‫درﺑﺎرهيِ ﻫﻮﻳ‪‬ﺖِ ﻣﻠّﻲ و ﭘﺮوژهيِ ﻣﻠّﺖﺳﺎزي*‬

‫دارﻳﻮشِ آﺷﻮري‬

‫در ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ در اروﭘﺎ‪ ،‬ﺑﺎ ﭘﻴﺪاﻳﺶِ دوﻟﺖ‪-‬ﻣﻠﺖﻫﺎيِ ﻣﺪرن‪ ،‬ﺻﺎﺣﺐﻧﻈﺮانِ ﻋﻠﻮمِ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻮﺷﻴﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﻳﻒِ ﻓﺮاﮔﻴﺮي‬
‫از ﻣﻔﻬﻮمِ ﻣﻠّﺖ ﺑﺮﺳﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺗﻌﺮﻳﻒﻫﺎ ﺑﺮ ﺳﺎزﻣﺎﻳﻪﻫﺎﻳﻲ در ﺳﺎﺧﺘﺎرِ ﻣﻠﺖ ﺗﻜﻴﻪ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻧﻘﺶِ ﻳﮕﺎﻧﻪﮔﺮ ﻳﺎ وﺣﺪتﺑﺨﺶ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦِ ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻋﻨﻮان ﺑﺮﺷﻤﺮده اﻧﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺳﺎزﻣﺎﻳﻪ )‪(element‬ﻫﺎيِ ﻳﮕﺎﻧﻪﮔﺮِ ﻣﻠّﺖ‪ ،‬ﺑﻪﻃﺒﻊ‪ ،‬زﺑﺎن و ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﺗﺎرﻳﺦ‬
‫و »ﺣﺎﻓﻈﻪيِ ﺟﻤﻌﻲ« و‪ ،‬ﮔﻬﮕﺎه‪ ،‬ﻧﮋادِ ﻳﮕﺎﻧﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ واﻗﻌﻴ‪‬ﺖ آن اﺳﺖ ﻛﻪ‪ ،‬اﻳﻦ ﺳﺎزﻣﺎﻳﻪﻫﺎ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ زﺑﺎنِ ﻳﮕﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮓِ ﻳﮕﺎﻧﻪ‪،‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺦِ ﻳﮕﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻧﮋادِ ﻳﮕﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺑﻪوﻳﮋه در ﻣﻮردِ ﻛﺸﻮرﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﭘﻴﺸﻴﻨﻪيِ ﺳﺎﺧﺘﺎرِ اﻣﭙﺮاﺗﻮري داﺷﺘﻪ اﻧﺪ‪ ،‬ﻛﻤﺘﺮ ﺑﺎ واﻗﻌﻴ‪‬ﺖِ ﺗﺎرﻳﺨﻲ‬
‫ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرتِ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺑﻴﺶ از آن ﻛﻪ اﻳﻦﻫﺎ ﺑﻪراﺳﺘﻲ در ﮔﺬﺷﺘﻪي ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻣﺎﻳﻪيِ ﻳﻜﭙﺎرﭼﮕﻲِ »ﻣﻠّﺖ«‬
‫از ﻳﻚ ﺳﺮآﻏﺎزِ دوردﺳﺖِ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺖ در زﻳﺮِ ﻓﺸﺎرِ ﻣﺎﺷﻴﻦِ دوﻟﺖِ ﻣﺪرن‪ --‬ﻛﻪ در اروﭘﺎ از دلِ اﻧﻘﻼب ﺻﻨﻌﺘﻲ‬
‫ﺑﺮاﻣﺪه اﺳﺖ‪ --‬از راهِ ﻓﺮاﻳﻨﺪِ »ﻣﻠﺖﺳﺎزي«‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻘﺸﻲ ﺑﺎزي ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ‪ ،‬ﻣﻠّﺖِ ﻳﻜﭙﺎرﭼﻪ را‪ ،‬ﺑﺎ زﺑﺎن و ﺗﺎرﻳﺦ و ﻓﺮﻫﻨﮓِ ﻳﮕﺎﻧﻪ‪،‬‬
‫ﭘﺪﻳﺪ آورﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﻳﻦ‪ ،‬ﻣﻠﺖﻫﺎيِ ﻣﺪرن ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪه از دلِ ﻓﺮاﻳﻨﺪِ »ﻣﻠﺖﺳﺎزي« در دورانِ ﻣﺪرن اﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﭘﺪﻳﺪهﻫﺎيِ ازﻟﻲِ ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪ .‬ﻫﻮﻳ‪‬ﺖِ‬
‫ﻳﻜﭙﺎرﭼﻪيِ ﺟﻤﻌﻲ را ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﻣﻴﺎنِ ﻗﻮﻣﻴﺖﻫﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺟ‪‬ﺴﺖ‪ .‬ﻗﻮمﻫﺎ اﻏﻠﺐ دارايِ زﺑﺎن و ﻣﺬﻫﺐ و ﺣﺎﻓﻈﻪيِ ﺟﻤﻌﻲِ ﻳﮕﺎﻧﻪ و ﭼﻪﺑﺴﺎ‬
‫ﻧﮋاد ﻳﮕﺎﻧﻪ اﻧﺪ‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ ﻣﻠّﺖﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎيِ ﻣﺪرنِ ﻛﻠﻤﻪ‪ ،‬ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ از ﻗﻮﻣﻴ‪‬ﺖﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﺟﺰ در ﺑﺮﺧﻲ ﻛﺸﻮرﻫﺎيِ ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻮﭼﻚ‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻧﻤﻲرﺳﺪ ﻛﻪ ﻣﻠﺘّﻲ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ از ﻳﻚ ﻗﻮﻣﻴ‪‬ﺖ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﻠﺖﻫﺎ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪﻫﺎيِ اﻧﺴﺎﻧﻲاي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ‬
‫در ﻗﻠﻤﺮوِ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲِ ﻣﻌﻴ‪‬ﻦ در زﻳﺮِ ﻓﺮﻣﺎنﻓﺮﻣﺎﻳﻲ )‪ (sovereignty‬ﻳﺎ ﺣﺎﻛﻤﻴ‪‬ﺖِ ﻳﻚ دوﻟﺖ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ‪ .‬در ﭼﻨﻴﻦ اﻧﮕﺎرهاي از‬
‫ﻣﻔﻬﻮمِ ﻣﻠّﺖ‪ --‬ﻛﻪ اﻧﮕﺎرهاي ﺳﺖ ﻣﺪرن‪ --‬دوﻟﺖ را ﻗﺪرتِ ﻓﺮﻣﺎنﻓﺮﻣﺎيِ ﺑﺮآﻣﺪه از ﺧﻮاﺳﺖِ ﻣﻠّﺖ ﻣﻲداﻧﻨﺪ و ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻳﺎ ﻛﺸﻮر را‬
‫از آنِ ﻣﻠّﺖ‪ ،‬و دوﻟﺖ را ﻧﮕﻬﺒﺎنِ ﺗﻤﺎﻣﻴ‪‬ﺖِ آن‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ‪ ،‬ﺳﻪ ﻣﻔﻬﻮمِ ﻛﺸﻮر‪ ،‬ﻣﻠّﺖ‪ ،‬دوﻟﺖ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﺟﺎيِ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻛﺎر‬
‫روﻧﺪ‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ ﻗﻮمﻫﺎ را ﺗﺎ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ دوﻟﺖ ﺑﺮ ﭘﺎ ﻧﻜﺮده اﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﻲﺗﻮان‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ‪ ،‬ﻣﻠّﺖ ﻧﺎﻣﻴﺪ‪ .‬ﻛﻮﺷﺶ ﺑﺮايِ در ﻫﻢ آﻣﻴﺨﺘﻦِ ﻗﻮمﻫﺎ در‬
‫درونِ ﻳﻚ واﺣﺪِ ﻳﮕﺎﻧﻪيِ ﻣﻠّﻲِ و ﻳﻜﭙﺎرﭼﻪ ﻛﺮدنﺷﺎن‪ ،‬ﺑﻪوﻳﮋه از ﻧﻈﺮِ زﺑﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺣﺮﻛﺘﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴﻢ اروﭘﺎﻳﻲ در ﻗﺮنِ ﻧﻮزدﻫﻢ‬
‫آﻏﺎز ﻛﺮد‪ .‬اﻳﻦ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژي‪ ،‬ﺑﺎ ﺷﻮرِ ﺑﻲﻛﺮاﻧﻲ ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮمِ ﻣﻠّﺖ آﻓﺮﻳﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺎزﺧﻮاﻧﻲِ ﺗﺎرﻳﺦ و »ﻛﺸﻒِ« ﻫﻮﻳ‪‬ﺖِ ﻳﮕﺎﻧﻪيِ ﻣﻠﻲ‬
‫در درازﻧﺎيِ آن و ﻧﮕﺎرشِ ﺗﺎرﻳﺦِ ﻣﻠّﻲ ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ‪ ،‬در ﺣﻘﻴﻘﺖ‪ ،‬ﻣﻲﻛﻮﺷﻴﺪ از راهِ ﺳﺎﺧﺘﺎرِ ﻳﻜﭙﺎرﭼﻪيِ دوﻟﺖِ ﻣﻠّﻲ و دﺳﺘﮕﺎهِ اداري‬
‫و ﭘﻠﻴﺲ و ارﺗﺶِ آن‪ ،‬و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ آﻣﻮزشِ ﺳﺮاﺳﺮيِ ﻣﻠّﻲ ﺑﺎ زﺑﺎنِ واﺣﺪ‪ ،‬آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ در ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻲﺟﻮﻳﺪ‪ ،‬ﺑﺴﺎزد‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫زﻣﻴﻨﻪيِ اﻳﻦ ﻓﺮاﻳﻨﺪِ ﻣﻠّﺖﺳﺎزي را اﻧﻘﻼب ﺻﻨﻌﺘﻲ در اروﭘﺎ ﻓﺮاﻫﻢ آورد ﻛﻪ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺎزارِ واﺣﺪِ ﻣﻠّﻲ را ﺑﺎ ﻣﺮزﻫﺎيِ‬
‫ﮔﻤﺮﻛﻲِ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺷﺪه و ﺣﻤﺎﻳﺖ ﺷﺪه ﭘﺪﻳﺪ آو‪‬ر‪‬د‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرتِ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻣﻠﺖﻫﺎيِ ﻣﺪرن ﻳﮕﺎﻧﮕﻲِ ﺧﻮد را ﺑﻴﺶﺗﺮاز ﻳﻚ ﺳﺎﺧﺘﺎرِ‬
‫ﻳﮕﺎﻧﻪيِ ﺳﻴﺎﺳﻲـاﻗﺘﺼﺎدي ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﻳﻜﭙﺎرﭼﮕﻲِ زﺑﺎﻧﻲـﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪ .‬ﻳﻜﭙﺎرﭼﮕﻲِ ﻧﻬﺎﻳﻲِ زﺑﺎﻧﻲـﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻫﺪﻓﻲ ﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﭙﺲ‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻛﺎر اﻧﺪاﺧﺘﻦِ اﻫﺮمﻫﺎيِ ﺳﻴﺎﺳﻲـاﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬در ﭘﺮﺗﻮِ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژيِ ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴﻢ و ﺧﻮاﻧﺶِ آن از »ﺗﺎرﻳﺦِ ﻣﻠّﻲ«‪ ،‬دﻧﺒﺎل ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ‬
‫ﻓﺮاﻳﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﻓﺮوﺧﺘﻦِ آﺗﺶِ ﺷﻮرِ ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴﺘﻲ در اروﭘﺎ‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻣﻠﺖﻫﺎيِ اروﭘﺎﻳﻲ را ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎيِ ﻣﺪرنِ آن ﺑﻪ وﺟﻮد آورد و ﺷﻮرِ‬
‫ﻫﻮﻳ‪‬ﺘﻲ ﺗﺎزهاي ﺑﻪ اﻳﺸﺎن ﺑﺨﺸﻴﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺷﻮرِ ﺗﻌﻠّﻖ ﺑﻪ ﻣﻠﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎيِ ﺷﻮرِ ﺗﻌﻠّﻖ ﺑﻪ ﻗﻮﻣﻴ‪‬ﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرتِ دﻳﮕﺮ‪ ،‬در ﻓﺮاﻳﻨﺪِ ﻣﻠّﺖ ﺳﺎزي‬
‫»روحِ ﻣﻠّﻲ« ﺑﺮ روحِ ﻗﻮﻣﻲـﻗﺒﻴﻠﻪاي ﭼﻴﺮه ﻣﻲﺷﻮد و آن را در ﺧﻮد ﺣﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻳﺎ در ﺳﺎﻳﻪيِ ﺧﻮد ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺮﻛﺖ ﺑﻪ ﺳﻮيِ درآﻣﻴﺨﺘﻦِ ﻗﻮﻣﻴ‪‬ﺖﻫﺎ و ذوب ﻛﺮدنﺷﺎن در ﻗﺎﻟﺐِ ﻣﻠّﺖِ ﻳﻜﭙﺎرﭼﻪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻌﺮﻳﻒِ زﺑﺎنِ ﻳﮕﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦِ ﻳﮕﺎﻧﻪ‪،‬‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮓِ ﻳﮕﺎﻧﻪ‪ ،‬و ﺣﺘّﺎ ﻧﮋاد ﻳﮕﺎﻧﻪ‪ --‬ﻛﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪيِ ﺟﻨﻮنآﻣﻴﺰِ ﮔﺰاﻓﻜﺎرِ آن را در آﻟﻤﺎنِ ﻧﺎزي دﻳﺪﻳﻢ‪ --‬در ﻛﺸﻮرﻫﺎﻳﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪِ ﻓﺮاﻧﺴﻪ و‬
‫آﻟﻤﺎن‪ ،‬ﻛﻪ ﭘﻴﺸﺘﺎزانِ ﭘﺮﺷﻮرِ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژيِ ﻣﻠّﺖﺑﺎوري ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﻛﺎﻣﻴﺎب ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ دو ﻛﺸﻮرِ ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﭘﻴﺶ از آن ﻛﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺟﻤﻬﻮريﻫﺎيِ ﻣﻠّﻲ ﺑﺪل ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻳﻌﻨﻲ ﻳﻚ واﺣﺪِ ﺑﺰرگِ ﻓﺮﻣﺎنﻓﺮﻣﺎﻳﻲ‪ ،‬در ﻳﻚ ﭘﻬﻨﻪيِ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲِ‬
‫ﭘﻬﻨﺎور‪ ،‬ﻛﻪ در آن ﻳﻚ ﻗﻮم‪ ،‬ﺑﺎ زﺑﺎن و ﻓﺮﻫﻨﮓِ ﻓﺮادﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ﭼﻨﺪ ﻳﺎ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻗﻮﻣ‪‬ﻴﺖ ﻓﺮﻣﺎنروا ﺳﺖ و اﻣﭙﺮاﺗﻮر و دﺳﺘﮕﺎهِ ﺣﻜﻮﻣﺘﻲِ‬
‫او ﻧﻤﺎدِ اﻳﻦ ﻓﺮﻣﺎنﻓﺮﻣﺎﻳﻲ ﺳﺖ‪ .‬در اﻣﭙﺮاﺗﻮريﻫﺎ‪ ،‬در روزﮔﺎرِ ﺑﺎﺳﺘﺎن‪ ،‬ﺑﺮايِ ﻳﻜﭙﺎرﭼﻪ ﻛﺮدنِ ﻫﻮﻳ‪‬ﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺣﻞ ﻛﺮدنِ ﻗﻮمﻫﺎيِ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﮕﺰار در ﻗﻮمِ ﻓﺮﻣﺎنروا‪ ،‬ﻛﻮﺷﺸﻲ ﻧﻤﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻗﻮمِ ﺳﺮور ﻫﻤﻮاره ﻣﻲ ﻛﻮﺷﻴﺪ ﻧﻤﺎدﻫﺎيِ ﺳﺮوريِ ﺧﻮد را ﺑﺮايِ ﺧﻮد ﻧﮕﺎه‬
‫دارد و ﻗﻮمﻫﺎيِ زﻳﺮدﺳﺖ را ﺑﻪ ﺣﺎلِ ﺧﻮد واﻣﻲﮔﺬاﺷﺖ‪.‬‬
‫در اﻣﭙﺮاﺗﻮريﻫﺎ‪ ،‬در ﻛﻞ‪ ،‬ﺑ‪‬ﺴﮕﺎﻧﮕﻲِ ﻗﻮﻣﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﺗﺎ ﻛﻮﺷﺶ ﺑﺮايِ ﻳﮕﺎﻧﮕﻲ‪ .‬زﻳﺮا اﻣﭙﺮاﺗﻮريﻫﺎ ﺑﺮ ﺑﻨﻴﺎدِ‬
‫ﺳﺮوريِ ﻗﻮمِ ﺟﻬﺎﻧﮕﺸﺎ ﺑﻨﺎ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎيِ ﺑﺰرگِ ﻛﻮﺷﺶ ﺑﺮايِ ﻳﮕﺎﻧﻪ ﻛﺮدنِ ﻗﻮمﻫﺎيِ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن را‪ ،‬در ﻗﺮونِ وﺳﻄﺎ‪ ،‬در‬
‫اﻣﭙﺮاﺗﻮريﻫﺎيِ دﻳﻨﻲ ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﺧﻮد را دارايِ رﺳﺎﻟﺖِ ﺟﻬﺎﻧﻲ ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮﺟﺴﺘﻪﺗﺮﻳﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎيِ آن اﻣﭙﺮاﺗﻮريِ ﻛﻠﻴﺴﺎﻳﻲِ‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴ‪‬ﺖ در ﻗﺮونِ وﺳﻄﺎيِ اروﭘﺎ و اﻣﭙﺮاﺗﻮريِ اﺳﻼﻣﻲِ اﻣﻮي و ﻋﺒ‪‬ﺎﺳﻲ ﺳﺖ‪ ،‬و ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﺎنِ ﺗﺮكﺷﺎن در اﻣﭙﺮاﺗﻮريِ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻧﺎمِ ﭘﻴﺎمِ ﺟﻬﺎﻧﻲِ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ و اﺳﻼم ﻣﻲﻛﻮﺷﻴﺪﻧﺪ ﺑﻪ ﻗﻮمﻫﺎيِ زﻳﺮِ ﺳﻠﻄﻪيِ ﺧﻮد ﻫﻮﻳ‪‬ﺖِ ﻳﮕﺎﻧﻪيِ دﻳﻨﻲ ﺑﺒﺨﺸﻨﺪ‪ .‬در ﻣﻮردِ ﻋﺮبﻫﺎ‪،‬‬
‫ﻋﺮﺑﻲزﺑﺎن ﻛﺮدنِ ﻗﻮمﻫﺎيِ زﻳﺮِ ﺳﻠﻄﻪ ﻧﻴﺰ ﺑﺨﺸﻲ از ﭘﺮوژهيِ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻛﺮدنﺷﺎن ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻛﻪ ﭘﺬﻳﺮشِ زﺑﺎنِ ﻻﺗﻴﻨﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮانِ‬
‫زﺑﺎنِ رﺳﻤﻲِ ﻛﻠﻴﺴﺎ و ﻛﺘﺎبِ ﻣﻘﺪ‪‬س‪ ،‬ﭘﺲ از ﻓﺮوﭘﺎﺷﻲِ اﻣﭙﺮاﺗﻮريِ روم‪ ،‬در رﻳﺸﻪدار ﻛﺮدن و ﭘﺎﮔﻴﺮ ﻛﺮدنِ اﻳﻦ زﺑﺎن در ﺑﺨﺶِ ﺑﺰرﮔﻲ‬
‫از اروﭘﺎ و ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪنِ ﺧﺎﻧﻮادهيِ زﺑﺎنﻫﺎيِ ﻻﺗﻴﻨﻲ ﺑﻲﮔﻤﺎن ﻧﻘﺶِ اﺳﺎﺳﻲ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﮔﺬﺷﺘﻪﻫﺎيِ دور و ﻧﺰدﻳﻚ‪ ،‬در ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎيِ اﻣﭙﺮاﺗﻮرﻳﺎﻧﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎيِ ﺑﺰرگِ دﻳﮕﺮي از زورآور ﻛﺮدنِ زﺑﺎنِ ﻗﻮمِ‬
‫ﻓﺮﻣﺎنروا ﻧﻴﺰ دارﻳﻢ ﻛﻪ ﺑﻪ رﺳﺎﻟﺖِ دﻳﻨﻲ ﻣﺮﺑﻮط ﻧﻤﻲﺷﻮد و ﺗﻨﻬﺎ زورآوريِ ﻗﻮمِ ﻓﺮﻣﺎنروا و ﺑﻪ درازا ﻛﺸﻴﺪنِ ﻓﺮﻣﺎنرواﻳﻲﺷﺎن در‬
‫درازﻧﺎيِ ﻗﺮنﻫﺎ اﺳﺒﺎبِ آن را ﻓﺮاﻫﻢ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪِ ﻛﺎري ﻛﻪ ﭼﻪﺑﺴﺎ آرﻳﺎﻳﻲﻫﺎيِ ﻳﻮرﺷﮕﺮ در اروﭘﺎ و ﻓﻼتِ اﻳﺮان و در ﻫﻨﺪ‬
‫ﻛﺮده اﻧﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻧﺸﺎﻧﺪنِ زﺑﺎنِ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺟﺎيِ زﺑﺎنﻫﺎيِ ﺑﻮﻣﻲ‪ ،‬ﻳﺎ ﻗﻮمﻫﺎيِ ﺗﺎزﺷﮕﺮِ ﺗﺮك در آﺳﻴﺎيِ ﻣﻴﺎﻧﻪ‪ ،‬آذرﺑﺎﻳﺠﺎن و اران و ﺗﺮﻛﻴ‪‬ﻪ‪،‬‬
‫ﻳﺎ اﺳﺘﻌﻤﺎرﮔﺮانِ اروﭘﺎﻳﻲ در ﺑﺨﺶﻫﺎﻳﻲ از اﻓﺮﻳﻘﺎ‪ ،‬ﻳﺎ ﻛﻮﺷﺶِ روسﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪوﻳﮋه در دورانِ ﺣﻜﻮﻣﺖِ ﺷﻮروي‪ ،‬ﺑﺮايِ روﺳﻲزﺑﺎن‬
‫ﻛﺮدنِ ﻗﻮمﻫﺎيِ زﻳﺮِ ﺳﻠﻄﻪيِ آﺳﻴﺎﻳﻲﺷﺎن‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ اﻣﭙﺮاﺗﻮريِ اﺗﺮﻳﺶ‪ ،‬ﺑﺮايِ ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﺗﺎ آن ﺟﺎ ﻛﻪ ﻣﻲداﻧﻴﻢ‪ ،‬ﻛﻮﺷﺸﻲ ﺑﺮايِ آﻟﻤﺎﻧﻲ ﻛﺮدنِ‬
‫ﻗﻮمﻫﺎيِ ﻣﺠﺎر و اﺳﻼوِ زﻳﺮِ ﻓﺮﻣﺎنرواﻳﻲِ ﺧﻮد ﻧﻜﺮد ﻳﺎ ﺷﺎﻳﺪ ﻛﻮﺗﺎﻫﻲِ زﻣﺎنِ ﺳﺮوري اﺟﺎزه ﻧﺪاده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﻣﭙﺮاﺗﻮريﻫﺎ ﻗﻮمِ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮ ﭼﻪﺑﺴﺎ ﺧﻮد زﺑﺎنِ ﺑﻮﻣﻲِ ﺧﻮد را رﻫﺎ ﻣﻲﻛﻨﺪ و زﺑﺎنِ ﻗﻮمِ ﻓﺮﻣﺎنروا را ﻣﻲﭘﺬﻳﺮد‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ در اﻣﭙﺮاﺗﻮريِ روم‪ ،‬در ﻓﺮاﻧﺴﻪ و‬
‫اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ و روﻣﺎﻧﻲ و ﺑﺮﺧﻲ ﺳﺮزﻣﻴﻦﻫﺎيِ دﻳﮕﺮ در اروﭘﺎيِ ﻣﺮﻛﺰي‪ ،‬زﺑﺎن ﻻﺗﻴﻨﻲ ﺷﺪ‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ در اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن و ﻳﻮﻧﺎن و ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ‪ ،‬ﻛﻪ ﻗﺮنﻫﺎ‬
‫زﻳﺮِ ﻓﺮﻣﺎن رواﻳﻲِ روﻣﻴﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ دﻻﻳﻠﻲ‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺸﺪ و زﺑﺎنِ ﺑﻮﻣﻲ ﺑﺮ ﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ در ﻫﻤﺎن اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺑﺮ اﺛﺮِ‬
‫ﺗﺎﺧﺖـوـﺗﺎزِ ﻗﻮمﻫﺎيِ آﻧﮕﻠﻮﺳﺎﻛﺴﻮن از اﺳﻜﺎﻧﺪﻳﻨﺎوي‪ ،‬زﺑﺎنِ ﺳﻠﺘﻲِ ﺑﻮﻣﻲ ﺑﻪ زﺑﺎنِ ژرﻣﻨﻲِ آﻧﮕﻠﻮﺳﺎﻛﺴﻮنﻫﺎ ﺟﺎي ﺳﭙﺮد‪.‬‬

‫‪2‬‬
‫اﻣ‪‬ﺎ‪ ،‬ﺑﺎ ﭘﻴﺪاﻳﺶِ ﻣﻔﻬﻮمِ ﻣﻠّﺖ ﺑﺮ اﺛﺮِ دﮔﺮﮔﻮﻧﻲِ ﺑﻨﻴﺎديِ زﻳﺮﺳﺎﺧﺖﻫﺎيِ اﻗﺘﺼﺎدي و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﺳﻴﺎﺳﻲِ ﻛﺸﻮرﻫﺎ در اروﭘﺎ‪،‬‬
‫از ﭘﺎﻳﺎﻧﻪﻫﺎيِ ﻗﺮنِ ﻫﺠﺪﻫﻢ و در ﻃﻮلِ ﻗﺮنِ ﻧﻮزدﻫﻢ‪ ،‬در ﺑﺮﺧﻲ ﻛﺸﻮرﻫﺎ »ﺑﻮﺗﻪيِ ذوبِ« ﻣﻠّﻲ ﺑﺮ ﭘﺎ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﻲﻛﻮﺷﻴﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎمِ ﻣﻔﻬﻮمِ‬
‫ﻳﻜﭙﺎرﭼﻪيِ ﻣﻠّﺖ‪ ،‬ﻫﻤﻪيِ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎيِ ﻧﺎﻫﻤﮕﻮﻧﻲِ زﺑﺎﻧﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ را از ﻣﻴﺎن ﺑﺮدارد‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ ﻫﻤﻪيِ ﻛﺸﻮرﻫﺎيِ اروﭘﺎﻳﻲ ﺑﻪ راهِ ﻣﻔﻬﻮمِ‬
‫ﻣﻠّﺖِ ﻳﻜﭙﺎرﭼﻪ ﻧﺮﻓﺘﻨﺪ ﻳﺎ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﺮوﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪِ ﺳﻮﺋﻴﺲ و ﺑﻠﮋﻳﻚ‪ ،‬و ﻛﺸﻮرﻫﺎيِ ﭼﻨﺪزﺑﺎﻧﻪ و ﭼﻨﺪ ﻗﻮﻣﻲ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ ﺳﺎﺧﺘﺎرِ‬
‫ﺳﻴﺎﺳﻲـاﻗﺘﺼﺎديِ دوﻟﺖـ ﻣﻠﺖِ ﻣﺪرن را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬وﻟﻲ ﭘﺮوژهيِ ﻣﻠﺖﺳﺎزي ﻣﺤﺪود ﺑﻪ اروﭘﺎ ﻧﻤﺎﻧﺪ و ﭼﻪ از راهِ ﻛﻮﻟﻮﻧﻴﺎﻟﻴﺴﻢِ‬
‫اروﭘﺎﻳﻲ و ﭼﻪ ﺟﻬﺎنرواﻳﻲِ اﻳﺪهﻫﺎيِ ﻣﺪرن ﺑﻪ ﻫﻤﻪ ﺟﺎ راه ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ از دلِ اﻣﭙﺮاﺗﻮريﻫﺎيِ ﻛﻬﻦِ در ﻫﻢ ﺷﻜﺴﺘﻪيِ آﺳﻴﺎﻳﻲ‪،‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪِ ﭼﻴﻦ و اﻳﺮان و ﺗﺮﻛﻴﻪيِ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎيِ دوﻟﺖـ ﻣﻠﺖِ ﻣﺪرن ﺳﺮ ﺑﺮآوردﻧﺪ و ﭘﺮوژهﻫﺎيِ ﻣﻠﺖﺳﺎزي در ﭘﺮﺗﻮِ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژيِ‬
‫ﻣﻠﺖﺑﺎوري ﺑﻪ راه اﻓﺘﺎد‪ .‬ﭘﻴﺸﺎﻫﻨﮓِ اﻳﻦ ﭘﺮوژهيِ ﻣﻠﺖﺳﺎزي در آﺳﻴﺎ‪ ،‬و ﻛﺎﻣﻴﺎبﺗﺮﻳﻦﺷﺎن‪ ،‬ژاﭘﻦ ﺑﻮد‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ از راهِ ﺗﻘﺴﻴﻢﺑﻨﺪيﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ‬
‫ﺑﻪ دﺳﺖ ﻗﺪرتﻫﺎيِ اروﭘﺎﻳﻲ در ﻣﺴﺘﻌﻤﺮاتﺷﺎن ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻳﺎ در ﺳﺮزﻣﻴﻦﻫﺎيِ ﺑﻪ ﭼﻨﮓ آﻣﺪه از ﻗﺪرتﻫﺎيِ ﺷﻜﺴﺖﺧﻮرده‬
‫در ﺟﻨﮓﻫﺎيِ ﺟﻬﺎﻧﻲِ ﻳﻜﻢ و دو‪‬م‪ ،‬در آﺳﻴﺎ و اﻓﺮﻳﻘﺎ ﻛﺸﻮرﻫﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﺳﺎﺧﺘﺎرِ ﻇﺎﻫﺮيِ دوﻟﺖـ ﻣﻠﺖ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﭘﺮوژهﻫﺎيِ‬
‫ﺷﻮر ﻫﻮﻳ‪‬ﺖِ ﻗﻮﻣﻲ و ﻗﺒﻴﻠﻪاي ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ِ‬ ‫ﻣﻠﺖﺳﺎزي در آنﻫﺎ ﻛﺎﻣﻴﺎب ﻧﺒﻮده و ﺗﺎﻛﻨﻮن ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪ اﻧﺪ ﺷﻮرِ ﻣﻠﻴ‪‬ﺖ را در ﻣﺮدم ﺟﺎﻧﺸﻴﻦِ‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪيِ آن ﻋﺮاق و ﻟﺒﻨﺎن اﺳﺖ و ﻧﻤﻮﻧﻪيِ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﺎرﻳﺨﻲ دﻳﮕﺮ‪ ،‬اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ .‬اﻣﺮﻳﻜﺎﻳﻲﻫﺎ اﻛﻨﻮن ﺑﺎ اﺷﻐﺎل و ﺑﻪزورِ اﺳﻠﺤﻪ‬
‫ﻣﻲﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻪ ﻋﺮاق و اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ ﺑﺒﺮﻧﺪ‪ .‬وﻟﻲ دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮانِ ﺳﺎﺧﺘﺎرِ ﻛﻼنِ ﻧﻬﺎدﻳﻨﻪيِ ادارهيِ ﻳﻚ ﻛﺸﻮر ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ‬
‫ﺑﺪونِ ﺣﺲ‪ ِ‬ﻣﻠﻴ‪‬ﺖ و ﭘﻴﺪاﻳﺶِ ﻣﻠّﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎيِ ﻣﺪرن‪ ،‬ﭘﺪﻳﺪ آﻳﺪ‪ .‬ﭼﻴﺮﮔﻲ ﺑﺮ ﺷﻮرِ ﻗﻮﻣﻲ و ﻗﺒﻴﻠﻪاي و ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺷﺪنِ ﺷﻮرِ ﺗﻌﻠّﻖ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻠّﺖ ﭼﻴﺰي ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﺸﻮد از ﺑﻴﺮون و در زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻮﺗﺎه از ﺟﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﺟﺎﻳﻲ ﺑﺮد‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ اﻣﺮﻳﻜﺎﻳﻲﻫﺎ ﺳﺎدهﻟﻮﺣﺎﻧﻪ در ﮔﻞِ اﻳﻦ‬
‫ﻣﺎﺟﺮا ﮔﻴﺮ ﻛﺮده اﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺗﺠﺮﺑﻪيِ آﻟﻤﺎن و ژاﭘﻦ در ﺑﺮاﺑﺮِ ﻋﺮاق و اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﻳﺎدآوريِ ﺗﺠﺮﺑﻪيِ اﺷﻐﺎلِ آﻟﻤﺎن و ژاﭘﻦ‪ ،‬ﭘﺲ از ﺟﻨﮓِ ﺟﻬﺎﻧﻲِ دو‪‬م‪ ،‬ﺑﻪ دﺳﺖِ اﻣﺮﻳﻜﺎﻳﻲﻫﺎ و ﺳﻨﺠﻴﺪنِ آن ﺑﺎ ﺗﺠﺮﺑﻪيِ اﺷﻐﺎلِ ﻋﺮاق و‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬از ﻧﻈﺮِ ﺑﺤﺜﻲ ﻛﻪ در آن اﻳﻢ ﺳﻮدﻣﻨﺪ اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ درﻧﮓ ﻣﻲﺑﺎﻳﺪ ﻛﺮد ﻛﻪ اﻣﺮﻳﻜﺎﻳﻲﻫﺎ در ژاﭘﻦ و آﻟﻤﺎنِ‬
‫ﺷﻜﺴﺖﺧﻮرده و اﺷﻐﺎل ﺷﺪه‪ ،‬ﻛﻪ ﻛﺎرِ ﺷﻮرِ ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴﺘﻲ در آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻧﮋادﭘﺮﺳﺘﻲ ﻛﺸﻴﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻴﭻ اﻳﺴﺘﺎدﮔﻲاي رو ﺑﻪ رو‬
‫ﻧﺸﺪﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ دو ﻛﺸﻮر‪ ،‬ﭘﺲ از ﺗﺴﻠﻴﻢ‪ ،‬ﺣﺘّﺎ ﻳﻚ ﺳﺮﺑﺎزِ اﻣﺮﻳﻜﺎﻳﻲ )و در ﻣﻮردِ آﻟﻤﺎن ﺳﺮﺑﺎزِ ﻫﻴﭻﻳﻚ از ﻛﺸﻮرﻫﺎيِ اﺷﻐﺎﻟﮕﺮ( ﺑﻪ‬
‫دﺳﺖِ آﻟﻤﺎﻧﻲﻫﺎ و ژاﭘﻨﻲﻫﺎ ﻛﺸﺘﻪ ﻧﺸﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ‪ ،‬در آنﻫﺎ ﺑﺎ ﺗﺠﺮﺑﻪاي ﻣﺎﻧﻨﺪِ ﻋﺮاق و اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن رو ﺑﻪ رو ﻧﺸﺪﻧﺪ‪ .‬دﻟﻴﻞ اﻳﻦ ﭘﺪﻳﺪه‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻧﻈﺮِ ﻣﻦ‪ ،‬اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ آﻟﻤﺎن و ژاﭘﻦ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎمِ ﺷﻜﺴﺖ و اﺷﻐﺎل ﺑﻪراﺳﺘﻲ دارايِ ﺳﺎﺧﺘﺎرِ دوﻟﺖـ ﻣﻠﺖ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﺮوژهيِ ﻣﻠّﺖ ﺳﺎزي‬
‫در اﻳﻦ دو ﻛﺸﻮر از ﻳﻚ ﻗﺮن ﭘﻴﺶ از آن‪ ،‬ﺑﺎ ﺷﺘﺎﺑﻲ ﺑﻴﺶ از ﻫﺮ ﻛﺸﻮرِ دﻳﮕﺮ در ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺠﺎم رﺳﻴﺪه ﺑﻮد و اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژيِ‬
‫ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴﻢ در ﮔﺰاف ﺗﺮﻳﻦ ﺷﻜﻞِ آن‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻓﺎﺷﻴﺴﻢ و ارﺗﺶﺳﺎﻻري‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ ﺑﻮد ﺷﻮرِ ﻣﻠّﻲ را ﺑﻪ ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪﺗﺮﻳﻦ ﺷﻜﻞ در ﻣﺮدﻣﺎنِ‬
‫آن دو ﻛﺸﻮر داﻣﻦ زﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﺣﺴﺎسِ ﺑﺴﻴﺎر ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ در اﻳﻦ دو ﻛﺸﻮر ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺗﻮانِ ﺻﻨﻌﺘﻲ و ﻧﻴﺮويِ اﻧﺴﺎﻧﻲ را در ﺧﺪﻣﺖِ‬
‫ﻳﻚ ﻣﺎﺷﻴﻦِ ﺟﻨﮕﻲِ ﻋﻈﻴﻢ و ﻓﺮاﮔﻴﺮ‪ ،‬ﺑﺮايِ ﻳﻚ ﻣﺎﺟﺮاﺟﻮﻳﻲِ ﻣﻠﻲِ ﺑﺴﻴﺎر ﭘﺮﺧﻄﺮ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺞ ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ژاﭘﻨﻲﻫﺎ و آﻟﻤﺎﻧﻲﻫﺎ ﺑﺎ اﺣﺴﺎسِ ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴﺘﻲِ ﭘﺮﺷﻮر و ﺳﺮﺳﭙﺮدﮔﻲِ ﺑﻲ ﭼﻮنـوـﭼﺮا ﺑﻪ رﻫﺒﺮيِ ﺳﻴﺎﺳﻲِ ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﺮايِ‬
‫ﺟﻬﺎﻧﮕﺸﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﻧﺎمِ ﻣﻠّﺖِ ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻴﺪانِ ﻋﻈﻴﻢﺗﺮﻳﻦ ﺟﻨﮓِ ﺗﺎرﻳﺦِ ﺑﺸﺮ ﭘﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ و آن ﮔﺎه ﻛﻪ ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮردﻧﺪ ﺷﻜﺴﺖ را در‬
‫ﻣﻘﺎمِ ﻣﻠّﺖ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬اﻣﻀﺎيِ ﺗﺴﻠﻴﻢﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪ دﺳﺖِ ژﻧﺮالﻫﺎ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎيِ ﺗﺴﻠﻴﻢِ ارﺗﺶِ آﻟﻤﺎن و ژاﭘﻦ در ﺟﻨﮓ ﺑﻠﻜﻪ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺷﺪنِ‬
‫ﻣﻠﺖﻫﺎيِ آﻟﻤﺎن و ژاﭘﻦ ﺑﻮد‪ .‬زﻳﺮا ﻛﻪ آن ﺟﻨﮓ ﻳﻚ ﺟﻨﮓِ اﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴﺘﻲِ ﻣﻠّﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎمِ ﻣﻠّﺖ و ﺑﺎ ﺷﺮﻛﺖِ ﺳﺮاﺳﺮيِ ﻣﻠّﺖ‪ ،‬ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ‬
‫دﻟﻴﻞ‪ ،‬ﭘﺲ از ﺟﻨﮓ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﻫﻤﺎن ﻧﻴﺮويِ ﺑﺴﻴﺠﻴﺪهيِ ﻣﻠّﻲ را‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻤﺎن اﻧﻀﺒﺎطِ ارﺗﺶﺳﺎﻻراﻧﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻴﺪانِ ﺻﻨﻌﺖِ ﺳﻴﻮﻳﻞ آورﻧﺪ و‬
‫دو ﻣﻠّﺖ ﺷﻜﺴﺖﺧﻮرده در دو ﻛﺸﻮرِ وﻳﺮان‪ ،‬در ﻃﻮلِ ﻛﻤﺘﺮ از دو دﻫﻪ‪ ،‬ﺷﮕﻔﺖﻛﺎريِ اﻗﺘﺼﺎدي و ﺻﻨﻌﺘﻲِ آﻟﻤﺎن و ژاﭘﻦِ ﭘﺲ از‬

‫‪3‬‬
‫ﺟﻨﮓِ ﺟﻬﺎﻧﻲِ دو‪‬م را ﺑﻪ اﺟﺮا در آوردﻧﺪ ﻛﻪ ﭼﺸﻢ ﺟﻬﺎﻧﻲ را ﺧﻴﺮه ﻛﺮد‪ .‬آﻧﭽﻪ اﻣﺮﻳﻜﺎﻳﻲﻫﺎ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﺮ آﻟﻤﺎن و ژاﭘﻦ زورآور ﻛﻨﻨﺪ‬
‫ﻧﻬﺎدﻫﺎ و ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎيِ ﭘﺎرﻟﻤﺎﻧﺪاري و دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ ﺑﻮد )ﻛﻪ آﻟﻤﺎن اﻟﺒﺘﻪ ﭘﻴﺸﻴﻨﻪاي از آن و ﺑﻨﻴﺎدﻫﺎيِ ﻓﻜﺮي و ﻧﻈﺮياش را داﺷﺖ(‪ .‬اﮔﺮ‬
‫ﭘﺮوژهيِ ﻣﺮدمﺳﺎﻻراﻧﻪﮔﺮي )دﻣﻮﻛﺮاﺗﻴﺰاﺳﻴﻮن( در آﻟﻤﺎن و ژاﭘﻦ ﺑﻪزودي ﺗﻮاﻧﺴﺖ اﺟﺮا و رﻳﺸﻪدار ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﻴﻞِ وﺟﻮدِ زﻳﺮﺳﺎﺧﺖِ‬
‫ﻣﻠّﻲ و روﺣﻴ‪‬ﻪيِ ﺗﻌﻠّﻖ ﺑﻪ ﻣﻠّﺖ ﺑﻮد ﻛﻪ اﻳﻦ دو ﻛﺸﻮر در ﺑﺎﻻﺗﺮﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻓﺮاﻫﻢ داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ي ﻣﺮدمﺳﺎﻻراﻧﻪﮔﺮي‪ ،‬ﻳﺎ ﺑﻨﻴﺎنﮔﺬاريِ ﻧﻬﺎدﻫﺎيِ دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ‪ ،‬ﺑﺎ ﺷﻜﺴﺖ رو ﺑﻪ رو‬
‫اﻣ‪‬ﺎ در ﻋﺮاق و اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن اﮔﺮ ﭘﺮوژه ِ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﻴﻞِ آن اﺳﺖ ﻛﻪ زﻳﺮﺳﺎﺧﺖﻫﺎيِ ﻣﻠّﺖﺳﺎﻻراﻧﻪيِ ﻣﺪرن و ﺷﻮرِ ﻫﻤﺨﻮان ﺑﺎ آن‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺷﻮرِ ﺗﻌﻠّﻖ ﺑﻪ ﻣﻠّﺖ‪ ،‬در اﻳﻦ دو‬
‫ﻛﺸﻮر وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ در ﻣﻘﻴﺎسِ ﻛﻼنِ آﻳﻴﻦِ ﻛﺸﻮرداري در ﺟﺎﻳﻲ ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲآﻳﺪ و رﻳﺸﻪدار ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﻠّﺖ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪه‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺮدمِ ﻋﺮاق و اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻫﻨﻮز ﻣﻠّﺖ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﺷﻮرِ ﺗﻌﻠّﻖ ﺑﻪ ﻣﻠّﺖ در آنﻫﺎ ﻫﻨﻮز ﺑﺮ ﺷﻮرِ ﺗﻌﻠّﻖِ ﻗﻮﻣﻲ و ﻗﺒﻴﻠﻪاي ﭼﻴﺮه‬
‫ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ‪ ،‬ﺷﻜﺴﺖِ ارﺗﺶِ ﺻﺪام ﻧﻪ ﺷﻜﺴﺖِ ﻳﻚ ﻣﻠّﺖ ﻛﻪ ﺷﻜﺴﺖِ ﻗﺒﻴﻠﻪيِ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮوا و ارﺗﺶِ زﻳﺮِ ﻓﺮﻣﺎنِ آن ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺷﻜﺴﺖِ ارﺗﺶِ ﺻﺪ‪‬ام در ﺟﻨﮓ ﺷﻜﺴﺖِ ارﺗﺶِ ﺷﺨﺼﻲِ او ﺑﻮد ﻛﻪ ﺳﺮﻛﺮدﮔﺎناش ﺑﺎ ﺻﺪام ﻫﻢﻗﺒﻴﻠﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﻳﺎ ﭘﻴﺮاﻣﻮﻧﻴﺎن و ﻧﻮﻛﺮانِ‬
‫او ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺷﻜﺴﺖِ اﻳﻦ ارﺗﺶ ﺷﻜﺴﺖِ »ﻣﻠّﺖِ ﻋﺮاق« ﻧﺒﻮد‪ ،‬زﻳﺮا ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻠّﺘﻲ ﻫﻨﻮز در ﻛﺎر ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻛﺸﻮرِ ﻋﺮاق و اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ‬
‫ﺳﺖ ﻗﻮﻣﻲـ ﻗﺒﻴﻠﻪاي ﻛﻪ در آن ﻫﺮ ﻗﻮﻣﻲ و ﻫﺮ ﻗﺒﻴﻠﻪاي ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪ ﻧﺎمِ ﺷﺄن و آﺑﺮويِ ﻣﻠّﻲ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮانِ ﻏﻴﺮتِ ﻗﻮﻣﻲ و‬
‫ﻗﺒﻴﻠﻪاي ﻗﻴﺎم ﻛﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺗﺮﻛﻴﺐِ ﻧﺎﺳﺎز ﻫﺮ ﻗﻮم و ﻗﺒﻴﻠﻪاي ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ ﻗﻮم و ﻗﺒﻴﻠﻪيِ دﻳﮕﺮ دﺷﻤﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺣﺎل آن ﻛﻪ در ﺳﺎﺧﺘﺎرِ‬
‫رﻳﺸﻪدارِ دوﻟﺖـﻣﻠّﺖ »دﺷﻤﻦ« ﻫﻤﻮاره در ﺑﻴﺮون از ﻣﺮزﻫﺎيِ ﻣﻠّﻲ ﺟﺎي دارد‪ .‬اﻳﻦ ﺟﺎ ﻫﻨﻮز ﻛﺴﻲ ﭼﻴﺰي ﺑﻪ ﻧﺎمِ »ﻣﺼﺎﻟﺢ و ﻣﻨﺎﻓﻊِ‬
‫ﻣﻠّﻲ«‪ ،‬ﻧﻤﻲﺷﻨﺎﺳﺪ‪ ،‬ﻛﻪ از اﻳﺪهﻫﺎيِ ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴﻢِ ﻣﺪرن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ‪ ،‬ﻗﻮمﻫﺎ و ﻗﺒﻴﻠﻪﻫﺎ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ اﻧﮕﻴﺰهيِ ﻛﻴﻨﻪﻫﺎ و‬
‫ﻧﻔﺮتﻫﺎي دﻳﺮﻳﻨﻪ دﺳﺖ ﺑﻪ ﻛﺸﺘﺎرِ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺑﺰﻧﻨﺪ ﻳﺎ ﺑﺎ ﻏﻴﺮتِ ﻗﻮﻣﻲ و ﻗﺒﻴﻠﻪاي ﺑﻪ ﺟﻨﮓِ »اﺟﻨﺒﻲِ ﻛﺎﻓﺮِ« اﺷﻐﺎﻟﮕﺮ ﺑﺮوﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻪ دﺷﻤﻦِ‬
‫ﻣﻠّﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ اﻣﺮﻳﻜﺎﻳﻲﻫﺎ در اﻳﻦ ﺗﻮﻫ‪‬ﻢِ ﺑﺰرگِ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺗﺠﺮﺑﻪيِ آﻟﻤﺎن و ژاﭘﻦ را در ﻋﺮاق ﻧﻴﺰ ﺗﻜﺮار ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬و‬
‫از اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻏﺎﻓﻞ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ در آن ﺟﺎ ﻧﻪ ﺑﺎ ﻳﻚ ﻣﻠّﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ ﻧﺎﻫﻤﺴﺎز از ﻗﻮﻣﻴ‪‬ﺖﻫﺎ و ﻗﺒﻴﻠﻪﻫﺎ رو ﺑﻪ رو ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در آن ﺟﺎ‬
‫ﻳﻚ ﻗﺒﻴﻠﻪ‪ --‬ﻗﺒﻴﻠﻪيِ ﺗﻜﺮﻳﺖ ‪ --‬ﺑﺎ ﺧﺸﻮﻧﺖِ ﺗﻤﺎم‪ ،‬در زﻳﺮِ ﻧﻤﺎيِ دوﻟﺖـ ﻣﻠﺖ و ﻳﻚ ارﺗﺶِ ﻣﻠّﻲ‪ ،‬ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻲﻛﺮد و ﺑﻪ ﻧﺎمِ‬
‫ﻓﺮﻣﺎنرواﻳﻲِ ﺧﻮد دﺳﺖ ﻗﻮمﻫﺎ و ﻗﺒﻴﻠﻪﻫﺎيِ دﻳﮕﺮ را از ﻗﺪرت ﻛﻮﺗﺎه ﻛﺮده ﺑﻮد و ﺑﺎ وﺣﺸﺖاﻓﻜﻨﻲ آنﻫﺎ را »ﺳﺮِ ﺟﺎي«ﺷﺎن ﻧﺸﺎﻧﺪه‬
‫ﺑﻮد‪ .‬ﺷﻜﺴﺖِ ارﺗﺶِ ﻋﺮاق‪ --‬ﻛﻪ ﺑﻪﻫﻴﭻروي ارﺗﺶِ ﻣﻠّﻲ ﻧﺒﻮد‪ --‬ﺗﺎزه ﭘﺮده از زﻳﺮﺳﺎﺧﺖِ ﻗﻮﻣﻲ و ﻗﺒﻴﻠﻪايِ اﻳﻦ ﻛﺸﻮر ﺑﺮداﺷﺖ و‬
‫اﻣﺮﻳﻜﺎﻳﻴﺎن را در ﺑﺎﺗﻼقِ ﺟﻨﮓـ وـ ﮔﺮﻳﺰِ ﻗﺒﻴﻠﻪاي ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻛﺮد‪ ،‬ﻧﻪ ﻣﻘﺎوﻣﺘﻲ ﻣﻠّﻲ‪.‬‬
‫‪-‬‬

‫ﭘﺮوژهيِ ﻣﻠّﺖﺳﺎزي در اﻳﺮان‬

‫اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژيِ ﺗﺸﻜﻴﻞ دوﻟﺖ‪-‬ﻣﻠﺖِ ﻣﺪرن در اﻳﺮان‪ ،‬زﻳﺮِ ﻧﻔﻮذِ ﻣﺪلِ اروﭘﺎﻳﻲ‪ ،‬ﺑﻪوﻳﮋه ﻓﺮاﻧﺴﻮيِ آن‪ ،‬ﻟﻨﮓـ ﻟﻨﮕﺎن از ﻧﻴﻤﻪﻫﺎيِ ﻗﺮنِ‬
‫ﻧﻮزدﻫﻢ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﺸﻮر راه ﻳﺎﻓﺖ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﺎ اﻧﻘﻼبِ ﻣﺸﺮوﻃﻴ‪‬ﺖ رﺳﻤ‪‬ﻴﺖِ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﺟﻨﺒﺶِ ﺑﺮﭘﺎﻳﻲِ دوﻟﺖـ ﻣﻠّﺖ در اﻳﺮان‪ ،‬ﻛﻪ‬
‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﮔﺎمِ ﻧﺎﻛﺎمِ ﺧﻮد را ﺑﺎ »اﺻﻼﺣﺎتِ اﻣﻴﺮﻛﺒﻴﺮ« ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﻛﻮﺷﺶ ﺑﺮايِ ﺑﺮ ﭘﺎ ﻛﺮدنِ ﻧﻬﺎدﻫﺎيِ ﺑﻨﻴﺎديِ اداري و ارﺗﺸﻲ و‬
‫آﻣﻮزﺷﻲِ ﻣﻠّﻲ‪ ،‬در دورانِ رﺿﺎﺷﺎه‪ ،‬ﺑﻪ اوج رﺳﻴﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژي‪ --‬ﻛﻪ در اﺳﺎس اﻟﮕﻮﺑﺮداري از ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴﻢِ اروﭘﺎﻳﻲ ﺑﻮد‪--‬‬
‫ﮔﻤﺎﻧﻲ از ﭼﻴﺰي ﻳﻜﭙﺎرﭼﻪ ﺑﻪ ﻧﺎمِ »ﻣﻠّﺖ اﻳﺮان« داﺷﺖ ﻛﻪ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎيِ آن را ﺑﺎ زﺑﺎنِ ﻳﮕﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮓِ ﻳﮕﺎﻧﻪ‪ ،‬و در ﻛﻞّ‪ ،‬ﻫﻮﻳﺖِ ﻳﮕﺎﻧﻪ‪ ،‬در‬
‫ﺗﺎرﻳﺦِ ﻳﮕﺎﻧﻪيِ دﻳﺮﻳﻨﻪاي ﻣﻲﺟﺴﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻫﻤﺎن ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺗﺎرﻳﺦداﻧﺎنِ آن دوران ﺑﻪ ﻧﺎمِ ﺗﺎرﻳﺦِ ﻣﻠّﻲ‪ ،‬ﺑﻪوﻳﮋه در ﻛﺘﺎبﻫﺎيِ درﺳﻲ‬
‫ﻲ آن ذﻫﻨّﻴﺖِ ﺗﺎرﻳﺨﻲِ ﭼﻨﺪ ﻧﺴﻞ در دورانِ ﺳﻠﻄﻨﺖِ ﭘﻬﻠﻮي ﺷﻜﻞ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬در‬
‫ﻣﻲﻧﻮﺷﺘﻨﺪ و ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺦ و اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژيِ ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴﺘ ِ‬
‫دورانِ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲِ ﭘﻬﻠﻮيﻫﺎ‪ --‬ﻫﻤﭽﻮن ﻣﺪلﻫﺎيِ اﺻﻠﻲِ آن در اروﭘﺎ‪ --‬ﻛﻮﺷﻴﺪﻧﺪ از راهِ ﺳﺎﺧﺘﺎرِ دوﻟﺖِ ﻳﮕﺎﻧﻪ و آﻣﻮزش و ﭘﺮورشِ‬
‫ﺳﺮاﺳﺮيِ ﻣﻠﻲ ﺑﺎ زﺑﺎنِ ﻳﮕﺎﻧﻪ‪ ،‬و ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮدنِ رﺳﺎﻧﻪﻫﺎيِ ﻫﻤﮕﺎﻧﻲ ﺑﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﮔﺮاﻳﺸﻲ‪ ،‬آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎيِ ﺑﻲﭼﻮنـﻮـﭼﺮايِ آن‬
‫را در ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻲﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬در ﺣﻘﻴﻘﺖ‪ ،‬ﺑﻪ وﺟﻮد آورﻧﺪ‪ .‬ﭘﺮوژهيِ ﺳﺎﺧﺘﻦِ »اﻳﺮانِ ﻧﻮﻳﻦ« ﺑﺎ اﻟﮕﻮيِ اروﭘﺎﻳﻲ‪ ،‬از دلِ وﻳﺮاﻧﻪﻫﺎيِ ﻳﻚ‬

‫‪4‬‬
‫اﻣﭙﺮاﺗﻮريِ ﭘﻮﺳﻴﺪهيِ در ﻫﻢ ﺷﻜﺴﺘﻪيِ آﺳﻴﺎﻳﻲ‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﺮ ﭘﺎ ﻛﺮدنِ ﻧﻬﺎدﻫﺎيِ اداريِ و آﻣﻮزﺷﻲ و ﺻﻨﻌﺘﻲِ ﻣﺪرن‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻤﻪ ﺳﺴﺘﻲﻫﺎ و‬
‫ي ﺟﻨﮓِ ﺟﻬﺎﻧﻲِ دو‪‬م‬
‫ﺑﻲﺑ‪‬ﻨﻴﮕﻲﻫﺎياش‪ ،‬در ﭘﺮﺗﻮِ اراده و ﻗﺪرتِ دﻳﻜﺘﺎﺗﻮراﻧﻪ‪ ،‬در دورانِ رﺿﺎﺷﺎه آرامـآرام ﭘﻴﺶ ﻣﻲرﻓﺖ ﻛﻪ ﺿﺮﺑﻪ ِ‬
‫آن را ﺑﺎزاﻳﺴﺘﺎﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﭘﺮوژه در دورانِ ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ ﺷﺎه ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﭘﺲ از زﻳﺮـ وـ ﺑﺎﻻﻫﺎيِ ﺳﻴﺎﺳﻲِ ﺑﺴﻴﺎر‪ ،‬ﺑﻪ ﻳﺎريِ درآﻣﺪِ ﻧﻔﺖ و ﺑﺎدﺳ‪‬ﺮيِ‬
‫اﻳﺠﺎدِ ﻳﻚ ﻗﺪرتِ ﺟﻬﺎﻧﻲِ دﻳﮕﺮ‪ ،‬اﻳﻦ ﺑﺎر‪ ،‬در دﻫﻪيِ آﺧﺮِ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲِ او‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﺎﺧﺘﻦِ زﻳﺮﺳﺎﺧﺖِ ﺻﻨﻌﺘﻲ و ارﺗﺒﺎﻃﻲِ ﻣﺪرن‪ ،‬ﺑﺎ ﺷﺘﺎبِ‬
‫ﺶﺗﺮ ﭘﻴﺶ ﻣﻲرﻓﺖ ﻛﻪ ﻃﻮﻓﺎنِ اﻧﻘﻼب ﺑﺎرِ دﻳﮕﺮ آن را از ﺣﺮﻛﺖ ﺑﺎزاﻳﺴﺘﺎﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎري‪ ،‬ﭘﺮوژهيِ ﻣﻠّﺖﺳﺎزي ﺑﺎ ﻣﺪلِ ﻛﻼﺳﻴﻚِ آن‪،‬‬
‫ﺑﻴ ‪‬‬
‫ﻳﻌﻨﻲ ﭘﺪﻳﺪ آوردنِ ﻣﻠّﺖِ ﻳﻜﭙﺎرﭼﻪ از راهِ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﻳﺰي و اﺟﺮايِ آن ﺑﻪ دﺳﺖِ دوﻟﺘﻲ ﻛﻪ ﺧﻮد را ﻧﻤﺎﻳﻨﺪهيِ ﺗﺎم‪ ‬و ﺗﻤﺎمِ ﻣﻠّﺖ ﻣﻲداﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫دﻻﻳﻞِ ﺑﺴﻴﺎر‪ ،‬در اﻳﺮان ﺑﻪ ﺗﻤﺎﻣﻴ‪‬ﺖ ﻧﺮﺳﻴﺪ و ﺷﻮرِ ﺗﻌﻠّﻖِ ﻣﻠّﻲ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻓﺮاﮔﻴﺮ ﻧﺸﺪ و از ﻻﻳﻪﻫﺎيِ ﺑﺎرﻳﻜﻲ از ﻃﺒﻘﻪيِ ﻣﻴﺎﻧﻪيِ‬
‫ﺑﻪﻧﺴﺒﺖ ﻣﺪرنِ ﺷﻬﺮي ﻓﺮاﺗﺮ ﻧﺮﻓﺖ؛ ﻻﻳﻪاي ﻛﻪ از آﻣﻮزشِ ﻣﺪرن ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﺪه و »ﺗﺎرﻳﺦِ ﻣﻠّﻲ« ﺑﻪ رواﻳﺖِ رﺳﻤﻲ ﺑﻪ آن ﺗﻠﻘﻴﻦ ﺷﺪه‬
‫ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻲﺗﻮان ﭘﺮﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﻓﺮوﭘﺎﺷﻲِ ارﺗﺶِ رﺿﺎﺷﺎﻫﻲ در ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻋﺖ‪ ،‬در ﺷﻬﺮﻳﻮرِ ‪ ،1320‬و ارﺗﺶِ ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎﺷﺎﻫﻲ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻤﻪ‬
‫ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪيِ ﻇﺎﻫﺮياش‪ ،‬در ﻳﻮرشِ ﻳﻚ اﻧﻘﻼبِ دﻳﻨﻲ آﻳﺎ ﺑﻪ اﻳﻦ دﻟﻴﻞ ﻧﺒﻮد ﻛﻪ آنﻫﺎ ﻫﻨﻮز ﺑﻴﺶﺗﺮ ارﺗﺶﻫﺎيِ ﺷﺨﺼﻲِ ﻓﺮﻣﺎﻧﻔﺮﻣﺎيِ‬
‫ﻛﺸﻮر ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺎ ارﺗﺶِ ﻣﻠّﻲ؟‬
‫ﻳﻜﻲ از دﻻﻳﻞِ ورﺷﻜﺴﺘﮕﻲِ ﭘﺮوژهيِ ﺑﺮ ﭘﺎ ﻛﺮدنِ دوﻟﺖ‪ -‬ﻣﻠّﺖ در »اﻳﺮانِ ﻧﻮﻳﻦ« آن ﺑﻮد اﻳﻦ ﭘﺮوژه ﺑﺎ »ارادهيِ ﻣﻠّﻲ« و ﺑﺴﻴﺞِ‬
‫ﺳﺮاﺳﺮيِ ﻣﻠّﻲ‪ --‬ﻣﺎﻧﻨﺪِ ﻧﻤﻮﻧﻪيِ ژاﭘﻦ‪ --‬ﺷﻜﻞ ﻧﮕﺮﻓﺖ‪ .‬در ﺣﻘﻴﻘﺖ‪» ،‬ارادهيِ ﻣﻠّﻲ«‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﻴﻞِ وﺟﻮدِ ﺳﺪﻫﺎيِ ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪِ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و‬
‫ﭘﻮﺳﻴﺪﮔﻲِ ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎيِ ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬در ﺟﻨﺒﺶِ ﻣﺸﺮوﻃﻴ‪‬ﺖ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻲﺟﺎنﺗﺮ و ﺳﺴﺖﭘﺎﻳﻪ ﺗﺮ از آن ﺑﻮد ﻛﻪ از ﭘﺲِ ﭼﻨﻴﻦ وﻇﻴﻔﻪيِ ﮔﺮاﻧﻲ‬
‫ﺑﺮآﻳﺪ‪ .‬ﭘﺮوژهيِ ﺑﺮﭘﺎﻳﻲِ دوﻟﺖ‪ -‬ﻣﻠّﺖ در اﻳﺮان‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﻴﻞِ وﺿﻊِ رواﺑﻂِ ﻗﺪرتﻫﺎ در ﺻﺤﻨﻪيِ ﺑﻴﻦاﻟﻤﻠﻠﻲ و اﺣﺴﺎسِ ﻧﻴﺎزِ ﭘﺮﻧﻔﻮذﺗﺮﻳﻦ‬
‫ﻗﺪرتِ اﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴﺘﻲ آن روزﮔﺎر در اﻳﺮان‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺎ ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲِ ﺳﻴﺎﺳﺖِ آن اﻣﭙﺮاﺗﻮري‪ ،‬ﺑﺎ رويِ ﻛﺎر آوردنِ رﺿﺎ ﺷﺎه ﺑﻪ‬
‫ﻣﻴﺪانِ ﻋﻤﻞ ﭘﺎ ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬اﻧﻘﻼبِ ﻣﺸﺮوﻃﻴ‪‬ﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻠّﺖِ وﺟﻮدِ ﺳﺎﺧﺘﺎرِ ﺑﻮﻣﻲِ اﻗﺘﺼﺎديـ‪ -‬ﺳﻴﺎﺳﻲِ ﻗﻮﻣﻲ‪ -‬ﻗﺒﻴﻠﻪاي در زﻳﺮِ ﭼﺘﺮِ‬
‫اﻣﭙﺮاﺗﻮريِ اﺳﺘﺒﺪادِ ﺷﺮﻗﻲ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪ ﺑﻮد ﺑﺴﻴﺞِ ﻣﻠّﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎيِ ﻗﻮﻣﻲـﻗﺒﻴﻠﻪايِ رو ﺑﻪ ﻓﺮوﭘﺎﺷﻲ و ﻧﻈﺎمِ ورﺷﻜﺴﺘﻪيِ‬
‫اﺳﺘﺒﺪادِ ﺷﺮﻗﻲ را ﻧﻴﺰ ﻓﺮوﭘﺎﺷﻴﺪهﺗﺮ ﻛﺮد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرتِ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻛﺸﻮري را ﻛﻪ ﻫﻨﻮز ﻣﻠّﺖ و‪ ،‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬دوﻟﺖِ ﻣﻠّﻲ در آن ﺑﻪدرﺳﺘﻲ ﭘﺪﻳﺪ‬
‫ﻧﻴﺎﻣﺪه ﺑﻮد‪ ،‬دﭼﺎرِ آﺷﻮب و ﺑﺤﺮانِ ﺷﺪﻳﺪﺗﺮ ﻛﺮد‪.‬‬
‫رژﻳﻢِ رﺿﺎﺷﺎﻫﻲ اﮔﺮ ﭼﻪ ﺑﺮايِ ﭘﺎﻳﻪﮔﺬاريِ ﻧﻬﺎدﻫﺎيِ دوﻟﺖـ ﻣﻠّﺖِ ﻣﺪرن ﻛﻮﺷﺶﻫﺎيِ ﺟﺪ‪‬ي ﻛﺮد و در ﻛﺎرِ ﺧﻮد ﻛﻢـ وـ ﺑﻴﺶ‬
‫ﻛﺎﻣﻴﺎب ﺑﻮد‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ ﻫﺮﮔﺰ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺷﺒﺢِ ﺗﺴﻠﻂِ »اﺟﻨﺒﻲ« را از ﺧﻮد دور ﻛﻨﺪ و اﻳﻦ ﺗﺼﻮﻳﺮ از او در ذﻫﻦﻫﺎ ﻣﺎﻧﺪ ﻛﻪ‪» ،‬ﻫﻤﺎنﻫﺎ ﻛﻪ او‬
‫را آورده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬او را ﺑﺮدﻧﺪ‪ «.‬ﺷﺒﺤﻲ ﻛﻪ از ذﻫﻦِ ﻓﺮزﻧﺪ و ﺟﺎﻧﺸﻴﻦِ او ﻧﻴﺰ ﻫﺮﮔﺰ ﭘﺎك ﻧﺸﺪ‪ .‬ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ ﺷﺎه ﻫﻢ ﻫﻤﻮاره در اﻳﻦ ﺑﻴﻢ‬
‫ﺑﻮد ﻛﻪ آنﻫﺎ ﻛﻪ او را ﺑﺎ ﻛﻮدﺗﺎيِ ‪ 28‬ﻣﺮداد آورده اﻧﺪ‪ ،‬روزي ﺑﺒﺮﻧﺪ‪ .‬و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ژﻧﺮالِ اﻣﺮﻳﻜﺎﻳﻲ‪ ،‬ﻫﻮﻳﺰر‪ ،‬ﭘﻴﻐﺎم داد ﻛﻪ‬
‫ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮود‪ ،‬او ﻫﻢ ﺑﺴﺎطاش را ﺟﻤﻊ ﻛﺮد و ﮔﺮﻳﺨﺖ‪ .‬ﺷﺒﺢِ ﻓﺮﻣﺎنرواﻳﻲِ ﭘﻨﻬﺎنِ اﻧﮕﻠﻴﺲ و ﺳﭙﺲ اﻧﮕﻠﻴﺲ و اﻣﺮﻳﻜﺎ ﺑﺎ ﻫﻢ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ‬
‫ﻧﮕﺬاﺷﺖ ﻛﻪ اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺑﺎور ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ دﺳﺖ اﻧﺪر ﻛﺎرِ ﺑﺮ ﭘﺎ ﻛﺮدنِ دوﻟﺖـ ﻣﻠّﺖ ﺑﺎ ﺧﻮدﻓﺮﻣﺎﻧﻲِ ﻣﻠّﻲ اﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻛﻪ دو ﭘﺎدﺷﺎهِ ﭘﻬﻠﻮي‬
‫ﻫﻢ ﺑﺎ ﻫﻤﻪ ﻛﻮﺷﺸﻲ ﻛﻪ ﺑﺮايِ ﺑﺮ ﭘﺎ ﻛﺮدنِ ﻣﺎﺷﻴﻦِ اداري و ارﺗﺸﻲِ ﻣﻠّﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ در ﺗﻪ دل ﺑﺎور ﻧﻜﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻳﻚ دوﻟﺖـ ﻣﻠّﺖِ‬
‫ﺧﻮدﻓﺮﻣﺎن ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬زﻳﺮا آن ﺷﺒﺢ ﻫﻤﻮاره ﺑﺮ روانِ اﻳﺸﺎن و ﻓﺮﻣﺎنﮔﺰارانﺷﺎن ﺳﺎﻳﻪ اﻓﻜﻨﺪه ﺑﻮد؛ ﺷﺒﺢِ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻓﺮﻣﺎنروايِ‬
‫اﺻﻠﻲ در ﺟﺎيِ دﻳﮕﺮي ﺳﺖ‪ ،‬در ﻟﻨﺪن ﻳﺎ واﺷﻨﮕﺘﻦ‪ ،‬و ارادهيِ ﭘﻨﻬﺎﻧﻜﺎرِ اﻳﺸﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎمﻫﺎ را ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺷﺒﺢ ﻫﻨﻮز‬
‫ﺑﺮ روانِ اﻛﺜﺮﻳ‪‬ﺖِ اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫رژﻳﻢِ دﻳﻨﻲ و ﻣﺴﺄﻟﻪيِ ﻣﻠّﻲ‬

‫و اﻣ‪‬ﺎ‪ ،‬ﺑﺎ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺷﺪن دوﻟﺘﻲ اﻧﻘﻼﺑﻲ در اﻳﻦ ﻛﺸﻮر ﺑﺎ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژي و آرﻣﺎﻧﻲ دﻳﻨﻲ و ﺿﺪِ آرﻣﺎنﻫﺎيِ ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴﺘﻲِ ﻣﺪرن‪ ،‬ﻣﺎﺷﻴﻦِ‬
‫دوﻟﺖ و آﻣﻮزش و رﺳﺎﻧﻪﻫﺎ در اﻳﻦ ﻳﻚ ﭼﻬﺎرم ﻗﺮن در ﺟﻬﺘﻲ ﻳﻜﺴﺮه دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻛﺎر اﻓﺘﺎده اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻈﺎمﻫﺎيِ آﻣﻮزﺷﻲ ﻣﺪرن‪،‬‬

‫‪5‬‬
‫دﺳﺘﮕﺎهﻫﺎيِ ﻋﻈﻴﻢِ ﺳﺮاﺳﺮيِ ﻣﻠّﻲ اﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﺰﻳﻨﻪيِ ﺑﻮدﺟﻪيِ دوﻟﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﻛﺎرﻛﺮدِ آنﻫﺎدر ﺟﻬﺖِ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژيِ ﻣﻠّﺖﺑﺎوريِ ﻣﺪرن اﺳﺖ‪.‬‬
‫دﺳﺘﮕﺎهﻫﺎيِ آﻣﻮزش و ﭘﺮورشِ ﻣﻠّﻲ ﻳﻜﻲ از ﺳﺎﺧﺘﭙﺎر )‪(constituent‬ﻫﺎيِ ﺑﻨﻴﺎديِ ﻧﻈﺎمِ دوﻟﺖـ ﻣﻠّﺖِ ﻣﺪرن اﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺮدﻣﺎنِ‬
‫ﻛﺸﻮر را از ﻛﻮدﻛﻲ در ﺟﻬﺖِ ﻫﺪفﻫﺎيِ ﻣﻠّﻲ ﺑﺮايِ ﺑﺮآوردنِ ﻧﻴﺎزﻫﺎيِ ﻛﺸﻮر ﺑﻪ ﻛﺎدرِ آﻣﻮزشدﻳﺪه ﺑﺎ ﻋﻠﻮم و ﻓﻨﻮنِ ﻣﺪرن و ﺑﺎ‬
‫ذﻫﻨﻴ‪‬ﺖِ ﻣﻠّﺖﺑﺎوراﻧﻪ ﭘﺮورش ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻈﺎمِ ﻣﺪرنِ آﻣﻮزش و ﭘﺮورشِ ﺳﺮاﺳﺮي در اﻳﺮان‪ --‬ﻛﻪ ﺟﺎيِ ﻧﻈﺎمِ ﻣﻜﺘﺐﺧﺎﻧﻪاي و ﻣﺪرﺳﻲِ دﻳﺮﻳﻦ را ﮔﺮﻓﺖ‪--‬‬
‫ﻫﻤﭽﻮن ﻣﺪلﻫﺎيِ اﺻﻠﻲِ اروﭘﺎﻳﻲِ آن‪ ،‬ﺑﺮ ﺑﻨﻴﺎدِ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژيِ ﻣﻠّﻲ ﺑﺮ ﭘﺎ ﺷﺪ و ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژيِ آﻣﻮزشِ ﻣﻠّﻲ‪ ،‬ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪيِ‬
‫اﻧﻲ ﭘﺮورشﻳﺎﻓﺘﻪ و آﻣﻮزشدﻳﺪه ﺑﺮايِ‬
‫ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴﻢِ اﻳﺮاﻧﻲِ ﺑﺮآﻣﺪه از اﻧﻘﻼبِ ﻣﺸﺮوﻃﻴ‪‬ﺖ‪ ،‬ﭘﺮورشِ اﻳﺮاﻧﻲِ آرﻣﺎﻧﻲ ﺑﻮد‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ اﻳﺮ ِ‬
‫ﺖ رﺳﻤﻲ‪ ،‬از دورهيِ اﺑﺘﺪاﺋﻲ‪ ،‬ﻳﻜﻲ از ﻣﺎﻳﻪﻫﺎيِ آﻣﻮزﺷﻲِ اﺳﺎﺳﻲ در ﺑﺮﻧﺎﻣﻪيِ‬
‫ﺧﺪﻣﺖ ﺑﻪ آرﻣﺎنِ ﻣﻠّﻲ‪ .‬آﻣﻮزشِ ﺗﺎرﻳﺦِ ﻣﻠّﻲ ﺑﻪ رواﻳ ِ‬
‫آﻣﻮزشِ ﻣﻠّﻲ ﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ در اﻳﺮانِ دورانِ ﭘﻬﻠﻮي ﻧﻴﺰ دﻧﺒﺎل ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﻳﻦ را ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺑﺎﻳﺪ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ‪ ،‬و ﺑﺎ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻫﻢ‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﻴﺎنِ ﻣﺪلِ‬
‫راﻫﻨﻤﺎيِ آرﻣﺎﻧﻲ و آﻧﭽﻪ در واﻗﻌﻴ‪‬ﺖ ﻋﻤﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺷﻜﺎفﻫﺎﻳﻲ ﻫﺴﺖ؛ ﭼﻪﺑﺴﺎ ﺷﻜﺎفﻫﺎﻳﻲ ژرف و ﭘﺮ ﻧﺸﺪﻧﻲ‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل‪،‬‬
‫رﻓﺘﺎر و ﮔﻔﺘﺎر در ﻫﺮ ﻧﻈﺎمِ ﺑﺸﺮي‪ ،‬ﺑﺮايِ ﺗﻮﺟﻴﻪِ ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻪدرﺳﺘﻲ ﻳﺎ ﺑﻪ دروغ و ﻧﻤﺎﻳﺶ‪ ،‬ﺑﺮ ﺣﺴﺐِ ﻃﺒﻴﻌﺖِ ﻧﻈﺎمﻫﺎ و ﻋﻤﻠﻜﺮدِﺷﺎن‪،‬‬
‫رويﻛﺮدﺷﺎن ﺑﻪ ﻳﻚ ﻣﺪلِ آرﻣﺎﻧﻲ ﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژيِ آﻣﻮزﺷﻲِ دورانِ ﭘﻬﻠﻮي‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﻣﻠّﺖﺑﺎوراﻧﻪ ﺑﻮد و ﻳﻚ رواﻳﺖِ رﺳﻤﻲِ ﺗﺎرﻳﺦِ ﻣﻠّﻲ را در ذﻫﻦِ ﺳﻪـﭼﻬﺎر‬
‫ﻧﺴﻞِ اﻳﺮاﻧﻲ ﻧﺸﺎﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ رواﻳﺖ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺷﻮرِ ﻣﻠّﻲ و اﺣﺴﺎسِ ﺗﻌﻠّﻖِ ﻣﻠّﻲ را در آﻣﻮزشدﻳﺪﮔﺎنِ ﭼﻨﺪ ﻧﺴﻞ ﭘﺪﻳﺪ آورد ﻳﺎ ﺷﻮري را‬
‫ﻛﻪ ﺑﻪ دﺳﺖِ ﻧﺴﻞﻫﺎيِ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦِ ﻣﻨﻮراﻟﻔﻜﺮان )و ﺳﭙﺲ روﺷﻨﻔﻜﺮان( در ﻣﻴﺎنِ ﺑﺎﺳﻮادانِ ﻃﺒﻘﻪيِ ﻣﻴﺎﻧﻪيِ ﺷﻬﺮي ﻧﻤﻮد ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﻴﺮو‬
‫ي ﻣﺤﻮ ﻛﺮدنِ‬
‫دﻫﺪ‪ .‬ﺳﺮﻛﻮبِ اﻳﻞﻫﺎ و ﻗﺒﻴﻠﻪﻫﺎ و ﺧﻮاﺑﺎﻧﺪنِ »ﻓﺘﻨﻪ«يِ آنﻫﺎ ﺑﻪ دﺳﺖِ ارﺗﺶِ ﻧﻮﺑﻨﻴﺎدِ ﻣﻠّﻲ‪ ،‬ﻳﺎ ﻧﻴﻤﻪ ﻣﻠّﻲ‪ ،‬و ﻛﻮﺷﺶ ﺑﺮا ِ‬
‫روحِ ﻗﺒﻴﻠﻪاي و ﻗﻮﻣﻲ در روحِ ﻣﻠّﻲ از راهِ ﻧﻈﺎمِ آﻣﻮزﺷﻲِ رﺳﻤﻲ و ﻣﺎﺷﻴﻦِ ﺗﺒﻠﻴﻐﺎتِ دوﻟﺘﻲ‪ ،‬ﻫﺪﻓﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ رژﻳﻢِ رﺿﺎﺷﺎﻫﻲ و‬
‫روﺷﻨﻔﻜﺮانِ واﺑﺴﺘﻪاش دﻧﺒﺎل ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ ﻛﻮﺗﺎﻫﻲِ زﻣﺎن و ﺳﺴﺘﻲِ ﺑﻨﻴﺎنﻫﺎيِ »ﻣﻠّﻲ« و ﺿﻌﻒ و ﭘﻮﺳﻴﺪﮔﻲِ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻧﮕﺬاﺷﺖ ﻛﻪ‬
‫رﻳﺸﻪﻫﺎيِ ﺧﻮد را‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪِ ﭘﺮوژهيِ ﻣﻠّﺖﺳﺎزيِ ژاﭘﻨﻲ‪ ،‬و ﺣﺘّﺎ ﺗﺮﻛﻴ‪‬ﻪ‪ ،‬اﺳﺘﻮار ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺳﺮﻧﮕﻮﻧﻲِ دوﻟﺖِ رﺿﺎﺷﺎﻫﻲ در ﺷﻬﺮﻳﻮرِ ‪1320‬‬
‫ﺟﻮ‪ ‬دﻳﮕﺮي ﺑﺮ اﻳﺮان و ﺟﻬﺎن ﻓﺮﻣﺎنروا ﺷﺪ ﻛﻪ‪ ،‬ﺑﺮ اﺛﺮِ آن‪ ،‬آن ﭘﺮوژه ﺳﻲ و ﭼﻨﺪ ﺳﺎل ﭘﺲ از آن ﺑﺎ ﺳﺮﻧﮕﻮﻧﻲِ ﻓﺮزﻧﺪـاش‪ ،‬ﻳﻜﺴﺮه‬
‫ﻧﺎﻛﺎم ﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ رويِ ﻛﺎر آﻣﺪنِ ﺟﻤﻬﻮريِ اﺳﻼﻣﻲ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژيِ رﺳﻤﻲِ دﻳﮕﺮي ﺧﻮد را ﺣﺎﻛﻢ ﻛﺮد ﻛﻪ‪ --‬ﻫﺮ ﭼﻪ ﻫﺴﺖ و ﺑﻪ ﻫﺮ ﻧﺎﻣﻲ‬
‫ﻛﻪ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﺷﻮد‪ --‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژيِ ﻣﻠّﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺷﻌﺎرﻫﺎيِ ﺿ ِﺪ‪ ‬ﻣﻠﺖﺑﺎوري و ﺟﻬﺎدِ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﻳﻚ ﺑﺮ ﺿﺪِ آن ﻳﻜﻲ از‬
‫ﺷﻌﺎرﻫﺎيِ اﺳﺎﺳﻲِ ﺣﻜﻮﻣﺖِ ﺑﺮآﻣﺪه از اﻧﻘﻼبِ اﺳﻼﻣﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬زﻳﺮا رژﻳﻢِ اﺳﻼﻣﻲ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻧﻮﻋﻲ »اﻧﺘﺮﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴﻢِ اﺳﻼﻣﻲ«‬
‫ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﻣﻲداﻧﺪ و ﻣﻠّﺖِ اﻳﺮان را ﺑﺨﺸﻲ از »اﻣ‪‬ﺖِ اﺳﻼﻣﻲ« ﻣﻲﺷﻤﺎرد‪ .‬و در اﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﻛﻮﺷﻴﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﻴﻨﻪ و ﻧﻔﺮتِ دﻳﺮﻳﻨﻪيِ‬
‫ﺷﻴﻌﻪ و ﺳﻨّﻲ را‪ ،‬دﺳﺖِ ﻛﻢ ﺑﻪﻇﺎﻫﺮ و در ﻧﻤﺎيِ رﺳﻤﻲاش‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎمِ »اﺳﻼمِ ﻧﺎبِ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪي« از ﻣﻴﺎن ﺑﺮدارد‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬ﺳﻴﺎﺳﺖِ‬
‫آﻣﻮزﺷﻲِ اﻳﻦ رژﻳﻢ و ﻣﺎﻳﻪﻫﺎيِ ﺗﺒﻠﻴﻐﻲ و اﻟﻘﺎﻳﻲِ آن ﻫﺪفِ دﻳﮕﺮي ﺟﺰ ﭘﺮوردنِ اﻳﺮاﻧﻲِ آرﻣﺎﻧﻲ را دﻧﺒﺎل ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻫﺪفِ ﺟﻨﺒﺶِ اﺗﻘﻼﺑﻲِ‬
‫اﺳﻼﻣﻲ و اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژيِ رﺳﻤﻲِ ﻧﻈﺎمِ آﻣﻮزﺷﻲِ آن ﭘﺪﻳﺪ آوردنِ اﻧﺴﺎنِ آرﻣﺎﻧﻲِ »اﺳﻼﻣﻲ« ﺳﺖ‪ .‬اﻛﻨﻮن ﺑﺎﻳﺪ اﻳﻦ واﻗﻌﻴ‪‬ﺖ را در ﻧﻈﺮ‬
‫داﺷﺖ ﻛﻪ دو ﻧﺴﻞ از ﺟﻮاﻧﺎنِ اﻳﺮاﻧﻲ در ﻧﻈﺎمِ آﻣﻮزﺷﻲاي ﭘﺮورش ﻳﺎﻓﺘﻪ اﻧﺪ ﻛﻪ ﺗﺎرﻳﺦ را ﺑﻜﻞ ﺑﺎ ﺧﻮاﻧﺶِ دﻳﮕﺮي ﺑﻪ ﺟﻮاﻧﺎن ﻋﺮﺿﻪ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ؛ ﺧﻮاﻧﺸﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﺗﺎرﻳﺦ را اﻳﻦ ﺑﺎر در ﺧﺪﻣﺖِ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژيِ رژﻳﻤﻲ ﻗﺮار دﻫﺪ ﻛﻪ ﻫﺪفِ آن‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﻣﻠّﺖﺳﺎزي‬
‫ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻠﻜﻪ ﻣﺪ‪‬ﻋﻲِ اﻣ‪‬ﺖﺳﺎزي ﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻧﻤﻲرﺳﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﭘﺮوژه در ﺟﻬﺖِ اﻣ‪‬ﺖﺳﺎزي ﭼﻨﺪان ﻛﺎﻣﻴﺎب ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ‬
‫ﺷﻜﺎفﻫﺎيِ ﻫﻮﻳﺘﻲِ ﻣﺮدﻣﺎنِ اﻳﻦ ﻛﺸﻮر را ﺑﺴﻴﺎر ژرفﺗﺮ ﻛﺮده و‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮانِ واﻛﻨﺶ‪ ،‬ﺷﻮرِ ﮔﺰافِ ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴﺘﻲ را ﻧﻴﺰ در‬
‫ﻻﻳﻪﻫﺎﻳﻲ از ﻣﺮدم ﺑﻪﺷﺪت ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻈﺎمِ آﻣﻮزﺷﻲِ »اﺳﻼﻣﻲ« ﺑﻪ ﻋﻨﻮانِ ﻣﺎﺷﻴﻦِ آﻣﻮزﺷﻲِ ﻓﺮاﮔﻴﺮِ ﻛﺸﻮري‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬در‬
‫ﺟﻬﺖِ ﺧﻨﺜﺎ ﻛﺮدنِ ﭘﺮوژهيِ ﻣﻠﺖﺳﺎزيِ دورانِ ﭘﻬﻠﻮي ﻧﻘﺶِ ﺑﺴﻴﺎر اﺛﺮﮔﺬاري ﺑﺎزي ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎيِ آن را در ﺑﻴﺪار ﺷﺪنِ‬

‫‪6‬‬
‫ﺷﻮرﻫﺎيِ ﻗﻮﻣﻲ در اﻳﺮان ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ‪ .‬اﻳﻦ ﻋﺎﻣﻞِ اﺳﺎﺳﻲ را در ﻫﺮ ارزﻳﺎﺑﻲاي از اﻳﺮانِ ﻛﻨﻮﻧﻲ و آﻳﻨﺪهﻧﮕﺮي ﺑﺮايِ آن از ﻳﺎد ﻧﻤﻲﺑﺎﻳﺪ‬
‫ﺑﺮد‪.‬‬

‫ﻣﻠّﺖﺳﺎزيِ ﭘﺴﺎﻣ‪‬ﺪرن‬
‫ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻴﻢ‪ ،‬ﭘﺮوژهﻫﺎيِ ﻣﻠّﺖﺳﺎزي ﭘﺪﻳﺪهﻫﺎيِ دورانِ ﻣﺪرن در ﺗﺎرﻳﺦِ اروﭘﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬دوﻟﺖـ ﻣﻠّﺖﻫﺎيِ ﻣﺪرن‪ ،‬از ﺳﻮﻳﻲ‪،‬‬
‫ﺑﺮﭘﺎﻳﻪيِ اﻳﺪهﻫﺎيِ اﻧﺴﺎنﺑﺎوري و ﻓﺮدﺑﺎوري ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲآﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﭘﺎﻳﻪﮔﺬارِ دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ و آزاديﻫﺎيِ ﻓﺮدي اﻧﺪ‪ ،‬و‪ ،‬از ﺳﻮيِ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺮ‬
‫ﭘﺎﻳﻪيِ ﻣﻔﻬﻮمِ ﺧﻮاﺳﺖِ ﻫﻤﮕﺎﻧﻲ )‪ ،(volonté générale ; general will‬ﻛﻪ ﭘﺎﻳﻪﮔﺬارِ دوﻟﺖِ ﻣﺪرن و ﺷﺎﻟﻮدهيِ ﺗﻮﺟﻴﻪِ ﻋﻘﻠﻲِ‬
‫ﻓﺮﻣﺎنﻓﺮﻣﺎﻳﻲِ آن اﺳﺖ‪ .‬و اﻣ‪‬ﺎ‪ ،‬زﻳﺮﺳﺎﺧﺖِ ﻣﺎد‪‬يِ دوﻟﺖـﻤﻠّﺖِ ﻣﺪرن را اﻧﻘﻼبِ ﺻﻨﻌﺘﻲ ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﻧﻘﻼبِ ﺻﻨﻌﺘﻲ ﭘﺪﻳﺪ‬
‫آورﻧﺪهيِ ﺳﺎﺧﺘﺎرِ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و اﻗﺘﺼﺎديِ ﺟﺎﻣﻌﻪيِ ﺑﻮرژواﻳﻲِ ﻣﺪرن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻬﺎدﻫﺎيِ ﺳﻴﺎﺳﻲِ دوﻟﺖـ ﻣﻠّﺖ در درونِ آن ﻛﺎرﻛﺮد‬
‫دارﻧﺪ‪ .‬از وﻳﮋﮔﻲﻫﺎيِ اﺳﺎﺳﻲِ ﺟﺎﻣﻌﻪيِ ﺻﻨﻌﺘﻲ اﺳﺘﺎﻧﺪارد ﻛﺮدن ﺑﺮايِ ﻛﺎراﻣﺪيِ ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺎﺧﺘﺎرِ ﻳﻜﭙﺎرﭼﻪ ﺷﺪهيِ‬
‫اﻗﺘﺼﺎديـﺳﻴﺎﺳﻲِ دوﻟﺖـﻛﺸﻮرِ ﻣﺪرن‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎمِ ﻳﻜﭙﺎرﭼﮕﻲِ ﺗﺎرﻳﺨﻲِ ﻣﻠّﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻮيِ ﻳﻜﭙﺎرﭼﮕﻲِ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و زدودنِ ﻋﻨﺎﺻﺮِ »ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ«‬
‫از درونِ ﻓﺮﻫﻨﮓِ ﻣﻠّﻲ‪ --‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﻳﻒِ رﺳﻤﻲِ آن‪ --‬ﻧﻴﺰ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻳﻜﭙﺎرﭼﮕﻲِ زﺑﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪيِ ﺳﺮاﺳﺮي ﻛﺮدنِ زﺑﺎنِ رﺳﻤﻲِ‬
‫دوﻟﺖ در واﺣﺪِ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲِ ﻣﻠّﻲ ﻳﺎ ﻛﺸﻮر‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﭘﺎﻳﻪايﺗﺮﻳﻦ روﻧﺪﻫﺎيِ ﻣﻠّﺖﺳﺎزي ﺑﻪوﻳﮋه در ﮔﺰاﻓﮕﺮا )‪(extremist‬ﺗﺮﻳﻦ‬
‫ﺷﻜﻞِ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژيِ ﻣﻠّﺖﺑﺎوري ﺳﺖ‪ .‬ﻧﻤﻮﻧﻪيِ ﺑﺮﻳﻦِ اﻳﻦ ﮔﺮاﻳﺶ و ﺗﺠﺮﺑﻪيِ ﺗﺎرﻳﺨﻲ را در ﻓﺮاﻧﺴﻪيِ ﻧﺎﭘﻠﺌﻮﻧﻲ و آﻟﻤﺎنِ ﺑﻴﺴﻤﺎرﻛﻲ و‬
‫دورهﻫﺎيِ ﭘﺲ از آن‪ ،‬ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎنِ ﺟﻨﮓِ ﺟﻬﺎﻧﻲِ دو‪‬م‪ ،‬در اﻳﻦ دو ﻛﺸﻮر ﻣﻲﺗﻮان دﻳﺪ‪.‬‬
‫اﻣ‪‬ﺎ‪ ،‬ﻧﻜﺘﻪيِ دﻳﮕﺮي ﻛﻪ ﺑﻪ ﻳﺎد ﺑﺎﻳﺪ داﺷﺖ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﺮوژهﻫﺎيِ ﻣﻠﺖﺳﺎزي در ﭘﺮﺗﻮِ آرﻣﺎنﺧﻮاﻫﻲﻫﺎيِ ﮔﺰاﻓﮕﺮايِ‬
‫ﻣﻠّﺖﺑﺎوري درآﻣﻴﺨﺘﻪ ﺑﺎ ﻧﮋادﺑﺎوري‪ ،‬ﻛﻪ ﭘﺸﺘﻮاﻧﻪيِ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﻳﻚِ اروﭘﺎﻣﺪاريِ ﺳﺪهيِ ﻧﻮزدﻫﻢ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﭘﺎ ﻛﺮدنِ دو ﺟﻨﮓِ ﺟﻬﺎﻧﻲِ‬
‫ﻫﻮﻟﻨﺎك در ﻣﻴﺎنِ ﻣﻠّﺖﻫﺎيِ اروﭘﺎﻳﻲ‪ ،‬از ﻧﻴﻤﻪيِ دو‪‬مِ ﻗﺮنِ ﺑﻴﺴﺘﻢ‪ ،‬ﺑ‪‬ﺮدِ ﺗﻨﺪرويِ ﺧﻮد را در ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻣﺎدرِ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژيﻫﺎيِ‬
‫ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴﺘﻲ از دﺳﺖ داده و ﻧﺮم ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ‪ ،‬ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻛﺮد ﻛﻪ ﭘﺮوژهيِ ﻣﻠﺖﺳﺎزي در درازايِ ﻗﺮنِ ﻧﻮزدﻫﻢ ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎنِ‬
‫ﺟﻨﮓِ ﺟﻬﺎﻧﻲِ دو‪‬م در اﻳﻦ ﻛﺸﻮرﻫﺎ ﺑﻪ ﻫﺪفِ آرﻣﺎﻧﻲِ ﺧﻮد ﺑﺴﻴﺎر ﻧﺰدﻳﻚ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ‪ ،‬ﻣﻠّﺖﻫﺎيِ اروﭘﺎﻳﻲ ﺑﺎ زﻳﺮﺳﺎﺧﺖﻫﺎيِ‬
‫اﻗﺘﺼﺎديـﺳﻴﺎﺳﻲِ ﻣﻠّﻲ و اﺣﺴﺎسِ ﻫﻤﮕﺎﻧﻲِ ﺗﻌﻠّﻖ ﺑﻪ ﻣﻠّﺖ و زﺑﺎنِ ﻣﻠّﻲ ﺣﺪودِ دو ﻗﺮن اﺳﺖ ﻛﻪ از دلِ ﻓﺮاﻳﻨﺪِ ﻣﻠّﺖﺳﺎزي ﺳﺮ‬
‫ﺑﺮآورده و ﺑﻪ زﻧﺪﮔﺎﻧﻲِ ﺧﻮد اداﻣﻪ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرتِ دﻳﮕﺮ‪» ،‬روحِ ﻣﻠّﻲ« دوﻗﺮن اﺳﺖ ﻛﻪ در آنﻫﺎ ﻋﻤﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺑﺮ ﭘﻴﻮﻧﺪﻫﺎيِ‬
‫ﻗﻮﻣﻲ و ﻗﺒﻴﻠﻪاي ﭼﻴﺮه ﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ‪ ،‬ﺑﺎ ﻛﺎﻫﺶِ ﻗﺪرت و ﺷﺪ‪‬تِ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژيِ ﻣﻠّﺖﺑﺎوراﻧﻪيِ ﮔﺰاﻓﻜﺎر در ﻛﺸﻮرﻫﺎيِ اروﭘﺎﻳﻲ ﭘﺲ از‬
‫ﺟﻨﮓِ ﺟﻬﺎﻧﻲِ دو‪‬م‪ ،‬و ﺑﻪوﻳﮋه ﺑﺎ اﻧﻘﻼبِ ﺻﻨﻌﺘﻲِ ﻧﻮ در ﻧﻴﻤﻪيِ دو‪‬مِ ﻗﺮنِ ﺑﻴﺴﺘﻢ‪ ،‬ﻛﻪ زﻳﺮﺳﺎﺧﺖﻫﺎيِ اﻗﺘﺼﺎدِ ﻣﻠّﻲ را‪ --‬ﻛﻪ ﻣﻴﺮاثِ‬
‫اﻧﻘﻼبِ ﺻﻨﻌﺘﻲِ ﻗﺮنِ ﻧﻮزدﻫﻢ اﺳﺖ‪ --‬دﮔﺮﮔﻮن ﻛﺮده و ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎيِ اﻗﺘﺼﺎدِ ﺻﻨﻌﺘﻲ را از ﻗﺎﻟﺐﻫﺎيِ ﻣﻠّﻲ ﺑﻪ در آورده و ﻛُﺮهﮔﻴﺮ‬
‫ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺮزﻫﺎيِ ﻣﻠّﻲ ﺑﻪ رويِ وﺣﺪتِ اﻗﺘﺼﺎدي و ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﻳﻚ واﺣﺪِ ﻓﺮاﮔﻴﺮِ اروﭘﺎﻳﻲ ﮔﺸﻮده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻜﻲ از‬
‫ﭘﻲآﻣﺪﻫﺎيِ ﻣﻬﻢِ اﻳﻦ ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺑﺎزﮔﺸﺖ از اﻳﺪهيِ ﻳﻜﭙﺎرﭼﮕﻲِ ﻓﺮﻫﻨﮓِ ﻣﻠّﻲ و ﺗﻚزﺑﺎﻧﻲِ ﻣﻠّﻲ ﺑﻪ ﭘﺬﻳﺮشِ ﺑ‪‬ﺴﮕﺎﻧﮕﻲِ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و زﺑﺎﻧﻲ در‬
‫درونِ ﻳﮕﺎﻧﮕﻲِ ﻣﻠّﻲ ﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺪﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و ﭼﻨﺪزﺑﺎﻧﻲ ﺑﻮدن اﻣﺮوزه در درونِ واﺣﺪﻫﺎيِ ﻣﻠﻲ ﺑﻪ رﺳﻤﻴ‪‬ﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه و ﺣﺘّﺎ ﺑﺎ‬
‫ﺳﻴﺎﺳﺖِ رﺳﻤﻲ اﻧﮕﻴﺨﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬از ﻧﻈﺮِ رﺳﻤﻲ‪ ،‬ﻓﺮاﻧﺴﻮي و آﻟﻤﺎﻧﻲ و ﺳﻮﺋﺪي و اﻳﺘﺎﻟﻴﺎﻳﻲ اﻣﺮوزه ﻛﺴﻲ ﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﻨﺎﺳﻨﺎﻣﻪ و‬
‫ﮔﺬرﻧﺎﻣﻪيِ اﻳﻦ ﻛﺸﻮرﻫﺎ را دارد‪ ،‬ﺻﺮفِ ﻧﻈﺮ از اﻳﻦ ﻛﻪ اﺻﻞ زﺑﺎﻧﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و ﻧﮋاديِ او از ﻛﺠﺎﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرتِ دﻳﮕﺮ‪» ،‬ﻫﻮﻳ‪‬ﺖِ‬
‫ﻣﻠّﻲ« در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺷﻬﺮوﻧﺪيِ ﻳﻚ دوﻟﺖ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺮﺧﻮرداري از ﺣﻘﻮق و ﺣﻤﺎﻳﺖﻫﺎيِ ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ و ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺟﺎي آوردنِ‬
‫ﺗﻜﻠﻴﻒﻫﺎيِ ﺷﻬﺮوﻧﺪي؛ و ﻧﻪ ﻫﻴﭻ ﻋﺎﻣﻞِ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪ ،‬و ﻧﮋادي‪.‬‬
‫اﻣ‪‬ﺎ‪ ،‬در ﻣﻮردِ ﺑﺴﻴﺎري از ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎيِ ﻇﺎﻫﺮيِ دوﻟﺖـ ﻣﻠّﺖ‪ ،‬ﻛﻪ از راهِ ﺟﻬﺎﻧﮕﻴﺮيِ ﻛﻮﻟﻮﻧﻴﺎﻟﻴﺴﻢِ اروﭘﺎﻳﻲ ﻳﺎ ﭘﺮاﻛﻨﺶِ اﻳﺪهﻫﺎ‬
‫و اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژيﻫﺎيِ ﻣﺪرن در آﺳﻴﺎ و اﻓﺮﻳﻘﺎ و ﺣﺘّﺎ اروﭘﺎيِ ﺷﺮﻗﻲ )ﻧﻤﻮﻧﻪيِ ﻳﻮﮔﻮﺳﻼوي( ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪه اﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﻴﻞِ ﻧﺒﻮدِ‬

‫‪7‬‬
‫زﻳﺮﺳﺎﺧﺖﻫﺎيِ اﻗﺘﺼﺎديـﺳﻴﺎﺳﻲِ ﻳﮕﺎﻧﻪﮔﺮ و ﻧﻬﺎدﻫﺎيِ ﭘﺎﻳﺪار ﻛﻨﻨﺪهيِ آن‪ ،‬و در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬ﻧﺒﻮدِ »روحِ ﻣﻠّﻲ«‪ ،‬ﺑﺎ ﻓﺮوﭘﺎﺷﻴﺪنِ ﺳﺎﺧﺘﺎرِ‬
‫ﻇﺎﻫﺮيِ دوﻟﺖِ ﻣﻠّﻲ و از ﻣﻴﺎن رﻓﺘﻦِ ﻗﺪرﺗﻲ ﻛﻪ »وﺣﺪتِ ﻣﻠّﻲ« را ﺑﻪزور ﻧﮕﺎه داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬آن »وﺣﺪتِ« ﻇﺎﻫﺮي ﺑﻪﺷﺘﺎب از ﻫﻢ‬
‫ﻣﻲﭘﺎﺷﺪ‪ .‬ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎيِ ﻳﻮﮔﻮﺳﻼوي و اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن و ﻋﺮاق در ﭘﻴﺶِ ﭼﺸﻢِ ﻣﺎ ﭼﻨﺪان ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻮﻳﺎيِ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻫﺴﺖ‪ .‬در ﻣﻮردِ اﻳﺮان‪،‬‬
‫ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻴﻢ‪ ،‬اﻳﻦ ﭘﺮوژه ﻧﻴﻤﻪﻛﺎره ﻣﺎﻧﺪ و اﻛﻨﻮن ﺑﺎﻳﺪ از دﻳﺪﮔﺎهِ دﻳﮕﺮي‪ ،‬ﻫﻤﺴﺎز ﺑﺎ ﺷﺮاﻳﻂِ ﺟﻬﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﻛﻨﻮن در آن ﺑﻪ ﺳﺮ‬
‫ﻣﻲﺑﺮﻳﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺴﺄﻟﻪيِ ﻫﻮﻳ‪‬ﺖِ ﻣﻠّﻲ ﺑﻴﻨﺪﻳﺸﻴﻢ؛ ﻳﻌﻨﻲ‪ ،‬از دﻳﺪﮔﺎهِ ﭘﺬﻳﺮشِ اﺻﻞِ ﺑﺲﻓﺮﻫﻨﮕﻲِ ﻗﻮﻣﻲ در درونِ ﻳﻚ واﺣﺪِ‬
‫اﻗﺘﺼﺎديـﺳﻴﺎﺳﻲِ ﻣﻠّﻲ‪.‬‬
‫آﺑﺎنِ ‪1384‬‬
‫‪ ،Créteil‬ﻓﺮاﻧﺴﻪ‬

‫* اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ در اﺻﻞ ﺑﺮايِ ﻳﻚ ﻧﻈﺮﺧﻮاﻫﻲ در ﺑﺨﺶِ اﻳﻨﺘﺮﻧﺘﻲِ رادﻳﻮ ﺑﻲﺑﻲﺳﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺑﺎزﻧﮕﺮي و اﻓﺰاﻳﺶ ﺑﺎرِ دﻳﮕﺮ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫)در ﺑﺎرهيِ اﻳﻦ ﺑﺤﺚ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﺪ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ‪ :‬دارﻳﻮشِ آﺷﻮري‪» ،‬اﻳﺮان‪ :‬از اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﺑﻪ دوﻟﺖ‪-‬ﻣﻠّﺖ« در ﻣﺎ و‬
‫ﻣﺪرﻧﻴ‪‬ﺖ‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﻪيِ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲِ ﺻﺮاط‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪(1377‬‬
‫ﻧﺸﺮِ اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ در ﻣﻄﺒﻮﻋﺎت ﺑﻲاﺟﺎزهيِ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه روا ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫‪8‬‬