriste specijalni kaievi od vjetakih materijala (do 2000kW). Brzna
pljosnatih kaieva je obino izmeu 20 i 30 m/s; za brzine manje od 5m/s pljosnati kai nije pogodan,
a za brzine iznad 25m/s (ak i do 50m/s) bolji su , naroito tanki brzohodni kaievi. Za kaieve od
vjetakih vlakana periferne brzine se kreu i do 90m/s.Stepen iskoritenja pljosnatih kaieva je
0,920,95.

Osnovne karakteristike pljosnatog kainog prenosnika

Vrsta kaia se bira prema uslovima rada: za brzine do 40m/s (najvie 50m/s) upotrebljava se koni
kai, a kod veih brzina u obzir dolaze tekstilni kaievi i kaievi od tekstilnih vlakana (do 60m/s).
Specijalni kaievi od vjetakih vlakana pogodni su za brzine i do 90m/s.
Proraun se obino vri za nekoliko varijanata i usvaja se najpovoljnija za date uslove. Prvo se biraju
debljina kaia (s) i prenici kainika D1 i D2 na osnovu zadatih radnih uslova; zatim se usvaja priblino
meuosno rastojanje, proraunava duina kaia i, naizad, provjerava napon u kaiu i njegova
prionjivost.
Na osnovu privremeno usvojene debljine kaia s bira se prenik manjeg kainika iz uslova s/D iz
tabele 74
Tabela 74: Tehnike karakteristike pljosnatih kaieva

106

a prenik velike remenice D2, se izraunava iz prenosnog odnosa :

D 2 = i D 1 kl ,

gdje je

kl = 0,97 0,99

- faktor proklizavanja

Prenici treba da su po mogunosti standardni.

Tabela 75:

Standardni prenici kaieva, za plosnste kaine prenosnike

Preporueno meuosno rastojanje:

a 2 (D1 + D2)

(pri emu je minimalno preporueno osno rastojanje

a min = 2 D2 )

Slika 85: Shema kainog prenosnika za raunanje duine kaia

Duina otvorenog kaia sastoji se od lunoh dijelova MM i NN i pravih dijelova 2MN=2O1C:

gde je:

(D 2 D1)
2
180
D2 D1
D2 D1
sin =
= arcsin
2a
2a

Lp = 2 a cos +

( D1 + D 2) +

S obzirom na vijek trajanja najmanja duina kaia Lmin=0,25v [m] (u izuzetnim sluajevima
Lmin=0,2v). Izabrati standardnu duinu kaia.
Stvarno meuosno rastojanje:
2

a s = 0,25 Lp - ( D1 + D 2) + Lp - ( D1 + D 2) 2 (D2 D1)

2
2

Minimalno osno rastojanje

a min = a s 0.015 L p

Maksimalno osno rastojanje

a max = a s + 0.03 L p

Obimna brzina:

v=

D1
1
2

Uestalost najveih napona:

N=

z f v
Lp

fB ,

zf

- broj mjesta savijanja kaia

107

irina kaia:
Za proraunavanje irine kaia polazi se od zahtjeva da max. napon u kaiu mora biti manji od
doputenog:

max d

pri emu je:

d = 1 2 3 4 do
- doputrni napon,
d 0 (iz tab.74) - dop.napon za obuhvatni ugao 1=180, brzinu kaia 10m/s i za
1 , 2 , 3 , 4

miran, ravnomjeran rad otvorenog kaia.

- koeficienti popravke, za stvarne radne uslove.

Tabela 76:

Tabela 77:

Faktor smanjenja obuhvatnog ugla

Faktor uestalosti najveih napona i dnevnog trajanja pogona

Tabela 78:

Tabela 79:

Tabela 80:

Faktor optih uslova rada

Faktor vrste prenosnika

(faktor brzine)

Standardne irine kaieva

20
25
30
(35)
40
(45)
50
90
(95)
100
115
125
150
175
Napomena: Vrijednosti u zagradama, po mogunosti, izbjegavati

b
mm

60
200

(75)
225

80
250

80
(275)

85
300

108

Optereenje remena
Obimna sila

F0 =

P1 2 M 1
=
v1
D1

M1 =

P1

= 9550

P1 [kW ]
n1 min 1

Potrebna sila pritezanja po jednom remenu

Fp1 =

S F0 e 1 + 1

2 z e 1 1

S = (1,1 1,2)

- stepen sigurnosti na proklizavanje kaia,

- koeficient trenja (za koni kai po metalnom kainiku

1 =

180
e 2,718

(180 2 )

= 0,22 +

0,012 v
)
m/s

- obuhvatni ugao manjeg kainika izraen u radijanima

- osnova prirodnog logaritma

broj kaieva

z
Ukupna sila pritezanja

F p = F p1 z

Sila u radnom dijelu remena

SF0 S F0 e 1
F1 = Fp1 +

1
2 z
z
e 1

po jednom remenu

Sila u slobodnom dijelu remena ukupna

F1 = Fp1

SF0 S F0
1
1

2 z
z
e 1

Sila pritiska na vratilo

FR = S F0

e + 1
cos
e 1

Naponi u remenu
Usljed sile predpritezanja kaia- zatezanje

p =

Fp
z A1

A1=bs povrina poprenog preseka kaia

Usljed radne sile F1 i F2 - zatezanje

1 =

F1
,
z A1

2 =

F2
z A1

Usljed centrifugalne sile Fc - zatezanje

c = v2

- gustina kaia

Usljed savijanja oko kainika

f1 =

Ef s
D1

f2 =

Ef s
D2

Ef modul elastinosti kaia za savijanje

Maksimalni napon u radnom kraku kaia

max = 1 + c + f 1

109

Faktor vune sposobnosti:

F0
F1 F0 e 1
=
=
=
F1 + F2 F1 + F2 e + 1

d = (0,32 0,6) ,u izuzetnim sluajevima do 0,8

Radni vijek remena

t=

Ns
fB

- u sekundama, odnosno u u satima:

th =

Ns
3600 f B

Ns broj promjena savijanja, koji kai moe izdraati

N s = N 0 d
max

Gdje je:

13.2.

N0 = 10
m = ( 6 11 )

Proraun klinastog kainog prenosnika

Klinasti, ili trapezni kai je dobio ime prema svom presjeku. Na

svojim stranama nalijee na bokove ljebova izraenih po
obodu kainika i uglavljuje se u njih pa djeluje kao klin. Zbog
toga je otpor klinastog kaia k = sin( / 2) . Za klinasti
kai vrijede iste obrazci izrauna sila i napona, s time da se za
koeficient trenje umjesto upotrebljava k .
Klinasti kai je najee iz gume armirane tekstilnim vlaknima.
3
Gustina takvog kaia je =1,21,3kg/dm .
Glavne prednosti klinastih kaieva su manja neophodna
konsrukcija za istu snagu prenosa, vei stepen iskoritenje
(0,960,985), manja optereenja vratila i tii rad. Nedostaci su
vea cijene i krai vijek trajanja.
Tabela 81:

Beskrajni klinasti remeni za industrijske potrebe

Tabela 82:

Izbor tipa remena u funkciji snage u kW i brzine.

oznaka profila remena

Y
Z
A
B
C
D
E

Slika 86: Presjek klinastog kaia

do 5
do 0,5
do 2
do 4
od 1 do 7,5
od 4 do 15
-----

Obimna brzina remena u m/s

od 5 do 10
do 1
do 4
do 7,5
od 2 do 15
od 7.5 do 30
od 15 do 60
od 30 do 200

preko 10
do 2
do 4
do 7,5
od 4 do 15
od 7,5 do 60
od 15 do 200
od 60

110

Poto klinasti kaievi imaju standardne presjeke, najee se kao osnova uzimaju gotovi podaci o
nominalnoj snazi koju klinasti kai moe da prenese (Tab.84). Pri proraunu je uvijek mjerodavan
prenik manjeg kainika D1. Na osnovu usvojene brzine v[m/s] raunamo nominalni prenik kainika:

D1 =

60 v
n1

[m]

a prenik veeg kainika:

D 2 = i D 1 kl
Kada imamo ogranien prostor, odstupa se od gornjr preporuke i bira D1 iz tabele 83. U oba sluaja
preporueno je da se prenici kainika usklade sa standardnim prenicima iz tabele 83.
Za profil trapeznog kaia se uzimaju standardne mjere prema tab.81. Za usvojeni profil (b i ),
prenik kainika D1 ne treba da bude manji od Dmin za ugao lijeba 38 (ili 36 za profil Y).

Slika 87: Osnovne dimenzije kainika za prenosnike sa klinastim kaiem

Tabela 83:

Nominalni prenici kainika za klinaste kaieve

111

Proraunatu duinu treba prilagoditi standardnim vrijednostima (tab. 84). Na osvovu usvojene duine
kaia L izraunava se stvarno meuosno rastojanje, pomou obrazca:

ovdje je uzeto da je kai 1% dui od stvarne duine, radi postizanja prednaprezanja kaia.
Prema iskustvu, uestalost promjene naprezanja klinastog kaia ne treba prelaziti 25 promjena u
sekundi (izuzetno 30):

N=

[ ]

2v
25 s 1
L

odakle se dobija najmanja doputena raunska duina klinastog kaia, obzirom na vijek trajanja:

Lmin = 2v / 25 = 0,08 v
Tabela 84:

[m] (u krajnjem sluaju

Lmin = 0,066 v )

Raunske duine klinastih kaieva [mm]

112

U tab.85 su podaci o nominalnoj snazi po jednom kaiu zavisno od profila i brzine, za obuhvatni ugao
180 pri mirnom optereenju. U stvarnim uslovima rada, korisna snaga koju moe prenijeti jedan
klinasti kai iznosi:
Pk = 1 2 3 4 Pn
kW/kaiu,

1 , 3 - koeficienti popravke, za stvarne radne uslove (tab.86 i tab.87),

2 - koeficienti popravke, koji se rauna kao 2 = D1 / Dmin , kada je D1 < Dmin ,
a u suprotnom je 2 = 1 ,
4 - koeficienti popravke, koji je 4 = 1 za otvoreni/prosti prenosnik,
4 = 0,84 0,95 za kaini prenosnik sa zatezaem i 4 = 0,7 0,8 za
poluukrteni prenosnik.
Tabela 85:

Nominalna snaga klinastog kaia Pn u kW, za obuhvatni ugao =180 i D1=Dmin

Tabela 86:

Faktor popravke

Tabela 87:

Faktor popravke

113

14. Zupasti prenosnici

Zupanici, zahvaljujui zupcima, prenose
obrtanje sa vratila na vratilo prinudno, bez
klizanja ili puzanja. Oni se u tom pogledu
ponaaju kao glatki frikcioni tokovi, koji se
obru bez klizanja ili puzanja. Dva zupanika,
koji rade u zajednici zovu se spregnuti
zupanici. Obimne brzine dodirnih krugova
spregnutih zupanika su jednake. Dva
spregnuta zupanika obru se u suprotnom
smijeru.

Da bi se zupanici mogli sprezati potrebno je

da su oblici njihovih zubaca budu izraeni po
izvjesnim pravilima, tj. da budu meusobno
prilagoeni

14.1.

Osnovne karakteristike cilindrinih zupastih prenosnika

Prenosni odnos zavisi od zadatka, koji zupasti prenosnik treba da obavi, a ostvaruje se podesnim
izborom broja zubaca. Na izbor prenosnog odnosa i broja zubaca mogu uticati mnogi inioci, na prvom
mjestu namjena zupastog prenosnika, zatim osobine obrtnog momenta, raspoloiv prostor, teina
cijena materijala itd. Obzirom na namjenu prenosni odnos moe biti ili tano propisan (sinhronizovana
sprega) ili u veoj ili manjoj mjeri proizvoljan.

Ukupni prenosni odnos:

gdje je:

iij =

ni z j D j
=
=
n j zi
Di

n
nul
iuk =
= iij
niz
1

- prenosni odnos izmeu itog i j-tog zupanika

nul

- obrtna brzina na ulaznom vratilu reduktora

niz

- obrtna brzina na izlaznom vratilu reduktora

Primjer trostepenog reduktora sa slike:

i12 =

n1 z 2 D2 ,
=
=
n2 z1 D1

iuk = i12 i34 i56 =

i34 =

n3 z 4 ,
=
n4 z 3

n1 n3 n5 z 2 z 4 z 6
=
n 2 n 4 n 6 z1 z 3 z 5

i56 =

n5 z 6
=
n6 z 5

( n 2 = n3 ,

Slika 89: Primjer trostepenog reduktora

n 4 = n5 ) =>

iuk =

n1 z 2 z 4 z 6
=
n 6 z1 z 3 z 5

114

Ukoliko prenosni odnos nije tano propisan, zbog funkcije maine, pravilan izbor prenosnog odnosa
sastoji se u tome da izabrani brojevi zubaca ne budu meusobno djeljivi (npr. z1=21 i z2=60). Tada
zupci prvog zupanika naizmjenino mijenjaju zub na drugom sa kojim su u kontaktu i spreava se
sluaj da dva zupca sa prvog i drugog zupanika, ija se sprega deava pod najnepovoljnijim
uslovima, iznova i iznova dolaze u kontakt. Prenosni odnos izraen cijelim brojem, treba naroito
izbjegavati kada se radi o velikim obodnim brzinama.
Za cilindrine zupaste parove sa ravnim ili kosim (helikoidnim) zubima su preporueni pr. odnosi:
imax=1018
- za prenosnike pokretane runo i koriste samo povremeno,
imax=78
- za prenosnike sa obodnom brzinom vmax 2 m/s,
imax=56
- za prenosnike sa obodnom brzinom v= 212 m/s, i
imax5
- za prenosnike sa obodnom brzinom v> 12 m/s.
Izbor

broja zuba:

Obino se prvo usvaja broj zuba manjeg zupanika, koji je najee pogonski (z1). Manji zupanik je
ugroeniji od veeg jer su mu zupci po obliku
Tabela 88: Karakteristini brojevi zubaca
slabiji i ee ulaze u spregu.
Broj zuba manjeg zupanika se, po pravilu,
ne uzima manji od graninog broja zupanika,
koji je za standardne zupanike (sa uglom
dodirnice n = 20 ) mogu oitati iz tabele 88.
Zupanici sa brojem zuba ispod graninog
broja zuba (ukoliko se ne izvri korekcija) su
podsjeeni u svom podnoju. Za sluaj velikih
brzina i jakih optereenja, kao npr. kod
turbinskih prenosnika br. zubaca manjeg
zupanika z1>30.
Ipak kada se radi o reduktorima ograniene zapremine,
konstruktori su prinueni upotrebljavati zupanike sa brojem zuba
manjim od graninog. Zupanici su tada po pravilu korigovani,
kako bi se izbjeglo ili smanjilo podsijecanje. Ipak i postupak
korekcije ima svoje praktine granice, a to je pojava iljatog
tjemena zupanika. Pojavom iljatog tjemena zupanika su
definisani minimalni br. zuba zupanika iz tabele 88.
U tabeli 88 su definirani karakteristini brojevi zuba za zupanike
sa pravim zubima, a na osnovu njih se raunaju granini i
minimalni broj zuba za zupanike sa kosim zubima:

z g 0 = z ng 0 cos 3
z min = z n min cos 3
gdje su: - ugao nagiba kosih zubaca;

zng 0 i z n min - granini i min.

broj zuba za fiktivni zupanik sa pravim zubima (iz tab.88);

Korekcija zuba (pomjeranje profila osnovne

zupaste letve)
Tenja da zupanici budu to manji i da zauzimaju to manje
prostora esto iziskuje da se prave zupanici sa brojem zuba
manjim od graninog broja. Tada se, pri izradi, mora primijeniti
postupak korigovanja zuba, da bi se izbjeglo podsijecanje i
obezbijedio dovoljan stepen sprezanja.
Pomjeranja profila zupanika (za poznate faktore korekcije) se
raunaju prema izrazima:
i V2 = m x2
- za prave zube i
V1 = m x1

V1 =

mn
x1
cos

V2 =

mn
x2
cos

- za kose zube

115

Minimalno odmicanje alata, odnosno poveanje prenika tjemenog kruga zupanika sa brojem zuba
z<zg0 se rauna po obrazcima:

Vgr = m x gr - za prave zube i: Vgr =

mn
x gr -za kose zube
cos

za zupanike sa pravim zubima

kada podsijecanje
nije dozvoljeno

x gr =

kada dozvoljeno
malo podsijecanje

x gr =

zg0 z
17
zg z
17

za zupanike sa kosim zubima

z
cos3
xn gr =
17
z
zg
cos 3
xn gr =
17
zg 0

Postoje tri vrste korekcije:

I vrsta:
kada su:
z1<zg , z2>zg i z1 + z2 2zg
tad se bira:
x1xgr , x2=-x1 i V=V1+V2=m (x1+x2)=0
ne mijenja se meuosno rastojanje, podioni krugovi ni korak zuba (samo tjemeni i
podnoni krug.
II vrsta (kada nisu ispunjeni uslovi iz I vrste,):
1. podvrsta: - kada su:
z1<zg , z2>zg i z1 + z2 < 2zg
- tad se bira:
x1xgr1 , x2=0 i V=V1+V2=m x1
- mijenja se meuosno rastojanje.
2. podvrsta: - kada su:
z1<zg , z2>zg i z1 + z2 <2zg
- tad se bira:
x1xgr1 , x2=-x1 i V=V1+V2=m (x1+x2)=0
- ne mijenja se meuosno rastojanje, ali se ipak preferira 1. podvrsta zbog boljih performansi zup. para.
3. podvrsta: - kada su:
z1<zg , z2<zg
- tad se bira:
x1xgr1 , x2xgr2 i ( x1>0 , x2>0 )
- mijenjaju se sve geom. karakteristike, a faktori korekcije ne moraju biti jednaki, najee se uzima: x1 = z 2
x2

z1

III vrsta (kada se korekcija vri radi postizanja propisanog ili eljenog meuosnog rastojanja AK, koje
se razlikuje od nominalnog meuosnog rastojanja A):
Postoje dva naina prorauna korigovanih zupanika:
a) Kada su poznati faktori korekcije x1 i x2 (odnosno xn1 i xn2):
- prvo se izraunava ugao dodirnice u radu za korigovano meuosno rastojanje AK
x + x2
- za prave zube
inv d = 2 1
tan + inv
z1 + z 2
x + xn 2
- za kose zube
inv ds = 2 n1
tan n + inv s
z1 + z 2
gdje je: = arc tan tan n
- ugao dodirnice u
s
cos
bonoj ravnini
Napomena:

ugao dodirnice d , odnosno ds ,

dobijamo pomou tabele 89.

- a zatim korigovano meuosno rastojanje

m ( z1 + z 2 ) cos
- za prave zube
AK =

2
cos d
mn
z + z 2 cos s
- za kose zube
AK =
1

cos
2
cos ds

116

b) Kada je zadano eljeno, odnosno korigovano meuosno rastojanja AK:

- prvo se izraunava ugao dodirnice u radu za korigovano meuosno rastojanje AK
m ( z1 + z 2 )
A
cos d =
cos =
cos - za prave zube
AK
2 AK
mn
z + z2
- za kose zube
cos ds =
1
cos s
cos 2 AK
- a zatim se proraunava zbir faktora korekcije x1+ x2 (odnosno xn1+ xn2):
inv d inv
x1 + x2 =
( z1 + z 2 ) - za prave zube
2 tan
inv ds inv s
- za kose zube
xn1 + xn 2 =
( z1 + z 2 )
2 tan n
Nakon ega se faktori korekcije dijele prema prethodno opisanim principima.
Tabela 89:

Evolventva funkcija:

)
inv = tan

117

14.2.

Proraun vrstoe cilindrinih zupanika

Modul zupastog para:

Potreban modul (odnosno normalni modul za helikoidne zupanike) zupastog para raunamo prema
sljedeim izrazima:
za zupanike sa pravim zubima
na osnovu
povrinskog
pritiska gnijeenja
boka zuba

m=3

6,22 P (i 1) X
[m]
i K d z 2

m=3

0,637 P
df z

na osnovu napona
na savijanje u
korijenu zupca
Gdje su:

[m]

za zupanike sa kosim (helikoidnim) zubima

mn = cos 3

mn = 3

6,22 P (i 1) X cos
[m]
i K d z 2

0,637 P n cos

df z

[m]

P [W]
snaga koji zupasti par prenosi, (P1 = U Pn , P2 = P3 = P1 12 , itd. )
Pn [W]
nominalna snaga koji zupasti par prenosi, najee nom. snaga pogonskog ureaja
stepen iskoritenja u zupastpm paru 1-2.
12
faktor neravnomjernosti pogonskog ili gonjenog ureaja (onaj koji je vei) tab. 99
U
-1
[rads ]
ugaona brzina manjeg zupanika,
i
prenosni odnos zupastog para,
z
broj zuba manjeg zupanika,
- faktor duine zupca (L duina zupca; m - modul zupanika
=L/m , odnosno =L/mn
sa pravim zubima; mn - modul fiktivnog zupanika, za zupanike sa kosim zubima);
koji se rauna ili izabira iz tabele 91.
, n
faktor oblika zupca, koji se bira iz tabele 92 ili 93, prema broju zuba manjeg
zupanika i faktora korekcije na tom zupaniku; odnosno fiktivnog broja zuba manjeg
3
zupanika zn=z/cos i fiktivnog faktora korekcije zn=(17-zn)/14 - za zupanike
sa kosim zupcima.

ugao nagiba zavojne linije, kosih zuba, na podionom cilindru.

faktor kraka sile helikoidnih (kosih) zuba tab. 94.

faktor stepena sprezanja u normalnoj ravnini: za 1,25 => =1 ; za >1,25 => =0,8

- ukupni stepen sprezanja: = 1 + 2

1 + 2
- parcijalni stepeni sprezanja, koji se za broje zuba z1 i z2 (odnosno zn1 i zn2 kod
helikoidnih zupanika) uzimaju iz tabele 95,

0,6428
faktor korekcije zuba, koji se uzima u obzir kada je izvrena korekcija zuba
sin(2 ds )
K K
doputena vrijednost koeficienta izdrljivosti materijala na gnijeenje,
Kd =

X =

df = df 0 k

nominalni koeficient izdrljivosti materijala na bono gnijeenje tab 96,

najee = (1,5 1,8) , je eljeni koef. sigurnosti na boni pritisak,
koeficient maziva u reduktoru tab. 97.
doputeni napon na savijanje,

df 0

nominalni doputeni napon na savijanje tab 96,

faktor udarnih uslova:

= (1,2 2)
K

v = D0 =
a1
a2

D0 n

k =

a1 a 2 - za v20m/s i
a a
k = 1 2 - za v<20m/s
a1 + v
a1 + v

obodna brzina zupanika (na podionom preniku) ,

60
faktor tanosti i finoe obrade tab 98,
faktor tanosti sklapanja i optih radnih uslova: a 2 = 1 - za dobar smjetaj
zupanika sa simetrino rasporeenim leitima i za miran rad; dok pri asimetrinom
rasporedu leita ili za sluaj da je zupanik na prepustu vratila, a pogon neravnomjeran,
a 2 moe miti i do 0,6, pa ak i do 0,45. to je smjetaj bolji a vratilo krue, to je a 2 vei.

Napomena:

- Izabire se vei izraunati modul i na osnovu njega se izabire prva vea vrijednost iz tabele 90

- Stvarni modul zupanika sa kosim zubima je:

ms =

mn
cos

118

Tabela 90:

Standardni moduli:

Tabela 91:

6 10
10 15
15 25
25 45
45 100

Uslovi konstrukcije i rada

za livene, neobraene zupce (manje vrijednosti za grublje, a vee za finije izlivene zupce),
za zupce obraene rezanjem, i za sluaj da su vratila zupanika u leitima na elinim
konstrukcijama ili da je zupanik mali i na prepustu vratila,
za dobro obraene zupce i zupanike smjetene u zasebnim kuicama,
za vrlo dobro obraene zupce, za zupanike u zasebnim kuicama, koje obezbjeuju taan
-1
smjetaj i dobro podmazivanje, za n1 3000 min ,
i vie, za odlino obraene zube, za zupanike u zasebnim kuicama, koje obezbjeuju
-1
taan smjetaj i dobro podmazivanje, za n1 3000 min ,

Tabela 92:

Tabela 93:

Faktor duine zupca:

Faktor oblika zupca za vanjsko ozubljenje:

Faktor oblika zupca za unutranje ozubljenje:

Tabela 94:

Faktor kraka sile helikoidnih zubaca:

119

Tabela 96:

Tabela 97:

Tabela 98:

a1
34
45
67
8 10
15 18

Materijali za zupanike:

Koeficient maziva u reduktoru K

Faktor tanosti i finoe obrade:

Uslovi konstrukcije i rada

za neobraene livene zupce; obino za brzine v0,8 m/s; klasa povrinske hrapavosti 1012,
za grubo obraene zupce; obino za brzine v=0,84 m/s; klasa povrinske hrapavosti 89,
za tano obraene zupce; obino za brzine v=412 m/s; klasa povrinske hrapavosti 67,
za bruene ili blanjanjem obraene zupce i dobro spregnute zupanike; obino za brzine do
v=15 m/s; klasa povrinske hrapavosti 67,
za fino bruene ili blanjanjem obraene zupce i dobro spregnute zupanike; obino za brzine
do v=1520 m/s; klasa povrinske hrapavosti 45,

120

Stepen sigurnosti na boni pritisak:

=
Gdje su:

K
(1,25 2,5)
KS

KS =
M 0Z

M 0 Z i + 1 4 X cos 2

D 3 i K sin( 2 s )
P
=

stvarni redukovani povrinski pritisak,

- max. obrtni moment,

L
L - odnos duine duina zupca i podionog prenika zupanika.
=
D m z

Napomena:

- ostale veliine i koeficienti su opisani na strani 118.

Tabela 99:

Faktor neravnomjernosti pogonskih i gonjenih ureaja.

Stepen sigurnosti na savijanje u podnoju zupca:

D =
Gdje su:

=
F0 Z

df 0
(1,25 2,5)

F0 Z n cos

L mn
3
2 M OZ
=
D

Napomena:

stvarni redukovani napon na savijanje u podnoju zuba,

- max. obodna sila koja djeluje na zupanik,

- ostale veliine i koeficienti su opisani na strani 118.

Sile i optereenja vratila:

Tabela 100:

Sile na zupastim i punim prenosnicima (osim za konine sa kosom i krivim zupcima)

121

14.3.

Geometrija ozubljenja

Slika 94: Geometrija ozubljenja cilindrinih zupanika sa pravim i kosim ozubljenjem

Tabela 101:

Geometrija ozubljenja cilindrinih zupanika sa pravim i kosim ozubljenjem

Veliine parova
cilindrinih zupanika
Modul
Ugao dodirnice
Podioni krug
- prenik
- korak
- osnovni korak (izmeu
evolventnih bokova)
Debljina zuba
- pri vanjskom ozubljenju
- pri unutranjem ozubljenju
irina meuzublja
Visina zuba
- podnona visina zuba
- tjemena visina zuba
Prenici podnonih krugova
- pri vanjskom ozubljenju
za pogonski zupanik
za gonjeni zupanik
- pri unutranjem ozubljenju
za pogonski zupanik
za gonjeni zupanik
Prenici osnovnih krugova
Prenici tjemenih krugova
- pri vanjskom ozubljenju
za pogonski zupanik
za gonjeni zupanik
- pri unutranjem ozubljenju
za pogonski zupanik
za gonjeni zupanik
Prenici kinematskih krugova
- pri vanjskom ozubljenju
za pogonski zupanik
za gonjeni zupanik
- pri unutranjem ozubljenju
za pogonski zupanik
za gonjeni zupanik

ravno ozubljenje

koso ozubljenje

m = mn*
= ( P = 20 )

ms = mn /cos
s = ( P = 20 )

D=mz
e=m

D = ms z = mn z / cos
es = ms = mn / cos

e0 = e cos

e0s = es cos s

b = ( e - f**)/2 + 2xm tan

b = ( e - f)/2 - 2xm tan
b0 = e - b
h = hi + hs
***
h i = m + fh
hs = m

bs = (es - f)/2 + 2xms tan s

bs = (es - f)/2 - 2xms tan s
b0s = es - bs
h = hi + hs
***
hi = mn + fhn
hs = mn

Di1 = D1 2(hi x1m)

Di2 = D2 2(hi x2m)

Di1 = D1 2(hi x1ms)

Di2 = D2 2(hi x2ms)

Di1 = D1 2(hi x1m)

Di2 = D2 + 2(hi + x2m)
D0 = D cos

Di1 = D1 2(hi x1ms)

Di2 = D2 + 2(hi + x2ms)
D0 = D cos s

Ds1 = D1 + 2(hs + x1m)

Ds2 = D2 + 2(hs + x2m)

Ds1 = D1 + 2(hs + x1ms)

Ds2 = D2 + 2(hs + x2ms)

Ds1 = D1 + 2(hs + x1m)

Ds2 = D2 - 2(hs - x2m)

Ds1 = D1 + 2(hs + x1ms)

Ds2 = D2 - 2(hs x2ms)

D01 = 2AK / (i12 + 1)

D02 = 2AK D01 = i12 D01

D01 = 2AK / (i12 + 1)

D02 = 2AK D01 = i12 D01

D01 = 2AK / (i12 - 1)

D02 = 2AK + D01 = i12 D01

D01 = 2AK / (i12 - 1)

D02 = 2AK + D01 = i12 D01

*
mn normalni modul (modul u normalnoj ravnini presjeka)
** f - kruni boni zazor:
f=f0/cos ( f0 boni zazor iz tabele 102)
*** fh - tjemeni zazor:
fh=(0,1 0,3) m , najee fh= 0,2 m (fhn= 0,2 mn)

122

Tabela 101:
Meuosno rastojanje
- za nekorigovane zupanike
pri vanjskom ozubljenju
pri unutranjem ozubljenju
- za korigovane zupanike

( Nastavak )

A = (D1 + D2) / 2 = m (z1 + z2) / 2

A = (D2 D1) / 2 = m (z2 - z1) / 2

A = (D1 + D2)/2 = mn (z1 + z2) / 2 cos

A = (D2 D1)/2 = mn (z2 z1) / 2 cos

pri vanjskom ozubljenju

AK =

m ( z1 + z 2 ) cos

2
cos d

AK =

mn
z + z 2 cos s
1

cos
2
cos ds

pri unutranjem ozubljenju

AK =

m ( z 2 z1 ) cos

2
cos d

AK =

mn
z z1 cos s
2

cos
2
cos ds

Mjera preko zupca

W= mcos [(k-0,5)+zinv +2xtan ]

Mjerni broj zubaca:

k=

gdje je:
*
**
***
****

(tan x inv )

tan x = tan 2 +

2 x tan

+ 0,5

4 ( x / z ) (1 + x / z )
cos 2

W = mscos s [ (k-0,5)+zinv s+
****
+2xtan s ] cos b

2 x tan s
z tan xs

inv s
+ 0,5
2

cos b

4 ( x / z ) (1 + x / z )
tan xs = tan 2 s +
cos 2 s

k=

mn normalni modul (modul u normalnoj ravnini presjeka)

f - kruni boni zazor:
f=f0/cos ( f0 boni zazor iz tabele 102)
fh - tjemeni zazor:
fh=(0,1 0,3) m , najee fh= 0,2 m (fhn= 0,2 mn)
b = arc sin (sin cos h )

Tabela 102:

14.4.

Preporueni boni zazori f0 [mm]

Geometrija tijela zupanika:

Duan J. Vitas, Milan D. Trbojevi:

Mainski elementi III

- strane 121 130

123