Physical - Science

Phsical Science
~°™êÜ«∞# âß„ãÎ̈=Ú
CHAPTER - I : - Ñ¨~°=∂}∞ x~å‡}O
_®Å¤<£ ã≤^•ÌO`«O#∞ J#∞ãïOz Ñ¨~°=∂}∞=Ù qÉèílOK«_®xH˜ gÅ∞HÍx Juã¨∂Hõ∆‡"≥∞ÿ# Hõ}=Ú.
Ñ¨~=
° ∂}∞=ÙÖ’ ZÅ„HÍì<Å£ ∞, á„ È\Ï<£Å∞ =∞iÜ«Ú #∂º„\Ï<£Å J=∞iHõ#∞ Ñ¨~= ° ∂}∞=Ù #=Ú<åQÍ q~°fizOK«=K«∞Û.
Ç≤ÏbÜ«∂ Ñ¨~=
° ∂}∞=ÙÖ’Oz ZÅ„HÍì<Å£ #∞ |Ü«∞@‰õΩ ÑÖÑ¨QÍ L|ÌqOz# Ç≤ÏeÜ«∂ Hˆ O„^HŒ Íxfl Ç≤ÏeÜ«∞O -2
QÍ#∞ ÖË^• PÖÏÊù Hõ}=Ú Jx JO^Œ∞~°∞. Ñ¨~= ° ∂}∞ Hˆ O„^HŒ Oõ Ö’ LO_Õ á„ È\’e"£Å∞, #∂º„\Ï<£Å#∞ #∂ºH˜Ü
¡ ∂
« #∞¡
Jx JO\Ï~°∞.
ÉèÏ~°`^ « âÕ O◊ Ö’ "Õ^HŒ ÍÅO <å_Õ Hõ}Ï^Œ∞_»∞ J<Õ =∞Ç¨Ïi¬ Ñ¨^•~°Oú J<Õk Ju ã¨∂Hõ‡∆ Hõ}ÏÖˇ# · J}∞=Ù =∞iÜ«Ú
Ñ¨~°=∂#∞=Ù ã¨"Õ∞‡à◊#O Jx „ÑüáêkOz<å_»∞. „w‰õΩ `«`«fi"Õ`«Î _≥"≥∂„Hõ\˜<£ Ñ¨^•~°ú=Ú Ju ã¨∂Hõ∆‡"≥∞ÿ#
Ñ¨~=° ∂}∞=ÙÅ#∞ Hõey LO@∞O^Œx Ñ „ u
¨ áêkèOKå_»∞. w„ ‰õΩ ÉèÏ+¨Ö’ P@O JO>ˇ qÉèl í OK«_®xH˜ gÅ∞ HÍxk
Jx J~°= ú Ú. ZÅ„HÍì<,£ á„ È\Ï<£, =∞iÜ«Ú #∂º„\Ï<£ J#|_Õq Ñ¨~= ° ∂}∞=ÙÅx Ju=ÚYº"≥∞# ÿ =∞øxHõ Y}ÏÅ∞
Jx x~åúiOKå~°∞. *ˇ.*ˇ. `å"£∞< û £ J<Õ âß„ã" Î¨ `Õ Î« ~°∞}„^∞Œ = H˜~} ° ÏÅ#∞ Hõ#∞Q˘<åfl_∞» . HÍ`À_£ H˜~} ° ÏÅ∞ ~°∞A=∂~°Oæ Ö’
K«e™êÎ~Ú. g\˜ Hõ}ÏÅ∞ ãÖ`«iOK«∞‰õΩ#fl P"Õâ= ◊ Ú ~°∞}Ï`«‡Hõ=Ú. HÍ`À_£ H˜~} ° ÏÅ∞ J#∞ Hõ}ÏÅ‰õΩ ZÅ„HÍì<£ Jx
Ñ
¿ ~°∞ Ñ
Ã \˜# ì âß„ãA Î¨ _
˝ ∞» *ˇ.*.ˇ ™Èìh, Ñ¨~= ° ∂}∞ ãÖYº Ñ¨~= ° ∂}∞=ÙÅ∞Ö’x ZÅ„HÍì<£ ÖËHõ á„ È\Ï<£Å ãÖYº‰õΩ ã¨=∂#=Ú.
PÖÏÊHù }õ ÏÅ∞ ZÅ„HÍì<Å£ #∞ `˘ÅyOz# Ç‘ÏeÜ«∞O Ñ¨~= ° ∂}∞=ÙÅ∞, Ñ¨~= ° ∂}∞ ^ „ =Œ º~åt "≥Ú`«OÎ QÀà◊OHÍ~°ÑÙ¨
Ñ¨~=° ∂}∞=Ù Hˆ O„^HŒ Oõ Ö’ Wq∞_ç LO@∞Ok. á„ È\Ï<£ Ü≥ÚHõ¯ ^ „ =Œ º~åt ZÅ„HÍ<£ ^ „ =Œ º~åt Hõ<åfl 1837 ~ˆ @∞¡
Z‰õΩ¯=QÍ LO@∞Ok. q^Œ∞º`ü L`«Ê~åæ#Å Ñ „ } ¨ ÏeHõ Ñ „ Ü ¨ ∂ ≥ QÆOÖ’ HÍ^À_£ H˜~} ° ÏÅ#∞ HõxÑ Ã \˜#
ì âß„ãAÎ¨ _ ˝ ∞» Ñ
¿ ~°∞ *ˇ.*ˇ.
`å"£∞< û £ HÍ^À_£ H˜~} ° ÏÅ Hõ}ÏÅ#∞ ZÅ„HÍì<Å£ #∞ Ñ ¿ ~°∞ Ñ Ã \˜#ì âß„ãA Î¨ _ ˝ ∞» *ˇ.*ˇ. ã¨x ì . ^•x q^Œ∞º^•"Õâ= ◊ Ú 1.06
x10-19 ‰õÄÅ∞OÉòÅ∞. ZÅ„HÍì<£ ^ „ = Œ º~åt 9.1 x10-28 gms J~Ú`Õ á„ È\Ï<£ ^ „ = Œ º~åt 1.67 x10-28 Q„ Í"£∞.û
L`«~û Qü }Æ ÏeHõÖ’x 10 "ÕÅ "ÀÅ∞ì q^Œ∞º`ü ^•fi~å ÑÖÑ≤#Ñ¨Ù_»∞ HÍ^èÀ_ç =∞iÜ«Ú P<å_À H˜~} ° ÏÅ∞ ~Ô O_»∞ kâ◊#∞
=∂~°∞HÛ ˘x ãÖK«i™êÎ~Ú. Ñ¨~= ° ∂}∞ ãÖYº Z Ñ¨~= ° ∂}=ÙÅÖ’x ZÅ„HÍì<£ ÖË^• á„ È\Ï<£Å ãÖYº#∞ `≥eÜ«∞*Ëã∞¨ OÎ k.
#∂º„\Ï<£ Ü≥ÚHõ¯ q^Œ∞º^•"Õâ= ◊ Ú `«@ãÖ÷ . ^•x ^ „ =Œ º~åt á„ È\Ï<£ ^ „ = Œ º ~åt`À ã¨=∂#O Ñ¨~= ° ∂}∞=ÙÖ’x
#∂º„\Ï<£Å =∞iÜ«Ú á„ È\Ï<£Å ãÖYº ^•x ^ „ = Œ º~åtx ã¨∂zã¨∞OÎ k. *ˇ*ˇ `å"£∞< û £ #=¸<åÖ’ ZÅ„HÍì<Å£ ∞
Ñ¨ÙK«ÛÑO¨ _»∞Ö’ QÆ∞A˚Ö’ q`«< Î åÅ =∂ki J=∞i L<åfl~Ú. ~°∂`«~Ñ ü _ ¨¶ £ #=¸<åÖ’ ZÅ„HÍì<Å£ ∞ Hˆ O„^HŒ Oõ K«∞@∂ì
xs‚`« HõHÖ∆õ ’ Q„ ÇÆ ¨ Å K«∞@∂ì ÑïÉ „ qíè ∞OKÕ =∂kiQÍ Ñï|„ q∞™êÎ~Ú. ~°∂`«~Ñ ü _ ¨¶ £ #=Ú<å#∞ Q„ ÇÆ Ï¨ =∞O_»Å #=Ú<åQÍ
=º=Ç¨Ïi™êÎ~∞° . Hˆ O„^HŒ Oõ Ö’ L#fl Hõ}ÏÅ#∞ Hˆ O„^HŒ õ Hõ}ÏÅx ÖËHõ #∂H˜Ü ¡ ∂ « #∞¡ Jx JO\Ï~°∞. Ñ¨~= ° ∂}∞=ÙÅÖ’
Z<≥fl Hõ}ÏÅ∞ L#flÑÊ¨ \H˜ ˜ =ÚYº"≥∞# ÿ k =¸_»∞ Jq ZÅ„HÍì<Å£ ∞, á„ È\Ï<£Å∞ =∞iÜ«Ú #∂º„\Ï<£Å∞.
Hõ}ÏÅ QÆ∞iOz `≥eÑ≤# ÉèÏ~°fÜ«∞ âß„ã" Î¨ `Õ Î« Hõ<å^Œ∞_»∞. Ñ¨~=
° ∂}∞=Ù ã≤^•ÌO`åxfl Ñ „ u ¨ áêkOz#"å_»∞
_®Åì<.£ Ñ¨^•~°=Ì Ú qÉèl í OK«_®xH˜ gÅ∞ HÍx ã¨∂Hõ‡∆ u ã¨∂Hõ‡∆ "≥∞# ÿ Ñ¨~=° ∂#∞=ÙÅ#∞ Hõey LO@∞Ok. XHõ =¸ÅQÍxfl
K≥Ok# Ñ¨~= ° ∂}∞=ÙÅxfl XˆH ~°HOõ QÍ LO\Ï~Ú. "å\˜ ^Œ~å‡ÅÖ’#∞ XˆH ~°HOõ QÍ Ñ „ =
¨ iÎ™êÎ~∞° . "Õ~ˆ fi~°∞ =¸ÅHÍÅxfl
aè#fls`«∞Ö’¡ ^Œ~≈° x Ñ
„ =
¨ iÎ™êÎ~Ú. Ñ¨^•~°Hú }
õ ÏÅÖ’ Hˆ =ÅO Ñ¨~= ° ∂}∞=ÙÅÖ’ =∂„`"« ∞Õ ~°™êÜ«∞# K«~º° Ö’ áêÖÁæO\Ï~Ú.
1
Ñ¨~= ° ∂}∞=ÙÅ∞ Ñ¨^•~°ú x~å‡}ÏxH˜ =¸Å ãÖ÷ ÉÏÅ∞. =¸ÅHõOÖ’x Ju ã¨∂Hõ‡∆ Hõ}ÏÅ∞ Ñ¨~= ° ∂}=ÙÅ∞ Jx Ñ≤Å∞™êÎ~∞° .
Ñ¨~= ° ∂}∞=ÙÅ∞ ãÖÜ≥∂QÆO KÕOk ãÖÜ≥∂QÆ Ñ¨~= ° ∂}∞=ÙÅ∞ ÖË^• J}∞=ÙÅ∞ U~°Ê_`» å~Ú. P^è∞Œ xHõ ã≤^•úO`åÅ∞
=∞iÜ«Ú Ñ „ Ü¨ ∂ ≥ QÍÅ Ñ¶e¨ `«OQÍ Ñ¨~= ° ∂}∞=ÙÖ’ ZÅ„HÍì<,£ á„ È\Ï#∞¡ =∞iÜ«Ú #∂º„\Ï#∞¡ J#|_Õ Ju =ÚYº"≥∞# ÿ
"≥ÚeHõH} õ ÏÅ∞ L<åflÜ∞« x ~°∞A"≥O· k. ~°∞}q^Œ∞º`ü Hˆ O„^•Å∞ HÍ^À_£ #∞O_ç |Ü«∞Å∞^Õ~`° å~Ú. ~°∞}„^∞Œ = H˜~} ° ÏÅ∞
~°∞} q^Œ∞º`ü ^•fi~°O #∞O_ç ^Œ#q^Œ∞º`ü ^•fi~å =~°‰Ωõ ~°∞A=∂~°Oæ Ö’ K«e™êÎ~Ú. ~°∞} ^ „ ∞Œ = H˜~} ° Ñ¨ÙO*Ïxfl lOH±
ã¨ÖÊË _ ù £ `≥~ÑÃ° · Ñ „ ã ¨ i¨ OKÕã ¿ Î P‰õΩÑ¨KÛ« HÍOu "≥^[Œ Å¡|_»∞`«∞Ok. |∞∞}^è$Œ =H˜~} ° ÏÅ#∞ q^Œ∞º`üHˆ `„∆ O« ^•fi~å ÑÖÑ≤#Ñ¨Ù
Jq q^Œ∞º`ü Hˆ `„∆ « e<À_£"Ñ ·≥ Ù¨ QÍ kâ◊#∞ =∂iÛ K«e™êÎ~Ú. |∞∞}^Œ$= H˜~} ° ÏÅ#∞ JÜ«∞™ê¯O`«Hˆ `„∆ O« ^•fi~å ÑÖÑ≤#Ñ¨Ù_»∞
"åx =Å# PH˜~¬° OÑ¨|_ç kâ◊#∞ =∂iÛ PHõi¬™êÎ~Ú. |∞∞}^è$Œ =H˜~} ° ÏÅ∞ Ñ „ Ü¨ ∂ « }ÕKÕ kâ◊Ö’ U^≥< · å XHõ =ã¨∞= Î Ù#∞
LOz#@¡~Ú`Õ ^•x h_»#∞ QÆ=∞xOK«=K«∞Û. |∞∞}^Œ$=H˜~} ° ÏÅ∞ Ü«∂O„uHõ K«Å<åxfl HõÅ∞QÆ*™Ë êÎ~Ú. |∞∞}Ï"ÕâÅ◊
ã¨=Ú^•Ü«∞"Õ∞ |∞∞} ^è$Œ =H˜~} ° ÏÅ∞ HÍ^äÀ_£ H˜~} ° Hõ}Ïxfl ''ZÅ„HÀì<—£ — JO\Ï~°∞. ZÅ„HÍì<£ Ü≥ÚHõ¯ P"Õâ= ◊ Ú 1.86
x10-19 ‰õÄÅ∞OÉòÅ∞ |∞∞}^è$Œ =H˜~} ° ÏÅ P"ÕâßxH˜ "å\˜ ^ „ = Œ º~åtH˜ QÆÅ x+¨ÊuÎ XˆHÖÏQÍ LO@∞Ok. ^è# Œ ^è$Œ =
H˜~°}ÏÅ#∞ ''QÀÖò¤Ã+·<£—— J<Õ âß„ãÎ̈"Õ`«Î L`«û~üæ J<Õ „Ñ¨Ü≥∂QÆâßÅÖ’ Hõ#∞Q˘<åfl_»∞. U<À_£ H˜~°}ÏÅÖ’x ã¨∂Hõ∆‡"≥∞ÿ#
Hõ}Ïxfl ''„áÈ\Ï<£—— JO\Ï~°∞. ^è# Œ ^è$Œ =H˜~} ° ÏÅ∞ =∞iÜ«Ú |∞∞} ^è$Œ =H˜~} ° ÏÅ∞ Ñ¨~ã ° Ê¨ ~O° Z^Œ∞~Ô ^Œ∞~°∞ kâ◊Ö’¡
Ñ„ Ü
¨ ∂ « }˜™êÎ~Ú. U<À_£ #∞O_ç HÍ^äÀ_£ kâ◊QÍ K«eOKÕ H˜~} ° ÏÅ#∞ ^è# Œ ^è$Œ gHõ~} ° ÏÅ∞ ÖË^• U<À_£ H˜~} ° ÏÅ∞ JO\Ï~°∞.
U<À_£ H˜~} ° ÏÅ‰õΩ ^è< Œ å"ÕâO◊ LO@∞Ok. á„ È\Ï<£ Ü≥ÚHõ¯ P"Õâ= ◊ Ú 1.60 x10-19 ‰õÄÅ∞OÉòÅ∞ 1.67 x10-27
Q„ ÍII ^è# Œ ^è$Œ =H˜~} ° ÏÅ#∞ q^Œ∞º`ü Hˆ `„∆ åÅ ^•fi~å ÑÖÑ≤#Ñ¨Ù_»∞ Jq |∞∞}^Œ$=O "≥Ñ · Ù¨ K«e™êÎ~Ú. á„ È\Ï<£ ÉèÏ~°=Ú
ZÅ„HÍì<£ ÉèÏ~°O HõO>ˇ ã¨∂II 1837 ~ˆ @∞¡ Z‰õΩ¯=QÍ LO@∞Ok. á„ È\Ï<£ Ü≥ÚHõ¯ P"Õâ= ◊ Ú ZÅ„HÍì<£ Ü≥ÚHõ¯
P"Õâ= ◊ Ú Z‰õΩ¯=QÍ LO@∞Ok. á„ È\Ï<£ Ü≥ÚHõ¯ P"Õâ= ◊ Ú ZÅ„HÍì<£ Ü≥ÚHõ¯ P"Õâ= ◊ Ú HõO>ˇ ã¨=∂#OQÍ#∞
=∞iÜ«Ú =ºuˆ~HõOQÍ#∞ LO@∞Ok. á„ È\Ï<£ ÉèÏ~åxfl XHõ Ñ „ Ü ¨ ∂ « }OQÍ fã¨∞‰õΩ<åfl~∞° . #∂º„\Ï<£Å#∞ HõxÑ Ã \˜# ì
âß„ã"Î¨ `Õ Î« ''*Ë"∞£ K û å_çfiH±—— #∂º„\Ï<£ Ñ¨~= ° ∂}∞=ÙÖ’ XHõ `«@ã¨÷ Hõ}=Ú. AMU J#QÍ "Atamic mas unit" Ñ¨~= ° ∂}∞
^„ = Œ º~åt Ñ¨~= ° ∂}∞=Ù JO\Ï~°∞. AMU1.64x10-24 Q„ ÍII ZÅ„HÍì<£ ^ „ = Œ º~åt 0.0055 NAU á„ È\Ï<£ ^ „ =Œ º~åt
1.0073 AMU Å∞ #∂º„\Ï<£ ^ „ = Œ º~åt 1.087 AMUÅ∞ á„ È\Ï<£#∞ P J#∞ ãÖHˆ `«O`À#∞ ZÅ„HÍì<# £ ∞ E J#∞
ãÖHˆ `«O`À#∞ #∂º„\Ï<£#∞ N J<Õ ãÖHˆ `«O`À#∞ ã¨∂z™êÎ~∞° . ''*ˇ*ˇ `å=∞û<—£ — J<Õ âß„ã" Î¨ `Õ Î« "≥Ú@ì"Ú ≥ ^Œ@QÍ
Ñ¨~= ° ∂}∞ #=Ú<å#∞ Ñ „ u ¨ áêkOKå_»∞. Ñ¨~= ° ∂}∞=Ù XHõ `«@ã¨÷ Hõ}=Ú. ZÅ„HÍì<Å£ ∞ =∞iÜ«Ú á„ È\Ï<£Å∞ Ñ¨~ã ° Ê̈~O°
=ºuˆ~Hõ P"ÕâßÅ∞ HõeyLO_»@O =Å# ~Ô O_çO\˜x HõeÑ≤ LOK«_O» ™ê^èºŒ O HÍ^Œ∞. ~ˆ _çÜ∂ ≥ ^è•i‡Hõ Ñïâ’^è# Œ #∞
[iÑ≤# âß„ã" Î¨ `Õ Î« ''"Õ∞_»"∞£ ‰õÄºs—— ~ˆ _çÜ∂ ≥ ^è•i‡Hõ Ñïâ’^è# Œ #∞ Ñ¨~= ° ∂}∞ Hˆ O„kHõ Ñ „ u¨ áê^Œ#‰õΩ Ñ¨Ù<å^Œ∞Å∞
"Õã< ≤ å~Ú. Ç‘ÏeÜ«∞O Ñ¨~= ° ∂}∞=ÙÖ’Oz ZÅ„HÍì<Å£ #∞ `˘ÅyOz# Hˆ O„^HŒ Oõ Hõey L#fl Hõ}ÏÅ#∞ ''JÖÏÊHù } õ ÏÅ∞——
JO\Ï~°∞. Ñ¨Å∞K«x |OQÍ~°O ~ˆ ‰õΩ Ñ Ã · JÖÏÊù 20 "ÕÅ Hõ}ÏÅ#∞ ÑÖÑ≤`Õ XHõ JÖÏÊHù } õ =Ú qˆH~∆ ∞° }O K≥OkOk.
Ñ¨~= ° ∂}∞ Hˆ O„^HŒ Oõ ^è∂ Œ "Õâx ◊ fl Hõey LO@∞Ok. Ñ¨~= ° ∂}∞ Hˆ O„^HŒ Oõ "åº™ê~°Oú ã¨∞=∂~°∞ 10-15g∞II LO@∞Ok.
Ñ
„ u¨ =¸ÅHõ Ñ¨~= ° ∂}∞=ÙÖ’#∞ ZÅ„HÍì<Å£ ∞ =∞iÜ«Ú á„ È\Ï<£Å∞ ã¨=∂# ãÖYºÖ’ LO\Ï~Ú. D ZÅ„HÍì<Å£
=∞iÜ«Ú á„ È\Ï<£Å ãÖYº<Õ P=¸ÅHõ=Ú Ü≥ÚHõ¯ Ñ¨~= ° ∂}∞ ãÖYº JO\Ï~°∞. XHõ =¸ÅHõO Ö’x Ñ¨~= ° ∂}∞=Ù
ãÖH±Ü∞« 6 J~Ú# ^•x Ñ¨~= ° ∂}∞ ãÖH±Ü∞« 6 JQÆ∞#∞. Ñ¨~= ° ∂}∞=ÙÖ’x á„ È\Ï<£Å =∞iÜ«Ú #∂º„\Ï<£Å
ãÖYº#∞ '„^= Œ º~åt ãÖYº—QÍ =º=Ç¨Ïi™êÎ~∞° . Ñ ¨ ºŒ =~åt ãÖYº A J~Ú# Ñ¨~=
„ ^ ° ∂}∞ ãÖYº Z J~Ú# #∂º„\Ï<£Å
2
ãÖYº N=A-Z á„ È\Ï<£Å ãÖYº P #∂º„\Ï<£Å ãÖYº N J~Ú# ^ „ = Œ º~åt ãÖYº P+N . Ñ¨~= ° ∂}∞=ÙÖ’x
á„ È\Ï<£ =∞iÜ«Ú #∂º„\Ï<£Å J=∞iHõ#∞ Ñ¨~= ° ∂}∞#=¸<å JO\Ï~°∞. Ñ¨~= ° ∂}∞ ãÖYº#∞ `≥eÑ≤# âß„ã" Î¨ `Õ Î«
''"≥∂ãπÖ—Ë — JÖÏÊHù } õ ÏÅ ^ „ =
Œ º~åt Ü«∞<£ 4 Ü«¸x@∞¡ LO@∞Ok. Ñ¨ÙK«ÛHÍÜ«∞ #=Ú<å#∞ Ñ „ "¨ âÕ ÑÃ◊ \˜# ì âß„ã" Î¨ `Õ Î«
'^ä•=∞û<—£ Hˆ O„^Œ ãÖYºH˜ QÆ∞iOz `≥eÑ ¿ Ñ„ Ü
¨ ∂
≥ QÆ=Ú JÖÏÊHù } õ ÏÅ qˆHÑ ∆ } ¨ Ñ „ Ü¨ ∂ ≥ QÆ=Ú Ñ¨~= ° ∂}∞=ÙÖ’ ZÅ„HÍì<Å£ ∞
LO^Œx `≥eÑ ¿ x~åúiOKÕ Ñ „ Ü
¨ ∂≥ QÆ=Ú ^ä•=∞û<£ L`«~û } æ° ÏÅ Ñ „ Ü
¨ ∂ ≥ QÆ=Ú. Ñ¨~= ° ∂}∞ˆHO„^HŒ Íxfl Hõ#∞Q˘#fl âß„ã" Î¨ `Õ Î«
Ñ¿ ~°∞ ~°∂^ä~Œ Ñ ü ~¨¶ .¤ü Ñ¨~=° ∂}∞=ÙÖ’x ZÅ„HÍì<Å£ ∞ Hˆ O„^HŒ Oõ K«∞@∂ì J`«ºO`« "ÕQOÆ `À ãÖK«i™êÎ~Ú. ZÅ„HÍì<Å£ ∞
Hˆ O„^HŒ Oõ K«∞@∂ì xs‚`« HõHº∆õ ÅÖ’ ãÖK«i™êÎ~Ú. Hˆ O„^HŒ Oõ Ö’x Hõ}ÏÅ#∞ '#∂ºH˜Ü ¡ ∞« <£Å∞— JO\Ï~°∞. #∂ºH˜Ü ¡ ∞« <£Å‰õΩ
L^•Ç¨Ï~°}Å∞ á„ È\Ï<£Å∞ =∞iÜ«Ú #∂º„\Ï<£Å∞. Ç‘ÏeÜ«∞O Ñ¨~= ° ∂}∞=ÙÖ’Oz ~Ô O_»∞ ZÅ„HÍì<Å£ #∞ `˘ÅyOK«QÍ
q∞ye# Hõ}Ïxfl JÖÏÊHù } õ O JO\Ï~°∞. q^Œ∞º`üQu Æ QÆ ã¨∂`„ åÅ#∞ J#∞ãïOz ÑïÉ „ qíè ∞OKÕ Hõ}ÏÅ∞ â◊Hx Î˜ HÀÖ’Ê`å~Ú.
Ñ¨~Ç ° ¨ #∞=ÙÖ’ Z‰õΩ¯=QÍ MÏm„Ñ^ ¨ âÕ O◊ LO@∞Ok. Q„ Ç Æ ¨ Å∞ ã¨∂~°∞ºx K«∞@∂ì ZÖÏ u~°∞QÆ∞`«∞<åflÜ∂ ≥ JÖÏˆQ
ZÅ„HÍì<Å£ ∞ Hˆ O„^HŒ Oõ K«∞@∂ì u~°∞QÆ∞`«∂ L<åfl~Ú. ZÅ„HÍì<Å£ ∞ â◊Hx Î˜ HÀÖ’Ê`Õ Jq ^è< Œ å"Õâ◊ Hˆ O„^HŒ Oõ Ö’ Ñ¨_ç
Ñ¨~°=∂}∞=Ù qzÛùuÎ [~°QÍe. #∂º„\Ï<£Å∞ ÖËx =¸ÅHõO ¿Ñ~°∞ ÃÇ·Ï„_À[<£. "≥Ú^Œ\˜ Ñ¨~°=∂}∞ #=Ú<å#∞
„ÑüáêkOz# âß„ãÎ̈"Õ`«Î *ˇ. *ˇ. ^ä•=∞û<£. JÖÏÊùHõ}ÏÅ qˆH∆Ñ¨} „Ñ¨Ü≥∂QÆO KÕã≤# âß„ãÎ̈"Õ`«Î ~°∂^äŒ~üÑ¶¨~ü¤ - 1911.
~°∂^ä~Œ Ñ ü ~¨ ¤ü #=Ú<å#∞ ™œ~°=∞O_»Å #=Ú<å`À áÈÅÛ=K«∞.Û 1900 ãÖIIÖ’ HÍfiO\˜H~õ } ° ã≤^•úO`«O#∞ Ñ „ u¨ áêkOz#
âß„ã"Î¨ `Õ Î« Ü«∂H±áû ê¶ O¡ H±. á¶êO¡ H± ã¨g∞Hõ~} ° E = HU =∂H±áû ê¶ O¡ H± [~°‡h ^ÕâßxH˜ K≥Ok#"å_»∞. =∂H±áû ê¶ O¡ H± J#∞ãïOz#
#=¸<å É’~üÑ~¨ = ° ∂}∞ #=Ú<å ZÅ„HÍì<£ #∂ºH˜Ü ¡ ∞« <£ K«∞@∞ì uiˆQ Ñ „ ^¨ âÕ ßxfl ã≤~÷ ° HõH∆õ ÖË^• â◊HÎ˜ ™ê÷~Ú Jx
JO\Ï~°∞. ZÅ„HÍì<£ H˘iÜ«∞ ^ „ =Œ º"ÕQOÆ MVR Ñ „ ^
¨ •è # HÍfiO@"£∞#∞ ã¨∂zOKÕ JHõ~∆ = ° ÚNÑ „ ^¨ •è # HÍfiO@"£∞
ãÖYº HõH∆õ Ü≥ÚHõ¯ â◊HÎ˜ Ñï=∂}Ïxfl ã¨∂zã¨∞OÎ k. Ñ „ ^ ¨ •è # HÍfiO@"£∞ ãÖYº #=Ú<å #∞O_ç Ñ „ u¨ áêkèOK«|_çOk.
É’~ü <ÀÉˇÖò |Ç¨ï=∞uH˜ Ñ¨~= ° ∂}∞ x~å‡}ÏxH˜ ÅaèOzOk. r=∂<£ Ñ¶e¨ `«O J#QÍ ÉèÏëê JÜ«Ú™ê¯O`«
Hˆ `„∆ O« Ö’ LOz# =~°Ñ ‚ @¨ Ñ¨Ù ~ˆ YÅ∞ 2 ÖËHõ JO`«H< õ åfl Z‰õΩ¯=QÍ q_çáÈ=Ù@. É’~ü #=¸<å Ñ¨~= ° ∂}∞=ÙÖ’
ZÅ„HÍì#¡ ãÖYº 1 HõO>Ë Z‰õΩ¯=QÍ LO>Ë L#flÑÙ¨ Ê_∞» =iÎOK«^∞Œ . n~°… =$`åÎHÍ~° HõHÅ∆õ #∞ Ñ „ "
¨ âÕ ÑÃ◊ \˜#
ì âß„ã"Î¨ `Õ Î« Ñ
¿ ~°∞
™È=∞~üÑÖ‘¶ .¤ò JA=Ú`åÖò HÍfiO@"£∞ ãÖYº‰õΩ =∞~À¿Ñ~°∞ HÀhÜ«∞ ^ „ =Œ º"ÕQÆ HÍfiO@"£∞ ãÖYº. JA=Ú`«Öò HÍfiO@"£∞
ãÖYº ™È=∞~üÑÖ‘¶ ¤ò #=¸<å #∞O_ç =zÛOk. JA=Ú`«Öò HÍfiO@"£∞ ãÖYº Piƒ\ÏÖò Ü≥ÚHõ¯ â◊HÎ˜ Ñï=∂}Ïxfl
ã¨∂zã¨∞OÎ k. L Ü≥ÚHõ¯ QÆi+¨ì qÅ∞= L = N - 1 ‰õΩ ã¨=∂#OQÍ LO@∞Ok. ZÅ„HÍì<‰£ Ωõ `«~O° QÆ =∞iÜ«Ú Hõ}
ã¨fiÉèÏ==Ú#∞ Ñ „ u¨ áêkOz# âß„ã"Î¨ `Õ Î« Å∂~Úãπ _ôÉ „ ’y¡. Piƒ\ÏÖòÅ [#<åxH˜ HÍ~°}"≥∞# ÿ ã¨g∞Hõ~} ° =Ú ë„ È_çOQÆ~ü
`«~O° QÆ ã¨g∞Hõ~} ° . á„ È_çOQÆ~ü `«~O° QÆ ã¨g∞Hõ~} ° ™ê^è# Œ Å∞ Jiƒ\ÏÅ∞ ÖË^• LÑ¨HHõ Å∆õ ∞. L Ü≥ÚHõ¯ qÅ∞=Å∞ L =
,1,2,3,4 Å∞QÍ LO\Ï~Ú. XHõ¯ HõHÖ ∆õ ’x XHõ HõH‰∆õ Ωõ N2 ‰õΩ ã¨=∂#=Ú. JÜ«∞™ê¯O`« HÍfiO@"£∞ ãÖYº#∞
Ñ„ u ¨ áêkOz# âß„ã" Î¨ `Õ Î« Ñ
¿ ~°∞ ÖÏO_Õ. JÜ«∞™ê¯O`« HÍfiO@"£∞ ãÖH±Ü∞« #∞ ã¨∂zOKÕ JHõ~∆ = ° Ú M, JÜ«∞™ê¯O`«
HÍfiO@"£∞ ãÖYº QÆi+¨ª qÅ∞= M = 2 L + 1 ã¨=∂#"≥∞# ÿ â◊HÎ˜ QÆÅ Jiƒ\ÏÅ#∞ ã¨=∞â◊HÎ˜ Jiƒ\ÏÖò JO\Ï~°∞.
ã¨=∞â◊HÎ̃ Piƒ\ÏÖò ÖËHõ HõHõ∆#∞ K J<Õ JHõ~∆ O° `À ã¨∂z™êÎ~∞° . ã¨=∞â◊HÎ˜ Piƒ\ÏÖò JkèHOõ QÍ Hõey# HõH∆õ N, ã≤Ê<£
HÍfiO@"£∞ ãÖYº#∞ Ñ „ u ¨ áêkOz# âß„ã"Î¨ `Õ Î« Ñ¨ÙÅ<£ÉHˇè ± =∞iÜ«Ú Q“_£ã‡≤ `ü. Piƒ\ÏÖòÖ’ 2 ZÅ„HÍì<Å£ ∞ Hõey=ÙO@∞Ok.
HõHg ∆õ ∞^Œ ZÅ„HÍì<£ ãÖÉèq í ^Œ QÆÅ Ñ ¨ âÕ ßxfl Piƒ\ÏÖò JO\Ï~°∞. S Piƒ\ÏÖò Ü≥ÚHõ¯ PHõ$u QÀÖÏHÍ~°=Ú P Piƒ\ÏÖò
„ ^
Ü≥ÚHõ¯ PHõ$u _»OÉˇÖò PHÍ~°=Ú. D Piƒ\ÏÖò Ü≥ÚHõ¯ PHõ$u _»|∞Öò _»OÉˇÖò PHÍ~°=Ú. ã¨=∞â◊HÎ˜ Piƒ\ÏÖò ÖËx HõH∆õ
3
A HõH.∆õ HõH∆õ g∞^Œ ZÅ„HÍì<£ ãÖÉèÏq`« â◊¥#ºO QÆÅ Ñ ¨ âÕ ßxfl <À_»Öò á„ êO`«=Ú JO\Ï~°∞. P Piƒ\ÏÖò 3 ~°HÍÅ∞QÍ
„ ^
=sæHiõ OK«=K«∞Û. D Piƒ\ÏÖò 5 ~°HÍÅ∞QÍ =sæHiõ OK«=K«∞Û. Piƒ\ÏÖòÖ’ ZÅ„HÍì<Å£ #∞ xO¿Ñ Ñ¨\Hì˜ õ =∂Ü«∞ÖÏ~ü
z„`= « Ú. PÑ¶É π x
Ë Ü«∞=∞O Ñ „ H¨ Í~°=Ú `«‰Ωõ ¯= â◊HÎ˜ QÆÅ Piƒ\ÏÖòÅ#∞ =ÚO^Œ∞QÍ xOáêe. Éè∫o=~°# ˚ xÜ«∞=∞O
Ñ
„ H¨ Í~°O Piƒ\ÏÖòÖ’ L#fl ZÅ„HÍì<Å£ ãÖYº 2 ã¨=∞â◊HÎ˜ Piƒ\ÏÖòÖ’ ZÅ„HÍì<Å£ #∞ xOÑ¨Ù@‰õΩ LÑ¨Ü∂ ≥ yOKÕ xÜ«∞=∞
Ç¨ïO_£ xÜ«∞=∞=Ú Ñ¨~= ° ∂}∞=Ù Ñï=∂}Ïxfl P#û@"£∞ Ü«¸x@¡ÅÖ’ H˘Å∞™êÎ~∞° . XHõ eOQ∑™„ êì"∞£ Ü«¸x\ò
Wãπ DHõfiÖò@∞ 10-18 ã Ã O.g∞. Ç¨ÏÖ’[<£ÅÖ’ZÅ„HÍì<£ Zã≤_\ õ ∞=Ú Cl > fl > Br >I.
ç ˜ H„ =
Ñ¨~=
° ∂}∞=Ù "åº™ê~°Oú J#QÍ Hˆ O„^HŒ Oõ #∞O_ç ÉèÏÇ¨Ïº HõH‰∆õ Ωõ QÆÅ ^Œ∂~°=Ú. J[=Ú`«Öò HÍfiO@"£∞ ãÖYº
LÑ¨HHõ ∆õ Ü≥ÚHõ¯ PHõ$ux ã¨∂zã¨∞OÎ k. F Piƒ\ÏÖò N HõHÖ∆õ ’ LO\Ï~Ú. N = 3 J~Ú# D Piƒ\ÏÖò ãÖYº 5.
Hõx+ª̈ â◊HÎ̃ QÆÅ HõHõ∆ E2-E1=HU WO^Œ∞Ö’ #∂º J#QÍ qHõ~}
° Ñ¨=# Ñ¨Ù}º=Ú. 3D Piƒ\ÏÖò xO_ç#
`«~åfi`« ZÅ„HÍì<Å£ ∞ 4P Piƒ\ÏÖòÖ’H˜ Ñ „ "
¨ t
Õ ™êÎ~Ú.
CHAPTER - 2
~°™êÜ«∞# |O^Œ=Ú
Ñ¨~=° ∂}∞=ÙÅ∞ Hõeã≤ J}∞=ÙÅ∞ U~°Ê_`» å~Ú. J}∞=ÙÅ â◊HÎ˜ Ñ¨~= ° ∂}=Ù â◊HÎ˜ "≥Ú`åÎxHõ<åfl `«‰Ωõ ¯=QÍ
LO@∞Ok. Ñ¨~= ° ∂}∞=Ù HõÅ~ÚHõ =Å¡ JkHõ ã≤~÷ `° fi« O QÆÅ J}∞=ÙÅ∞ U~°Ê_`» å~Ú. ~Ô O_»∞ Ñ¨~= ° ∂}∞=ÙÅ =∞^èºŒ
ZÅ„HÍì<Å£ =∂iÊ_ç =¸ÅOQÍ eÜ«∂xHõ |O^ŒO U~°Ê_∞» `«∞Ok. eÜ«∂xHõ Ñ¨^•~åúÅ∞ ã¨=∞Ü≥∂[# Ñ¨^•~åúÅ
Hõ<åfl Z‰õΩ¯= ^ „ gŒ Éè=
í <åÅ™ê÷<åÅ QÆ∞}Ïxfl Ñ „ ^¨ iŒ ≈™êÎ~Ú. ~Ô O_»∞ a#fl =¸ÅHÍÅ Ñ¨~= ° ∂}∞=ÙÅ HõÅ~ÚHõ =Å#
^„ ∞Œ =jÅ ãÖÜ≥∂[hÜ«∞ |O^ŒO U~°Ê_∞» `«∞Ok. Ñ¨~= ° ∂}∞=ÙÅ HõÅ~ÚHõ J}∞=ÙÅ∞ U~°Ê_`» å~Ú. JkèHõ ã≤~÷ `° åfixfl
á⁄O^Œ∞`å~Ú. ZÅ„HÍì<Å£ |kb =Å# eÜ«∂xHõ |O^ŒO U~°Ê_∞» `«∞Ok. ~Ô O_»∞ Ñ¨~= ° ∂}∞=ÙÅ∞ `«=∞ ÉèÏÇ¨Ïº`«=∞
HõHõ∆ÅÖ’x ZÅ„HÍì<£Å#∞ Ñ¨~°ã¨Ê~°=Ú ÑÖK«∞H˘#_»O ^•fi~å ãÖÜ≥∂[hÜ«∞ Ñ¨^•~åúÅ∞ J„^Œ∞=„^•=}ÏÅÖ’
Hõ~∞° QÆ∞`å~Ú. eÜ«∂xHõ Ñ¨^•~åúÅ∞ ãÖÜ≥∂[hÜ«∞ Ñ¨^•~åúÅ‰õΩ Hõ<åfl JkèHõ ÉèÏ+≤Ê |=™ê÷<åÅ#∞ =∞iÜ«Ú
^„ g Œ |=#™ê÷<åÅ#∞ Ñ „ ^¨ iŒ ≈™êÎ~Ú. eÜ«∂xHõ Ñ¨^•~åúÅ∞ L`«= Î ∞L+¨Ç ì ¨ HÍÅ∞ =∞iÜ«Ú q^Œ∞º`ü"åÇ¨ÏHõ ^Œ~≈° Å#∞
„Ñ¨^Œi≈™êÎ~Ú. qaè#fl =¸ÅHÍÅ Ñ¨~°=∂}∞=ÙÅ ZÅ„HÍì<£ ÑÖÑ≤x =Å# „^Œ∞=+≤ÖÏ ãÖÜ≥∂[hÜ«∞ |O^ŒO
U~°Ê_∞» `«∞Ok. "åO_»~ü "åÖò |ÖÏÅ∞ ã≤~÷ ° q^Œ∞º`å‡Hõ |ÖÖÏHõ<åfl |ÅÇ‘Ï#"≥∞# ÿ q. ™È_çÜ∞« O Ñ¨~=
° ∂}∞=Ù Ü≥ÚHõ¯
ÉÏ+¨º`«#∞ HõHÖ∆õ ’Oz XHõ ZÅ„HÍì<# £ ∞ HÀÖ’Ê~Ú Jk ã¨g∞Ñ¨ [Å"åÜ«Ú=Ù Ü≥ÚHõ¯ ZÅ„HÍì<£ q<åºãÖ á⁄Ok
^è#
Œ q^Œ∞º^•"ÕâO◊ U~°Ê_∞» `«∞Ok. Ñ¨^•~°= ú Ú J}∞=ÙÅ`À xi‡`«"∞≥ # ÿ k. Ñ¨~= ° ∂}∞=ÙÅ∞ ãÖÜ≥∂QÆO K≥Ok. ãÖÜ≥∂QÆ
J}∞=ÙÅ∞QÍ U~°Ê_»`å~Ú. L„`«∞¯+¨ì PÜ«Ú=ÙÅxfl ã≤÷~°"≥∞ÿ# Ñ¨~°=∂}∞=ÙÅ ~°∂ÑÖÖ’<Õ LO\Ï~Ú. L„`«∞¯+¨ì
"åÜ«Ú=ÙÅ‰õΩ L^•Ç¨Ï~°} Ç≤ÏbÜ«∞O, ã≤Ü∂ « <£, H„ á˜ êì<,£ H˜<
˚ å<£ "≥Ú^ŒÖ# ·ˇ q. nfiÑ¨~=° ∂}∞ J}∞=ÙÅ#∞ Hõey#
=¸ÅHÍÅ∞ PH˜[û <£, Ç Ã Ï· _
„ À[<£, <≥\
„· ’[<£ "≥Ú^ŒÖ# ·ˇ q. F *’<£Ö’x Ñ¨~= ° ∂}∞=ÙÅ ãÖYº 3 F*’<£ á¶ê~°∞‡ÖÏ 3
HÍ~°ƒ<£ _»Ü«∂ÔH·û_£Ö’x Ñ¨~°=∂}∞=ÙÅ∞ ãÖYº 3, P"≥∂xÜ«∂Ö’x Ñ¨~°=∂}∞=ÙÅ ãÖYº 4. ã¨ÅÊù~üÖ’ 8
Ñ¨~= ° ∂}∞=ÙÅ∞ LO\Ï~Ú. ÉÏã¨fi~°OÖ’ 4 Ñ¨~= ° ∂}∞=ÙÅ∞ LO\Ï~Ú. P"≥∂xÜ«∂ ~°™êÜ«∞# á¶ê~°∞‡ÖÏ NH3
~Ô O_»∞ Ñ¨~= ° ∂}∞=ÙÅ∞ =∂„`" « ∞Õ Hõey# J}∞=ÙÅ#∞ kfiÑ¨~= ° ∂}∞Hõ J}∞Å∞ Jx JO\Ï~°∞. á„ È\©#¡ J}∞=ÙÅ∞
H˘xfl "ÕÅ Ñ¨~= ° ∂}∞=ÙÅ xi‡`åÅ∞, =„[O XHõ^•x`À XHõ\˜ ãÖkÑ¨|_ç# J<ÕHõ HÍ~°ƒ#¡ ã¨=Ú^•Ü«∞=Ú =Å#
4
U~°Ê_∞» `«∞Ok. =∞Ç¨J}∞=Ù‰õΩ L^•Ç¨Ï~°} =„[=Ú =∞iÜ«Ú á„ È\©<.£ J<ÕHõ "ÕÅ Ñ¨~= ° ∂}∞=ÙÅ ã¨=Ú^•Ü«∞=ÚKÕ
U~°Ê_# ç J}∞=Ù#∞ =∞Ç¨J}∞=Ù JO\Ï~°∞. J}∞=ÙÅÖ’x Ñ¨~= ° ∂}∞=ÙÅ =∞^èºŒ PHõ~¬° } ÉÖÏÅ∞ LO\Ï~Ú.
Ñ¨~= ° ∂}∞=ÙÅ =∞^Œº QÆÅ PHõ~¬° } â◊H< Î˜ Õ ~°™êÜ«∞# |O^ŒO JO\Ï~°∞. J}∞=ÙÅÖ’ Ñ¨~= ° ∂}∞=ÙÅ∞ ÖËHõ eÜ«∂<£Å∞
Wq∞_ç LO_»=K«∞Û. Ñ¨~= ° ∂}∞=ÙÅ =∞^èºŒ PHõ~¬° }, qHõ~¬° } =Å# ~°™êÜ«∞# |O^ŒO U~°Ê_∞» `«∞Ok. Ñ „ Ñ¨ O¨ K«OÖ’
QÀK«iOKÕ qq^èŒ Ñ¨^•~åúÅ∞ J}∞ qi≈`åÖË. L„`∞« ¯+¨ì "åÜ«Ú=ÙÅÖ’ Ñ¨~= ° ∂}∞=ÙÅ∞ ã ¿ fiKåÛ ã≤u ÷ Ö’ LO\Ï~Ú.
Ñ¨~= ° ∂}∞=ÙÅ ~°™êÜ«∞# |O^ŒOÖ’ áêÖÁæ#@O =Å# ~°™êÜ«∞# ã¨"∞Õ ‡à◊<åÅ∞ U~°Ê_`» å~Ú. UHõÑ~¨ = ° ∂}∞=ÙÅ‰õΩ
L^•Ç¨~°}Å∞ Ç≤ÏbÜ«∞O, P~åæ<,£ xÜ«∂<£, nfiÑ¨~= ° ∂}∞=ÙÅ‰õΩ L^•Ç¨Ï~°} PH˜[û <£. f„ Ñ¨~= ° ∂}∞=Ù Hõe}∞=Ù‰õΩ
L^•Ç¨Ï~°} #„`[« x. L„`∞« ¯+¨" ì åÜ«Ú=ÙÖ’x Ñ¨~= ° ∂}∞=ÙÅ∞ W`«~° =¸ÅHÍÅ ~°∞`«=∂}∞=ÙÅ`À ãÖÜ≥∂QÆO
K≥O^Œ=Ù. ~Ô O_»∞ á¶Èi¡ <£ Ñ¨~= ° ∂}∞=ÙÅ HõÅ~ÚHõ =Å# á¶Èi¡ <£ J}∞=Ù U~°Ê_∞» `«∞Ok. Ç¨Ö’[<£Å‰õΩ L^•Ç¨Ï~°}=Ú
HÀ¡i<£, á¶Èi¡<,£ É „ ’q∞<£ "≥Ú^ŒÖ# ·ˇ q. H∆Í~°Ö’Ç¨Å‰õΩ L^•Ç¨Ï~°}Å∞ ™È_çÜ∞« O, á⁄\Ï+≤Ü∞« O, "≥Ú^ŒÖ# ·ˇ q. XHõ
HÀ¡i<£ Ñï=∂}∞=Ù XHõ ÇÃ„ Ï· _ „ À[<£ Ñ¨~= ° ∂}∞=Ù`À ãÖÜ≥∂QÆO K≥Ok#Ñ¨Ù_»∞ XHõ ÇÃ Ï· _ „ ÀHÀ¡~Ô _· £ J}∞=Ù U~°Ê_∞» `«∞Ok.
ÃÇ·Ï„_ÀHÀ¡Ô~·_£ á¶ê~°∞‡ÖÏ HCL H∆Í~°Ö’Ç¨Å∞ KåÖÏ K«∞~°∞HÔ # · Ö’Ç¨Å∞. L„`∞« ¯+¨ì "åÜ«Ú=ÙÖ’x Ñ¨~= ° ∂}∞=ÙÅ`À
ãÖÜ≥∂QÆO K≥O^Õ ã¨fiÉèÏ=O ÖËHáõ È=_»O =Å¡ Wq [_»`åfixfl ãÖ`«iOK«∞‰õΩO\Ï~Ú. Ñ¨~= ° ∂}∞=ÙÖ’ H„ = õ ∞|^Œ" Ì ∞≥ # ÿ
ZÅ„HÍì<Å£ J=∞iHõ"Õ ZÅ„HÍì<£ q<åºãÖ JO\Ï~°∞. P^è∞Œ xHõ Ñ¨~= ° ∂}∞=Ù ã≤^•ÌO`åÅ ™ê~°Oâßxfl J#∞ãïOz
ZÅ„HÍì<Å£ xfl Hˆ O„^HŒ Oõ K«∞@∂ì L#fl xi‚`« â◊HÎ˜ QÆÅ HõHÅ∆õ Ö’ H„ =
õ ∞|^ŒOÌ QÍ J=∞~°Û|_ç L<åfl~Ú. ZÅ„HÍì<£ HõHÖ∆õ ’
J=∞~°Û_®xH˜ gÖˇ# · ZÅ„HÍì<Å£ ãÖYº#∞ 2N2 QÍ ã¨∂z™êÎ~∞° . N=1 J~Ú#Ñ¨Ù_»∞ HõHÖ∆õ ’ J=∞~°Û_®xH˜ gÖˇ# ·
QÆi+¨ª ZÅ„HÍì<Å£ ãÖYº
2x12=2, N=2 " " " " " "
2x22=8, N=3 " " " " " "
2x32=18.
Ñ¨~= ° ∂}=Ù Ü≥ÚHõ¯ ÉèÏÇ¨Ïº`«=∞ HõHÖ∆õ ’ L#fl ZÅ„HÍì<Å£ #∞ ãÖÜ≥∂[Hõ ZÅ„HÍì<Å£ x JO\Ï~°∞. [_»"å|∞=ÙÅÖ’x
Ñ¨~= ° ∂Ü«Ú=Ù ÉèÏÇ¨Ïº`«=∞ HõHÖ∆õ ’ 8 ZÅ„HÍì<Å£ ∞ L<åfl~Ú. Ç≤ÏbÜ«∞O Ñ¨~= ° ∂}∞=ÙÖ’ ãÖÜ≥∂[Hõ ZÅ„HÍì<Å£
ãÖYº 2 ÉèÏÇ¨Ïº`«=∞ HõHÖ∆õ ’ 8 ZÅ„HÍì<Å£ QÆÅ Ñ¨~= ° ∂}∞=ÙÅxfl J`«ºkèHõ ã≤~÷ `° åfixfl Hõey LO\Ï~Ú. ÉèÏÇ¨Ïº`«=∞
HõHÖ∆õ ’ 2 ZÅ„HÍì<Å£ QÆÅ Ç≤ÏbÜ«∞O#∞ q∞#Ç¨Ï~Ú¿ãÎ `«‰Ωõ ¯= [_»"åÜ«Ú=ÙÅ HõHÖ∆õ ’ =∂„Ò« 8 ZÅ„HÍì<Å£ ∞ L<åfl~Ú
ÉèÏÇ¨Ïº`«=∞ HõHÖ∆õ ’ 8 ZÅ„HÍì<Å£ ∞ LO>ˇ ^•xx J+¨Hì x õ ~å‡}=Ú JO\Ï~°∞. ÉèÏÇ¨Ïº HõHÖ∆õ ’ J+¨Hì õ ZÅ„HÍì<£ q<åºãÖ
L#fl Ñ¨~= ° ∂}∞=Ù J`«ºkHõ ã≤~÷ `° åfixfl Hõey LO\Ï~Ú. efÜ«∞O ã≤~÷ ° q<åº™êxH˜ 2 ZÅ„HÍì<Å£ ∞ ãïáÈ`å~Ú.
|Ç≤Ï~°`æ « HõHÖ∆õ ’x ZÅ„HÍì<Å£ ãÖYº#∞ "åÅxûÖHË õ ãÖÜ≥∂[Hõ ZÅ„HÍì<Å£ ∞ JO\Ï~°∞. ~°™êÜ«∞# |O^ŒOÖ’ "åÅxû
ZÅ„HÍì<Å£ ∞ áêÖÁæO\Ï~Ú. ™È_çÜ∞« O XHõ Ñ¨~= ° ∂}∞=Ù ÉèÏÇ¨Ïº`«fiO HõHÖ∆õ ’ XHõ ZÅ„HÍì<£ L<åfl~Ú. á¶Èi¡ <£ Ñ¨~= ° ∂}∞=Ù
ÉèÏÇ¨Ïº`«=∞ HõHÖ∆õ ’ 7 ZÅ„HÍì<Å£ ∞ L<åfl~Ú. ã≤Ü∂ « <£ |Ç≤Ï~°`æ « HõHÖ∆õ ’ 8 ZÅ„HÍì<Å£ ∞ L<åfl~Ú. Ñ¨~= ° ∂}∞=ÙÅ
^Œ~å≈Å∞ =ÚYºOQÍ Jxfl\H˜ Oõ >Ë |Ç≤Ï~°`æ " « ∞≥ #
ÿ HõHÖ∆õ ’x ZÅ„HÍì<Å£ J=∞iHõÑ Ã · P^è•~°Ñ_
¨ ç LO@∞Ok. [_»"åÜ«Ú=ÙÅ
K«~åºjÅ`« `«‰Ωõ ¯=QÍ LO_»_®xH˜ HÍ~°}O J+¨Hì õ ZÅ„HÍì<£ q<åºã¨"∞Õ . ÉˇseÜ«∞O =¸ÅHõ=Ú Ü≥ÚHõ¯ ™êOˆHuHõ=Ú
Be , ÅfÜ«∞O =¸ÅHõO Ü≥ÚHõ¯ ™êOˆHuHõ=Ú Li "åÅxû ZÅ„HÍì<Å £ #∞ ã¨∂zOK«_®xH˜ XHõ ã¨~à° " ◊ ∞≥ #ÿ Ñ¨û
ÌŒ
5
G.N. Å∞ gãπ ã¨∂zOKå_»∞ HÍ~°ƒ<£ Ñ¨~=
° ∂}∞=Ù ÉèÏÇ¨ÏºHõ~∂
° Ê~O° Ö’x ZÅ„HÍì<Å£ ãÖYº 4, É’~å<£ Ñ¨~=
° ∂}∞=ÙÖ’x
ÉèÏÇ¨ÏºHõ~∂ ° Ê~O° Ö’x ZÅ„HÍì<Å£ ãÖYº 3, #„`[« x Ñ¨~= ° ∂}∞=Ù ÉèÏÇ¨ÏºHõ~∂ ° Ê~O° Ö’x ZÅ„HÍì<Å£ ãÖYº 5, XHõ
Ñ¨~= ° ∂}∞=ÙÖ’x |Ç≤Ï~°`æ « HõHÖ∆õ ’x XHõ ZÅ„HÍì<£ HÀÖ’Ê`Õ Jk ^Œ#"Õ+Ü ì¨ ∞« OQÍ =∂~°∞`«∞Ok. ™È_çÜ∞« O J}∞=Ù
|Ç≤Ï~°`æ « HõHÖ∆õ ’x XHõ ZÅ„HÍì<£ HÀÖ’Ê`Õ Jk ™È_çÜ∞« O eÜ«∂<£ J=Ù`«∞Ok. Q„ ∂ Æ Ñπ I Ö’ L#fl =¸ÅHÍÅ#∞
H∆Í~°Ö’Ç¨Å∞ JO\Ï~°∞. H∆Í~°Ö’Ç¨Å‰õΩ L^•Ç¨~°} ™È_çÜ∞« O. H∆Í~°Ö’Ç¨Å Jxfl ÉÏÇ¨ÏºHõ~∂ ° Ê~O° Ö’x ZÅ„HÍì<Å£ #∞
HÀÖ’ÊÜ∞Õ Ñ „ = ¨ $uÎx Hõey LO\Ï~Ú. ™È_çÜ∞« O eÜ«∂<£ ^•x ã¨g∞^Œ [_»"åÜ«Ú=Ù J~Ú#\˜=O\˜ ã≤Ü∂ « <£
q<åº™êxfl á⁄O^Œ∞`«∞Ok. ™È_çÜ∞« O eÜ«∂<£ ^Œ~å≈Å∞ ™È_çÜ∞« O Ñ¨~= ° ∂}∞=Ù Ü≥ÚHõ¯ ^Œ~å≈Å`À áÈe¿ãÎ a#flOQÍ
LO\Ï~Ú. HÀ¡i<£ XHõ ZÅ„HÍì<# £ ∞ á⁄O^Œ_O» ^•fi~å ^•x ã¨g∞Ñ¨ [_»"åÜ«Ú=Ù J~Ú#@∞=O\˜ P~åæ<£ q<åº™êxfl
á⁄O^Œ∞`«∞Ok. XHõ Ñ¨~= ° ∂}∞=ÙÖ’x |Ç≤Ï~°`æ « HõHÖ∆õ ’x ZÅ„HÍì#∞¡ =∞~˘Hõ Ñ¨~= ° ∂}∞=ÙÖ’x |Ç≤Ï~°`æ « HõHÖ∆õ ’H˜
|^Œb KÕÜ∞« _»O =Å¡ PÜ«∂#∞¡ ÖË^• P"ÕâÑ ◊ Ó¨ i`« Hõ}ÏÅ∞ U~°Ê_∞» `å~Ú. ™È_çÜ∞« O Ñ¨~= ° ∂}∞=Ù #∞O_ç XHõ
ZÅ„HÍì<£ HÀ¡i<£ Ñ¨~= ° ∂}∞=Ù |^Œb [~°Q@ Æ O =Å# ™È_çÜ∞« O eÜ«∂<£ HÀ¡i<£ eÜ«∂<£ U~°Ê_`» å~Ú. ZÅ„HÍì<£
HÀÖ’ÊÜ∞Õ Ñ¨~= ° ∂}∞=Ù ^Œ<å"Õ+¨ Ñ¨Ói`«O JL=Ù`«Ok. ZÅ„HÍì<# £ ∞ Q„ Ç Æ Ï≤ OKÕ Ñ¨~= ° ∂}∞=Ù ~°∞}Ï"ÕâÑ ◊ Ó¨ i`«O
J=Ù`«∞Ok. eÜ«∂xH˜ |O^ŒO ZÅ„HÍì<£ |^Œb =Å# U~°Ê_# ç |O^ŒO q~°∞^ŒÌ q^Œ∞º^•"ÕâO◊ QÆÅ eÜ«∂#¡ =∞^èºŒ
LO_Õ ã≤~÷ q ° ^Œ∞º`ü PHõ~¬° } |Å"Õ∞ eÜ«∂xH˜ |O^Œ=Ú. LÑ¨ÙÊ ~°™êÜ«∞xHõ <å=∞=Ú ™È_çÜ∞« O HÀ¡~Ô _ · .£ ~Ô O_»∞
eÜ«∂#¡ q~°∞^ŒÌ PHõ~¬° } =Å¡ JO\˜Ñ Ã \˜ì U~°Ê_# ç |O^•xfl eÜ«∂xHõ |O^ŒO JO\Ï~°∞. "≥∞yfl+Ü ≤ ∞« O Ñ¨~=° ∂}∞=Ù
q<åºãÖ 282. "≥∞QÆfl+Ü ≤ ∞« O PH˜[û <£ Ñ¨~= ° ∂}∞=ÙÅÖ’ U~°Ê_Õ Ñ¨^•~°= ú Ú "≥∞yfl+Ü ≤ ∂ « ÜÕ∞ PÔH_ û· .£ eÜ«∂xHõ Ñ¨^•~åúÅ‰õΩ
L^•Ç¨Ï~°}Å∞ ™È_çÜ«∞O HÀ¡Ô~·_£, "≥∞yfl+≤Ü«∞O PÔH·û_£, HÍe¬Ü«∞O á¶È¡Ô~·_£, "≥Ú^ŒÖˇ·#q. HÍe¬Ü«∞O á¶È¡Ô~·_£ á¶ê~°∞‡ÖÏ
CF2 . "≥∞QÆfl+≤Ü«∞O PÔH·û_£ á¶ê~°∞‡ÖÏ Mgo. "≥∞QÆfl+≤Ü«∞O PÔH·û_£ ~°OQÆ∞ `≥Å∞Ñ¨Ù. "≥∞QÆfl+≤Ü«∞O HÀ¡Ô~·_£ á¶ê~°∞‡ÖÏ Mgcl2
q~°∞^ŒÌ P"ÕâßÅ eÜ«∂#¡ [O@ PHõ~¬° } =Å# eÜ«∂xHõ |O^ŒO U~°Ê_∞» `«∞Ok. ~°™êÜ«∞# K«~º° XHõ Ñ¨~= ° ∂}∞=Ù
ÖËHõ eÜ«∂<£ ZÅ„HÍì## ¡ ∞ HÀÖ’Ê=@O [iy`Õ P„ÑH„¨ Ü ˜ ∞« #∞ PH˜Hû ~õ }° =Ú JO\Ï~°∞. ~°™êÜ«∞# K«~º° Ö’ XHõ HÍ~°HÍxH˜
ZÅ„HÍì## ¡ ∞ HõeÑ≤`Õ P Ñ „ H„¨ Ü
˜ ∞« #∞ HõÜ ∆ ∞« Hõ~}° O JO\Ï~°∞. H„ Ü ˜ ∂« [#HÍÅÖ’ XHõ HÍ~°H= õ Ú PH˜Hû ~õ } ° =Ú K≥Ok`Õ
=∞~˘Hõ HÍ~°H= õ Ú Hõ~∆ ÚHõ~} ° =Ú K≥O^Œ∞`«∞Ok. ~°™êÜ«∞} K«~º° Ö’ "≥∞yfl+Ü ≤ ∞« O ZÅ„HÍì<Å£ #∞ HÀÖ’Ê=_»O =Å#
PH˜Hû ~õ }° O K≥O^Œ∞`«∞Ok. HÀ¡i<£ Ñ¨~= ° ∂}∞=Ù ZÅ„HÍì<Å£ #∞ Q„ ÇÆ Ï≤ OK«_O» =Å# HõÜ ∆ ∞« Hõ~}° O K≥O^Œ∞`«∞Ok. K«~º° Ö’x
XHõ HÍ~°H= õ Ú =∞iÜ≥∞Hõ HÍ~°H= õ Ú #∞O_ç ZÅ„HÍì## ¡ ∞ ã‘fiHõiã ¿ Î HõÜ ∆ ∞« Hõ~} ° O‰õΩ QÆ∞~°=`«∞Ok. K«~º° Ö’x XHõ
HÍ~°H= õ Ú =∞iXHõ HÍ~°=Ú #∞O_ç ZÅ„HÍì## ¡ ∞Ñ „ ™¨ êk¿ã,Î Jk PH˜Hû ~õ } ° O‰õΩ QÆ∞~°=Ù`«∞Ok. K«~º° Ö’x ZÅ„HÍì<Å£ #∞
ã‘fiHõiOz# HÍ~°HÍxfl PH˜Hû ~õ } ° JO\Ï~°∞. K«~º° Ö’ ZÅ„HÍì<Å£ #∞ Ñ „ ™¨ êkOz# HÍ~°HÍxfl HõÜ ∆ ∞« Hõ~}
° JO\Ï~°∞. XHõ
K«~º° Ö’ PH˜Hû ~õ } ° =Ú, HõÜ ∆ ∞« Hõ~} ° =Ú UHÍO`«HÍÅOÖ’ [~°∞QÆ∞`«∂ LO\Ï~Ú. ã¨Ê\H˜ õ x~å‡}=Ú, q~°∞^ŒÌ P"åâıÅO
L#fl ZÜ«∂<£ [O@Å ã¨=Ú^•Ü«∞=Ú ™È_çÜ∞« O HÀ¡~Ô _ · Ö£ ’ ã¨Ê\H˜ õ *ÏÅHõ=Ú kfiq∞fÜ«∞=Ú. ™È_çÜ∞« O HÀ¡~Ô _ · £
ã¨Ê\H˜ Oõ Ö’ kfiq∞fÜ«∞ =º=ã¨÷ LO@∞Ok. xiú+" ì¨ ∞≥ #
ÿ PHÍ~°=Ú LO_Õ eÜ«∂xHõ Ñ¨^•~åúÅ#∞ ã¨Ê\H˜ Oõ JO\Ï~°∞.
™È_çÜ∞« O ã¨Ê\H˜ Oõ Ö’ Zxfl ™È_çÜ∂ « Å∞ LO\ÏÜ≥∂ P^Õ ãÖYºÖ’ á¶È~Ô¡ _ · £ eÜ«∂#∞¡ LO\Ï~Ú. ™È_çÜ∞« O á¶È~Ô¡ _ · Ö£ ’
™È_çÜ∞« O eÜ«∂#¡ á¶È~Ô¡ _ · £ eÜ«∂#¡ x+¨ÊuÎ 1 : 1.
eÜ«∂xHõ ã¨"∞Õ ‡à◊<åxH˜ ™êO„^`Œ « JkèHOõ QÍ LO@∞Ok. eÜ«∂xHõ ã¨"∞Õ ‡à◊<åÅ∞ h\˜Ö’ Hõ~∞° QÆ∞`å~Ú.
eÜ«∂xHõ ã¨"∞Õ ‡à◊<åÅ∞ h\˜Ö’ Hõ~Q° _
Æ ®xH˜ HÍ~°}O h~°∞ ã¨Ê\H˜ õ *ÏÅHõOÖ’ L#fl |ÖÏÅ#∞ |ÅÇ‘Ï#O KÕã∞¨ OÎ k.
6
h~°∞ eÜ«∂xHõ Ñ¨^•~°Oú Ö’ eÜ«∂#¡#∞ ã¨ÇÏ¨ K«i`«O [iÑ≤ "Õ~∞° KÕã∞¨ OÎ k. QÆ}ã≤u ÷ Ö’ L#fl eÜ«∂xHõ Ñ¨^•~åúÅÖ’
q^Œ∞º`«∞Ñ „Î ã¨ i¨ OK«^∞Œ . eÜ«∂xHõ Ñ¨^•~åúÅ∞ ^ „ =
Œ ÖËHõ [Å ã≤u ÷ Ö’ LO>Ë Jq q^Œ∞º`ü#∞ Ñ „ ã¨ i¨ OÑ¨*™Ë êÎ~Ú. ^
„ ∞Œ =
^
„ "
Œ åxH˜ L^•Ç¨Ï~°} h~°∞. eÜ≥∂ J#QÍ ÖÏãπ PÑ¶π ZÅ„HÍì<,û£ W*ò PH˜_ û + ¨ .£ GER J#QÍ Qˆ ~Ú<£ PÑ¶π ZÅ„HÍì<û£
Õ <
Wãπ i_»Hõ∆<£, Hõ~°ƒ<£ „^•=#=ÚÅ‰õΩ L^•Ç¨Ï~°} ÉˇOl<£, HÍ~°ƒ<£_≥· ã¨Öˇ·Ê_£. XHõ Ñ¨~°=∂}∞=Ù #∞O_ç =∞~˘Hõ
Ñ¨~= ° ∂}∞=Ù‰õΩ, ZÅ„HÍì<£ =∂iÊ_ç [iy<å U~°Ê_# ç |O^Œ=Ú eÜ«∂xHõ |O^Œ=Ú. ~Ô O_»∞ Ñ¨~= ° ∂}∞=ÙÅ =∞^èºŒ
ZÅ„HÍì<£ `«#∞ ÑÖK«∞HÀ|_ç# U~°Ê_# ç |O^Œ"∞Õ ãÖÜ≥∂[hÜ«∞ |O^Œ=Ú. J}∞=ÙÖ’ Ñ¨~= ° ∂}∞=ÙÅ =∞^èºŒ
ZÅ„HÍì<Å£ #∞ ÑÖK«∞HÀ=_»O =Å¡ U~°Ê_# ç Ñ¨^•~åúÅ#∞ ãÖÜ≥∂[hÜ«∞ Ñ¨^•~åúÅ∞ JO\Ï~°∞. ZÅ„HÍì<Å£ #∞ ã¨q∞+≤Qì Í
ÑÖK«∞HÀ=_»O xÜ«∞=∞=Ú#‰õΩ L^•Ç¨Ï~°} PH˜[û <£, Ç Ã Ï· _
„ À[<£, áÈ¡i<£ J}∞=ÙÅ∞. ZHõ ãÖÜ≥∂[hÜ«∞ |O^Œ=Ú
Hõey# J}∞=ÙÅ‰õΩ L^•Ç¨Ï~°}Å∞ Ç Ã Ï· _
„ À[<£, ÖËHõ HÀ¡i<£ kfi|O^Œ ãÖÜ≥∂[hÜ«∞ |O^ŒO Hõey# J}∞=ÙÅ∞
PH˜[û <£, Ç Ã Ï· _
„ À[<£ J}∞=ÙÖ’ ZHõ ãÖÜ≥∂[hÜ«∞ |O^ŒO L#flk. PH˜[û <£ J}∞=ÙÖ’ kfi|O^ŒO L#flk. u „ |O^ŒO
L#fl J}∞=Ù‰õΩ L^•Ç¨Ï~°} #„`[« x, h\˜ J}∞=ÙÖ’ ãÖÜ≥∂[hÜ«∞ |O^ŒO LOk. h\˜Ö’ U~°Ê_Õ ãÖÜ≥∂[<åÅ
|O^•Å ãÖYº 2.
^
„ =
Œ ã≤u÷ Ö’ L#fl ãÖÜ≥∂[hÜ«∞ Ñ¨^•~åúÅ∞ ÉˇOl<£, h~°∞, "åÜ«Ú=Ù ã≤u
÷ Ö’ L#fl ãÖÜ≥∂[hÜ«∞ Ñ¨^•~åúÅ∞
· ,£ h\˜ J}∞=Ù |O^Œ HÀ#=Ú 1050, J"≥∂xÜ«∂Ö’ L#fl |O^ŒHÀ#=Ú 1070, q∞`≥<
W`«e<£, "≥∞Öˇ< · £ J}∞=ÙÖ’x
|O^ŒHÀ#=Ú 1090 W`«e<£ J}∞=Ù á¶ê~°∞‡ÖÏ C2H4 W`«e<£ J}∞=Ù ~ˆ vÜ«∞OQÍ LO@∞Ok. W`«e<£Ö’x ÇÃ Ï· _ „ À[<£
° ∂}∞=Ù =∞^èºŒ HÀ#=Ú 1200.
Ñ¨~=
ZÅ„HÍì<£ [O@ Ô~O_»∞ Ñ¨~°=∂}∞=ÙÅ =∞^èŒº Jã¨=∂#`«OQÍ ÑÖK«∞HÀ|_ç`≥ Pq^èŒOQÍ U~°Ê_ç#
ãÖÜ≥∂[hÜ«∞ |O^ŒO „^Œ∞=jÅ ãÖÜ≥∂[hÜ«∞ |O^ŒO JO\Ï~°∞. Ô~O_»∞ "Õ̂~fi~°∞ =¸ÅHÍÅ‰õΩ K≥Ok#
Ñ¨~=° ∂}∞=ÙÅ =∞^èºŒ ZÅ„HÍì<£ [O@Å‰õΩ U~°Ê_# ç |O^•xfl J„^∞Œ =jÅ ãÖÜ≥∂[hÜ«∞ |O^ŒO JO\Ï~°∞. q~°∞^ŒÌ
P"ÕâßÅ∞ L#fl J}∞=ÙÅ#∞ ^ „ ∞Œ "å}∞=ÙÅ∞ JO\Ï~°∞. J„^∞Œ =jÅ J}∞=ÙÅ‰õΩ L^•Ç¨Ï~°} Ç Ã Ï· _
„ À[<£, HÀ¡i<£, áÈ¡i<£
J}∞=ÙÅ∞. J}∞=ÙÖ’x XHõ Ñ¨~= ° ∂}∞=Ù |O^ŒOÖ’ áêÖÁæx# ZÅ„HÍì<£ [O@#∞ `«#"≥Ñ · Ù¨ ‰õΩ PHõi¬OKÕ Ñ„ H¨ $õ uÎx
~°∞}q^Œ∞º^•‡Hõ`« JO\Ï~°∞. ^
„ =Œ jÅ J}∞=ÙÅ‰õΩ L^•Ç¨Ï~°}Å∞ Ç Ã Ï· _
„ À[<£ HÀ¡~Ô _
· .£ J+¨Hì õ q<åºãÖ ÖËx [Å"åÜ«Ú=Ù
Ç≤ÏeÜ«∞O. ~°∞} q^Œ∞º^•‡Hõ`« â◊¥#ºOQÆÅ =¸ÅHõ=Ú xÜ«∂<£. J`«ºÅÊ~∞° } q^Œ∞º^•‡Hõ`« Ç¨ÏÖ’[<£ =¸ÅHõ=Ú
eÜ«∞_ç<.£ J+¨Hì q
õ <åºÜ«∞O J#QÍ z=i HõHÖ∆õ ’ 8 ZÅ„HÍì<Å£ ∞ LO_»∞@. ãÖÜ≥∂[hÜ«∞ |O^ŒO JO>ˇ ZÅ„HÍì<£
[#~°O ÑÖK«∞HÀ=_»O =Å# U~°Ê_Õ |O^Œ=Ú. JO`«º J`«∞áê`«=Ú =Å¡ U~°Ê_Õ |O^Œ=Ú ã≤QÍ‡ |O^Œ=Ú.
áêiâ◊`fi« =`«=Ú =Å# U~°Ê_Õ |O^Œ=Ú Ñ Ã · |O^Œ=Ú, ã≤QÍ‡|O^Œ=Ú Ñ Ã · |O^Œ=Ú HõO>ˇ |Å"≥∞#ÿ k
ZO^Œ∞Hõ#QÍ ã≤QÍ‡|O^ŒOÖ’ JO`«ºe`«áê`«=Ú =Å# Jiƒ\ÏÅ¡ Juáê`«O Z‰õΩ¯= áêiâ◊`fi« `«=Ú K≥O^Õ Piƒ\ÏÖòÅ∞
P-P Jiƒ\ÏÖò. <≥\ „· ’[<£ J}∞=ÙÖ’ XHõ ã≤QÍ‡|O^Œ=Ú ~Ô O_»∞ Ñ Ã · |O^•Å∞ L<åfl~Ú. PH˜[û <£ J}∞=ÙÖ’ XHõ ã≤QÍ‡
|O^Œ=Ú XHõ Ñ Ã · |O^Œ=Ú LO@∞Ok. HÍ~°ƒ<£ _≥· PHõ_ û £ J}∞=Ù PHõ$u ~ˆ vÜ«∞=Ú. PH˜[û <£, W`«e<£ J}∞=ÙÅ PHõ$u
~ˆ vÜ«∞=Ú. h\˜ J}∞=Ù PHõ$u 'V' PHõ$u P"≥∂xÜ«∂ PHõ$u Ñ≤~q ° ∞_£ PHõ$u. PCL 5 Å#∞ PHõ$u ''„>ÿ̌QÀ#Öò _≥·
Ñ≤~q° ∞_»Ö—ò — ^•`« Q„ ÇÆ Ï‘ `« [O@Å∞ U~°Ê_Õ |O^Œ=Ú ã¨=∞#fiÜ«∞ ãÖÜ≥∂[hÜ«∞ |O^Œ=Ú. ã¨=∞#fiÜ«∞ ãÖÜ≥∂[hÜ«∞
|O^•xH˜ L^•Ç¨Ï~°}Å∞ BH3, NH3, NH4, H3O+ eÜ«∂<£ "≥Ú^ŒÖ# ·ˇ q. S-S euáê^Œ=Ú#‰õΩ L^•Ç¨~°}
7
„ À[<£ J}∞=Ù. S-P Juáê^Œ=Ú#‰õΩ L^•Ç¨Ï~°} ÇÃ Ï· _
ÇÃ Ï· _ „ ÀHÀ¡iH± P=∞¡O`«}∞=Ù. P-P Juáê^ŒH=
õ Ú#‰õΩ L^•Ç¨~°}Å∞
HÀ¡i<£, á¶È¡i<£, PHû̃[<£, "≥·„\’[<£. 2P2 Piƒ\ÏÖò zO^Õ Juáê^Œ=Ú JO`«ºJuáê^Œ=Ú. 2Py , 2 Py Jiƒ\ÏÖòÅ∞
K≥O^Õ Juáê^Œ=Ú áê~°≈Juáê^Œ=Ú.
á¶êO¡ H± `«# HÍfiO@"£∞ ã≤^•ÌO`åxfl LÑ¨Ü∂
≥ yOz Hõ$+¨= ‚ ã¨∞=
Î Ù qHõ~}
° Ïxfl q+¨nHõiOKå~°∞. =
„ [OÖ’x
ãÖÜ≥∂[hÜ«∞ |O^•Å∞ CH4 Ö’x |O^•Å HõO>ˇ |Å"≥∞# ÿ q. Z~°Ê_¤» J}∞=Ù "≥Ú`«OÎ â◊HÎ˜ ^•x ãÖÑ¶∞¨ \˜`«
Ñ¨~= ° ∂}∞=ÙÅ "≥Ú`«OÎ â◊HÎ˜ HõO>ˇ `«‰Ωõ ¯=. Jxfl kfiáê~°≈Hõ J}∞=ÙÅ∞ ~ˆ vÜ«∞OQÍ LO\Ï~Ú. h\˜ J}∞=ÙÖ’
PH˜[û <£ Ñ
Ã · ~Ô O_»∞ XO@i ZÅ„HÍì<Å£ [O@Å∞ LO\Ï~Ú.
CHAPTER - 3
~°™êÜ«∞# K«~°ºÅ∞
~Ô O_»∞ ÖËHõ JO`«H< õ åfl Z‰õΩ¯= Ñ¨^•~åúÅ∞ Hõeã≤ XˆH Ñ¨^•~åúxfl U~°Ê~K ° _« ®xfl ~°™êÜ«∞# ãÖÜ≥∂QÆO JO\Ï~°∞.
XHõ Ñ¨^•~°Oú q_çáÈ~Ú ~Ô O_»∞ ÖËHõ JO`«H< õ åfl Z‰õΩ¯= Ñ¨^•~åúÅ∞ U~°Ê~K ° _« ®xfl ~°™êÜ«∞# qÜ≥∂QÆO JO\Ï~°∞.
XHõ =¸ÅHõ=Ú ÖË^• á„ êuÑ¨kHõ`« "Õ~˘Hõ =¸ÅHõ=Ú ÖË^• á„ êuÑ¨kHõ#∞ ™ê÷#|„ Oâ◊O JO\Ï~°∞. ~Ô O_»∞ Ñ¨^•~°= ú ÚÅ∞
"å\˜ =¸ÅHÍÅ∞ ÖË^• á„ êfÑ¨kHõÅ#∞ Ñ¨~O° ã¨Ê~° =∂~°∞Û‰Ωõ <Õ K«~º° #∞ ^ŒfiO^Œfi qxÜ≥∂QÆO JO\Ï~°∞. ~°™êÜ«∞#
K«~º° ÅÖ’ Ñ¨^•~°= ú Ú [xOK«^∞Œ ÖË^• #tOK«^∞Œ ~Ô O_»∞ ÖË^• JO`«H< õ åfl Z‰õΩ¯= Ñ¨^•~åúÅ∞ Hõeã≤ H˘`«Î Ñ¨^•~åúÅ∞
U~°Ê~K ° _« ®<Õfl ~°™êÜ«∞Hõ K«~º° JO\Ï~°∞. XHõ ~°™êÜ«∞# K«~º° Ö’ H„ Ü ˜ ∂« [#HÍÅ∞, H„ Ü ˜ ∂
« [<åºÅ∞QÍ ~°∂áêO`«~O°
K≥O^Œ∞`å~Ú. XHõ ãÖÜ≥∂QÆ Ñ¨^•~°Oú Ö’x =¸ÖÏOHõOÖ’ ÉèÏ~°OÅ x+¨ÊuÎ ã≤~÷ O° QÍ LO@∞Ok. Wk P Ñ¨^•~°= ú Ú
`«Ü∂ « ~Ô #· Ñ¨û ÌŒ ÑÃ · P^•~°Ñ_
¨ ^ » ∞Œ . nx<Õ ã≤~÷ å#∞áê`«xÜ«∞=∞O JO\Ï~°∞. ~Ô O_»∞ =¸ÅHÍÅ∞ Hõeã≤ ~Ô O_»∞ ÖË^•
JO`«HOõ >ˇ Z‰õΩ¯= Ñ¨^•~åúÅ#∞ U~°Ê~z ° #Ñ¨ÙÊ_∞» ã≤~÷ "° å~°O QÆÅ "≥Ú^Œ\.˜ =¸ÅHõO`À K«~º° á⁄O^Õ ~Ô O_»= =¸ÅHõO
Ü≥ÚHõ¯ ÉèÏ~°OÅ∞ ã¨~à° ◊ Ñ¨Ó~å¡OHõ x+¨ÊuÖÎ ’ LO\Ï~Ú. Jx `≥eÑ ¿ xÜ«∞=∂xfl ÉèÏÇ¨º#∞áê`« xÜ«∞=∞O JO\Ï~°∞.
~°™êÜ«∞Hõ K«~º° Å#∞ <åÅ∞QÆ∞ ~°HÍÅ∞QÍ =sæHiõ OK«=K«∞Û#∞ Jq 1.) ~°™êÜ«∞Hõ ãÖÜ≥∂QÆ=Ú, 2.) ~°™êÜ«∞#
qÜ≥∂QÆO, 3.) ~°™êÜ«∞# ™ê÷#É „ Oíè â◊=Ú, 4.) ~°™êÜ«∞# ^ŒfiO^Œfi qxÜ≥∂QÆ=Ú
~°™êÜ«∞# ãÖÜ≥∂QÆ xÜ«∞=ÚÅ∞ 3 HõÅ=Ù Jq 1. ^ „ =Œ º x`«fi`«fixÜ«∞=∞O, 2. ã≤~÷ å#∞áê`« xÜ«∞=∞O, 3.
ÉèÏÇ¨Ïº#∞áê`« xÜ«∞=∞=Ú. XˆH ^ŒâÖ◊ ’ ãÖ|qOKÕ K«~º° Å#∞ JkfiQÆ`« K«~º° Jx =ºuˆ~Y kâ◊ÅÖ’ ãÖ|qOKÕ
K«~º° Å#∞ kfiQÆ`K
« ~« º° Jx JO\Ï~°∞. J#QÍ H„ Ü ˜ ∂
« [#HÍÅ #∞O_ç H„ Ü ˜ ∂« [<åºÅ∞ ~°∂áêO`«~O° K≥O^Œ_®xfl kfiQÆ`K « ~« º°
Jx JO\Ï~°∞. H„ Ü ˜ ∂ « [#HÍÅ∞ H„ Ü ˜ ∞« [<åºÅ∞QÍ ~°∂áêO`«~O° K≥O^Œ_®xH˜ gÅ∞ L#fl@~¡ Ú`Õ J@∞=O\˜ K«~º° #∞
kfiQÆ`« K«~º° Jx JO\Ï~°∞. ~°™êÜ«∞# K«~º° Ö’ H„ Ü ˜ ∂ « [#HÍÅ "≥Ú`«OÎ ÉèÏ~°=Ú H„ Ü ˜ ∂
« [<åºÅ "≥Ú`«OÎ ÉèÏ~°O
ã¨=∂#=Ú~Ú# Jk ^ „ =
Œ º x`«fiÎ xÜ«∞=∞=Ú h\˜ q¿++ ¡ }¨ Ö’ ~°∞}„^= Œ =Ú =^ŒÌ "≥Å∞=_»∞ "åÜ«Ú=Ù Ç Ã Ï· _
„ À[<£,
h\˜ q¿++ ¡ }
¨ Ö’ PH˜[û <£ ^ „ }Œ ^
„ ∞Œ ==Ú =^ŒÌ "≥Å∞=_»∞`«∞Ok. ~Ô O_»∞ ÖË^• JO`«H< õ åfl Z‰õΩ¯= =¸ÅHÍÅ∞ Hõeã≤
ãÖÜ≥∂QÆ Ñ¨^•~åúxfl U~°Êiã ¿ Î P =¸ÅHÍÅ ÉèÏ~åÅ x+¨ÊuÎ ã≤~÷ O° QÍ LO@∞Ok. nxx ã≤`÷ å~å#∞ áê`«xÜ«∞=∞O
JO\Ï~°∞. eÑ¨áÎ ê\˜ #∞O_ç H˘xfl ã Ã HõO_»Ö¡ ’ [iˆQ K«~º° Å#∞ Ju"ÕQÆ K«~º° Å∞ JO\Ï~°∞. H˘xfl xq∞ëêÅ #∞O_ç H˘xfl
QÆO@ÅÖ’ [iˆQ K«~º° Å#∞ q∞`«"QÕ Æ K«~º° Å∞ Jx JO\Ï~°∞. H˘xfl QÆO@Å Hõ<åfl Z‰õΩ¯= ã¨=∞Ü«∞OÖ’ Ñ¨ÓiÎ JÜÕ∞º
K«~º° Å#∞ =∞O^ŒHÀ_ç K«~º° Å∞ Jx JO\Ï~°∞. xiú+ì¨ ÖË^• Ñ „ =
¨ ∂} HÍÅOÖ’ QÍ_»`Ö« ’x =∂~°∞ÊÅ#∞ K«~åº"ÕQOÆ
8
JO\Ï~°∞. H˘xfl K«~º° ÅÖ’ H„ Ü ˜ ∂
« [<åºÅ#∞ uiy H„ Ü ˜ ∂« [#HÍÅ∞QÍ =∂~°Û_®xH˜ gÅ∞ J=Ù`«∞Ok. D K«~º° Å#∞
kfiQÆ`« K«~º° Å∞ Jx JO\Ï~°∞. H„ Ü ˜ ∞« [#HÍÅ∞ H„ Ü
˜ ∂
« [<åºÅ∞QÍ =∂ˆ~ K«~º° #∞ Ñ¨Ù~ÀQÍ=∞K«~º° Jx H„ Ü ˜ ∂
« [<åºÅ∞
H„ Ü
˜ ∂« [#HÍÅ∞QÍ =∂~°Û|_Õ K«~º° #∞ u~ÀQÆ=∞ K«~º° Jx JO\Ï~°∞. Ñ¨Ù~ÀQÆ=∞ K«~º° "ÕQ= Æ Ú u~ÀQÆ=∞ K«~º° "ÕQ=
Æ Ú
ã¨=∂#"≥∞# ÿ Ñïã≤`÷ ∞« Ö’¡ ~°™êÜ«∞# K«~º° ã¨=∞`åã≤u ÷ x ™êkOzO^Œx K≥ÑÊ¨ =K«∞Û#∞. WO^Œ<åÖ’¡ HÍ~°ƒ<,£ PH˜[û <£
=∞iÜ«Ú ÃÇ·Ï„_À[<£ =¸ÅHÍÅ∞ ã¨"≥∞‡à◊# ~°∂ÑÖÖ’ xH˜¡Hõ∆`«"≥∞ÿ LO\Ï~Ú. WO^Œ<åxfl =∞O_çOz#Ñ¨Ù_»∞
WO^Œ#OÖ’x HÍ~°ƒ<£ ã¨"∞≥ ‡à◊<åÅ∞ PH˜[û <£ ã¨=∞HõO∆ Ö’ ^ŒÇÏ≤ OK«|_Õ Ñ „ H„¨ Ü
˜ ∞« #∞ ^ŒÇ¨ = K«~º° JO\Ï~°∞. ^ŒÇÏ¨ #
K«~º° H˘xfl ã
Ã HõO_»¯Ö’ xq∞+¨=ÚÅÖ’ Ñ¨ÓiÎ J=Ù`«∞Ok. r~°‚ K«~º° 3 ÖËHõ 4 QÆO@Å∞ [~°∞QÆ∞`«∞Ok. áêÅ∞ Ñ Ã ~°∞QÆ∞QÍ
=∂ˆ~ K«~º° ‰õΩ H˘xfl QÆO@Å∞ Ñ¨_∞» `«∞Ok. ~°™êÜ«∞Hõ K«~º° Å#∞ 3 ~°HÍÅ∞QÍ qÉèl í OK«=K«∞Û#∞ Jq 1. =∞O^ŒHÀ_ç
~°™êÜ«∞Hõ K«~°ºÅ∞, 2. Ju"ÕQÆ ~°™êÜ«∞Hõ K«~°ºÅ∞, 3. q∞`«"ÕQÆ ~°™êÜ«∞Hõ K«~°ºÅ∞.
H„ Ü
˜ ∞« [#HÍÅ QÍ_è`» « Ñ
Ã Oz`Õ K«~º° "ÕQ=
Æ Ú ~ˆ @∞ Ñ
Ã ~°∞QÆ∞`«Ok. H„ Ü
˜ ∞« [<åºÅ#∞ uiy H„ Ü
˜ ∞« [#HÍÅ =∂ˆ~Û
gÅ∞ÖËx K«~º° Å#∞ Jkfi`«QK Æ ~« º° Jx JO\Ï~°∞.
ã¨=∞`åã≤u
÷ x D H„ O˜ k JOâ◊=ÚÅ∞ Ñ
„ É
¨ Ïè q`«O KÕ™êÎ~Ú.
1. H„ Ü
˜ ∂
« [#HÍÅ∞ H„ Ü
˜ ∂
« [<åºÅ QÍ_è`» Ö« ’x =∂~°∞Ê
2. Ñ‘_#
» =Ú
3. LëÈ‚Q„ `Æ « =∞iÜ«Ú L`ÕÊ~H° =
õ Ú
ZÖÏO\˜ =∂~°∞Ê‰õΩ Ö’#∞HÍ‰õΩO_® „Ñ¨ÉèÏq`«O KÕ¿ã Ñ¨^•~åúxfl L`≥Ê~°Hõ=Ú JO\Ï~°∞. „H˜Ü«∞[<åºÅ QÍ_»`«
Ñ
Ã Oz#@¡~Ú`Õ u~ÀQÆ=∞K«~º° "ÕQOÆ Ñ Ã ~°∞QÆ∞`«∞Ok. ã¨=∞`åã≤u
÷ Z_»=∞ "≥Ñ
· Ù¨ ‰õΩ "≥ÚQÆ∞`æ ∞« Ok. =O@K≥~‰° Ωõ , Ñ≤_H» Åõ ∞,
<ÕÅÉÁQÆ∞,æ =O@QÍºãπ, H˜~Àã≤<£ "≥Ú^ŒÖ#
·ˇ q =OHõ@‰õΩ LÑ¨Ü∂ ≥ yOKÕ ™ê^è< Œ åÅ∞, ÖË^• WO^Œ<åÅ∞.
"≥∞yfl+Ü
≤ ∞« O i|ƒ#∞ HÍÅ∞Û@‰õΩ K«Åfi~åu =ÚHõ¯Å∞ lOH± =ÚHõ¯ÅÃÑ· P=∞¡=Ú K«º =O\˜ K«~º° Å∞ Ju"ÕQÆ
K«~º° Å‰õΩ L^•Ç¨Ï~°}Å∞.
W#∞=Ú `«∞Ñ¨ÙÊ Ñ¨@∞ì =∞O^ŒHÀ_ç K«~º° ‰õΩ L^•Ç¨Ï~°}.
PÇ¨~°=Ú r~°=
‚ Ú HÍ=_»O áêÅ∞ Ñ
Ã ~°∞QÆ∞QÍ =∂~°_O» q∞`«"QÕ Æ K«~º° Å‰õΩ L^•Ç¨Ï~°}Å∞ kfi`«K~« º° Ö’ H„ Ü ˜ ∞« [#HÍÅ
QÍ_»`#« ∞Ñ
Ã Oz#@¡~Ú`Õ Ñ¨Ù~ÀQÍ=∞K«~º° "ÕQOÆ Ñ
Ã ~°∞QÆ∞`«∞Ok. ã¨=∞`å ã≤u ÷ ‰õΩ_ç"Ñ·≥ Ù¨ ‰õΩ "≥ÚQÆ∞`æ ∞« Ok.
Ñ¨Ù~ÀQÍ=∞ K«~åº "ÕQ=Æ Ú u~ÀQÆ=∞ K«~åº"ÕQOÆ ã¨=∂#=∞~Ú# Ñïã≤`÷ ∞« Ö’ ~°™êÜ«∞# K«~åº ã¨=∞`åã≤u ÷ x
™êkèOzO^Œx K≥ÑÊ¨ =K«∞Û#∞. XHõ =¸ÅHõO Ü≥ÚHõ¯ Ñ¨~= ° ∂}∞=Ù#∞ ã¨∞ÅÉèí Ñ¨û ÌŒ Ö’ ã¨∂zOKÕ q^è•#"Õ∞ ãÖHˆ `«O
Jx Ñ≤Å=|_»∞`«∞Ok. XHõ ã¨"∞Õ ‡à◊#OÖ’ J}∞=ÙÖ’ L#fl Ñ¨~= ° ∂}∞=ÙÅ#∞ ãÖHˆ `«Ñ~¨ O° QÍ ã¨∂zOKÕ ^•xfl ã¨∂`„ =« Ú
ÖË^• á¶ê~°∞‡ÖÏ Jx JO\Ï~°∞. XHõ ~°™êÜ«∞# K«~º° #∞ ‰õΩÑ ¡ OÎ¨ QÍ J~°=
ú O`«OQÍ ã¨∂zOKÕ ™êOˆHuHõ ã¨g∞Hõ~} ° Ïxfl
~°™êÜ«∞# ã¨g∞Hõ~} ° O Jx JO\Ï~°∞. ~°™êÜ«∞# K«~º° Ö’¡ `å<≥\ì˜ =∂~°∞Ê K≥O^Œ‰Ωõ O_® K«~åº"ÕQÍxfl =∂~°∞Ê KÕã ¿
Ñ¨^•~°=
ú Ú L„`~Õ H° =
õ Ú JO\Ï~°∞.
9
ã≤÷~° LëÈ‚„QÆ`« =∞iÜ«Ú Ñ‘_»<åÅ =^ŒÌ ã¨=∂# QÆ}Ñï=∂#OÖ’ L#fl "åÜ«Ú=ÙÅhfl ã¨=∂#
Ñ¨~=
° ∂}∞=ÙÅ#∞ Hõey LO\ÏÜ«∞x `≥eÑ ¿ ã≤^•ÌO`«"∞Õ Éˇie˚ Ü«∞ãπ ã≤^•ÌO`«=Ú ã≤~÷ ° LëÈ‚Q„ `Æ « Ñ‘_<
» åÅ =^ŒÌ
ã¨=∂# QÆ}Ñï=∂#OÖ’ L#fl "åÜ«Ú=ÙÅxfl ã¨=∂# J}∞=ÙÅ#∞ Hõey LO\ÏÜ«∞x `≥eÑ ¿ ã≤^•ÌO`«=Ú J=QÍ„_À
ã≤^•ÌO`«=Ú. XHõ J}∞=Ù Ç Ã Ï· _
„ À[<£ Ñ¨~=
° ∂}∞=Ù ÉèÏ~°OHõ<åfl Zxfl ~ˆ @∞¡ Z‰õΩ¯=QÍ LO@∞O^À P ãÖYº#∞ P
=¸ÅHõO ÖË^• ã¨"∞Õ ‡à◊#O Ü≥ÚHõ¯ J}∞ÉèÏ~°O JO\Ï~°∞. =¸ÅHõO ÖËHõ ã¨"∞Õ ‡à◊#O Ü≥ÚHõ¯ J}∞ÉèÏ~°O#∞ Q„ Í=ÚÅÖ’
K≥a`Õ ^•xx Q„ Í"£∞ J}∞ÉèÏ~°O JO\Ï~°∞.
™ê^è•~°} LëÈ‚Q„ `Æ « J#QÍ 00 ã
Ã O\˜Qˆ„ _£ =^ŒÌ =∞iÜ«Ú XHõ J\ò=∂ã≤ÊÜ
ù ∞« ~ü Ñ‘_#
» O =^ŒÌ XHõ "åÜ«Ú=Ù
P„Hq
õ ∞OKÕ QÆ}Ñï=∂}Ïxfl =∞øÖÏ~ü QÆ}Ñï=∂}O ÖË^• Q„ Í"£∞ J}∞ QÆ}Ñï=∂}O Jx JO\Ï~°∞. XHõ Q„ Í"£∞
Ñ¨~=° ∂}∞=Ù Ñ¨^•~°Oú Ö’ J=QÍ„É’ ãÖHˆ `« ã¨=∂#"≥∞# ÿ xfl J}∞=ÙÅ∞ LO\Ï~Ú. J#QÍ 6.023x1023 J}∞=ÙÅ∞
LO\Ï~Ú.
XHõ „QÍ"£∞ Ñ¨~°=∂}∞=Ù ÉèÏ~åxfl ÖË^• XHõ „QÍ"£∞ J}∞=Ù ÉèÏ~åxfl XHõ =∞øÖò JO\Ï~°∞. ~°™êÜ«∞#
ã¨g∞Hõ~<° åÅÖ’ H„ Ü
˜ ∂
« [#HÍÅ =∞iÜ«Ú H„ Ü ˜ ∂
« [<åºÅ Éè∫uHõ ã≤u
÷ x D q^èOŒ QÍ ã¨∂z™êÎ~∞° . QÆ}ã≤u ÷ Ö’ L#fl
Ñ¨^•~åúÅ#∞ ''QÍ—— QÍ#∞ ^ „ =
Œ ã≤u÷ Ö’ L#fl Ñ¨^•~åúÅ#∞ ''„^•—— QÍ#∞ ^„ •=<åxfl ''„^•——QÍ#∞ =∞iÜ«Ú "åÜ«Ú=Ù
ã≤u
÷ Ö’ L#fl Ñ¨^•~åúÅ#∞ ''"å—— QÍ#∞ ã¨∂z™êÎ~∞° . XHõ ~°™êÜ«∞ K«~º° Ö’ L+Ö‚ "≥Å∞=_»_O» HÍx Lëê‚xfl Q„ ÇÆ Ï≤ Oz
P K«~º° [~°Q_Æ O» [iy`Õ P K«~º° Å#∞ L+¨~‚ ™° êÜ«∞# K«~º° Åx JO\Ï~°∞. L+¨‚ ~°™êÜ«∞# K«~º° Å∞ ~Ô O_»∞ ~°HÍÅ∞.
1. L+¨‚„QÍÇ¨Hõ K«~°º, 2. L+¨‚=∞øK«Hõ K«~°º
Lëê‚xfl Q„ Ç
Æ Ï≤ OKÕ ~°™êÜ«∞# K«~º° #∞ L+¨Q„‚ ÍÇ¨ÏHõ K«~º° Jx, Lëê‚xfl q_»∞^ŒÅ KÕã
¿ K«~º° #∞ L+¨=
‚ ∞øK«Hõ
K«~º° Jx JO\Ï~°∞.
q^Œ∞º`ü |ÖÏxfl Q„ Ç Æ Ï≤ OK«_O» ^•fi~å [iˆQ ~°™êÜ«∞# K«~º° #∞ q^Œ∞º`ü ~°™êÜ«∞Hõ K«~º° Jx JO\Ï~°∞.
~°™êÜ«∞# |O^Œ q^Œ∞º`ü‰Ωõ J=ã¨~= ° ∞ÜÕ∞º â◊HxÎ˜ |O^Œq^Œ∞ºHõâÎ H◊ Î˜ Jx JO\Ï~°∞. ~°™êÜ«∞Hõ K«~º° Ö’ H˘`«Î |O^ŒO
U~°Ê_# ç Ñ¨ÙÊ_∞» q_»∞^ŒÅ JÜÕ∞º â◊Hx Î˜ |O^ŒâH◊ Î˜ Jx JO\Ï~°∞. XHõ ~°™êÜ«∞# K«~º° Ö’ L+Ö‚ Q„ Ç Æ Ï≤ OK«|_ç`Õ P K«~º°
L+¨Q„‚ ÍÇ¨ÏHõ K«~º° Jx JO\Ï~°∞. XHõ ~°™êÜ«∞# K«~º° Ö’ L+Ö‚ q_»∞^ŒÅ~Ú`Õ P K«~º° #∞ L+¨= ‚ ∞øK«Hõ K«~º° Jx
JO\Ï~°∞. XHõ Ñ¨^•~°Oú Ü≥ÚHõ¯ XHõ Q„ Í=Ú J}∞ÉèÏ~åxfl "≥∂Öò Jx JO\Ï~°∞. H˜~Àã≤<,£ ÉÁQÆ∞æ =O\˜ Ñ¨^•~åúÅÖ’
L#fl P}∞=Ù#∞ QÍeÖ’x PH˜[û <£`À K«~º° [iÑ≤ Lëê‚xfl "≥Å∞`«∞~°∞#∞ á⁄QÆ#∞ W™êÎ~Ú. D K«~º° #∞ ^ŒÇÏ¨ #„HÜ ˜ ∞«
JO\Ï~°∞. |O^Œ#â◊HÎ˜ q_ç^Œ |O^•Å‰õΩ "Õ~∞° "Õ~∞° QÍ LO_»=K«∞Û JO^Œ∞=Å# K«~º° Ö’ H„ Ü ˜ ∂
« [<åºÅ∞ H„ Ü ˜ ∂ « [#HÍÅ∞
#∞O_ç U~°Ê_# ç Ñ¨ÙÊ_∞» â◊HÎ˜ =∂~°∞ÊÅ∞ HõÅ∞QÆ∞`å~Ú. ~°™êÜ«∞# K«~º° liy H˘`«Î |O^ŒO U~°Ê_# ç Ñ¨ÙÊ_∞» H˘O`« Ñï=∂#O
QÆÅ â◊HÎ˜ q_»∞^ŒÅ J=Ù`«∞Ok. D â◊Hx Î˜ |O^ŒâH◊ Î˜ Jx JO\Ï~°∞. ~°™êÜ«∞# |O^ŒO qzÛuÎ K≥O^•ÅO>Ë H˘O`« â◊HÎ˜
HÍ"åe D â◊H< Î˜ Õ |O^Œ=zÛuÎ â◊HÎ˜ JO\Ï~°∞. D â◊Hx Î˜ ã¨~Ñ
° ~¨¶ å KÕã
¿ |O^ŒqzÛuÎ [~°∞QÆ∞`«∞Ok. XHõ ~°™êÜ«∞#
K«~º° Ö’ L+Ö‚ Q„ Ç Æ Ï≤ OK«|_ç`Õ P K«~º° #∞ L+¨Q„‚ ÍÇ¨ÏHõ K«~º° Jx JO\Ï~°∞. XHõ ~°™êÜ«∞# K«~º° Ö’ L+Ö‚ q_»∞^ŒÅ
J~Ú`Õ P K«~º° #∞ L+¨= ‚ ∞øK«Hõ K«~º° Jx JO\Ï~°∞. ~°™êÜ«∞# K«~º° Ö’ H˘`«Î |O^ŒO U~°Ê_# ç Ñ¨ÙÊ_∞» q_»∞^ŒÅÜÕ∞º
â◊Hx
Î˜ |O^ŒâH◊ Î˜ JO\Ï~°∞. Ñ¨^•~°ú J}∞=ÙÖ’ xH˜Ñ ∆ "
Î¨ ∞≥ ÿ L#fl â◊Hx Î˜ JO`«~`æ° « â◊HÎ˜ JO\Ï~°∞. |O^ŒâH◊ HÎ˜ ˜ Ñ
„ =¨ ∂}ÏÅ∞
10
H˜Ö’HÍÅsÅ∞ Ñ¨~"
ü ∂
≥ Öò.
J}∞=ÙÅÖ’ ~°H~õ H° ÍÅ â◊‰Ωõ ÅÎ xH˜Ñ
∆ "Î¨ ∞≥ ÿ L<åfl~Ú. D â◊‰Ωõ ÅÎ ∞ 1. |O^ŒâH◊ ,Î˜ 2. HõOÑ¨}â◊H,Î˜ 3. É„ =
íè ∞# â◊H,Î˜ 4.
QÆuHõ â◊HÎ˜ g@xflO\˜x HõeÑ≤ J}∞|O^ŒHõ â◊dÎ Jx JO\Ï~°∞. Ñ¨^•~°Oú Ü≥ÚHõ¯ JO`«~`æ° « L+¨= ‚ Ú qÅ∞= P Ñ¨^•~°Oú
Ü≥ÚHõ¯ ~°™êÜ«∞# ãÖÑ¶∞¨ @# Ñ¨^•~°ú ã≤u ÷ ÑÃ · P^è•~°Ñ_ ¨ ç LO@∞Ok. Jq "åÜ«Ú=Ù Ñ¨^•~å÷Ö`·ˇ Õ "å\˜ LëÈ‚Q„ `Æ «
Ñ‘_# » =Ú =∞iÜ«Ú QÆ}Ñ¨~= ° ∂}∞ÃÑ· P^è•~°Ñ_ ¨ ç LO@∞Ok. ™È_çÜ∞« O HÀ¡~Ô _ · ‰£ Ωõ h\˜x HõeÑ≤`Õ ™È_çÜ∞« O HÀ¡~Ô _ · £
[Å„^•=}O `«Ü∂ « ~°=Ù`«∞Ok. ™È_çÜ∞« O HÀ¡~Ô _ · £ h\˜Ö’ Hõ~∞° QÆ∞`«∞Ok. ã≤Åfi~ü <≥\ „· \
© ‰ò Ωõ h\˜x HõeÑ≤`Õ ã≤Åfi~ü
<≥>
„· \Ë ò [Å ^ „ •=#=Ú `«Ü∂ « ~°=Ù`«∞Ok. lOH± =ÚHõ¯Å‰õΩ ã¨[Å Ç Ã Ï· _
„ ÀHÀ¡iH± P=∞¡O HõeÑ≤#@¡~Ú`Õ cHõ~Öü ’
ã¨#flx |∞_»QÅÆ ∞ =™êÎ~Ú. "≥eyOz# JyæÑÙ¨ Å¡ cèH~õ ü Ñ Ã · ÉèÏQÆOÖ’ LOz`Õ Jk @Ñπ=∞<Õ â◊|OÌ `À PiáÈ`«∞Ok
JO>Ë Ç Ã Ï· _
„ À[<£ "åÜ«Ú=Ù "≥Å∞=_»∞`«∞O^Œx J~°= ú Ú.
HÍe¬Ü«∞O PˆH_ û ‰£ Ωõ h~°∞ HõeÑ≤#Ñ¨ÙÊ_∞» L+Ö‚ "≥Å∞=_»∞`«∞Ok. JyæÑÙ¨ Å¡#∞ JyæÑ Ã @ì‰Ωõ XHõ "≥Ñ · Ù¨ #‰õΩ
wã≤#Ñ¨Ù_»∞ ~°™êÜ«∞# K«~º° [~°∞QÆ∞`«∞Ok. JyæÑÙ¨ Å¡ =∞O_»∞`«∞Ok. "≥Å∞`«∞~°∞, L+¨= ‚ Ú, á⁄QÆ U~°Ê_∞» #∞. XHõ
cèH~õ Öü ’x HÍÑ¨~ü ã¨ÖÊË \ ù ò^„ •=#=ÚÖ’ Ñ¨ÅÛx JÅ∂ºq∞hÜ«∞O ~ˆ Y#∞ LOz#Ñ¨Ù_»∞ JÅ∂ºq∞xÜ«∞O HÍÑ¨~# ü ∞
™ê÷#| „ Oâ◊O KÕã∞¨ OÎ k. cèH~õ ü "Õ_‰≥ Ωõ ¯`«∞Ok. ã¨[Å ÉËiÜ«∞O Ç Ã Ï· _
„ ®ˆH_
û £ á⁄_çx P"≥∂xÜ«∞O HÀ¡~Ô _ · Ö£ ’ HõeÑ≤ XHõ
cèHõ~üÖ’ XHõ QÍ¡ã¨∞h~°∞ áÈã≤#Ñ¨Ù_»∞ K«~°º [~°∞QÆ∞`«∞Ok. cèHõ~ü K«Å¡QÍ J=Ù`«∞Ok. ÃÇ·Ï„_À[<£ J}∞=ÙÖ’x
Ñ¨~=° ∂}∞=ÙÅ#∞ Ç Ã Ï· _
„ À[<£ Ñ¨~= ° ∂}∞=ÙÅ∞QÍ "Õ~∞° Ñ¨~K ° _« ®xH˜ 104 H˜Ö’ HÍÅs Ñ¨~ü "≥∂Öò â◊HÎ˜ J=ã¨~= ° Ú.
H˜~}
° [#º ãÖÜ≥∂QÆ K«~º° Ö’ "≥ÚHõ¯Å∞ HÍ~°ƒ<_ £ P·≥ Hõ_
û #
£ ∞ Q„ ÇÆ Ï≤ Oz ã¨∂~°º~°+‡≤ Ö’ Ñ≤O_ç Ñ¨^•~åúxfl ã¨" ¡ ∞£ âı+™≤ êÎ~Ú.
~°™êÜ«∞# K«~º° Ö’ Lëê‚xfl Q„ Ç Æ Ï≤ Oz#Ñ¨Ù_»∞ L„`HÕ ~õ ° K«~º° Åx Ñ≤Å∞™êÎ~∞° . =¸ÅHõO ÖË^• ã¨"∞Õ ‡à◊#OÖ’x "≥∂à◊§
ãÖYº ã¨=∂#O =¸ÅHõO ÖË^• ã¨"∞Õ ‡à◊#O ÉèÏ~°=Ú Éè·ˇ ^•x J}∞ÉèÏ~°=Ú. STP JO>ˇ Ñ „ =¨ ∂} LëÈ‚Q„ `Æ «
Ñ‘_»<åÅ∞. „Ñ¨=∂ LëÈ‚„QÆ`« 00 ÖË^• 2730 K ã¨=∂# Ñ‘_»#=Ú J#QÍ 1 J\Ï‡ã≤ÊÜ«∞~ü ÖË^• 16cm
áê^Œ~ã ¨ ∞@ì=Ú STP =^ŒÌ XHõ "≥∂Öò "åÜ«Ú Ñ¨^•~°=
° = ú Ú 22.41f QÆ}Ñï}Ï=∂xfl P„Hq õ ∞ã¨∞OÎ k. XHõ ãÖHˆ `«O
Ü≥ÚHõ¯ QÆ∞}HõO ãÖHˆ `åxH˜ =ÚO^Œ∞ L#fl JOˆH ÖË^• ãÖYº P "Õ∞ÅHõO Ñ¨~= ° ∂}∞=ÙÅ ãÖYº#∞ ã¨∂zã¨∞OÎ k.
XHõ ãÖHˆ `«ÑÙ¨ áê^•OHõ=Ú P "Õ∞ÅHõÑÙ¨ Ñ¨~= ° ∂}∞=Ù ãÖYº#∞ ã¨∂zã¨∞OÎ k. ãÖHˆ uHõO Ü≥ÚHõ¯ QÆ∞}HõO XHõ
ã¨"∞Õ ‡à◊# Ñ¨^•~°Ñ
ú Ù¨ J}∞=Ù#∞ `≥eÜ«∞*Ëã∞¨ OÎ k. ~°™êÜ«∞# K«~º° #∞ ã¨∂zOKÕ `«∞Åº ã¨g∞Hõ~} ° OÖ’ H„ Ü ˜ ∞« [#HÍÅÖ’x
qq^èŒ =¸ÅHÍÅ Ñ¨~= ° ∂}∞=ÙÅ ãÖYº H„ Ü ˜ ∞« [<åºÅÖ’x qq^èŒ =¸ÅHÍÅ Ñ¨~= ° ∂}=ÙÅ ãÖYº‰õΩ ã¨=∂#OQÍ
LO@∞Ok. XHõ ~°™êÜ«∞# K«~º° LëÈ‚Q„ `Æ # « ∞ 100 Ñ Ã Oz#@¡~Ú`Õ K«~åº"ÕQ= Æ Ú kfiyflH$õ `«=Ú ÖË^• u „ yflH$õ `«=Ú
J=Ù`«∞Ok.
Ç≤ÏbÜ«∞O, xÜ«∂<£, P~åæ<,£ H„ Ñ
˜ <
ì¨ ,£ lû<å<£, ~Ô _®<£ =¸ÅHÍÅ Ñ¨~= ° ∂}∞=ÙÅ∞ ã¨fi`«O`„ O« QÍ LO_»QÅÆ =Ù.
g\˜x [Å"åÜ«Ú=ÙÅ∞ JO\Ï~°∞. XHõ Ñ¨~°=∂}∞=Ù ÖË^• Ñ¨~°=∂}∞=ÙÅ ã¨=¸Ç¨Ï=Ú ZÅ„HÍì<£Å#∞
HÀÖ’Ê~Ú#Ñ¨Ù_»∞QÍx á⁄Ok#Ñ¨Ù_»∞QÍx U~°Ê_# ç ^•xx ~å_çHÖõ ò ÖË^• eÜ«∂<£ Jx JO\Ï~°∞. áêÅ∞ Ñ Ã ~°∞QÆ∞QÍ
`«Ü∂
« ~°=fi_»O âßâ◊fi`« =∂~°∞Ê JO>Ë ~°™êÜ«∞xHõ =∂~°∞Ê, Ñ Ã ~°∞QÆ∞ uiy áêÅ∞QÍ =∂~°^∞Œ . W#∞Ñ¨ =ÚHõ¯#∞
JÜ«∞™ê¯OfHõ~} ° O KÕÜ∞« _»O `å`å¯eHõ"∞≥ # ÿ =∂~°∞Ê uiy W#∞Ñ¨=ÚHõ¯QÍ KÕÜ∞« =K«∞Û, JO^Œ∞=Å¡ Wq Éè∫uHõ
=∂~°∞Ê, g\˜x =∞iyOz h\˜ Pqi `«Ü∂ « ~°∞ KÕÜ∞« _»O K«ÖÏ¡iã ¿ Î =∞ÖÏ¡ h~°∞ `«Ü∂
« ~°=fi_»O [~°∞QÆ∞`«∞Ok. D
11
`å`å¯eHõ =∂~°∞Ê Éè∫uHõ =∂~°∞Ê. Ñ¨ã∞¨ Ñ¨Ù ~°OQÆ∞ Öˇ_£ PˆH_ û #
£ ∞ "Õ_ç KÕã ¿ Î *ËQ∞Æ ~°OQÆ∞ Öˇ_£ PˆH_ û Q£ Í =∂~°∞`«∞Ok.
K«ÖÏ¡iã ¿ Î uiy Ñ¨ã∞¨ Ñ¨Ù ~°OQÆ∞ =ã¨∞OÎ k. lOH± HÍ~Àƒ<\ Õ #ò ∞ "Õ_Kç ã¿Õ Î ~°OQÆ∞ ÖËx lOH±PHˆ _ û £ =∞iÜ«Ú HÍ~°ƒ<_ £ P·≥ Hˆ _
û £
"≥Å∞=_»`å~Ú. `≥Å\ ¡ ˜ lOH± PˆH_
û #
£ ∞ "Õ_K ç ã
¿Õ Î Ñ¨ã∞¨ Ñ¨Ù ~°OQÆ∞ áÈ`«∞Ok, K«ÖÏ¡iã ¿ Î =∞ÖÏ¡ `≥Å∞Ñ¨Ù ~°OQÆ∞ =ã¨∞OÎ k.
=∞O_»∞K«∞#fl JyæÑÙ¨ Å¡#∞ PH˜[û <£ "åÜ«Ú=Ù =^Œ‰Ì Ωõ fã¨∞=¿ãÎ Jk HÍOu=O`«OQÍ =∞O_»∞`«∞Ok. ã¨∞#flL h\˜Ö’H˜
HÍ~°ƒ<_ £ P·≥ Hˆ _
û £ "åÜ«Ú=Ù#∞ ÑÖÑ≤`Õ áêÅ=ÖË `≥ÅQ¡ Í =∂~°∞`«∞Ok. =∞OK«∞#∞ "Õ_ç KÕã ¿ Î h~°∞ ^•x "Õ_ç KÕã ¿ Î h\˜
ÉèÏëêÊÅ∞ =™êÎ~Ú. h\˜x ÉèÏëêÊÅ∞ K«ÖÏ¡iã ¿ Î h~°∞ ^•xx K«ÖÏ¡iã ¿ Î =∞OK«∞ U~°Ê_`» å~Ú. JO^Œ∞=Å# D =∂~°∞ÊÅ∞
Éè∫uHõ =∂~°∞ÊÅ∞ H˘xfl Ñ¨^•~åúÅ#∞ "Õ_ç KÕã# ≤ Ñ¨Ù_»∞ QÆ}~°∂ÑÖ #∞O_ç <Õ~∞° QÍ "åÜÕ∞~°∂ÑÖÖ’H˜ =∂~°`å~Ú.
DÑ „ H„¨ Ü˜ ∞« #∞ L`åÊ`# « =Ú JO\Ï~°∞. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ SÜ≥∂_ç<,£ P"≥∂xÜ«∞O HÀ¡~Ô _ · .£
eÜ«∂<£ Ñ Ã #
· ∞#fl P"Õâßxfl P eÜ«∂<£ ~å_çHÖõ ò ÖË^• ãÖÜ≥∂[Hõ`« Jx JO\Ï~°∞. eÜ«∂<£ Ñ Ã #
· ∞#fl P"ÕâßÅ∞
_ or -1, +/-2, +/-3, +/-4 J~Ú`Õ "å\˜x ^Œ~∞° ã¨QÍ UHõãO ¨ Ü≥∂[Hõ kfiãÖÜ≥∂[Hõ, u
„ ãÖÜ≥∂[Hõ, K«`∞« ~üãÜ¨ ∂
≥ [Hõ
eÜ«∂<£Åx JO\Ï~°∞.
˜ ~°‰Ωõ `≥eã≤# =¸ÅHÍÅ∞ 106. S~°<‰£ Ωõ ãÖHˆ `«O Fe, ã≤Åfi~ü‰õΩ ãÖˆH`«O Ag, xÜ«∂<£
=∞#‰õΩ WÑ¨Ê\=
Ñ¨~=
° ∂}∞=Ù ÉèÏ~°O 20, HÍe¬Ü«∞O Ñ¨~= ° ∂}∞=Ù ÉèÏ~°O 40, ÇÃ Ï· _
„ ®l~°O JO>ˇ áê^Œ~ã ° =
¨ Ú, "ÀÅ„Ñ"¨¶ ∞£ JO>ˇ
@OQ∑ã<ì¨ .£
NH3 ÖË^• J"≥∂xÜ«∂ J}∞=ÙÖ’ "≥Ú`«O ° ∂}∞=ÙÅ∞ 4. H2O2 JO>ˇ ÃÇ·Ï„_À[<£ ¿Ñ~åÔHû_£. ^Œ<å"Õ+¨
Î Ñ¨~=
eÜ«∂<£ U~°Ê_®ÅO>ˇ Ñ¨~= ° ∂}∞=Ù ZÅ„HÍì<#£ ∞ HÀÖ’Ê"åe Mg++ eÜ«∂<£ U~°Ê_®ÅO>Ë Mg Ñ¨~= ° ∂}∞=Ù#∞
HÀÖ’Ê~Ú# ZÅ„HÍì<Å£ ∞ 2. ÉÁQÆ∞# æ ∞ QÍeÖ’ =∞O_çOK«∞@ ~°™êÜ«∞xHõ =∂~°∞Ê. ~°™êÜ«∞xHõ =∂~°∞Ê [iy#Ñ¨Ù_»∞
H˘`«Î Ñ¨^•~åú=ÚÅ∞ U~°Ê_»`å~Ú. „Ñ¨Ü≥∂QÆ Ñ¨~°ã≤÷`«∞Å#∞ =∂i¿ãÎ Éè∫uHõ =∂~°∞ÊÖ’ U~°Ê_»¤ „H˜Ü«∂[<åºÅ#∞
H„ Ü
˜ ∂ « [#HÍÅ∞QÍ =∂~°Û=K«∞Û. SÜ≥∂_ç<£ L`åÊ`# « =Ú Éè∫uHõ =∂~°∞Ê#‰õΩ L^•Ç¨Ï~°} :- "≥∞# ÿ O#∞ HõiyOK«∞@
Éè∫uHõ =∂~°∞Ê#‰õΩ L^•Ç¨Ï~°}. ™È_çÜ∞« O ÉˇH· Í~ÀÊ<\ ò ∞ NaHCO3 J#∞ ãÖHˆ `«O`À ã¨∂z™êÎ~∞° . F*’<£ á¶ê~°∞‡ÖÏ
Õ #
O3 áê^Œ~ã ° O¨ Ü≥ÚHõ¯ ãÖHˆ `«O Hg ã‘ãO¨ Ü≥ÚHõ¯ ™êOˆHuHõO Pb, ÃÇ·Ï„_À[<£ ÃÇÏ~åH±û_£ á¶ê~°∞‡ÖÏ H2O2, PHû̃[<£,
° ∂}∞=Ù ÉèÏ~åÅ∞ 16,32 J~Ú`Õ SO3 J}∞=Ù Ü≥ÚHõ¯ J}∞ÉèÏ~°O 80 J=Ù`«∞Ok. LÑ¨ÙÊ ~°™êÜ«∞xHõ
ã¨ÅÊ~ù ü Ñ¨~=
<å=∞=Ú ™È_çÜ∞« O HÀ¡~Ô _ · .£ u<Õ ™È_® ~°™êÜ«∞xHõ <å=∞=Ú ™È_çÜ∞« O ÉèH·ˇ Í~Àƒ<\
Õ .ò LuˆH ™È_® ~°™êÜ«∞xHõ
<å=∞=Ú ™È_çÜ«∞O HÍ~ÀÊ<Õ\ò. <≥·„\˜H± P=∞¡=Ú á¶ê~°∞‡ÖÏ HNO3 eÜ«∂<£ ÃÑ·#∞#fl P"Õâßxfl P eÜ«∂#∞
ãÖÜ≥∂[`«H`õ « JO\Ï~°∞.
~°™êÜ«∞# K«~°ºÖ’ áêÖÁæ<Õ Ñ¨^•~åúÅ#∞ „H˜Ü«∂#HÍÅ∞ Jx ~°™êÜ«∞# K«~°ºÖ’ á⁄O^Õ Ñ¨^•~åúÅ#∞
H„ Ü
˜ ∂« [<åºÅx JO\Ï~°∞. =¸_»∞ ã≤`÷ ∞« ÅÖ’ ÅaèOKÕ Ñ¨^•~°= ú Ú h~°∞. L`åÊ`# « =Ú K≥O^Œ∞ Ñ¨^•~°= ú Ú L^•Ç¨Ï~°}
SÜ≥∂_ç<£. QÆ}Ñ¨^•~åúxfl "Õ_çKÕã≤<å <Õ~°∞QÍ "åÜ«Úã≤÷ux á⁄O^Õ „Ñ¨„H˜Ü«∞#∞ L`åÊ`«#=Ú Jx JO\Ï~°∞.
#"å™ê~°=Ú ~°™êÜ«∞xHõ <å=∞=Ú P"≥∂xÜ«∞O HÀ¡~Ô _ · .£ lOH± PÔH_ û £ ~°OQÆ∞ Ñ¨ã∞¨ Ñ¨Ù á⁄\Ï+≤Ü∞« O <≥>„· \ Ë #
ò ∞ "Õ_ç
KÕã<≤ å "≥Å∞=_»∞ "åÜ«Ú=Ù PH˜[û <£. Öˇ_£ <≥>„· \
Ë #
ò ∞ "Õ_ç KÕã< ≤ å "≥Å∞=_»∞ "åÜ«Ú=Ù <≥\ „· ’[<£ _»Ü∂« Hõ_û .£ <≥\
„· ’[<£
_»Ü«∂Hõû_£ ~°OQÆ∞ lQÆ∞~°∞ ~°OQÆ∞, HÍÑ¨~ü HÍ~Àƒ<Õ\ò ~°OQÆ∞ P‰õΩÑ¨K«Û.
12
Ñ¨^•~åúÅ ~°OQÆ∞ QÆ}Ñï=∂#O ÖÏO\˜ ^Œ~å≈ÅÖ’ =∂~°∞Ê HõeyOKÕk Éè∫uHõ =∂~°∞Ê, Ñ¨^•~åúÅ ãÖÑ¶∞¨ @#Ö’
=∂~°∞Ê HõeyOKÕk ~°™êÜ«∞xHõ =∂~°∞Ê. |OQÍ~°O Ü≥ÚHõ¯ ÖÏ\˜<£ Ñ ¿ ~°∞ ''P~°O—— ã‘ãO¨ #∞ ÑÖ¡ |O Jx JO\Ï~°∞.
@OQ∑ãì̈<£ ÖÏ\˜<£ ¿Ñ~°∞ "ÀÖò„Ñ¨"£∞.
HÍ~°ƒ<£ Ñ¨~= ° ∂}∞=Ù ÉèÏ~°O 12 <≥\ „· ’[<£ Ñ¨~= ° ∂}∞=Ù ÉèÏ~°O 14, PH˜[û <£ Ñ¨~= ° ∂}∞=Ù ÉèÏ~°O 16.
á⁄\Ï+≤Ü∞« O ãÖHˆ `«O HÔ . F*’<£ J}∞=ÙÅ Ñ¨~= ° ∂}∞=Ù ãÖYº 3, P"≥∂xÜ«∂ á¶ê~°∞‡ÖÏ NH3 , #„uHõ P=∞¡=ÚÖ’x
PH˜[û <£ Ñ¨~= ° ∂}∞=ÙÅ ãÖYº3, ã¨ÅÊiù H± P=∞¡=ÚÖ’x PH˜[û <£ Ñ¨~= ° ∂}∞=ÙÅ ãÖYº 4, ã¨ÅÊiù H± P=∞¡=Ú á¶ê~°∞‡ÖÏ
H2SO4 ™È_çÜ∞« O Ç Ã Ï· _ û £ á¶ê~°∞‡ÖÏ NaoH, ÇÃ Ï· _
„ ®Hõ_ „ À[<£ Ñ Ã ~åHõ_û £ á¶ê~°∞‡ÖÏ H2O2, LuˆH ™È_® á¶ê~°∞‡ÖÏ Na2SO3
HÍe¬Ü«∞O ÇÃ Ï· _ û £ á¶ê~°∞‡ÖÏ CaoH2, ‰õΩÑ
„ ®H±_ „ H≤ ± PHõ_ û £ á¶ê~°∞‡ÖÏ CUO ‰õÄº„Ñã û £ á¶ê~°∞‡ÖÏ CU2O, á⁄\Ï+≤Ü∞« O
¨ π PHõ_
ù ò K2S2O8 á⁄\Ï+≤Ü∞« O SÜ≥∂_≥_
ã¨ÖÊˇ \ · £ KI Ç Ã Ï· _
„ À[<£ Ñ Ã ~åÔH_û £ H2O2, <≥\ „· ’[<£ _≥P· Hõ_ û £ á¶ê~°∞‡ÖÏ NO2 <≥\
„· ’[<£
>ˇ„HÍìÔHû_£ á¶ê~°∞‡ÖÏ N2O4 á⁄\Ï+≤Ü∞« O HÀ¡~ˆ \ò KClO3 á⁄\Ï+≤Ü∞« O HÀ¡~Ô _ · £ á¶ê~°∞‡ÖÏ KCl =∂OQÆhãπ _»Ü∂ « HÔ _
û £
á¶ê~°∞‡ÖÏ MNO2, lOH± HÀ¡Ô~·_£ á¶ê~°∞‡ÖÏ Zncl2 á⁄\Ï+≤Ü∞« O Ñ Ã ~å‡OQÆ<\ Õ ò á¶ê~°∞‡ÖÏ KMNO4 ÃÑ¶„~°ãπ ã¨ÖËÊù\ò
á¶ê~°∞‡ÖÏ Feso4 "≥∞`≥·Öò Z¿ãì\ò á¶ê~°∞‡ÖÏ CH3COOCH3 Zã≤\H˜ ± P=∞¡=Ú á¶ê~°∞‡ÖÏ CH3ChOOH "≥∞`≥·Öò
PÅ¯Ç¨Öò á¶ê~°∞‡ÖÏ CH3OH, NO2 ~°OQÆ∞ lQÆ∞~°∞ ~°OQÆ∞.
CHAPTER - 4
=¸ÅHÍÅ =sæH~õ }°
ZÅ„HÍì<£ q<åºãÖ P^•~°OQÍ =¸ÅHÍÅ#∞ 4 =~åæÅ∞QÍ qÉèlí OK«=K«∞Û Jq 1. [_»"åÜ«Ú=ÙÅ∞, 2.
á„ êux^Œº=¸ÅHÍÅ∞, 3. Ñï=~°# Î =¸ÅHÍÅ∞, 4. JO`«~Ñ
° i¨ =~°#
Î =¸ÅHÍÅ∞, ÉèÏÇ¨ÏºHõHÅ∆õ Ö’ ãÖÑ¨Ó~°O‚ QÍ
xO_ç# Piƒ\ÏÖò Hõey# =¸ÅHÍÅ#∞ [_»"åÜ«Ú=ÙÅ∞ JO\Ï~°∞. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ Ç‘ÏeÜ«∞O, xÜ«∂<£, P~åæ<,£
H„ á˜ êì<,£ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q.
ZÅ„HÍì<£ q<åºãÖ lS2 q∞ye# [_»"åÜ«Ú=ÙÅ q<åºãÖ NS2NP6. Wq P=~°# Î Ñ¨\H˜ Öõ ’ ã¨∞<åfl Q„ ∂Æ Ñ¨Ù‰õΩ
K≥Ok#q. "ÕÅxûH~õ Ê° ~åÅ∞ JãÖÑ¨Ó~°O‚ QÍ xO_ç L<åfl S block =∞iÜ«Ú P block =¸ÅHÍÅ#∞ Ñ „ u ¨ x`«ºÑ¨Ù
=¸ÅHÍÅ∞ Jx JO\Ï~°∞.
D block=¸ÅHÍÅ#∞ Ñï=~°#
Î =¸ÅHÍÅ∞ JO\Ï~°∞. J}∞=ÙÅ z=i ~Ô O_»∞ ÉèÏÇ¨Ïº HõHÅ∆õ ∞ JãÖÑ¨Ó~°O‚ QÍ
xO_ç LO\Ï~Ú.
F block =¸ÅHÍÅ#∞ JO`«~Ñ
° i¨ =~°#
Î =¸ÅHÍÅ∞ Jx JO\Ï~°∞. nx z=i =¸_»∞ ÉèÏÇ¨ÏºHõHÅ∆õ ∞ JãÖÑ¨Ó~°O‚ QÍ
xO_ç LO\Ï~Ú.
=¸ÅHÍÅ ^Œ~å‡Å∞ "å\˜ Ñ¨~= ° ∂}∞=Ù ÉèÏ~åÅ P=~°# Î Ñ„ "¨ ∞Õ Ü«∂Å∞Ö’x "≥∞O_»bÑ¶π `≥eáê~°∞. HÍ|\˜ì D xÜ«∞=∂xfl
"≥∞O_»bÑ¶π P=~°#Î xÜ«∞=∞=Ú Jx JO\Ï~°∞. P^è∞Œ xHõ D=~°# Î xÜ«∞=∞O "≥∂ÅHÍÅ ^Œ~å≈Å∞ "å\˜ Ñ¨~å=∞}∞=Ù
ãÖYºÅ∞ P„Ñ" ¨ ∂≥ Ü«∂Å∞ Jx `≥Å∞Ñ¨Ù`«∞Ok. P=~°# Î Ñ¨\Hì˜ Öõ ’x J_»∞¤ =~°∞ã¨Å∞ Ñ‘iÜ«∞_£Å∞ Jx JO\Ï~°∞.
qã¨$`Î « P=~°#
Î Ñ¨\Hì˜ Öõ ’ 7 Ñ‘iÜ«∞_£Å∞ L<åfl~Ú. P=~°# Î Ñ¨\Hì˜ Öõ ’x xÅ∞=Ù =~°∞ã¨Åx Q„ ∂
Æ Ñ¨ÙÅx JO\Ï~°∞.
"≥∞O_»bÑ¶π P=~°# Î Ñ¨\Hì˜ Öõ ’ 8 Q„ ∂
Æ Ñ¨ÙÅ∞, qã¨$`Î « P=~°#Î Ñ¨\Hì˜ Öõ ’ 18 Q„ ∂Æ Ñ¨ÙÅx JO\Ï~°∞. NS, =∞iÜ«Ú NS2
13
ZÅ„HÍì<£ q<åºãÖ QÆÅ =¸ÅHÍÅ#∞ S block =¸ÅHÍÅ∞ Jx JO\Ï~°∞. D ÉÏ¡‰Ωõ Ö’ 1A, 2A Q„ ∂
Æ Ñ¨Ù =¸ÅHÍÅ∞
LO\Ï~Ú.
NS2NP #∞O_ç NS2NP6 ZÅ„HÍì<£ q<åºãÖ QÆÅ =¸ÅHÍÅ#∞ P block =¸ÅHÍÅ∞ Jx JO\Ï~°∞.
Æ Ñ¨Ù 3A, 4A, 5A, 6A, 7A =∞iÜ«Ú 8 =¸ÅHÍÅ∞ D ÉÏ¡‰Ωõ Ö’ LO\Ï~Ú. "ÕÅxû Pi˚\ÏÖò =∞iÜ«Ú Hˆ O„^HŒ Oõ
Q„ ∂
=∞^èŒº QÆÅ ^Œ∂~åxfl Ñ¨~°=∂}∞=Ù Ñï=∂}=Ú Jx JO\Ï~°∞. nxfl POQ∑„™êì"£∞ Ü«¸x\òÖÖ’ H˘Å∞™êÎ~°∞.
ãÖÜ≥∂[hÜ«∞ |O^ŒOÖ’x ZÅ„HÍì<£ [O@#∞ |O^ŒO U~°Ê~z ° # Ñ¨~= ° ∂}∞=Ù `«# "≥Ñ · Ù¨ PHõi¬OKÕ ã¨fiÉèÏ"åxfl
~°∞} q^Œ∞º`åHõ‡^Œ Jx JO\Ï~°∞. XHõ\˜ JO`«HOõ >Ë Z‰õΩ¯=QÍx ZÅ„HÍì## ¡ ∞ áÈQÀ@∞ìH˘x ^Œ<å`«‡Hõ eÜ«∂<£QÍ
U~°Ê__ » ®xfl ^Œ#q^Œ∞º^•`«‡Hõ`« Jx JO\Ï~°∞. XHõ ã¨"∞Õ ‡à◊<åxH˜ PH˜[û <£ HõÅ∞Ñ¨Ù@ ÖË^• ã¨"∞Õ ‡Å#O #∞O_ç ÇÃ Ï· _
„ À[<£#∞
fã≤"Ü Õ Ú« @ PH˜Hû ~õ }° =Ú JO\Ï~°∞. XHõ ã¨"∞Õ ‡à◊<åxH˜ ÇÃ Ï· _
„ À[<£ HõÅ∞Ñ¨Ù@ ÖË^• ã¨"∞Õ ‡Å#O #∞O_ç PH˜[û <£#∞
fã≤"Ü Õ Ú « @ HõÜ∆ ∞« Hõ~}° =Ú Jx JO\Ï~°∞. ^Œ~å‡ÅÖ’ ™ê~°∞Ñ¨º`« QÆÅ =¸_Õã≤ =¸ÅHÍÅ∞ QÆÅ ã¨=¸Ç¨xfl _®|~üx~ü
@
„ Ü«∂_£ Jx JO\Ï~°∞. W„@Ü«∂_£ÅÖ’ =∞^èºŒ =¸ÅHõÑÙ¨ Ñ¨~= ° ∂}∞ ÉèÏ~°O "≥Ú^Œ\˜ =∞iL =¸_»= =¸ÅHõ
Ñ¨~=° ∂}∞ ÉèÏ~åÅ ã¨~åãï ã¨=∂#OQÍ LO@∞Ok. ÖË^• =¸_»∞ =¸ÅHÍÅ Ñ¨~= ° ∂}∞=Ù ÉèÏ~åÅ∞ ^•^•Ñ¨Ù
ã¨=∂#O.
=¸ÅHÍÅ#∞ "å\˜ Ñ¨~= ° ∂}∞ ÉèÏ~åÅ P~ÀÇ¨Ï} H„ =õ ∞OÖ’ J=∞iÛ#Ñ¨Ù_»∞ U^≥< · å XHõ =¸ÅHõO #∞O_ç
8= =¸ÅHõ=Ú XˆH ~°H" õ ∞≥ #
ÿ ^Œ~å‡Å∞ Ñ
„ =
¨ iÎOK«_O» Ö’ "≥Ú^Œ\˜ ^•x`À Ñ¨Ù<å~°=$`«O J=Ù`«∞Ok. Wk ÉèÏ~°fÜ«∞
ãÖw`« ã¨fi~åÅ Ñ¨Ù#~å^Œ$`«O`À áÈe LO@∞Ok. Hõ#∞Hõ nxx J+¨Hì Ñ õ i¨ HõÅÊ# Jx JO\Ï~°∞.
"ÕÅxû Hõ~∂ ° Ê~O° JãÖÑ¨Ó~°O‚ QÍ xO_ç L<åfl =¸ÅHÍÅ#∞ á„ êux^ŒºÑ¨Ù =¸ÅHÍÅ∞ JO\Ï~°∞. S1P1 ÉÏ¡‰Ωõ
=¸ÅHÍÅ#∞ [_»"åÜ«Ú=ÙÅ∞ q∞#Ç¨~ÚOz HõeÑ≤ á„ êux`«ºÑ¨Ù =¸ÅHÍÅ∞ Jx JO\Ï~°∞. ZÅ„HÍì<£ NS1
q<åºãÖ #∞O_ç NS2 NP2 =~°‰Ωõ LO@∞Ok. "åÜ«Ú=Ù ã≤u ÷ Ö’ L#fl Ñ¨~= ° ∂#∞=Ù ÉèÏÇ¨Ïº Piƒ\ÏÖò #∞O_ç XHõ
ZÅ„HÍì<# £ ∞ fã≤"Ü Õ Ú« @‰õΩ HÍ=eû# Hõhã¨ â◊Hx Î˜ SÜ«∞hHõ~} ° â◊H‡õ =Ú Jx JO\Ï~°∞. nxx ‰õÄ_® ZÅ„HÍì<£
"ÀÖòÅì Ö’<Õ H˘Å∞™êÎ~∞° ÖË^• H˜Ö’ HÍºÅs Ñ¨~" ü ∂
≥ ÖòÖ’ H˘Å∞™êÎ~∞° . XHõ\H˜ < õ åfl Z‰õΩ¯= ZÅ„HÍì<Å£ #∞ Hõey L<åfl
Ñ¨~= ° ∂}∞ ÉèÏÇ¨Ïº Piƒ\ÏÖò #∞O_ç XHõ¯ ZÅ„HÍì<# £ ∞ fã≤"Ü Õ Ú « @‰õΩ HÍ=eû# â◊Hx Î˜ Ñ „ ^ ¨ =Œä ∞ SÜ«∞hHõ~} ° â◊H‡õ =Ú
Jx JO\Ï~°∞. UHõ=∂„`« ^Œ<å"ÕâO◊ QÆÅ Ñ¨~= ° ∂}∞=Ù #∞O_ç =∞~˘Hõ¯ ZÅ„HÍì<# £ ∞ fã≤"Ü Õ Ú « @‰õΩ HÍ"åeû# â◊Hx Î˜
nfifÜ«∞ SÜ«∞hHõ~} ° â◊H‡õ =Ú Jx JO\Ï~°∞. Q„ ∂ Æ Ñπ1, =∞iÜ«Ú Q„ ∂ Æ Ñπ 2 =¸ÅHÍÅ#∞ HõÜ ∆ ∞« Hõ~}° ∞ÅOQÆ∞
LÑ¨Ü∂ ≥ yOK«=K«∞Û. Q„ ∂ Æ Ñπ 7 =¸ÅHÍÅ#∞ PH˜Hû ~õ } ° ∞Å∞QÍ LÑ¨Ü∂ ≥ yOK«=K«∞Û. =¸ÅHÍÅ =sæH~õ } ° =Å#
Ñ¨~= ° ∂}∞ x~å‡}ÏxH˜ ãÖ|OkOz# H˘`«Î q+¨Ü∂ « Å∞ Hõ#∞Q˘#∞@‰õΩ LÑ¨Ü∂ ≥ QÆÑ_ ¨ `» å~Ú. =¸ÅHÍÅ ^Œ~å‡Å
Jq U~°Ê~K ° ∞« JãÖMÏºHõã" ¨ ∞Õ ‡à◊<åÅ#∞ J~°Oú KÕã∞¨ H˘#∞ gÖˇ# · k. Q„ ∂Æ Ñ¨ÙÖ’ Ñ¨Ó #∞O_ç HÕ^ŒH˜ =zÛ# H˘Åk
Ñ¨~=° ∂}O Ñï=∂#O Ñ Ã ~°Q_ Æ O» =Å# Hˆ O„^HŒ Oõ Ü≥ÚHõ¯ PHõ~¬° } â◊HÎ˜ ÉÏÇ¨Ïº ZÅ„HÍì<£ Ñ Ã · H©x
∆ Oz P^•fi~å eÜ«∞xHõ~} °
â◊H‡õ =Ú `«Q∞Æ `æ ∞« Ok. Ñ‘iÜ«∞_£Ö’ Z_»=∞ #∞O_ç ‰õΩ_çH˜ "≥Ñ · Ù¨ #‰õΩ áÈ~Ú#H˘Åk Ñ¨~= ° ∂}∞ Ñï=∂#O `«Q_ æÆ O»
=Å# ~°∞}q^Œ∞º^•`«‡Hõ`« Ñ Ã ~°∞QÆ∞`«Ok P^•fi~å ^Œ#q^Œ∞º^•`«‡Hõ`« `«Q∞Æ `æ ∞« Ok. XHõ Ñ‘iÜ«∞_£Ö’ Z_»=∞ #∞O_ç
‰õΩ_ç "≥Ñ· Ù¨ ‰õΩ áÈ~Ú#H˘Åk HõÜ ∆ ∞« Hõ~}
° OQÍqOK«∞ ã¨fiÉèÏ=O `«yæ PH˜Hû ~õ } ° O ÉèÏqOK«∞ ã¨fiÉèÏ=O Ñ Ã ~°∞QÆ∞`«Ok.
Q„ ∂
Æ ÑπÖ’ Ñ Ã · #∞O_ç áÈ~Ú# H˘Åk PH˜Hû ~õ } ° OQÍqOK«∞ ã¨fiÉèÏ=O `«yæ HõÜ ∆ ∞« Hõ~}° OQÍqOK«∞ ã¨fiÉèÏ=O Ñ Ã ~°∞QÆ∞`«∞Ok.
14
"≥∞O_»bÑ¶π P=~°# Î Ñ¨\Hì˜ õ Ñ¨~=° ∂}∞=Ù ÉèÏ~°OÑ
Ã · P^•~°Ñ_ ¨ ç `«Ü∂« ~°∞KÕÜ∞« _»"∞≥ #
ÿ k. Ç≤ÏbÜ«∞O, xÜ«∂<£, P~åæ<,£
H„ á˜ êì<,£ rû<å<£, ~ˆ _®<£, [_»"åÜ«Ú=Ù =¸ÅHÍÅ∞ JO\Ï~°∞. g\˜ ™ê^è•~°} ZÅ„HÍì<£ q<åºãÖ NS2 NP2 (¿ÇÏeÜ«∞O
`«ÑÊ¨ ). Wq ã¨∞<åfl Q„ ∂ Æ Ñ¨Ù =¸ÅHÍÅ∞. Ç≤ÏbÜ«∞O Ü≥ÚHõ¯ ZÅ„HÍì<£ q<åºãÖ NS2 =∂„`" « ∞Õ LO@∞Ok. ã¨∞<åfl
Q„ ∂Æ Ñ¨ÙÖ’x =¸ÅHõ=Ú rû<å<£ ~°™êÜ«∞#HõOQÍ K«~º° [iÑ≤ ã¨"∞Õ ‡à◊<åÅ∞ Wã¨∞OÎ k. JO^Œ∞=# D Q„ ∂Æ Ñ¨Ù =¸ÅHÍÅ#∞
[_»"åÜ«Ú=ÙÅ∞ J#_»O ã¨=∞O[ãÖ HÍ^Œ∞. P =~°# Î Ñ¨\Hì˜ Öõ ’ 'F' ÉÏ¡‰Ωõ =¸ÅHÍÅ#∞ JO`«~Ñ ° i¨ =~°#
Î =¸ÅHÍÅ∞
JO\Ï~°∞. Q„ ∂ Æ Ñ¨Ù 1(A),2A =¸ÅHÍÅ‰õΩ J`«ºkèHõ ^Œ#q^Œ∞º^•`«‡Hõ`« ã¨fiÉèÏ=O L#flk. 1A, =∞iÜ«Ú 2(A)
=¸ÅHÍÅ‰õΩ |Å"≥∞# ÿ HõÜ∆ ∞« Hõi}∞Å∞QÆ LÑ¨Ü∂ ≥ y™êÎ~∞° . 7= Q„ ∂
Æ Ñ¨Ù =¸ÅHÍÅ#∞ PH˜Hû ~õ } ° ∞Å∞QÍ LÑ¨Ü∂ ≥ y™êÎ~∞° .
XHõ Ñ¨~= ° ∂}∞=Ù‰õΩ Ñ¨ÓiÎQÍ xO_ç# Piƒ\ÏÅ¡ =Å¡QÍx ã¨QOÆ xO_ç# Piƒ\ÏÅ¡ =Å¡QÍx ã≤~÷ `° fi« O Ñ Ã ~°∞QÆ∞`«∞Ok.
<≥\ „· ’[<£Ö’ ã¨QOÆ xO_ç# P Piƒ\ÏÖò LO_»_O» =Å# ^•xH˜ ‰õÄ_® ã≤~÷ `° fi« O Z‰õΩ¯=QÍ LO@∞Ok. euÜ«∞O
Ñ¨~= ° ∂}∞=Ù ÉèÏ~°O 7, á⁄\Ï+≤Ü∞« O Ñ¨~= ° ∂}∞=Ù ÉèÏ~°O 39,
_®|~üxÅ u „ HõOÖ’ ~Ô O_»∞ =¸ÅHÍÅ Ñ¨~= ° ∂}∞=Ù ÉèÏ~°Å "≥Ú`«= Î Ú 122 J~Ú<å =¸_»= =¸ÅHõ Ñ¨~= ° ∂}∞=Ù
ÉèÏ~°=Ú 81 LO@∞Ok. =¸ÅHÍÅ#∞ "≥Ú@ì"Ú ≥ ^Œ\™˜ êiQÍ =sæHiõ Oz# âß„ã"Î¨ `Õ Î« _®|~üh~ü. =¸ÅHÍÅ =sæH~õ } ° Ö’
J+¨Hì Ñ õ i¨ HõÅÊ# Ñ „ "¨ âÕ Ñ
Ã◊ \˜#
ì âß„ãA
Î¨ _
˝ ∞» *Ï<£ #∂ºlÖÏO_£.û #∂ºlÖÏO_£û J+¨Hì Ñ õ i¨ HõÅÊ# Ñ
„ H¨ Í~°O buÜ«∞O ^Œ~å‡Å`À
ãïáÈÅÛ^yŒ # ~Ô O_»∞ =¸ÅHÍÅ‰õΩ L^•Ç¨Ï~°}Å∞ ™È_çÜ∞« O, á⁄\Ï+≤Ü∞« O. #∂ºÖÏO_£û Ñ „ u¨ áê^Œ# ÉèÏ~°=¸ÅHÍÅ‰õΩ
ãïáÈÖË^∞Œ . Ñ¨~= ° ∂}∞=Ù ÉèÏ~åÅ`À áê@∞ Éè∫uHõ ^Œ~å‡Å‰õΩ ÑïQÆ}Ö’H˜ fã¨∞‰õΩx =¸ÅHÍÅ#∞ =sæHiõ Oz#
âß„ã"Î¨ `Õ Î« ''Å∂`«~ü "Õ∞Ü«∞~ü—— "≥∞O_»bÑ¶≤ P =~°# Î Ñ „ "¨ ∞Õ Ü«∂Å∞ "≥∞O_»bÑ¶π LÇ≤ÏOz# ZHÍeÅ∂º=∞xÜ«∞O =¸ÅHõÑÙ¨
Ñ¨~=° ∂}∞=Ù ÉèÏ~°=Ú 68. Ñ¨~= ° ∂}∞=Ù ÉèÏ~°O 44Hõey# =¸ÅHõ=Ú Ñ „ ã
¨ ∞¨ `Î O« =º=Ç¨Ï~° <å=∞=Ú ™ê¯O_çÜ∞« =∞O.
"≥∞_»e+≤. ~°™êÜ«∞# ^Œ~å‡Å‰õΩ J`«_Hç ˜ á„ ê=ÚYº`« #KÕÛ =¸_»∞ [`«Å H„ = õ ∂xfl Ñ¨\Hì˜ Öõ ’ KÕ~åÛ_∞» .
qã¨$`« P =~°#Î Ñ¨\Hì˜ Öõ ’ 7 Ñ≤~q
° ∞_£Å∞ HõÅ=Ù. qã¨$`« P=~°#
Î Ñ¨\Hì˜ õ Ü«∞O^Œ∞ J_»∞¤ =~°∞ã¨Å#∞ Ñ≤~q ° ∞_£Åx,
xÅ∞= =~°∞ã¨Å#∞ Q„ ∂Æ ÑπÅx JO\Ï~°∞. #∂`«# =¸ÅHõ P=~°# Î Ñ¨\Hì˜ Ü õ ∞« O^Œ∞ ãÖÑ¨Ó~°O‚ QÍ xO_ç L#fl Ñ≤iÜ«∞_£Å
ãÖYº 7. Ñ¨~= ° ∂}∞=ÙÅ ãÖYº 57 #∞O_ç 71 =~°‰Ωõ QÆÅ =¸ÅHõ=ÚÅ#∞ ÖÏºO`À<≥_ · Å£ ∞ Jx JO\Ï~°∞.
PH˜x
ì Ü«∞O #∞O_ç ÖÏºˆ~x¬Ü«∞O =~°‰Ωõ QÆÅ =¸ÅHÍÅ#∞ PH˜< ì _·≥ Å£ ∞ Jx JO\Ï~°∞. JãÖÑ¨Ó~°" ÿ 4F, 5F
‚ ∞≥ #
Piƒ\ÏÖò L<åfl =¸ÅHÍÅ#∞ JO`«~Ñ ° i¨ =~°#
Î =¸ÅHÍÅ∞ Jx JO\Ï~°∞. 5= Ñ ¿ iÜ«∞_£Ö’ QÆÅ =¸ÅHõ=ÚÅ
ãÖYº 18. "≥Ú^Œ\˜ Ñ‘iÜ«∞_£ 2 =¸ÅHÍÅ∞ L<åfl~Ú. _®|~üh~ü u „ HõOÖ’ =∞^Œº =¸ÅHÍÅ Ñ¨~= ° ∂}∞=Ù ÉèÏ~°O
q∞QÆ`å ~Ô O_çO\˜ ã¨Q@Æ ∞‰õΩ ã¨=∂#OQÍ LO@∞Ok. 7# Ñ≤iÜ«∞_£ JãÖÑ¨Ó~°O‚ QÍ xO_ç L#flk. [_»"åÜ«Ú=ÙÅ
ZÅ„HÍì<£ q<åºãÖ ™ê^•~°}OQÍ N2 NP2 LO@∞Ok. [_»"åÜ«Ú=ÙÅ∞ KÕ~Û°|_ç# Q„ ∂ Æ Ñ¨Ù ã¨∞<åfl Q„ ∂Æ Ñ¨Ù. Ñ
„ u
¨
Ñ‘iÜ«∞_£ [_»"åÜ«Ú=ÙÅ`À =ÚQÆ∞ã¨∞OÎ k.
"≥ÖÏxû Hõ~Ê°~O° JãÖÑ¨Ó~°O‚ QÍ xO_ç L#fl =¸ÅHÍÅ#∞ á„ êu#`«ºÑ¨Ù =¸ÅHÍÅ∞ Jx JO\Ï~°∞. 'S' ÉÏ¡H± =¸ÅHÍÅ∞
Æ Ñ¨ÙÅ∞ 1A =∞iÜ«Ú 2A. S ÉÏ¡‰Ωõ =¸ÅHÍÅ#∞ á„ êux`«ºÑ¨Ù =¸ÅHÍÅ∞ Jx JO\Ï~°∞. D ÉÏ¡‰Ωõ
QÆÅ Q„ ∂
=¸ÅHÍÅ#∞ Ñï=~°# Î =¸ÅHÍÅ∞ Jx JO\Ï~°∞. Q„ ∂ Æ Ñ¨ÙÖ’ ~°∞ q^Œ∞º^•`«‡Hõ`Ñ
Ã« · Ñ
Ã · #∞O_ç HÕkH˜ áÈ~Ú#
H˘Åk `«Q∞Æ `æ ∞« Ok.
15
"ÕÅxû Piƒ\ÏÖò =∞iÜ«Ú Hˆ O„^HŒ Oõ QÆÅ =∞^èºŒ ^Œ∂~åxfl Ñ¨~= ° ∂}∞=Ù Ñï=∂#O Jx JO\Ï~°∞. Ñ¨~= ° ∂}∞
Ñï=∂<åxfl POQ∑ã „ " ì¨ ∞£ Ü«Úx\òÅÖ’ H˘Å∞™êÎ~∞° . XHõ ã¨"∞Õ ‡à◊#O #∞O_ç Ç Ã Ï· _
„ À[<£#∞ HõÅ∞Ñ¨Ù@#∞ HõÜ
∆ ∞« Hõ~} ° =Ú
JO\Ï~°∞. ZÅ„HÍì#Ñ Ã¡ · #∂ºH˜Ü ¡ ∞« ãπ Ü≥ÚHõ¯ PHõ~¬° } â◊HÎ˜ Ñ
Ã ~°Q_Æ O» =Å# Ñ¨~= ° ∂}∞=Ù Ñï=∂#O `«Q∞Æ `æ ∞« Ok.
Ñ¨~=
° ∂}∞ Hõ~Ê° ~O° Ñ Ã iy# H˘Åk Ñ¨~= ° ∂}∞=Ù Ü≥ÚHõ¯ Ñï=∂#O Ñ Ã ~°∞QÆ∞`«∞Ok. Ñ„ ^
¨ =
Œä ∞ SÜ«∞<≥*· +
Ë <
¨ £ Z#s˚,
kfifÜ«∞ SÜ«∞<≥*· + Ë < ¨ £ Z#i˚ HõO>ˇ `«‰Ωõ ¯=QÍ LO@∞Ok.
CHAPTER - 5
H∆Í~° =∞$`«∞ºHõ Ö’Ç¨Å∞
H∆Í~° =∞$`«∞ºHõÖ’Ç¨Å‰õΩ L^•Ç¨Ï~°}Å∞ Ç≤ÏbÜ«∞O, "≥∞yfl+Ü
≤ ∞« O, HÍe¬Ü«∞O, ™„ êìx¬Ü«∞O, ÉËsÜ«∞O, ~ˆ _çÜ∞« O
"≥Ú^ŒÖ#
·ˇ q.
"≥∞yfl+Ü
≤ ∞« O Hõ}[˜ OÅ‰õΩ L^•Ç¨Ï~°}Å∞ HÍ~°flÖ\
·ˇ ,ò =∂yflã
Ã \
· ,ò "≥Ú^ŒÅQÆ∞#q.
Æ Ñπ 2A =¸ÅHÍÅÖ’ ÉˇieÜ«∞O #∞O_ç ~ˆ _çÜ∞« O =~°‰Ωõ XH˘¯Hõ¯ HõH∆õ K˘Ñ¨ÙÊ# Ñ
Q„ ∂ Ã ~°∞QÆ∞`«Ok. Hõ#∞Hõ Ñ¨~= ° ∂}∞
"åº™ê~°= ú Ú ÉËieÜ«∞O #∞O_ç ~ˆ _çÜ∞« O =~°‰Ωõ áÈ~Ú# H˘Åk Ñ Ã ~°∞QÆ∞`«∞Ok. Q„ ∂ Æ Ñπ 2A =¸ÅHÍÅÖ’ Ñ¨~= ° ∂}∞
"åº™ê~°= ÷ ÚÑ Ã ~°∞QÆ∞`«∞Ok J#QÍ Hˆ O„^HŒ ÍxH˜ ÉèÏÇ¨ÏºHõHÖ∆õ ’x ZÅ„HÍì#∞¡ ^Œ∂~°OQÍ LO_»_O» =Å¡ Hˆ O„^•xH˜ ZÅ„HÍì#¡
ÑÃ · PHõ~¬° } â◊HÎ˜ `«Q∞Æ `æ ∞« Ok Hõ#∞Hõ S~ÚhHõ~} ° â◊HÎ˜ ÉˇseÜ«∞O #∞O_ç ~ˆ _çÜ∞« O =~°‰Ωõ áÈ~Ú# H˘Åk `«Q∞Æ `æ ∞« Ok.
„QÆ∂Ñπ 2A =¸ÅHÍÅÖ’ ÉˇieÜ«∞O #∞O_ç ˆ~_çÜ«∞O =~°‰õΩ Ñ¨~å=∂}∞ "åº™ê~°úO ÃÑ~°∞QÆ∞`«Ok Hõ#∞Hõ
~°∞}q^Œ∞º^•`«‡Hõ`« `«Q∞Æ `æ ∞« Ok. Q„ ∂ Æ Ñπ 2A Ö’x H∆Í~°=$uÎHÖõ ’Ç¨ÏÅ Ñ¨\Hì˜ Öõ ’x qÉË^•`« =∞iÜ«Ú JO`«H< õ åfl â◊‰Ωõ ÅÎ
=Å# ^ „ g Œ Éè=
í # ÉèÏ+≤ÊÉ= íè # ™ê÷<åÅ∞ H„ =
õ ∞`«#∞ áê\ÕK«=Ù P#~°÷ "≥∞yfl+Ü ≤ ∞« O HÀ¡~Ô _· ‰£ Ωõ ™È_çÜ∞« O HÀ¡~Ô _
· £ =∞iÜ«Ú
á⁄\Ï+≤Ü∞« O HÀ¡~Ô _ · #£ ∞ HõÅÑ¨_O» =Å¡ "≥∞yfl+Ü ≤ ∞« O HÀ¡~Ô _· £ Ü≥ÚHõ¯ ^„ gŒ |=# ™ê÷#O `«Q_ æÆ "» ∞Õ QÍHõ QÆÅ# "≥∞yfl+Ü ≤ ∞« O
HÀ¡~Ô _
· £ Ü≥ÚHõ¯ "åÇ¨ÏHõ`« ‰õÄ_® Ñ Ã ~°∞QÆ∞`«∞Ok. "≥∞yfl+Ü ≤ ∞« O QÍeÖ’ =∞O_ç#Ñ¨Ù_»∞ "≥∞~°∞Ñ¨Ù ÖÏO\˜ HÍOux
"≥Å∞=iã¨∞OÎ k JO^Œ∞=Å# nxx ÉèÏ}ÏãÖKå `«Ü∂ « iÖ’ LÑ¨Ü∂ ≥ y™êÎ~∞° .
Æ Ñπ 2A =¸ÅHÍÅ Ç
Q„ ∂ Ã Ï· _
„ _
Õ Å£ #∞ HõÜ ∆ ∞« HÍiÅ∞QÍ LÑ¨Ü∂ ≥ y™êÎ=Ú. ™„ êì+fl≤Ü∞« O =∞iÜ«Ú ÉËiÜ«∞OÅ∞ h\˜`À
K«~º° <˘Ok# ÇÃ Ï· _ „ À[<£ "åÜ«Ú=Ù#∞ q_»∞^ŒÅ KÕ™êÎ~Ú. ÉËiÜ«∞O#∞ JkèHõ PH˜[û <£`F « y =∞O_çOz#Ñ¨Ù_»∞ ÉËiÜ«∞O
PˆH_ û £ =∞iÜ«Ú ÉËiÜ«∞O Ñ ¿ ~åÔH_ û £ U~°Ê_∞» `«∞Ok. "≥∞yfl+Ü ≤ ∞« O PˆH_ û #£ ∞ HÍ~°ƒ# K«∂~°O‚ `˘ HõeÑ≤ á¶Èi¡ <£ "åÜ«Ú=Ù#∞
ÑÖÑ¨Ù`«∂ 10000Å =^ŒÌ "Õ_ç KÕã# ≤ K«~º° [iyHÍ~°ƒ<£ "≥∂<åHõ_ û £ =∞iÜ«Ú "≥∞yfl+Ü ≤ ∞« O HÀ¡~Ô _
· Å£ ∞ U~°Ê_`» å~Ú.
ÉËieÜ«∞O HÀ¡~Ô _ · #
£ ∞ euÜ«∞O, JÅ∂ºq∞xÜ«∞O Ç Ã Ï· _
„ _≥ `£ À HõÜ
∆ ∞« Hõ~}° O QÍqOz# QÍeÃÑ· ÉˇieÜ«∞O Ç Ã Ï· _
„ _
Õ £
U~°Ê_∞» `«∞Ok. H∆Í~° =∞$„uHõ Ö’Ç¨Å∞ Ç Ã Ï· _
„ ÀHÀ¡i<£ P=∂¡Å`À K«~º° <˘Ok Ö’Ç¨ÏHõ HÀ¡~Ô _ · Å£ #∞ U~°Ê~∞° ™êÎ~Ú. =∞iÜ«Ú
D K«~º° Ö’ Ç Ã Ï· _
„ À[<£#∞ q_»∞^ŒÅ KÕ™êÎ~Ú. H∆Í~° =∞$„uHõ Ö’Ç¨Å∞ Q„ ∂ Æ Ñπ 2(A) Ç
Ã Ï· _
„ À[<£`À K«~º° á⁄Ok Ç Ã Ï· _
„ _Õ Å£ #∞
U~°Ê~∞° ™êÎ~Ú. "≥∞yfl+Ü ≤ ∞« O#∞ q^Œ∞º`ü qâı+ ¡ }
¨ Ñ¨^`ÌŒ ∞« Ö’ ãÖQ„ ÇÆ Ï¨ #O KÕÜÚ « #Ñ¨Ù_»∞ XHõ\˜ Q„ ÍÃÑ\·¶ ò Hõ_x ¤ç P<À_£QÍ#∞
W#∞Ñ¨`˘>ˇ# ì ∞ HÍ`À_£QÍ#∞ LÑ¨Ü∂ ≥ y™êÎ~∞° . _˘Å"≥∞\ ÿ Öò ’ L#fl Ö’Ç¨Ï=ÚÅ∞ "≥∞yfl+Ü ≤ ∞« O =∞iÜ«Ú HÍe¬Ü«∞O.
16
_ÀÅ"≥∞\ ÿ ò ãÖÑ¶∞¨ @##∞ MgCO3 =∞iÜ«Ú CaCO3. Ñ¨Ñã û¨ O¨ Å=}OÖ’ 7 h\˜ J#∞=ÙÅ∞ LO\Ï~Ú. =¸ÅHÍÅ
P=~°# Î Ñ¨\Hì˜ Ü õ ∞« O^Œe Q„ ∂ Æ Ñπ 2A =¸ÅHÍÅ#∞ H∆Í~°=∞$`«∞ºHõÖ’Ç¨Å∞ JO\Ï~°∞. =∂QÆflã Ã \· ò Ü≥ÚHõ¯~°™êÜ«∞#
á¶ê~°∞‡ÖÏ MgCO3. MgCO3 ™êOˆHuHõOQÍ QÆÅ Yx[O Ñ ¿ ~°∞ =∂QÆflã
Ã \ · .ò MgSO4, 7H2OA =º=Ç¨iHõ <å=∞=Ú
Ñ¨Ñû̈ãÖ ™êÖò¤. _ÀÖÏ"≥∞ÿ\ò ™êOˆHuHõO CaCO3 MgCO3. BaSO4 ™êOˆHuHõO QÆÅ Yx[O Ñ ¿ ~°∞ Éˇ~Ô· \
· Åò ∞. Q„ ∂
Æ Ñπ
2A =¸ÅHÍÅÖ’ ~ ˆ _çÜ∂ ≥ ^•i‡Hõ`# « ∞Ñ„ ^¨ iŒ ≈OK«∞#k ~ˆ _çÜ∞« =Ú. H∆Í~°=∞$`«∞ºHõ =¸ÅHÍÅ "≥Åxû ZÅ„HÍì<£
q<åºã¨=Ú NS2 WHõ¯_» N=1,2,3.....7 =~°‰Ωõ LO_»=K«∞Û. 2S2 q<åºãÖ QÆÅ =¸ÅHõO Ñ ¿ ~°∞ ÉˇseÜ«∞O.
"≥∞yfl+Ü ≤ ∞« O Ñ¨~= ° ∂}∞ ãÖYº 12. =∂QÆflã Ã \· ò Ü≥ÚHõ¯ ~°™êÜ«∞# á¶ê~°∞‡ÖÏ MgCO3 Q„ ∂ Æ Ñπ 2(A) =¸ÅHÍÅ#∞
q^Œ∞º`ü qâı+ ¡ }
¨ ^•fi~å ãÖQ„ Ç Æ Ï¨ #O KÕ™êÎ~∞° . ÉˇiÜ«∞O Ü≥ÚHõ¯ ^•`«∞=Ù Éˇ~Ô· \ · Åò ∞. ÉˇieÜ«∞O #∞O_ç ~ˆ _çÜ∞« O
=~°‰Ωõ Ñ¨~å=∞}∞=Ù Ñï=∂#O Ñ Ã ~°∞QÆ∞`«∞Ok. S~ÚhHõ~} ° â◊H‡õ =Ú =∞iÜ«Ú ~°∞}q^Œ∞º^•`«‡Hõ`« ÉˇiÜ«∞O #∞O_ç
~ˆ _çÜ∞« O =~°‰Ωõ áÈ~Ú# H˘Åk `«Q∞Æ `æ ∞« Ok. Q„ ∂ Æ Ñπ 2A =¸ÅHÍÅ∞ JkèHõ K«~åºjÅ`«#∞ Hõey LO_»_O» KÕ`«
=¸ÅHõ ã≤u ÷ Ö’ Wq ÅaèOK«=Ù. Q„ ∂ Æ Ñπ 2A =¸ÅHÍÅ∞ K«~º° <˘Ok ÇÃ Ï· _ „ À[<£#∞ "≥Å=i™êÎ~Ú H∆Í~° =∞$`«∞ºHõÖ’Ç¨Å∞
PH˜[û <£`À K«~º° <˘Ok PÔH_ û Å£ #∞ U~°Ê~∞° ™êÎ~Ú. HÀ¡i<£, É „ ’q∞<£, SÜ≥∂_ç<Å£ `À H∆Í~° =∞$`«∞ºHõ Ö’Ç¨Å∞ K«~º° <˘Ok
PÖˇ_ · Å£ #∞ W™êÎ~Ú. ÉˇibÜ«∞O #∞O_ç ~ˆ _çÜ∞« O =~°‰Ωõ Q„ ∂ Æ Ñπ 2A Q„ ∂ Æ Ñ¨ÙÖ’x SÜ«∞hHõ~} ° â◊H‡õ =Ú =∞iÜ«Ú
~°∞} q^Œ∞º^•`«‡Hõ`« `«Q∞Æ `æ ∞« Ok. Q„ ∂ Æ Ñπ 2A =¸ÅHÍÅÖ’ ÉˇieÜ«∞O #∞O_ç ~ˆ _çÜ∞« O =~°‰Ωõ SÜ«∞hHõ~} ° â◊HÎ˜
~°∞} q^Œ∞º^•`«‡Hõ`Å« ∞ `«Q∞Æ @ æ ‰õΩ HÍ~°}=Ú Ñ¨~= ° ∂}∞ "åº™ê~°= ÷ ÚÑ Ã ~°∞QÆ@"Õ∞.
"≥∞yfl+Ü ≤ ∞« O "≥∞yfl+Ü ≤ ∞« O HÀ¡~Ô \· ò #∞O_ç ãÖQ„ Ç Æ Ï¨ #O KÕÜÚ « #Ñ¨Ù_»∞ á⁄\Ï+≤Ü∞« O HÀ¡~∂ ° _£ =∞iÜ«Ú ™È_çÜ∞« O
HÀ¡~Ô _
· Å£ #∞ HõÅ∞Ñ¨Ù`å~°∞. "≥∞yfl+Ü ≤ ∞« O =∞iÜ«Ú QÍex HõeÑ≤`Õ Mgo+Mg3N2 K«~º° Ö’ JkèHõ L+Ö‚ "≥Å∞=_»∞`«∞Ok.
ÉÏ}ãÖKå `«Ü∂ « iÖ’ qiqQÍ LÑ¨Ü∂ ≥ yOKÕ H∆Í~°=∞$`«∞ºHõÖ’Ç¨Ï=Ú "≥∞yfl+Ü ≤ ∞« O. J<å~°ú "≥∞yfl+Ü ≤ ∞« O HÀ¡~Ô _· £
Ü≥ÚHõ¯ ^ „ gŒ Éè=
í # ™ê÷#O `«Q∞Æ @ æ ‰õΩ =∞iÜ«Ú "åÇ¨Hõ`« Ñ Ã ~°∞@‰õΩ euÜ«∞O JÅ∞ºq∞xÜ«∞O ÇÃ Ï· _ „ _
Õ Å£ #∞ HõÅ∞Ñ¨Ù`å~°∞.
"≥∞yfl+Ü ≤ ∞« O HÀ¡~Ô _
· £ q^Œ∞º`ü qâı+ ¡ }
¨ Ñ„ H„¨ Ü
˜ ∞« Ö’ HÍ`À_£QÍ Ñ¨xKÕÜÚ « #k ™È_çÜ∞« O HÀ¡~Ô _· £ =∞iÜ«Ú á⁄\Ï+≤Ü∞« O
HÀ¡~Ô _· .£ "≥∞yfl+Ü≤ ∞« O HÀ¡~Ô _· £ q^Œ∞º`ü qâı+ ¡ } ¨ Ñ „ H„¨ Ü
˜ ∞« Ö’ Q„ ÍÃÑ_
·¶ £ Y_ô¤ P<À_£QÍ Ñ¨xKÕã∞¨ OÎ k. q^Œ∞º`ü qâı+ ¡ }¨ Ñ
„ H„¨ Ü
˜ ∞« Ö’
"≥∞yfl+≤Ü«∞O ÃÑ· #∞O_ç HÀ~ü "åÜ«Ú=Ù#∞ ÑÖÑ≤ PH˜ûHõ~°}O#∞ x"åi™êÎ~°∞. ÉˇiÜ«∞O `«Ñ¨Ê q∞QÆ`å H∆Í~°
=∞$`«∞ºHõÖ’Ç¨Å∞ Ç¨Öˇ_ · Å£ ∞ eÜ«∂xHõ ã¨fiÉèÏ=O Hõey LO\Ï~Ú.
CHAPTER - 6
„^•=}ÏÅ∞
~Ô O_»∞ ÖË^• JO`«H< õ åfl Z‰õΩ¯= ã¨"∞≥ ‡à◊<åÅ∞ L#fl ã¨*Ï~Ú`« q∞„â= ◊ ∂xfl ^
„ •=#=Ú JO\Ï~°∞. ÖË^•
^
„ •=`«=Ú =∞iÜ«Ú ^ „ •=#∞Å ã¨*Ï~Ú`« q∞„â= ◊ ∂xfl ^„ •=#=Ú Jx JO\Ï~°∞. ^„ •=<åxfl U~°Ê~K
° ∞« J}∞QÆ@HÍÅÖ’
™ê¿ÑHõO∆ QÍ `«‰Ωõ ¯= Ñï=∂#O L#fl J}∞QÆ@HÍxfl ^ „ •q`«=Ú JO\Ï~°∞. ^
„ •=<åxfl U~°Ê~K° ∞« J}∞QÆ@HÍÅÖ’
™ê¿ÑHõO∆ QÍ Z‰õΩ¯= Ñï=∂#O L#fl J}∞QÆ@HÍxfl ^ „ •=x JO\Ï~°∞. XHõ b@~ü ^ „ •=#OÖ’ Hõey L#fl ^ „ •q`«ÑÙ¨
"≥∂Å∞¡ ÖË^• Q„ Í"£∞ "≥∂Å¡ ãÖYº#∞ "≥∂ÖÏi\˜ JO\Ï~°∞. ^ „ •=#OÖ’ L#fl J}∞QÆ@Hõ "≥∂Å∞¡ ãÖYº‰õΩ ^ „ •=#OÖ’
L#fl "≥Ú`«OÎ "≥∂Öòû ãÖYº‰õΩ QÆÅ x+¨Êu< Î Õ "≥∂ÖòÉÏè QÆ=Ú JO\Ï~°∞. Ñ
„ =
¨ ∂}O Ñï=∂#O QÆÅ ^ „ •=xÖ’ Hõ~Q° Æ
17
QÆey# ^
„ •q`«=Ú HõO>ˇ `«‰Ωõ ¯= ^
„ •q`«=Ú Hõiy L#fl ^
„ •=#=Ú#∞ JãÖ`«$Ñ¨Î ^
„ •=#=Ú JO\Ï~°∞.
Ñ
„ = ¨ ∂} Ñï=∂#O QÆÅ ^ „ •=xÅ∞Ö’ Hõ~Q° Æ QÆey# ^ „ •q`«=Ú JO`å HõiyLO>Ë J@∞=O\˜ ^ „ •=#=Ú#∞
ãÖ`«$Ñ¨Î ^ „ •=#=Ú JO\Ï~°∞. Ñ „ =¨ ∂} Ñï=∂#OQÆÅ ^ „ •=xÖ’ Hõ~Q° Æ QÆÅ ^ „ •q`«=Ú HõO>ˇ Z‰õΩ¯= ^ „ •q`«=Ú
HõiyL#fl ^ „ •=#=Ú#∞ JuãÖ`«$Ñ¨Î ^ „ •=#=Ú Jx JO\Ï~°∞. Ñ¨^•~åúÅ∞ Hõiy eÜ«∂#¡#∞ WKÕÛ Ñ „ H„¨ Ü
˜ ∞« #∞
eÜ«∞hHõ~} ° =Ú Jx JO\Ï~°∞. eÜ«∞hHõ~} ° =Ú K≥O^Œx ã¨"∞Õ ‡à◊<åÅ#∞ Jq^Œ∞º`ü qâıë¡ êÅ∞ Jx JO\Ï~°∞.
|Å"≥∞# ÿ q^Œ∞º`ü qâıë¡ êÅ‰õΩ ~Ô O_»∞ L^•Ç¨Ï~°}Å∞ ™È_çÜ∞« O HÀ¡~Ô _ · £ =∞iÜ«Ú á⁄\Ï+≤Ü∞« O HÀ¡~Ô _ · .£ Jq^Œ∞º`ü
qâıë¡ êÅ‰õΩ L^•Ç¨Ï~°}Å∞ QÆ∂H¡ À*ò, ã¨∂H„ Àãπ. [Å`Õ~° ^ „ •=#Å∞‰õΩ ~Ô O_»∞ L^•Ç¨Ï~°}Å∞ PÅ¯Ç¨Öò, H˜~Àã≤<,£ áêH˜H∆ Oõ QÍ
eÜ«∞hHõ~} ° =Ú K≥O^Œ∞ Ñ¨^•~åúÅ‰õΩ L^•Ç¨Ï~°}Å∞ P"≥∂xÜ«∞O ÇÃ Ï· _ „ ®Hõ_ û £ Ñ¨ã_ ≤ Hç ± P=∞¡=Ú. HÍÑ¨~ã ü Ö¨ ÊË\
ù ò =∞iÜ«Ú
h~°∞ „^Œ∞= ã¨"Õ∞‡à◊<åÅ∞ Hõ#∞Hõ HÍÑ¨~ü ã¨ÖËÊù\ò h\˜Ö’ Hõ~°∞QÆ∞`«∞Ok. HÍx HÍÑ¨~üã¨ÖËÊù\ò „^Œ∞= ã¨"Õ∞‡à◊#=Ú. H˜~Àã≤<£
J„^∞Œ = ã¨"∞Õ ‡à◊#O Hõ#∞Hõ HÍÑ¨~ü ã¨ÖÊË\ ù ò H˜~Àã≤#ÖòÖ’ Hõ~∞° QÆ^∞Œ . ^ „ ∞Œ = ^ „ •q`åÅ∞ ^ „ ∞Œ = ^ „ •=xÅÖ’#∞ P„^∞Œ =„^•q`åÅ∞
P„^∞Œ =„^•=<åÅÖ’#∞ Hõ~∞° QÆ∞`å~Ú. ™È_çÜ∞« O HÀ¡~Ô _ · £^ „ •=#OÖ’ ™È_çÜ∞« O+=∞iÜ«ÚCu eÜ«∞<£Å∞ U~°Ê_`» å~Ú
Hõ#∞Hõ q^Œ∞º`ü Ñ „ = ¨ Ç≤Ïã¨∞OÎ k. ã¨∂H„ Àãπ ^ „ •=#OÖ’ ã¨∂H„ Àãπ J~°∞zuÖ’ LO_»_O» =Å¡ eÜ«∂#∞¡ U~°Ê_= » Ù Hõ#∞Hõ
q^Œ∞º`ü Ñ „ = ¨ Ç≤ÏOK«^∞Œ . LëÈìQ„ `Æ « =∂~°∞Ê =Å¡ ^ „ •=#Ñ¨Ù QÆ}Ñï=∂#OÖ’ =∂~°∞Ê =ã¨∞OÎ k `«^•fi~å "≥∂ÖÏi\˜Ö’
‰õÄ_® =∂~°∞Ê =ã¨∞OÎ k. ™È_çÜ∞« O HÀ¡~Ô _ · £ h~°∞ ã¨*Ï~Úu Ñ¨^•~åúÅ∞ Hõ#∞Hõ ™È_çÜ∞« O HÀ¡~Ô _ · £ h\˜Ö’ Hõ~∞° QÆ∞`«∞Ok.
HÍx H˜~Àã≤<Ö£ ’ Hõ~Q° = Æ Ù HÍ~°}=Ú ™È_çÜ∞« O HÀ¡~Ô _ · £ H˜~Àã≤<£ q*Ï~Úu Ñ¨^•~åúÅ∞ HÍ=_»"∞Õ . <åá¶êeÎ <£ J„^∞Œ =
^
„ •q`«=Ú H˜~Àã≤<£ J„^∞Œ =„^•=}˜, h~°∞ ^ „ ∞Œ =„^•=x, <å™êÎe<£, H˜~Àã≤<Å£ ∞ ~Ô O_»∞ ã¨*ÏfÜ«∞ Ñ¨^•~åúÅ∞ Hõ#∞Hõ
<åá¶êeÎ <£ H˜~Àã≤<Ö£ ’<Õ Hõ~∞° QÆ∞`«∞Ok. HÍx h\˜Ö’ Hõ~∞° QÆ^∞Œ . ^•xH˜ HÍ~°}=Ú <åá¶êW¡ <£, h~°∞ q*ÏfÜ«∞ Ñ¨^•~åúÅ∞
HÍ=_»"∞Õ . ãÖ`«$Ñ¨Î ^ „ •=}ÏÅ#∞ "Õ_K ç ã Õ # ≤ Ñ¨Ù_»∞ "å\˜ ^ „ •=}©Ü∞« `«Ñ Ã iy Hõ~Q° = Æ Åã≤# ^•xHõO>Ë `«‰Ωõ ¯= ^ „ •q`«=Ú
Hõiy Ju ãÖ`«$Ñ¨Î ^ „ •=}OQÍ =∂~°∞`«∞Ok. ã¨∞H„ À*ò ^ „ •=}OÖ’ ã¨∞H„ À*ò JxtÛuÖ’<Õ LO_»_O» =Å¡ eÜ«∂#∞Å∞
U~°Ê_»=Ù. „Ñ¨Ü≥∂QÍÅÖ’ Ñï=∂}Ï`«‡Hõ qâı¡+¨}Ö’ HÍ=Åã≤# HÍ~°HÍÅ „^•=}ÏÅ∞QÍ LÑ¨Ü≥∂y™êÎ~°∞.
Ñ
„ = ¨ ∂}„^•=}ÏÅ#∞ `«Ü∂ « ~°∞ KÕÜÚ « @‰õΩ Ñ „ =¨ ∂} ‰õΩÑ Ã ÊÅ#∞ LÑ¨Ü∂ ≥ y™êÎ~∞° . ^ „ •=}ÏÅ ÉèÏ~åxfl YzÛÒ« QÍ
HÀÖ’Ê=_®xH˜ ÉèÏ~°âß`«=Ú#∞ LÑ¨Ü≥∂y™êÎ~°∞. JÅ¯Ç¨Öò „^•=}ÏÅ#∞ =∞O^Œ∞Å `«Ü«∂iÖ’#∞ ~°OQÆ∞Å
`«Ü∂ « sÖ’#∞, Ñïâ„ = ◊ ∞ÅÖ’#∞ LÑ¨Ü∂ ≥ y™êÎ~∞° . JuãÖ`«$Ñ¨Î ^ „ •=}O#∞ Hõiy# ÖË^• XHõ ^ „ •q`«ÑÙ¨ ã¨Ê\H˜ Íxfl
HõeÑ≤# ^ „ •q`«O J=ˆHÑ ∆ O¨ <˘Ok ãÖ`«$Ñ¨^ „Î •=}O U~°Ê_∞» `«∞Ok. |ÅÇ‘Ï# q^Œ∞º`ü q¿++ ¡ }¨ Å#∞ qb#O KÕã# ≤ ,
LëÈ‚Q„ `Æ « Ñ Ã Oz# ^•x ShHõ~} ° âß`«=Ú#∞ Ñ Ã OK«=K«∞Û. UHõOHõ QÆ}Ñï=∂}O QÆÅ ^ „ •=}˜Ö’ LëÈ‚Q„ `Æ Å« =^ŒÌ
"åÜ«ÚÑ‘_# » =Ú XHõ J@‡ã≤ÊÜ∞« ~ü eÜ«∞#Ñ¨Ù_»∞ Hõ~∞° QÆ∞ "åÜ«Ú Ñ¶∞¨ }Ñï=∂}Ïxfl NTP Ñïã≤`÷ ∞« Å#∞ =∂iÛ`Õ
™È+¨Q∞Æ }HõO JO\Ï~°∞. ^ „ •=hÜ«∞`« P^è•~°OQÍ ^ „ •=}ÏÅ#∞ 1. ãÖ`«$Ñ¨,Î 2. JãÖ`«$Ñ¨,Î 3. JuãÖ`«$Ñ¨Î ^ „ •=}ÏÅ∞QÍ
qÉèl í OK«=K«∞Û. ^ „ •=}O U~°Ê_®ÅO>Ë ^ „ ∞Œè = ^ „ •q`åxfl ^ „ ∞Œè = ^ „ •=}˜ HõÅáêe. P„^∞Œè = ^ „ •q`åxfl J^è$Œ = ^ „ •q`åxH˜
HõÅáêe. ^ „ •=}˜`« 'O' QÍ QÆÅ ^ „ •q`«=Ú <åÑ¶bÎ¨ <£, h~°∞Å q∞„â= ◊ ∞O. LëÈ‚Q„ `Æ « Ñ Ã iy#Ñ¨Ù_»∞ ™ê^è•~°}OQÍ "åÜ«Ú=ÙÅ
^
„ •=}©Ü∞« `« `«Q∞Æ # æ ∞. "≥∂Öò ÉèÏQÆ=Ú#‰õΩ Ñ „ = ¨ ∂}=ÚÅ∞ "≥∂ÖòÊ Ñ¶~¨ ü b@~ü. h~°∞ + Wã¨∞Hõ J#∞#k q*ÏfÜ«∞
q∞„â= ◊ ∞=Ú. ^ „ •=}OÖ’x U ÉèÏQÍxÔH< · å ^•x ^è~Œ å‡Å∞ XˆH q^èOŒ QÍ LO\Ï~Ú. U ÉèÏQÍxÔH< · å "Õ~∞° "Õ~∞°
^è~Œ å‡Å∞ QÆÅ q∞„â= ◊ ∞=Ú#∞ q*ÏfÜ«∞ q∞„â= ◊ ∞O JO\Ï~°∞. HÍÑ¶~¨ ã ü Ö¨ ÊË\
ù ò [Å„^•=}Ñ¨Ù ~°OQÆ∞ he~°OQÆ∞Ö’ LO@∞Ok.
18
^
„ •=}O J<Õk Éè∫uHõ =∂~°∞Ê#‰õΩ L^•Ç¨Ï~°}. ™È_® ^ „ •=}OÖ’ ^ „ •q`«=Ú HÍ~°ƒ<_ £ P·≥ HÔ _û· ,£ [Å ^ „ •=}˜Ö’ ^ „ •=}˜
h~°∞. JÅ¯Ç¨eH± ^ „ •=}˜Ö’ ^„ •=}˜ JÅ¯Ç¨Öò. ã≤~÷ ° LëÈ‚Q„ `Æ « =^ŒÌ 100 Q„ ÍIIÅ ^
„ •=}˜Ö’ ^ „ •q`åxfl ''„^•=}©Ü∞« `«——
JO\Ï~°∞. ÇÃ Ï· HÀ~°™êÜ«∞xH˜ <å=∞=Ú ™È_çÜ∞« O`åÜ≥∂ã¨ÖÊË \.ò ã≤~÷ ° LëÈ‚Q„ `Æ « =^ŒÌ Ñ „ = ¨ ∂} Ñ¶∞¨ }Ñï=∂}O QÆÅ
^
„ •=}˜Ö’ Hõ~∞° QÆQeÆ y# ^ „ •q`«O JO`å Hõiy LO>Ë P ^ „ •"å}=Ú ãÖ`«$Ñ¨Î ^ „ •=}=Ú. LëÈ‚Q„ `Æ # « ∞ÑÃ Oz`Õ
™È_çÜ∞« OHÀ¡~Ô _· £^
„ •=}©Ü∞« `«Ö’ =∂~°∞Ê LO_»^∞Œ . 100 Q„ Í=ÚÅ ^ „ •=}˜Ü∞« OÖ’ Hõiy L#fl ^ „ •q`«ÑÙ¨ ÉèÏ~åxfl
ÉèÏ~°âß`«=Ú JO\Ï~°∞. Ñ „ Ü¨ ∂« }^
„ •=}Ïxfl `«Ü∂« ~°∞KÕÜÚ « @‰õΩ "å_»∞ ÑïHõ~= ° ÚÑ „ = ¨ ∂}‰õΩÑ Ã Ê. Ñ¨^•~åúÅ∞ Hõiy
eÜ«∂#∞Å#∞ WKÕÛ „Ñ¨„H˜Ü«∞#∞ ''PÜ«∞hHõ~°}O—— JO\Ï~°∞. „^•q`«Ñ¨Ù "≥∂ÖòÅãÖYº N =∞iÜ«Ú „^•=}Ñ¨Ù
Ñ¶∞¨ }Ñï=∂}O V b@~°∞¡ J~Ú`Õ N/V x ''Ü≥∂ÖÏi\˜—— JO\Ï~°∞.
CHAPTER - 7
P=∂¡Å∞ - H∆Í~åÅ∞
Ji›xÜ«∞ãπ ã≤^•ÌO`«O „Ñ¨HÍ~°O [Å„^•=}OÖ’ H+ PÜ«∂#∞Å#∞ WK«∞Û#q ''P=∂¡Å∞—— JO\Ï~°∞.
Ji›xÜ«∞ãπ ã≤^•ÌÒ« Ñ „ •=}OÖ’ OH- PÜ«∂#∞Å#∞ WK«∞Û "åxx ''H∆Í~åÅ∞—— JO\Ï~°∞. Ji›xÜ«∞ãπ
„ H¨ Í~°O [Å ^
ã≤^•ÌO`«O Ñ „ H¨ Í~°O H+OH- PÜ«∂#∞Å HõÅ~ÚHõ =Å¡ H2O h~°∞ U~°Ê_\ » Ïxfl ''`«@ã‘H÷ ~õ }
° O—— JO\Ï~°∞. ãÖÑ¨Ó~°O‚ QÍ
PÜ«∞hHõ~} ° O K≥O^Õ P=∞¡O#∞ ''|ÅÇ‘Ï<å=∞¡=Ú—— Jx JO\Ï~°∞. ãÖÑ¨Ó~°O‚ QÍ PÜ«∞hHõ~} ° O K≥O^Õ H∆Í~°=Ú#∞
''|Å"≥∞# ÿ H∆Í~°=Ú—— Jx JO\Ï~°∞. áêH˜H∆ Oõ QÍ PÜ«∞hHõ~} ° O K≥O^Õ H∆Í~°=Ú#∞ ''|ÅÇ¨#H∆Í~°=Ú—— JO\Ï~°∞. XHõ
"≥∂Öò |Å"≥∞# ÿ P=∞¡=Ú, |Å"≥∞# ÿ H∆Í~°=Ú`À K«~º° [iÑ≤#Ñ¨Ù_»∞ "≥Å∞=_Õ Lëê‚xfl ''`«@ã‘H÷ ~õ À+¨= ‚ Ú—— Jx JO\Ï~°∞.
P=∞¡ ã¨fiÉèÏ"åxfl =∞iÜ«Ú H∆Í~°ãfi¨ ÉèÏ"åxfl ~Ô O_çO\˜x Ñ „ ^
¨ iŒ ≈OKÕ PÔH_
û· ∞» Å<Õ '^ŒfiO^ŒfiPÔH_ û· ∞» Å∞— JO\Ï~°∞. D
PÔH_ û· ∞» Å∞ P=∂¡Å`À#∞, H∆Í~åÅ`À#∞ K«~º° [iÑ≤ Å=}=Ú, h~°∞Å#∞ W™êÎ~Ú. L^•:- lOH± PÔH_ û· ,£ JÅ∂ºq∞xÜ«∞O,
>
„ Pˇ HÔ _ û .£
Uã≤u÷ =^ŒÌ LëÈ‚Q„ `Æ « ã≤~÷ O° QÍ L#flO`«HÍÅ=Ú H„ Ü ˜ ∂ « [#HÍÅQÍ_è`» ,« H„ Ü
˜ ∞« [<åºÅQÍ_è`» ‰« Ωõ ã¨=∂#OQÍ
LO@∞O^À ^•xx 'ã¨=∂`«ãu ÷≤ — Jx JO\Ï~°∞. h\˜`À Hõeã≤# á„ È\Ï<£#∞ Ç Ã Ï· _
„ >≥ _
ˇ £ á„ È\Ï<£ ÖË^• ÇÃ Ï· _
„ ÀxÜ«∞"£∞
PÜ«∂"£∞ Jx JO\Ï~°∞. XHõ "≥∂Öò h\˜ Ü«∞O^Œe PÜ«∂#∞Å H+OH- PÜ«∂#∞Å ÅÉÏúxfl 'h\˜ PÜ«∂xHõ Å|ÌO—
JO\Ï~°∞. nx<Õ KW KÕ ã¨∂z™êÎ~∞° . 250 ã Ã O\˜Qˆ„ _£ =^ŒÌ h\˜ PÜ«∂xHõ Å|úO qÅ∞= 1x10-14 mole PÜ«∂<£
SQ/LTSQ LO@∞Ok.
|ÅÇ‘Ï#"≥∞# ÿ P=∞¡=ÚÅ∞HÍx H∆Í~°=ÚÅ∞HÍx =∞iO`« eÜ«∞hHõ~} ° O K≥OkOK«∞@‰õΩ H˘O`« L+¨~‚ åt

LÑ¨Ü∂ ≥ QÆÑ_ ¨ @ ‚ Ú 13.7 KCol/Mol HõO>ˇ `«‰Ωõ ¯=QÍ LO@∞Ok. ã¨fiK«"
» O =Å# `«@ã≤H÷ ~õ ∞° +¨= Û ∞≥ #
ÿ h\˜Ö’ q^Œ∞º`«∞#
Î ∞
"≥∂ã¨∞‰õΩáÈÜ≥∞ PÜ«∂#∞¡ ÖË=Ù Hõ#∞Hõ ã¨fiK«Û"∞≥ # ÿ h~°∞ =∞Oz q^Œ∞º`ü"åÇ¨ÏHõO HÍ^Œx K≥ÑÊ¨ =K«∞Û. P=∞¡HÍ∆ ~°
„ •=HÍÅ QÍ_è`» « qÅ∞=Å#∞ ã¨∞ÅÉèOí QÍ J~°Oú KÕã∞¨ H˘#∞@‰õΩ PH Scale LÑ¨Ü∂
^ ≥ QÆÑ_
¨ ∞» `«∞Ok. H∆Í~° ^
„ •=}ÏÅ∞
*Ï~°∞_»∞ ã¨fiÉèÏ=O Hõey LO_»_O» =Å# g\˜x ã¨|∞ƒÅ `«Ü∂ « iÖ’, _ç@~Ô O˚ @¡ `«Ü∂ « iÖ’ LÑ¨Ü∂ ≥ y™êÎ~∞° . h\˜H˜
Ç¨˙_„ ÀHÀ¡iH± P=∞¡=Ú#∞ HõeÑ≤#Ñ¨Ù_»∞ H+ eÜ«∂#¡ QÍ_»`« Ñ Ã ~°∞QÆ∞`«∞Ok. HÍx H+ eÜ«∂#¡ QÍ_»`« Ñ Ã _»Q_
Æ O» =Å¡
19
H2O, H+, OH- J<Õ ã¨=∂`åã≤u
÷ Ö’ u~ÀQÍq∞ Ñ
„ H„¨ Ü » O» =Å¡ OH-
˜ ∞« Z‰õΩ¯"≥· h~°∞ U~°Ê_∞» `«∞Ok. h~°∞ U~°Ê__
eÜ«∂#¡ QÍ_»`« `«Q∞Æ `æ ∞« Ok.
P=∂¡Å∞ ~°∞zH˜ Ñ¨ÙÅ¡QÍ#∞ ™ê^è•~°}OQÍ h\˜Ö’ H˜iy H+ eÜ«∂#¡#∞ W™êÎ~Ú. <åiO[ ~°OQÆ∞ HõÅ~ü
q∞`≥Ö· ò PÔ~O*ò#∞ Z~°∞Ñ¨ÙQÍ =∂~°∞™êÎ~Ú.
H∆Í~åÅ∞ ~°∞zH˜ KÕ^∞Œ ÖÏO\˜ ã¨fiÉÏ=O Hõey LO\Ï~Ú. ™ê^è•~°}OQÍ h\˜Ö’ H˜i HO- eÜ«∂#¡#∞
W™êÎ~Ú. <åiO[ ~°OQÆ∞ QÆÅ "≥∞`≥Ö· ò PÔ~O*ò Ñ¨ã∞¨ Ñ¨Ù ~°OQÆ∞QÍ =∂~°∞™êÎ~Ú. P=∞¡ ^ „ •=#OÖ’ q∞`≥Ö· ò PÔ~O*ò
ã¨∂zHõ~O° QÆ∞ Z~°∞Ñ¨ÙQÍ LO@∞Ok. H∆Í~° ^ „ •=}OÖ’ Ñ¶< ≤ åÑëÎ <£ q∞`≥Ö· ò PÔ~O*ò ã¨∂zHõ~O° QÆ∞ QÆ∞ÖÏaè ~°OQÆ∞Ö’
LO@∞Ok. P=∞¡=ÚÅ∞ heeÑ¨‡ãπ#∞ Z„~Q° Í =∂~°∞™êÎ~Ú. P=∂¡Å∞ lOH±`À ~°™êÜ«∞# K«~º° <˘Ok Ç Ã Ï· _„ À[<£
"åÜ«Ú=Ù#∞ Wã¨∞OÎ k. HÍ~°ƒ<\ Õ ,ò ÉèH·ˇ Í~°ƒ<\ Õ ò #∞O_ç P=∂¡Å∞ q_»∞^ŒÅKÕÜÚ « "åÜ«Ú=Ù HÍ~°ƒ<_ £ P·≥ Hõ_
û .£ =O@
™È_® ~°™êÜ«∞xHõ <å=∞=Ú ™È_çÜ∞« O Éè·ˇ HÍ~Àƒ<\ ≥ ,ò H∆Í~åÅ#∞ "Õ_ç KÕã# ≤ Ñ¨Ù_»∞ h~°∞ =∞iÜ«Ú Ö’Ç¨Hˆ _ û Å£ #∞
U~°Ê~∞° ™êÎ~Ú. H∆Í~° ã¨fiÉèÏ=O Hõey h\˜Ö’ Hõ~Q° x Æ k HÍe¬Ü«∞O HÍ~Àƒ<\ Õ .ò P=∞¡ ã¨fiÉèÏ=O Hõey h\˜Ö’ Hõ~Q° x Æ k
û .£ P=∞¡ ã¨fiÉèÏ=O HõeyÜ«ÚO_ç H+ PÜ«∂#∞¡ ÖËxk ã≤eHÍ<£_P·≥ Hõ_
ã≤eHÍ<£_P·≥ Hˆ _ û .£ H∆Í~° ã¨fiÉèÏ=O Hõey LO_ç
OH- PÜ«∂#∞¡ ÖËxk ™È_çÜ∞« O PˆH_ û .£ Ç
Ã Ï· _„ À[xÜ«∞O PÜ«∂<£ ™êOˆHuHõ=Ú H3O+
=∞Oz q^Œ∞º`ü"åÇ¨ÏHõO HÍxk ã¨fiK«Û"∞≥ # ÿ h~°∞. LëÈ‚Q„ `Æ « Ñ Ã iy# H˘Åk h\˜ eÜ«∞hHõ~} ° OÑ
Ã ~°∞QÆ∞`«∞Ok.
h\˜ eÜ«∂xHõ Å|Ì=Ú#‰õΩ Ñ ¨ ∂}Ï=ÚÅ∞ mde IionsQ/Lt.SQ. h\˜ Ü≥ÚHõ¯ eÜ«∂xHõ Å|Ì=Ú qÅ∞= KW=
„ =
1x 10-14 modeionsQ/LT = h\˜H˜ ™È_çÜ∞« O Ç Ã Ï· _
„ ®ˆH_û £ HõeÑ≤#KÀ H+ eÜ«∂#¡ QÍ_»`« `«Q∞Æ `æ ∞« Ok. OH-
eKå#¡ QÍ_»`« Ñ Ã ~°∞QÆ∞`«∞Ok. PH J<Õ Ñ¨^•xfl „Ñ¨"Õ+Ã̈Ñ\ì̃#"å~°∞ ™È~°<£¿ã<£. PH JO>ˇ H+ eÜ«∂#¡ QÍ_»`«
~°∞}ãÖ=~°= æ ∂#=Ú. XHõ ^ „ •=}O Ü≥ÚHõ¯ PH 8 J~Ú# P ^ „ •=}OÖ’x H+ eÜ«∂#¡QÍ_»`« 10-18 LO@∞Ok.
Z„~e° @‡ãπ#∞ he e@‡ãπQÍ =∂~°∞# Û k H∆Í~åÅ∞. uÖ’Ç¨Hˆ _ û Å£ #∞ h\˜Ö’ Hõiy¿ãÎ P=∂¡Å∞ U~°Ê_`» å~Ú. Ö’Ç¨ÏPˆH_ û Å£ #∞
h\˜Ö’ Hõiy¿ãÎ H∆Í~åÅ∞ U~°Ê_`» å~Ú. Ç Ã Ï· _
„ ÀHÀ¡iH± P=∞¡=Ú "≥∞yfl+Ü ≤ ∞« O`À ~°™êÜ«∞xHõ K«~º° <˘Ok Ç Ã Ï· _
„ À[<£
"åÜ«Ú=Ù#∞ Wã¨∞OÎ k. lOH±PHˆ _ û £ #„uHõ P=∞¡=Ú`À K«~º° <˘Ok lOH±ãÖ¨ Êˇ \ ù ò J<Õ Å=#=Ú#∞ U~°Ê~∞° ã¨∞OÎ k.
Ö’Ç¨Hˆ _ û Å£ #∞ h\˜Ö’ HõiyOz#Ñ¨Ù_»∞ H∆Í~åÅ∞ U~°Ê_`» å~Ú. Ö’Ç¨Hˆ _ û Å£ `À P=∂¡Å∞ K«~º° á⁄Ok h\˜x Å=}ÏÅ#∞
U~°Ê~∞° ™êÎ~Ú. HÍ~°ƒ<\Õ `ò À P=∂¡Å∞ HÍ~°ƒ<_ £ P·≥ HÔ _
û #
£ ∞ q_»∞^ŒÅ KÕ™êÎ~Ú. ÇÃ Ï· _ „ ÀxÜ«∞O eÜ«∂#∞ ™êOˆHuHõ=Ú H3O+
ã¨fi`«Ç¨ QÍ eÜ«∂#∞¡ ÖË‰Ωõ <åfl H∆Í~° Ñ„ =
¨ ~°#
Î K«∂Ñ¨Ù Ñ¨^•~°= ú Ú#‰õΩ L^•Ç¨Ï~°} "≥∞yfl+Ü ≤ ∞« OPˆH_
û ,£ HÍe¬Ü«∞O PˆH_ û ,£
J"≥∂xÜ«∂ "≥Ú^ŒÅQÆ∞#q h\˜H˜ H2SO4 HõeÑ≤`Õ OH eÜ«∂#¡ QÍ_»`« `«Q∞Æ `æ ∞« Ok. `«@ã¨÷ ^ „ •=}Ñ¨Ù PH qÅ∞=7.
P=∞¡ ^ „ •=}Ñ¨Ù PH qÅ∞= 7 HõO>ˇ `«‰Ωõ ¯=. H∆Í~° ^ „ •=}Ñ¨Ù PH qÅ∞= 7 HõO>ˇ Z‰õΩ¯=QÍ LO@∞Ok.
CHAPTER - 8
Hõ~°ƒÅã¨"Õ∞‡à◊<åÅ ~°™êÜ«∞# âß„ãÎ̈=Ú
XˆH =¸ÅHõ=Ú ~Ô O_»∞HõO>ˇ JO`«HOõ >ˇ Z‰õΩ¯= ~°∂áêÅ#∞ HõeyLO_»\Ïxfl ~°∂áêO`«~`° « JO\Ï~°∞. U
ã¨"∞Õ ‡à◊<åÅ<À J~Ú`Õ Zxfl "åÅxûÅ∞ ãÖ`«$ÑÖÎ HÍ‰õΩO_® LO\ÏÜ≥∂ "å\˜x JãÖ`«$Ñ¨Î ã¨"∞≥ ‡à◊<åÅ∞ JO\Ï~°∞.
20
XHõ =¸ÅHõOÖ’x Ñ¨~= ° ∂#∞=ÙÅ∞ XHõ^•x`À XHõ\˜ Hõeã≤ á⁄_»"# ·≥ Q˘Å∞ã¨∞Å#∞ U~°Ê~K ° ∞« @#∞ 'HÍ@<Õ+< ¨ —£
JO\Ï~°∞. XˆH J}∞ á¶ê~°∞‡Å#∞ Hõey qq^èŒ x~å‡}Ï`«‡Hõ á¶ê~°∞‡ÖÏ QÆÅ ã¨"∞Õ ‡à◊<åÅ ™ê^Œ∞~°ƒºù xfl J}∞™ê^Œ∞~°º˚ `« Jx
JO\Ï~°∞. HÍ~°ƒ<,£ ÇÃ Ï· _„ À[<£Å#∞ =∂„`"« ∞Õ Hõey# HÍ~°ƒ<Ñ £ ^ ¨ •~åúÅ#∞ ÇÃ Ï· _„ ÀHÍ~°ƒ#∞¡ Jx JO\Ï~°∞. HÍ~°ƒ<£ ãÖÜ≥∂[`«Å
ãÖ`«$Ñ¨Î Ñ¶ë`«OQÍ U~°Ê_»∞ ÃÇ·Ï„_ÀHÍ~°ƒ#¡#∞ ãÖ`«$Ñ¨Î"≥∞ÿ„_ÀHÍ~°ƒ#∞¡ Jx JO\Ï~°∞. g\˜x PÖË¯<£Å∞ JxQÍx
áê~åÑ¶< ≤ Å£ ∞ Jx JO\Ï~°∞. g\˜ ™ê^è•~°} á¶ê~°∞‡ÖÏ CnH2n+2 LO@∞Ok. HÍ~°ƒ<£ Ñ¨~= ° ∂}∞=ÙÅ =∞^èºŒ XHõ\˜
ÖË^• JO`«H< õ åfl Z‰õΩ¯= kfi|O^•Å∞ ÖËHõ u „ |O^•Å∞ L<åfl Ç Ã Ï· _
„ ÀHÍ~°ƒ## ¡ ∞ |ãÖ`«$Ñ¨Î Ç Ã Ï· _„ ÀHÍ~°ƒ<Å£ #∞ Pe¯hÅ∞
JO\Ï~°∞. ™ê^è•~°} á¶ê~°∞‡ÖÏ CnH2n. Pe¤Ç Ã Ï· _£Å∞ P=∂xHõÖò ã≤Åfi~ü <≥> „· \
Ë `ò À K«~º° á⁄Ok Ñ¨~ˆ HõJ ∆ }ÏeHõ
QÀ_»ÅÑ Ã · "≥O_çÑÓ¨ `« U~°Ê~∞° K«∞#∞ nxx ™ÈÖˇ<û£ Ñ¨sHõ∆ JO\Ï~°∞. PÖË¯<£ #∞O_ç XHõ Ç Ã Ï· _
„ À[<£#∞ `˘Åy¿ãÎ ^•xx
PÖË¯Öò ã¨=¸Ç¨Ï=Ú Jx JO\Ï~°∞. =„[O XHõ ã¨Ê\H˜ ~õ ∂ ° Ñ¨ QÆ}Ñ¨^•~°= ú Ú nx =„HÉ © = íè # QÆ∞}Hõ=Ú J`«ºkHõOQÍ
LO@∞Ok. J#QÍ 2.41 LO@∞Ok. HÍ=Ù# Wk `«# Ñ Ã #· Ñ¨_# ç HÍOux ãÖÑ¨Ó~°O‚ `«~° Ñ¨~å=~°# Î O K≥Okã¨∞OÎ k.
JO^Œ∞=Å¡ HÍOuÑ¨_# ç Ñ¨Ù_»∞ "≥∞~°∞ã¨∞OÎ k. ~Ô O_»∞ "≥#∞"≥O@ Q„ ÍÃÑ\ ·¶ ò á⁄~°Å =∞^èºŒ Z\˜ì |ÅÇ‘Ï#"≥∞# ÿ |O^•Å∞
ÖË#O^Œ∞# Q„ Í<≥\ · ò á⁄~°Å∞ XHõ^•xÃÑ· XHõ\˜ *Ï~°QÅÆ =Ù. HÍ~°ƒ<£ JãÖMÏºHõ Ñ¨^•~åúÅ#∞ U~°Ê~∞° K«∞@‰õΩ ã¨=∂#
^Œ~å≈Öˇ#· HÍ@ˆ~+¨<,£ ™ê^Œ∞~°¬º`« =∞iÜ«Ú |Ç¨ï|O^•ÖË HÍ~°}O. HÍ~°ƒ<‰£ Ωõ QÆÅ K«`∞« ~üãO¨ Ü≥∂[`«H`õ « =∞iÜ«Ú
HÍ~°ƒ<£ HÍ~°ƒ<£ =∞^èºŒ |Å"≥∞# ÿ |O^•Å∞ U~°Ê_∞» @Ü≥∂ HÍ~°ƒ<£ QÆÅ HÍ@ˆ~+¨<£ ^Œ~å≈xH˜ HÍ~°}O. ÉˇOl<£ =ÅÜ«∂HÍ~°
x~å‡}O#∞ Hõey LO@∞Ok ^Õx x~å‡}OÖ’ =¸_»∞ kfi|O^•Å∞ =∞iÜ«Ú =¸_»∞ UHõ|O^•Å∞ LO\Ï~Ú.
nx ™ê^è•~°} á¶ê~°∞‡ÖÏ C6H6. XˆH~°HõÑ¨Ù z#fl z#fl=ÙÅ∞ J<ÕHõO Hõeã≤ XHõ ÃÑ^ŒÌ J}∞=ÙQÍ =∂~°_®xfl
áÈe=∞<≥=∞sHõ=Ú Jx JO\Ï~°∞. U~°Ê_ç# ÃÑ^ŒÌ J}∞=Ù#∞ áÈe=∞~ü Jx JO\Ï~°∞. HÍ~°ƒ<£‰õΩ =ÚYº"≥∞ÿ#
~°∂áêO`«~åÅ∞ ~Ô O_»∞ 1) =„[=Ú, 2.) Q„ Í<≥\ · ,ò Wq HÍ‰õΩO_® ÉÁQÆ∞,æ HÍeÛ# =∞ã≤ náêOQÍ~°=Ú, |H±q∞xã¨~ì Ñ ü Ù¨ Å¡i<£
J#QÍ HÍ~°ƒ<£ 60.
HÍ~°ƒ#Ñ¨^•~°Åú Ö’ H˘xfl Ñ
„ `¨ ºÕ Hõ ^Œ~å≈Å#∞ Ñ „ ^¨ iŒ ≈OKÕ Ñ¨~=
° ∂}∞=ÙÅ ã¨=¸Ç¨xfl Ñ
„ "
¨ ∞≥ Ü«∞ã¨=¸Ç¨Ï=Ú
Jx JO\Ï~°∞. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ PÅ¯Ç¨Öò PÖò_Ç Ãç Ï· _£, H©\’<£, P=∞¡=Ú, Zã≤@=Ú, Z"≥∞Öÿ ò J<Õq H˘xfl Ñ„ "
¨ ∞Õ Ü«∞
ã¨=¸Ç¨Å∞.
HÍ~°ƒ<‰£ Ωõ QÆÅ ™ê=∞~°ºú `« ^Œ~≈° =Ú#‰õΩ L^•Ç¨Ï~°}Å∞ C4H10 QÆÅ x~å‡}ÏÅ∞ CH3 "≥Ú^ŒÖ# ·ˇ q. ãÖ`«$Ñ¨Î
ÇÃ Ï· _
„ ÀHÍ~°ƒ#∞¡ ÖË^• PÖË¯#¡Å‰õΩ L^•Ç¨Ï~°}Å∞ q∞`≥< · ,£ D`≥<· ,£ á„ È¿Ñ<£, |∂º\©<£ "≥Ú^ŒÖ# ·ˇ q. Pe¯#Å‰õΩ L^•Ç¨Ï~°}Å∞
D`≥< · ,£ á„ ÈÃÑ<· ,£ |∞º>ˇ< ÿ ,£ Ñ
Ã O>ˇ<ÿ £ "≥Ú^ŒÖ# ·ˇ q. =„[O#∞ qÅ∞"≥# · PÉè~í } ° OQÍ#∞, QÍA#∞ HÀÜ«Ú ÑïHõ~O° QÍ,
~åutÅÅ‰õΩ ~°O^ „ OŒè KÕÜÚ « ÑïHõ~O° Ö’#∞, `«Å=ÚÅ#∞#∞Å∞Ñ¨ÙKÕÜÚ « @‰õΩ LÑ¨Ü∂ ≥ y™êÎ~∞° . Q„ ÍÃÑ\·¶ # ò ∞ÑÃ xûÖÅò ∞
`«Ü∂ « ~°∞ KÕÜÚ « @‰õΩ, ÉèÏs Ü«∞O„`= « ÚÅÖ’ HõO[#QÍ ZÅ„HÀì_∞» Å∞QÍ LÑ¨Ü∂ ≥ y™êÎ~∞° . PÖˇ¯#∞¡ WO^Œ<åÅ∞QÍ
LÑ¨Ü∂ ≥ QÆÑ_¨ `» å~Ú L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ H˜~Àã≤<.£ Wq =∞Oz ^ „ •=}ÏÅ∞QÍ LÑ¨Hiõ ™êÎ~Ú. J<ÕHõ ~°HÍÅ HÍ~°ƒ# Ñ¨^•~°Åú
ãÖHˆ + ∆ } ¨ ‰õΩ PÖˇ¯#∞¡ á„ ê~°OÉèí Ñ¨^•~åúÅ∞ Wq q∞`«<ÀÖò, W`«<ÀÖò, Ç Ã Ï· _„ À[<£Å `«Ü∂ « iÖ’ LÑ¨Ü∂ ≥ QÆÑ_ ¨ `» å~Ú.
Pe¯#∞¡ áÈe=∞~°¡ `«Ü∂ « iÖ’ LÑ¨Ü∂ ≥ QÆÑ_
¨ `» å~Ú. g\˜x PÅ¯Ç¨Öò `«Ü∂ « ~°∞KÕÜÚ« @‰õΩ LÑ¨Ü∂ ≥ y™êÎ~∞° . QÍe`À
Hõeã≤# W`«e<£#∞ =∞`«∞Î =ÚO^Œ∞QÍ LÑ¨Ü∂ ≥ y™êÎ~∞° . Zã≤@e<£#∞ "≥eO¤ Q∑Ö’ LÑ¨Ü∂ ≥ y™êÎ~∞° . HÍ~°ƒ<£ Hõey
LO_»x Ñ¨^•~°= ú Ú ã¨Å∞÷ºiH± P=∞¡=Ú. HÍ~°ƒ<£ ~°∂áêO`«~= ° ÚÅÖ’ =ÚYº"≥∞# ÿ k =„[=Ú. W\©=e Hõ#∞Q˘#fl HÍ~°ƒ<£
21
~°∂áêO`«~= ° Ú XHõq∞xã¨~ì ü Ñ¨ÙÅ¡i<£ J#QÍ C 60 =„[=Ú. "≥∞~°∞QÆ∞@‰õΩ HÍ~°}O nxH˜ JkèHõ =„H| © =# QÆ∞}Hõ=Ú
HõÅ^Œ∞. =„[=Ú Hõ~∞° QÆ∞Ñ¨^•~°= ú Ú Uk ÖË^∞Œ . XHõq∞xã¨~ì ü Ñ¨ÙÅ¡i<£ ãÖHˆ `«=Ú C 60 =„[OÖ’ HÍ~°ƒ<£ HÍ~°ƒ<£ =∞^èŒº
|O^Œ=Ú ãÖÜ≥∂[hÜ«∞ |O^ŒO LO@∞Ok. =„[OÖ’x |O^ŒHÀ}=Ú 1090 28 xq∞+¨=ÚÅ∞. HõO[#QÍ
LÑ¨Ü∂ ≥ QÆÑ_ ¨ ∞» HÍ~°ƒ<£ ~°∂áêO`«~O° Ñ ¿ ~°∞ Q„ ÍÃÑ\ ·¶ .ò Q„ ÍÃÑ\ ·¶ ò |O^ŒHÀ}=Ú 1200 LO@∞Ok. C 60 Ü≥ÚHõ¯ J}∞=Ù
x~å‡}=Ú Ñ¶Ù¨ \òÉÏÖò x~å‡}=Ú. XHõ q∞xã¨~ì ü Ñ¨ÙÅ¡i<£Ö’x HÍ~°ƒ<£ Ñ¨~= ° ∂}∞=ÙÅ∞ J=∞~°Û|_ç L#fl =ÅÜ«∂Å
ãÖYº 32. C 60 x Hõ#∞Q˘#flO^Œ∞‰õΩ <À|∞Öò |Ç¨ï=∞u ÅaèOz# âß„ãA ˝ ∞» HW „HÀ\ò P~üW™ê‡Öò W. HÍ~°ƒ<£
Î¨ _
JãÖMÏºHõ"≥∞ÿ# Ñ¨^•~°ú=ÚÅ#∞ U~°Ê~°K«_®xH˜ HÍ~°}O ^•xH˜ HÍ>Ë<Õ+¨<£ ^Œ~°≈=Ú ™ê^Œ∞~°¬º`« ^Œ~°≈=Ú
|Ç¨ï|O^Œ=ÚÅ∞ U~°Ê~K ° ∞« ^Œ~≈° =Ú Hõey LO_»_" » ∞Õ . u
„ |O^èOŒ QÆÅ Hõ~ƒ°# ã¨"∞Õ ‡à◊#O Ñ ¿ ~°∞ á„ ÈÃÑ< ·¶ .£ PO„^Ñ „Œè ^ ¨ âÕ Öò ’
ÉÁQÆ∞æ QÆ#∞Å∞ QÆÅ á„ êO`«=Ú H˘`«QÎ ∂ Æ _»=Ú. 95% HÍ~°ƒ<# £ ∞ Hõey L#fl ÉÁQÆ∞æ PO„`ã Ã« \
· .ò HÀÖÏÎ~ü #∞Oz ÅaOK«∞
Ñ¨^•~°= ú Ú <åÑ¶eÎ¨ <£. `ÕeHõ #∂<Õ #∞O_ç ÅaèOK«∞ Ñ¨^•~°= ú Ú ÉèOˇ r<£. ÉˇOr<£ J}∞ á¶ê~°∞‡ÖÏ C6H6 . HÍ~°ƒ<£
ãÖÜ≥∂[`«H`õ « 4. ãÖ`«$Ñ¨Î Ç Ã Ï· _ „ ÀHÍ~°ƒ#∞¡ PÖË¯#∞¡ JãÖ`«$Ñ¨Î Ç Ã Ï· _„ À HÍ~°ƒ#∞¡ Pe¯#∞¡ =∞iÜ«Ú PÖˇ¯· #∞¡. =O@QÍºãπÖ’
JkèHOõ QÍ LO_»∞#k C4H10 J#QÍ |∞º>Ë<.£ 10 HõO>Ë Z‰õΩ¯= HÍ~°ƒ<£ Ñ¨~= ° ∂}∞=ÙÅ∞ QÆÅ Pe¯#∞¡ QÆ}Ñ¨^•~°Åú ∞.
PÖˇ¯#¡Å#∞ ^ŒÇÏ¨ #O KÕã ¿ Î HÍ~°ƒ<_ £ P·≥ Hˆ _ û £ h~°∞ =∞iÜ«Ú L+¨= ‚ Ú "≥Å∞=_»∞`å~Ú. HÍ~°ƒ<£ ~°∂áêO`«~= ° ÚÅÖ’
q^Œ∞º`ü "åÇ¨ÏHõ`# « ∞Ñ „ ^
¨ iŒ ≈OK«∞#k Q„ ÍÃÑ\ ·¶ .ò H˘`«QÎ Í Hõ#∞Q˘#|_ç# HÍ~°ƒ<£ ~°∂áêO`«~= ° Ú C60 Ü≥ÚHõ¯ Ñ ¿ ~°∞
XHõq∞xã¨~ì ü Ñ¨ÙÅ¡i<£. QÍA#∞ HÀÜ«∞_®xH˜ HÍ~°ƒ<£ ~°∂áêO`«~° Ñ¨^•~°= ú Ú =„[=Ú. =„[O`À HÍ~°ƒ<£ Ñ¨~= ° ∂}/=ÙÅ∞
K«`∞« ~°∞‡d x~å‡}OÖ’ U~åÊ>ÿˇ L#flq. Q„ ÍÃÑ\ ¶ Öò ’ HÍ~°ƒ<£ Ñ¨~= ° ∂}∞=ÙÅ∞ +¨\Hò ˘# PHõ$u =ÅÜ«∂Å#∞ U~°Ê~∞° ™êÎ~Ú.
Q„ ÍÃÑ\ ·¶ # ò O^Œe á⁄~°Ö’ XHõ^•xÃÑ· =∞~˘Hõ\˜ *Ï~°\ÏxH˜ HÍ~°}=Ú á⁄~°Å=∞^èºŒ |Å"≥∞# ÿ ~°™êÜ«∞# |O^•Å∞
ÖËHáõ È_»"∞Õ . ~åu ÉÁQÆ∞‰æ Ωõ =∞iXHõ Ñ ¿ ~°∞ a@∞ºq∞#ãπ ÉÁQÆ∞# æ ∞ QÍe `«QÅÆ ‰õΩO_® 5000 ã Ã \˜Qˆ„ _£ #∞O_ç 10000
ãÃ O\˜Qˆ„ _£ =~°‰Ωõ "Õ_K ç ÜÕ Ú « Ñ „ H„¨ Ü ˜ ∞« #∞ HÍ~°ƒ<*·≥ + Ë < ¨ £ JO\Ï~°∞ HÍ~°ƒ<,£ ÇÃ Ï· _ „ À[<£ =∂„`"« ∞Õ Hõey L#fl Hõ~ƒ°#Ñ¨^•~°= ú ÚÅ∞
ÇÃ Ï· _
„ ÀHÍ~°ƒ#∞¡ W`≥< · £ ™ê^è•~°} <å=∞=Ú Ñ¨ãe≤ <£. "≥eO¤ Q∑ÖÖ’ LÑ¨Ü∂ ≥ QÆÑ_ ¨ ∞» PÖˇ¯· <£ Zã≤@e<£. HÍ~°ƒ<# £ ∞ ^•x`À
Hõeã≤ L#fl W`«~° Ñ¨~= ° ∂}∞=ÙÅ`À HõeÑ≤ Ñ „ " ¨ ∞Õ Ü«∞ ã¨=ÚÇ¨Ï=Ú Jx JO\Ï~°∞. HÍÜ«∞Å#∞ Hõ$u=∞=ÚQÍ `«fi~°QÍ
ÑÖ_»∞Q¡ Í =∂~°∞Û@‰õΩ "å_»∞ "åÜ«Ú=Ù Zã≤@e<£. ™È_çÜ∂ « #∞ PÅ¯Ç¨Öò HõeÑ≤`Õ U~°Ê_∞» "åÜ«Ú=Ù Ç Ã Ï· _ „ À[<£.
PÖò_Ç Ãç Ï· _£Å∞ P"≥∂xHõÖò ã≤Åfi~ü <≥> „· \ Ë `ò À K«~º° á⁄Ok Ñ¨sHõ< ∆ åÅHõQÀ_»ÅÑ Ã · "≥O_çÑÓ¨ `«#∞ U~°Ê~∞° K«∞@#∞ \’>ˇ<û£
Ñ¨sHõ∆ JO\Ï~°∞. PÅ¯Ç¨Öò Ñ „ " ¨ ∞Õ Ü«∞ ã¨=¸Ç¨xfl Ñ¨sHÕ∆ K«∞@‰õΩ "å_Õ Ö’Ç¨Ï=Ú ™È_çÜ∞« O. PÖË¯#∞Å Ñ „ u¨ Hˆ Ñ ∆ # ¨ =Ú
K«~º° ÅÖ’ áêÖÁæO\Ï~Ú.
CHAPTER - 9
HÍ~ÀƒÃÇ·Ï„_Õ\òÅ∞, „áÈ\©#∞¡
D ÉèÏQÆOÖ’ HÍ~°ƒÇ
Ã Ï· _
„ @
Õ ∞¡ á„ È\©#`¡ À áê@∞ #∂<≥Ö’ H˘=ÙfiÅ∞ J^Õq^èOŒ QÍ ~°™êÜ«∞# Ñïâ„ =
◊ ∞Å QÆ∞iOz
qO\ÏO.
áêeÃÇÏ· _
„ ®H±û PÖò_Ç
Ãç Ï· _£ ÖËHõ H©\’<£Å#∞ HÍ~ÀƒÇ
Ã Ï· _
„ \
Õ Åò ∞ JO\Ï~°∞. PÖòiÇ
Ã Ï· Öò Ñ
„ "
¨ ∞Õ Ü«∞ ã¨=¸Ç¨ÏO QÆÅ
22
Ç
Ã Ï· _ „ _
Õ Å£ #∞ PÖò*¤ Åò ∞ JO\Ï~°∞. H©\’<£ Ñ „ "¨ ∞Õ Ü«∞ ã¨=¸Ç¨Ï=Ú QÆÅ HÍ~°ƒ<Ç Ã£ Ï· _
„ À_£Å#∞ H©\’*òÅ∞ Jx JO\Ï~°∞. 5
HÍ~°ƒ# Ñ¨~= ° ∂}∞=ÙÅ∞ QÆÅ HÍ~ÀƒÇ Ã Ï· _
„ _Õ Å£ #∞ Ñ Ã O\’*Ëãπ JO\Ï~°∞. 6 HÍ~°ƒ# Ñ¨~= ° ∂}∞=ÙÅ QÆÅ Ç Ã Ï· _
„ _
Õ Å£ #∞
ÇÃ Ï· H„ Àì*ò Jx JO\Ï~°∞. [Å qâı+ ¡ }
¨ K≥OkOz WOHõ z#fl HÍ~ÀƒÇÃ Ï· U „ _£Å#∞ á⁄O^ŒÖx Ë ÇÃ Ï· _ „ ÀHÍÔ~ƒ_Å£ #∞ "≥∂<ÀâßYÔ~Å· ∞¡
JO\Ï~°∞. [Åqâı+ ¡ }
¨ =Å¡ JkèHõ ãÖYºÖ’ "≥∂<ÀâßYÔ~Å· ∞¡#∞ Z„~~° K ° Q« ÅÆ HÍ~ÀƒÇ Ã Ï· _ „ _
Õ Å£ #∞ áêeâßYÔ~à· √◊ § Jx
JO\Ï~°∞. XHõ Q„ Í"£∞ Ñ¨^•~åúxfl qxÜ≥∂yOz#Ñ¨Ù_»∞ Jk JO^Œ*Ü Ë Ú« â◊Hx Î˜ HÔ Ö’iÑ¶H≤ ± qÅ∞= Jx JO\Ï~°∞.
Ñ
„ = ¨ ∂}=ÚÅ∞ Cal/gm ÖË^• Kcal/mole.
K≥~∞° ‰õΩ #∞O_ç 93% K≥~∞° ‰õΩ ~°™êxfl ãÖQ„ Ç Æ Ï≤ Oz# `«~∞° "å`« q∞ye# K≥~∞° ‰õΩ Ñ≤ÑÊ≤ x 'ÉQÍ¿ã— JO\Ï~°∞.
â◊√É
„ Ñ
íè ~¨ z
° # K≥~∞° ‰õΩ ~°™êxfl áê~°îŒ ≈Hõ~ã ° O¨ Jx JO\Ï~°∞. K≥H„ ^
„õ •=}O #∞O_ç ã¨Ê\H˜ ÍÅ#∞ "Õ~∞° KÕã# ≤ `«~∞° "å`«
z=~°‰Ωõ q∞yeáÈÜÕ∞ zHõ¯x #Å¡x ^ „ =Œ #=Ú<Õ "≥ÚÖÏã≤<£ JO\Ï~°∞. _≥Ñ Ã Hˆ¶ +¨<,£ HÍ~ÀÊ<+Õ <
¨ £ ã¨Å∞÷>+
Ë <
¨ £ =Å¡
U~°Ê_Õ P=ˆHá∆ êÅ#∞ Ñ Ã„ ãπ"∞≥ _£ JO\Ï~°∞. H˜=∞‡„ÑH„¨ Ü˜ ∞« Ö’ U~°Ê_# ç PÅ¯Ç¨Öò ^ „ •=}Ïxfl '"å+π— JO\Ï~°∞. 96%
PÅ¯Ç¨Öò#∞ "å}˜[º Ñ¨~O° QÍ ~Ô H˜Ñ Ãì _
·¶ £ ã≤Êi\ò JO\Ï~°∞. 100% PÅ¯Ç¨Öò#∞ eÉèºí Å∂º\ò PÅ¯Ç¨Öò JO\Ï~°∞.
Ñ≤i_ç<£ J#∞ ~°™êÜ«∞xHõ Ñ¨^•~åúxfl HõeÑ≤# PÅ¯Ç¨Öò#∞ eã¨ÇÏ¨ [ Ñïz# PÅ¯Ç¨Öò ÖË^• Jã¨Ç¨ [
ã≤Êi\ò Jx JO\Ï~°∞. Ç≤Ï"≥∂QÀ¡a<£Ö’ XHõ U"≥∞< ÿ À P=∞¡=Ú#∞ =∂iÛ# U~°Ê_∞» á„ È\©<# £ ∞ã Ã H˜Öã Ãò Öò Ç≤Ï"≥∂QÀ¡a<£
JO\Ï~°∞. ~Ô O_»∞ U"≥∞< ÿ À P=∞¡=Ú#∞ Hõeã≤ U~°Ê_∞» Ñ¶e¨ `«Ñ^ ¨ •~°=ú Ú#∞ _≥ã Ã· Ñ
Ã _ ì £ Jx JO\Ï~°∞. K≥~‰° Ωõ ~°ãO¨ #∞
QÆÅ P=∞¡`fi« =Ú `«@ã≤H÷ iõ OKÕO^Œ∞‰õΩ ^ „ •=}OÖ’ ã¨∞#fl=Ú HõÅ∞Ñ¨Ù`å~°∞. D K«~º° <Õ _≥ÑHˆ≤¶ +¨<£ Ñ „ H„¨ Ü˜ ∞« Ö’ Z‰õΩ¯"≥# ·
ã¨∞<åflxfl `˘ÅyOKÕO^Œ∞‰õΩ ^ „ •=}OÖ’ HÍ~°ƒ<_ £ P·≥ HÔ _û £ "åÜ«Ú=Ù#∞ ÑÖÑ¨Ù`å~°∞. nx =Å# HÍe¬Ü«∞O HÍ~Àƒ<\ Õ ò
J=ˆHÑ ∆ O¨ U~°Ê_∞» `«∞Ok. D K«~º° <Õ HÍ~Àû~ˆ +¨<£ JO\Ï~°∞. HÍ~Àƒ<+ Õ <
¨ £Ñ „ H„¨ Ü˜ ∞« Ö’ q∞yeáÈ~Ú# ã¨∞#fl=Ú#∞
`˘ÅyOK«∞@‰õΩ ã¨ÅÊ~ù _ ü P·≥ Hˆ _û £ "åÜ«Ú=Ù#∞ ^ „ •=#OÖ’H˜ ÑÖÑ¨Ù`å~°∞. D K«~º° <Õ ã¨Å∞Ê> ù +Ë < ¨ £ JO\Ï~°∞. Dãπ,ì
ÉèÏH˜iì Ü«∂ =O\˜ ã¨∂Hõ‡∆ r=ÙÅKÕ`« L`«ÊuÎ KÕÜ∞« |_»¤ ZO*ˇ" · ∞£ K«~º° =Å¡ Ñ Ã ^ŒÌ J}∞=ÙÅ∞ z#fl J}∞=ÙÅ∞QÍ q_»Q˘>ˇì
Ñ
„ H„¨ Ü
˜ ∞« #∞ H˜fi#fi Ñ „ H„¨ Ü
˜ ∞« JO\Ï~°∞. P=â◊ºHõ Z"≥∞< ÿ À P=∞¡=ÚÅ∞ HõÅ=Ù. Z"≥∞< ÿ ÀP=∂¡Å∞ U~°Ê_Õ Conh |O^•xfl
Ñ
Ã ã Ã _ì £ |O^ŒO JO\Ï~°∞. JOtHõã ¿ fi^Œ#OÖ’ PÅ¯Ç¨Öò ÉèÏëêÊxfl K«ÖÏ¡~Û°_®xH˜ Z‰õΩ¯= h~°∞ J=ã¨~O° . JO^Œ∞=Å#
PÅ¯Ç¨Öò Ñïâ„ = ◊ ∞Å#∞ =#~°∞Å∞ L#flKÀ@<Õ <≥ÅHÀÅ∞Ê`å~°∞. QÍ_» ã¨ÖÑ ò Ó¨ iH± P=∞¡=Ú JO>ˇ x~°b˚ Hõ~K ° ~« º° =Å¡
HÍ~ÀƒÇ Ã Ï· _
„ _
Õ Å£ ∞ #Å¡QÍ =∂iáÈ~Ú HÍ~°ƒ<£ á⁄_çx "Õ~Ê° ~∞° ™êÎ~Ú. D HÍ~°}O =Å# HÍ~ÀƒÇ Ã Ï· _
„ _Õ Å£ ∞ [ÅÜ«Ú`« HÍ~°ƒ<£
Ñ¨^•~åúÅ∞QÍ QÆ∞iÎOK«|_®¤~Ú. á„ È\˜#Å¡ Ö’ QÆÅ U"≥∞< ÿ À P=∂¡Å ãÖYº "å\˜ J=∞iHõ H„ = õ ∞=ÚÅ HÍ~°}OQÍ
á„ È\©#Ö¡ ’ "≥q · ^èºŒ O HõÅ∞QÆ∞`«∞Ok. |QÍ¿ã QÆ\ì˜ HÍy`«=Ú `«Ü∂ « ~°∞KÕÜÚ « @‰õΩ ÖË^• WO^Œ#=ÚQÍ "å_ç q^Œ∞º`ü#∞
L`«ÊuÎ KÕÜÚ « @‰õΩ LÑ¨Ü∂ ≥ y™êÎ~∞° . á„ Èãπ=∞_£ ~°™êÜ«∞Hõ Z~°∞=ÙÅ∞QÍ LÑ¨Ü∂ ≥ y™êÎ~∞° .
Ã Å∂ºÖ’ãπ#∞ „Ñü~°∂Ñ¨=ÚÅ =„ãÎ̈=ÚÅ#∞ `«Ü«∂~°∞KÕÜ«Ú@‰õΩ, HõÅÑ¨ ~°∂ÑÖÖ’ HõÅÑ¨ ™ê=∂„yx
ã
`«Ü∂ « iKÕÜÚ « @‰õΩ LÑ¨Ü∂≥ y™êÎ~∞° . QÆ∂H¡ À*ò#∞ â◊s~°H} õ O#O^Œ∞ â◊Hx Î˜ q_»∞^ŒÅ KÕÜÚ « @‰õΩ LÑ¨Ü∂ ≥ y™êÎ~∞° .
áêi„âßq∞HõOQÍ PÅ¯Ç¨Öò#∞ H˜fi#fi Ñ„ H„¨ Ü
˜ ∞« ^•fi~å `«Ü∂
« ~°∞ KÕÜÚ « @‰õΩ "≥∂ÖÏã≤<# £ ∞ LÑ¨Ü∂ ≥ y™êÎ~∞° . PÅ¯Ç¨Öò#∞
=∞O^Œ∞Å `«Ü∂ « iÖ’ LÑ¨Ü∂ ≥ y™êÎ~∞° . =∞`«∞Î áêxÜ«∂Öˇ# · É
„ ÏOk, ~°"∞£ Å `«Ü∂ « sÖÖ’ nxfl LÑ¨Ü∂ ≥ y™êÎ~∞° .
Z"≥∞< ÿ À P=∞¡=ÚÅ#∞ á„ È\©## ¡ ∞ xi‡OK«_®xH˜ LÑ¨Ü∂ ≥ y™êÎ~∞° . á„ È\©#Å¡ ∞ ZO*ˇ"· ∞£ Å∞QÍ J<ÕHõ r=~°™êÜ«∞#
K«~º° ÅÖ’ L`ÕÊ~H° ÍÅ∞QÍ Ñ¨xKÕ™êÎ~Ú. Wq â◊s~åxfl ã¨∂Hõ‡∆ r=ÙÅ #∞O_ç ~°HO∆˜ KÕ PO\˜ÉÏ_ôÅ∞QÍ LÑ¨Ü∂ ≥ QÆÑ_¨ `» å~Ú.
23
u<Õ K«H¯õ ~° XHõ JHõ~∆ ÚHõ~} ° K«H¯õ ~° nxx Ñ Ã \· ’Öˇ<û£ Ñ¨sHõ∆ [iÑ≤#KÀ "≥O_çÑÓ¨ `«QÍx Éˇ<À_çH± Ñ¨sHõ∆ [iÑ≤#KÀ
Z„~x
° J=ˆHÑ ∆ O¨ U~°Ê_∞» @QÍx [~°Q^ Æ ∞Œ . J"≥∂xHõÖò ã≤Åfi~ü <≥> „· \
Ë ò^
„ •=}Ïxfl QÆ∂H¡ À*ò ^
„ •=<åxfl HõeÑ≤# Ñ¨sHõ< ∆ åeHõ#∞
[Å`åÑÖ Ñ Ã · "Õ_ç KÕã<
≤ å Ñ¨sHõ< ∆ åeHõ QÀ_»ÅÑ Ã · "≥O_ç Ñ¨Ó`« U~°Ê_∞» `«∞Ok. áê~°^~Œ ≈° Hõ"∞≥ # ÿ Ñ≤O_çÑ^ ¨ •~åúxflH˜ PÅ¯Ç¨ÖòÖ’
HõiyOz# 1% PÜ≥∂_ç<# £ ∞ HõeÑ≤# Ñ≤O_ç ^ „ •=}O "≥O@<Õ he ~°OQÆ∞QÍ =∂~°∞`«∞Ok. JkèHõ ãÖYºÖ’ Z"≥∞< ÿ À
P=∂¡Å∞ Hõeã≤# áêbÃÑã Ã _ì £ U~°Ê_∞» `«∞Ok. H˘kÌ =∂~°∞ÊÅ`À áêbÃÑã¨_ ì £ á„ È\©<#
£ ∞ U~°Ê~∞° ã¨∞OÎ k. Dãπì L`«Êù « Î KÕã
¿
ZO*ˇ"· ∞£ XHõ\˜ W#fi~ü*ì ,ò ~Ô O_»∞ *ˇ" · ∞Õ *ò. PÅ¯Ç¨Öò#∞ J#Ç¨[Ñ¨~∞° K«∞@‰õΩ HõeÑ ¿ ~°™êÜ«∞#O Ñ ¿ ~°∞ Ñ≤i_ç<.£ fÑ≤
~°∞z P^è•~°OQÍ HÍ~ÀƒÇ Ã Ï· _
„ _Õ Å£ #∞Ô~O_»∞ ~°HÍÅ∞QÍ =sæHiõ OKå~°∞. Jq fÑ≤ ~°∞z "å\˜x K«H¯õ ~°∞¡ Jx, ~°∞z
ÖËxq K«H¯õ ~°∞¡ HÍxq Jx =sæHiõ OKå~°∞ QÆ∂H¡ À*ò, Ñ „ H¨ Àì*,ò ã¨∂H„ À*ò K«H¯õ ~°∞¡ HÍQÍ Ñ≤O_çÑ^ ¨ •~åÌÅ∞ ã Ã Å∞ºÖ’ãπ
[Hõ¯~°∞¡ HÍx Ñ¨^•~åÌÅ‰õΩ L^•Ç¨Ï~°}Å∞.
[Åqâı+
¡ }
¨ Ñ¨@¡ HÍ~ÀƒÇ
Ã Ï· _
„ _
Õ £Ñ
„ =
¨ ~°#
Î P^è•~°OQÍ 3 ~°HÍÅ∞QÍ =sæHiõ OKå~°∞ Jq.
1. "≥∂<À™êHõ~Ô _
· Å£ ∞, 2. JWQÀâß`«~Ô _
· Å£ ∞, 3. áêbâß`«~Ô _
· Å£ ∞, K≥~∞° ‰õΩ #∞O_ç K«H¯õ ix L`«ÊuÎ KÕã
¿ H„ =
õ ∞OÖ’ QÆÅ
qq^èŒ ^ŒâÅ◊ ∞.
1. K≥~°∞‰õΩ #∞O_ç K≥~°∞‰õΩ ~°™êxfl „QÆÇ≤ÏOK«_»O, 2. K≥~°∞‰õΩ ~°™êxfl â◊√„ÉèíÑ¨~°K«∞@, 3. K≥~°∞‰õΩ ~°™êxfl QÍ_»Ñïz
K≥H¯õ ~° ã¨Ê\H© ~õ }
° KÕÜÚ
« @, 4. ã¨Ê\H˜ ÍÅ#∞ "Õ~∞° Ñ¨~∞° K«∞@.
K≥~∞° ‰õΩ ~°™êxfl â◊√É „ Ñ íè ~¨ K
° ∞« K«~º° Ö’ _≥ÑHˆ¨¶ +¨<,£ HÍ~Àƒ<+ Õ < ¨ ,£ ã¨Å∞Ê>ù +Ë <¨ £ =Å# U~°Ê_Õ J=ˆHá∆ êÅ#∞ Ñ Ã„ ãπ=∞_£
JO\Ï~°∞. nxx ÑÖ@Å‰õΩ Z~°∞=ÙÅ∞QÍ LÑ¨Ü∂ ≥ y™êÎ~∞° . QÆ∂H¡ À*ò, K«H¯õ ~° yO[ÅÖ’x Ñ≤O_çÑ^ ¨ •~åúÅ∞ =∞#‰õΩ
PÇ¨~°~° Ñ¨^•~åúÅ∞QÍ LÑ¨Ü≥∂QÆÑ¨_»∞`«∞#flq. Z`«∞Î~°∂ÑÖÖ’ L#fl ÃãÅ∞ºÖ’*ò |@ì#∞ `«Ü«∂~°∞ KÕÜ«Ú@‰õΩ
LÑ¨Ü∂ ≥ QÆÑ_ ¨ `» å~Ú. HõÅÑ¨ ~°∂ÑÖÖ’ L#fl ã Ã Å∞ºÖ’*ò x~å‡}ÏxH˜ J=ã¨~"° ∞≥ # ÿ HõÅÑ¨ ™ê=∂„yx `«Ü∂ « ~°∞KÕÜÚ « @‰õΩ
LÑ¨Ü∂ ≥ QÆÑ_ ¨ `» å~Ú. â◊s~°=Ú#‰õΩ â◊Hx Î˜ KÕÛ Ñ¨^•~°Åú ∞ HÍ~ÀƒÇ Ã Ï· _
„ _Õ Å£ ∞ á„ ê=ÚYº`«#∞ K«∂Ñ¨Ù`å~Ú. =∞# x`«º
J=ã¨~åÅ‰õΩ LÑ¨Ü∂ ≥ yOKÕ Ñ¨^•~åúÅ∞ HÍ~ÀƒÇ Ã Ï· _„ _ Õ Ö£ .Ë HÍOu ã¨=∞HõO∆ Ö’ "≥ÚHõ¯ÅÖ’x HÀ¡~ÀÑ¶Ö≤ K ò Õ h~°∞ KÕ`«
HÍ~°ƒ<_ £ P·≥ Hˆ _
û £ #∞Oz QÆ∂H¡ À*ò `«Ü∂ « ~°∞ J=Ù`«∞Ok. HÍ~ÀƒÇ Ã Ï· _
„ _ Õ Å£ ∞ =ÚYºOQÍ â◊s~°OÖ’ â◊Hx Î˜ KÕÛ Ñ¨^•~åúÅ∞. r=
â◊s~°OÖ’xH˜ KÕ~ˆ Ñ „ u¨ HÍ~ÀƒÇ Ã Ï· _
„ _Õ £ ‰õÄ_® QÆ∂H¡ À*òQÍ =∂~°∞Ê K≥O^Œ∞`«∞Ok. áêeÇ¨˙_ „ ®H±û PÖò _çÇ Ã Ï· _£ ÖË^•
H©\’<£Å#∞ HÍ~ÀƒÇ Ã Ï· _„ \Õ Åò ∞ Jx JO\Ï~°∞. HÍ~°ƒÇ Ã Ï· _ „ \Õ Åò ™ê^è•~°} á¶ê~°∞‡ÖÏ CnH2OY QÍ_» ã¨Å∂Êiù H± P=∞¡=Ú
JO>ˇ x~°b˚ Hõix K«~º° =Å¡ HÍ~ÀƒÇÃ Ï· _ „ _Õ Å£ ∞ #Å¡QÍ =∂_çáÈ~Ú HÍ~°ƒ<£ á⁄_ç U~°Ê~∞° ™êÎ~Ú. [b`« HÍ~ÀƒãÖ¨ ÊË\ ù ò ™ê^è•~°}
á¶ê~°∞‡ÖÏ CuSO45H2O Ñ „ H¨¶ Àì*ò Ü≥ÚHõ¯ ™ê¿ÑHõ∆ fÜ«∞º^Œ#O qÅ∞= 173 PÖò_Ç Ãç Ï· _£ Ñ „ "¨ ∞Õ Ü«∞ ã¨=¸Ç¨Ï=Ú QÆÅ
HÍ~ÀƒÇÃ Ï· _
„ _Õ Å£ #∞ PÖò_À*òÅ∞ JO\Ï~°∞. H©\’#∞ Ñ „ "¨ ∞Õ Ü«∞ ã¨=¸Ç¨ÏO QÆÅ HÍ~ÀƒÇ Ã Ï· _
„ _Õ Å£ #∞ H©\’*ò JO\Ï~°∞.
HÍ~ÀƒÇÃ Ï· _
„ _Õ Ö£ ’ 4 HÍ~°ƒ<£ Ñ¨~= ° ∂}∞=ÙÅ∞ Hõey# "å\˜x >ˇ\ „ ’l<£Å∞ Jx JO\Ï~°∞. =∂Ö’¤*ò Jeyâß`«~Ô _ · #£ ‰õΩ
L^•Ç¨Ï~°} :- áêbâß`«Ô~·_£ ™ê^è•~°} á¶ê~°∞‡ÖÏ C6H10O5N QÆ∂¡HÀ*ò#∞ HÍ~°ƒ<£_≥·PˆHû_£ =∞iÜ«Ú h~°∞Å∞QÍ
q_»Q˘\˜# ì Ñ¨ÙÊ_∞» â◊s~°H} õ O #O^Œ∞ â◊HÎ˜ q_»∞^ŒÅ J=Ù`«∞Ok. XHõ Ñ¨^•~°= ú Ú qxÜ≥∂yOz#Ñ¨Ù_»∞ Jk JO^ŒAÜ«∞QÆÅ
â◊Hx
Î˜ HÔ Ö’~°ÑH≤¶ ± qÅ∞= Jx JO\Ï~°∞. PÇ¨~° Ñ¨^•~°= ú ÚÅ q+¨Ü∂ « Ö’¡ XHõ H˜Ö’ HÍÅsx PÇ¨~°HÍÅs Jx
JO\Ï~°∞. 100 Q„ ÍII "≥<fl≥Ö’ H˜Ö’~°ÑH≤¶ ± qÅ∞= 730H˜Ö’ HÍÅsÅ∞ LO@∞Ok. >ˇxflãπ P@ P_»∞@‰õΩ J=ã¨~O° JQÆ∞
24
PÇ¨~°HÍÅsÅ∞ 426 HÍÅsÅ∞ Ñ¨~ü QÆO@. \’Öˇ<û£ Ñ¨sHõÖ∆ ’ U~°Ê_∞» |∂_ç^Œ ~°OQÆ∞ J=ˆHÑ ∆ O¨ ã≤Åfi~ü Ç Ã Ï· _
„ ®ˆH_ û .£
K«H¯õ ~° [Å qâı+ ¡ #¨ O K≥Ok QÆ∂H¡ À˚H =∞iÜ«Ú Ñ „ H¨¶ Àì*Åò #∞ U~°Ê~∞° ã¨∞OÎ k. QÆ∂H¡ À*ò XHõ HõÜ ∆ ∞Õ Hõ~} ° HÍ~Àƒ<\ Õ .ò Ñ≤O_ç
^
„ •=}O#∞ JÜ≥∂_ç<£ ^ „ •=#OÖ’ LOz# he~°OQÆ∞QÍ =∂~°∞#∞. K≥~∞° ‰õΩ #∞O_ç 93% K≥~∞° ‰õΩ ~°™êxfl fã≤#
`«~∞° "å`« q∞ye# Ñ≤ÑÊ≤x ÉÏQÍ¿ã JO\Ï~°∞. K≥~∞° ‰õΩ ~°ãO¨ Ö’H˜ HÍ~°ƒ<_ £ P·≥ Hˆ _û # £ ∞ ÑÖÑ≤ Z‰õΩ¯"≥#· ã¨∞<åflxfl `˘Åy™êÎ~∞° .
K≥~∞° ‰õΩ ^ „ •=}OÖ’ q∞ye L#fl ã¨∞<åflxfl `˘ÅyOK«∞@‰õΩ ã¨ÅÊ~ù _ ü P·≥ Hˆ _ û £ "åÜ«Ú=Ù#∞ ÑÖÑ¨Ù`å~°∞. _≥ÑHˆ≤¶ +¨<,£
HÍ~Àƒ<+ Õ < ¨ ,£ ã¨ÅÊ\ ù +© <
¨ £ =Å¡ U~°Ê_Õ J=ˆHá∆ êÅ#∞ Ñ Ã„ ãπ=∞_£ JO\Ï~°∞. â◊√É „ Ñ íè i¨ z# K≥~∞° ‰õΩ ~°™êxfl áê~°îŒ ≈Hõ ~°ãO¨
JO\Ï~°∞. â◊√É „ Ñ
íè ~¨ K° x « zHõ¯x #Å¡x K≥~∞° ‰õΩ ^ „ =
Œ O#∞ "≥∂ÖÏã≤ãπ JO\Ï~°∞. K«H¯õ ~° Ñïâ„ = ◊ ∞Ö’ =ÚYº"≥∞# ÿ
L`«Ê#fl=Ú "≥ÚÖÏã≤<.£ H˜fi#fi Ñ „ H„¨ Ü
˜ ∞« ^•fi~å PÅ¯Ç¨Öò#∞ `«Ü∂ « ~°∞ KÕ™êÎ~∞° . c~üÖ’ QÆÅ PÅ¯Ç¨Öò âß`«O 4 #∞O_ç
7% =∂„`"« ∞Õ Ñ≤i_çÑ# π ∞ HõeÑ≤ ã¨~Ñ ° ~¨¶ å KÕã
¿ PÅ¯Ç¨Öò#∞ Jã¨ÇÏ¨ [ ã≤Êi\ò JO\Ï~°∞. á„ È\©#∞Å∞ Z"≥∞< ÿ À P=∂¡ÅKÕ`«
xi‡K«|_»`å~Ú. JkèHõ ãÖYºÖ’ Z"≥∞< ÿ À P=∂¡Å∞ Hõeã≤áÈ~Ú U~°Ê_Õ Ñ¨^•~°= ú Ú#∞ áêeÃÑÑ¨_ ì £ JO\Ï~°∞. ~°HOÎõ Ö’
LO_Õ á„ È\©#∞ Ç≤Ï"≥∂QÀ¡a<£. Ç≤Ï"≥∂QÀ¡a<£Ö’ XHõ Z"≥∞< ÿ À P=∞¡=Ú#∞ =∂iÛ#KÀ U~°Ê_Õ á„ È\©<# £ ∞ ã¨HÖ˜ ã Ãò Öò
Ç≤Ï"≥∂QÀ¡a<£ JO\Ï~°∞. Ñ‘K∞« á„ È\©#∞Å∞ h\˜Ö’ Hõ~Q° = Æ Ù. JÑ¨Hˆ O„^Œ Ü«∞O„`åÅ∞ K«H¯õ ~° ã¨Ê\H˜ ÍÅ#∞, K≥~∞° ‰õΩ ~°™êxfl
"Õ~∞° Ñ¨~∞° ™êÎ~Ú. K≥~∞° Hõ QÆ_Å» Ö’ QÆÅ K«H¯õ ~° âß`«O 11% #∞O_ç 15% =~°‰Ωõ LO@∞Ok. Dãπì J<Õ ã¨∂Hõ‡∆ rq
"≥ÚÖÏã≤ã# π ∞ H˜fi#fi Ñ „ H„¨ Ü˜ ∞« ‰õΩ LÑ¨Ü∂ ≥ yOK«|_»∞`«∞Ok.
CHAPTER - 10
#∂<≥Å∞ - H˘=ÙfiÅ∞
y¡*Ï~åÖò á¶ê\˜ P=∂¡Å =∞^èºŒ U~°Ê_Õ > „ Z
ÿˇ ã¨~ì Åü ∞ #∂<≥Å∞, H˘=ÙfiÅ∞ JO\Ï~°∞. QÆ[ LëÈ‚Q„ `Æ « =^ŒÌ ^ „ = Œ
~°∂ÑÖÖ’ QÆÅ "å\˜x #∂<≥Åx, QÆ} ~°∂ÑÖÖ’ "åxx H˘=ÙfiÅ∞ Jx JO\Ï~°∞. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ H˘=Ùfi‰õΩ L^•Ç¨Ï~°}
<≥~Úº HÍQÍ #∂<≥‰Ωõ L^•Ç¨Ï~°} "Õ~∞° â◊#QÆ #∂<≥. U^≥< · å XHõ H∆Í~°ã= ¨ ∞HõO∆ Ö’ #∂<≥ H˘=ÙfiÅ‰õΩ [Åqâı+ ¡ } ¨ O
K≥OkOz ã¨|∞ƒ#∞ <Õ~∞° QÍ á⁄O^Œ=K«∞Û D K«~º° #∞ ã¨áÈ¶ #Ñ¶Hˆ≤ +¨<£ JO\Ï~°∞. ~°™êÜ«∞xHõOQÍ ã¨|∞ƒ á⁄_»"# ·≥
Hõ~ƒ° # Q˘Å∞ã¨∞QÆÅ á¶ê\˜ P=∂¡Å ™È_çÜ∞« O ÖË^• á⁄\Ï+≤Ü∞« O Å=}O. ã¨|∞ƒ ™êOˆHuHõ=Ú C17H33COONG
L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ ÅH±,û ~Ô HÀû<å, "≥Ú^ŒÖ# ·ˇ q. ~°™êÜ«∞#OQÍ HõÅ≈â◊Ç¨ ~°∞Å∞ PÖˇ¯· ÖòÉOˇ r<£ ã¨ÅÊ< ù \
Õ ò Å=}ÏÅ∞ ÖË^• á¶ê\˜
PÅ¯Ç¨Öò Å=}ÏÅ<Õ _ç@~°O˚ \ò JO\Ï~°∞. _ç@~°O˚ \ò ™ê^è•~°} á¶ê~°∞‡ÖÏ C11H23OSO3NA L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ i<£,
501, "≥Ú^ŒÖ# ·ˇ q #∂<≥Å Ç Ã Ï· _
„ À[hHõ~} ° =Ú L`«Ê~H° Oõ ã¨=∞HõO∆ Ö’ [iˆQ XHõ ~°™êÜ«∞# Ñ „ H„¨ Ü˜ ∞« . D K«~º° Ö’
xdÖò#∞ L„`~Õ H° Oõ QÍ "å_»`å~°∞. #∂<≥Å QÆ∞O_® Ç Ã Ï· _
„ À[<£#∞ ÑÖÑ≤ H˘=ÙfiÅ∞QÍ =∂ˆ~Û K«~º° #∞ Ç Ã Ï· _
„ À[hHõ~} ° =Ú
JO\Ï~°∞. JãÖ`«$Ñ¨Î #∂<≥#∞ Ç Ã Ï· _
„ À[hHõ~} ° O KÕã ¿ Î ãÖ`«$Ñ¨Î H˘=ÙfiÅ∞ Åaè™êÎ~Ú. _ç@~°O˚ \ò Ñïâ„ = ◊ ∞Ö’ "å_»∞
H∆Í~åÅ‰õΩ L^•Ç¨Ï~°} ™È_çÜ∞« O ÇÃ Ï· _ „ ®ÔH_û ,£ ã¨|∞ƒÅ Ñïâ„ = ◊ ∞Ö’ "å_»∞ H∆Í~åÅ‰õΩ L^•Ç¨Ï~°} á⁄\Ï+≤Ü∞« O ÇÃ Ï· _ „ ®ÔH_ û ,£
"≥∞yfl+Ü ≤ ∞« O ÇÃ Ï· _
„ ®ÔH_
û ,£ "≥Ú^ŒÖ# ·ˇ q. ã¨|∞ƒÅ HõO>ˇ _ç@~°O˚ @∞¡ "≥∞~°∞QÔ # · q. ã¨|∞ƒÅ∞ Hõi#î [ÅOÖ’ HÍe¬Ü«∞O,
"≥∞yfl+Ü ≤ ∞« O eÜ«∂#¡`À K«~º° á⁄Ok `≥Åx ¡ J=ˆHá∆ êxfl U~°Ê~∞° ™êÎ~Ú. JO^Œ∞KÕ`« Jq #∞~°∞QÆ∞#∞ U~°Ê~K ° = « Ù.
â◊√É
„ Ñ íè ~¨ ∞° K«∞ QÆ∞}Ïxfl HÀÖ’Ê`å~Ú. _ç@~°O˚ @∞¡ ‰õÄ_® HÍe¬Ü«∞O "≥∞yfl+Ü ≤ ∞« O eÜ«∂#¡`À K«~º° á⁄O^Œ∞`å~Ú HÍx
J=ˆHá∆ êxfl U~°Ê~K ° =
« Ù. HÍ|\˜ì #∞~°∞QÆ#∞ U~°Ê~z ° â◊√É „ Ñ
íè ~¨ K° Õ QÆ∞}Ïxfl HÀÖ’Ê=Ù. JO^Œ∞KÕ`« _ç@~°O˚ @∞¡ ã¨|∞ƒÅ Hõ<åfl
"≥∞~°∞QÔ # · q. Z‰õΩ¯= LÑ¨Ü∂ ≥ QÆH~õ " ° ∞≥ #
ÿ q.
25
#∂<≥Å =ÚHÜ«∞ =#~°∞Å∞ =$H∆ÍÅ∞, [O`«∞=ÙÅ∞, H˘=ÙfiÅ∞ =∞iÜ«Ú #∂<≥Å∞ ~°™êÜ«∞hHõOQÍ y¡[~åÖò,
á¶ê\˜ P=∂¡Å > „ Z
ÿˇ ã¨~ì Åü ∞. ãÖ`«$Ñ¨áÎ ê¶ \˜ P=∞¡=ÚÅ‰õΩ L^•Ç¨Ï~°} ÖÏiH± P=∞¡=Ú. [eHÍ P=∞¡=Ú‰õΩ ™êOˆHuHõ=Ú
C17H33COOH. áêi„âßq∞HõOQÍ á¶ê\˜ P=∞¡=Ú `«Ü∂ « iÖ’ LÑ¨Ü∂ ≥ yOKÕ #∂<≥ ÖË^• H˘=Ùfi H˘|ƒi #∂<≥. QÆk
LëÈ‚„QÆ`« =^ŒÌ „H˘=ÙfiÅ∞, #∂<≥Å∞ „>ˇÿZã¨ì~üÅ∞. L`≥Ê~°HõO ã¨=∞Hõ∆OÖ’ #∂<≥Å#∞ H˘=ÙfiÅ∞QÆ∞ =∂ˆ~Û Ñ¨^ŒÌux
ÇÃ Ï· _„ À[hHõ~} ° =Ú JO\Ï~°∞. ÇÃ Ï· _ „ À[hHõ~} ° K«~º° Ö’ L`ÕÊ~H° Oõ QÍ "å_»∞#k xdÖò FeÜ«∞O ™êOˆHuHõ=Ú H2S2O7
á¶ê\˜ P=∞¡=ÚÅ ™È_çÜ∞« O ÖË^• á⁄\Ï+≤Ü∞« O Å=}ÏÅ#∞ _ç@~°O˚ \ò JO\Ï~°∞. QÆ_O¤» wã¨∞‰õΩ<Õ "å_»∞ ã¨|∞ƒÖ’
'‰õÄ~°HÍÅ∞— J<Õ Ñ¨^•~°Oú JkèHOõ QÍ LO@∞Ok. Hõi# î [ÅOÖ’ ‰õÄ_® _ç@~Ô O˚ \ò LÑ¨Ü∂ ≥ QÆÑ_ ¨ `» å~Ú. ZO^Œ∞HõO>Ë
Jq Hõi# î [Å eÜ«∂#¡#∞ J=ˆHÑ ∆ O≤ Ñ¨*™Ë êÎ~Ú. r=~°™êÜ«∞# á„ ê=ÚYº`« Hõey Ñ „ `¨ ºÕ Hõ `«~Q° u
Æ H˜ K≥O^Õ Ñ¨^•~åúÅ∞
#∂<≥Å∞, H˘=ÙfiÅ∞. #∂<≥Å∞ y¡[~åÅ∞, á¶ê\˜ P=∂¡Å > „ Zÿˇ ã¨~ì Åü ∞, uq∞OQÆÖ=ÚÖ’ ÅaèOK«∞ á¶ê\˜ P=∞¡=Ú q∞e™ÈìiH±
P=∞¡=Ú. ÖÏiH±, HÍq∞\˜H,± e<À~ÚH±, FeÜ«∞H± P=∂¡Å∞ á¶ê\˜ P=∂¡Å‰õΩ L^•Ç¨Ï~°}Å∞. #∂<≥Å#∞ xKÕÛ yO[Å‰õΩ
"Õ~∞° â◊#QÆ, ™ÈÜ«∞ z‰õΩ¯_»∞Å∞ L^•Ç¨Ï~°}Å∞ ã‘Ü ì ∞« iH± P=∞¡=Ú á¶ê~°∞‡ÖÏ C17H35COOH =∂#=ÙÅ "≥O@ „ ∞HõÅ‰õΩ
JO^ŒO H˘~°‰Ωõ "å_Õ #∂<≥ P=Ú^Œ=Ú. Ñ¨Ù~å`«# HÍÅOÖ’ náêÅÖ’ P=Ú^Œ=Ú #∂<≥# LÑ¨Ü∂ ≥ yOKÕ"å~°∞.
QÆk LëÈ‚Q„ `Æ « =^ŒÌ ^ „ = Œ ~°∂ÑÖÖ’ QÆÅ > „ Zÿˇ ã¨~ì Åü #∞ #∂<≥Å∞ JO\Ï~°∞. QÆk LëÈ‚Q„ u Æ =^ŒÌ QÆ}~°#∂ÑÖÖ’ QÆÅ
>
„ Z ÿˇ ã¨~ì Åü #∞ H˘=ÙfiÅ∞ JO\Ï~°∞.
CHAPTER - 11
~°™êÜ«∞# âß„ãÎ̈=Ú - Ñï„â◊=∞Å∞
ã≤"∞≥ O@∞ #Å∞Ñ¨Ù, |∂_ç^Œ ~°OQÆ∞ QÆÅ á⁄_ç. ã≤"∞≥ O@∞ ãÖÜ«ÚHõÎ Ñ¨^•~°= ú Ú Ü«∞O^Œ∞ 90% HÍe¬Ü«∞O
ã≤eHˆ¡ @∞ =∞iÜ«Ú HÍe¬Ü«∞O JÅ∂ºq∞<Õ\ò q∞„â= ◊ ∞=Ú. S~°<£ PˆH_ û ,£ ™È_çÜ∞« OPÔH_ û· ,£ á⁄\Ï+≤Ü∞« O P‰õÄ_ û ,£
"≥∞yfl+Ü ≤ ∞« O PÔH_ û· £ Hõiy# ã¨ÅÊ~ù > „ü Pÿˇ Hˆ _û ,£ "≥Ú^ŒÖ#
·ˇ q q∞QÆ`å 10% =~°‰Ωõ LO\Ï~Ú. ã¨∞<åflÑÙ¨ ~å~Ú, |OHõ=∞\˜Åì
q∞„â= ◊ ∂xfl JkèHõ LëÈ‚Q„ `Æ ‰« Ωõ "Õ_ç KÕã ¿ Î Wk XHõ á⁄_çx U~°Ê~∞° ã¨∞OÎ k. D á⁄_çH˜ `«y#O`« h\˜x HõeÑ≤`Õ H˘xfl
QÆO@ÅÖ’ Jk ~å~Ú=ÖË QÆ\ì˜ Ñ¨_∞» `«∞Ok. D QÆ\ì˜ Ñ¨_# ç Ñ¨^•~°Oú áÈ~üÖì ÏO_£ J<Õ Ñ „ ^
¨ âÕ O◊ Ö’ ^˘iˆH ~å~Ú=O\˜
|Å"≥∞# ÿ k HÍ|\˜ì nxH˜ áÈ~üÖì ÏO_£ ã≤"∞≥ O\ò Jx Ñ ¿ ~°∞. |OHõ=∞#∞fl#∞ h\˜`À Hõ_yç =∞e<åÅ#∞ `˘ÅyOz
ã¨∞#flÑÙ¨ ~å~Ú# ã¨#flx á⁄_çQÍ #ÅQÆQ˘\˜ì â◊√kú KÕÜ∞« |_ç#`«_ç |OHõ=∞#∞fl`À `«y# x+¨ÊuÖÎ ’ HõÅ∞Ñ¨Ù`å~°∞. nxfl
=Ú_çãÅπ i„ JO\Ï~°∞. ã¨∞#flÑÙ¨ ~å~Úx z#fl z#fl =ÚHõ¯Å∞QÍ KÕã≤ `«y# x+¨ÊuÖÎ ’ |OHõ=∞#∞fl#∞ HõeÑ≤ q∞„â= ◊ ∂xfl
K«∂~°O‚ KÕ™êÎ~∞° . nxx =Ú_çK∂ « ~°O‚ JO\Ï~°∞. ã≤"∞≥ O\ò `«Ü∂ « iÖ’ HÍe¬Ü«∞O ã≤eHˆ¡ \òÅ∞, JÅ∞ºq∞xÜ«∞O
ã≤eHˆ¡ \òÅ∞ U~°Ê_`» å~Ú. D Ñ¨^•~°Oú |∂_ç^~Œ O° QÆ∞ QÆÅ QÆ\| ì˜ O`«∞Å ~°∂ÑÖÖ’ LO@∞Ok. nx<Õ HÕ¡ Hõ~ü ã≤"∞≥ O\ò
JO\Ï~°∞. QÍA#∞ "Õ_K ç ã
Õ ≤ "≥∞`«|
Î iz ^•xÖ’xH˜ QÍex Tk HÀi# PHõ$uQÆÅ QÍA =ã¨∞= Î ÙÅ#∞ `«Ü∂« ~°∞KÕã¿
™êOˆHuHõ <≥Ñ · Ù¨ }Ïºxfl QÍ¡ãÉ π ’¡~ÚOQ∑ JO\Ï~°∞. |OHõ=∞#∞fl, Ñ Ã Öòáû ê~ü, Wã¨∞Hõ #∞O_ç `«Ü∂ « ~°∞ JÜÕ∞º áê„`Å« #∞
=∞$#flÜ∞« áê„`Å« ∞ JO\Ï~°∞. Z„~° |OHõ=∞#∞fl |∂_ç^Œ ~°OQÆ∞ QÆÅ |OHõ =∞#∞flÅ #∞O_ç `«Ü∂ « ~°∞ KÕÜ∞« |_»`å~Ú.
Ñ≤OQÍ}˜, Q˘_»Ñ Ã O‰õΩÅ∞, ‰õΩÑ Ã ÊÅ∞, =O\Õ\˜ áê„`Å« ∞ "≥Ú^ŒÖ# ·ˇ "≥∞~°∞Ñ¨Ù #∞Å∞Ñ¨Ù QÆÅ =ã¨∞= Î ÙÅ#∞ =∞$„uHõ áê„`Å« ∞
Jx JO\Ï~°∞. ‰õΩO_»Å∞, =∞\˜ì ™ê=∂„y, Ñ≤OQÍx áê„`Å« ∞, QÆ$Ç¨ÅOHÍ~° ™ê=∂„y "≥Ú^ŒÖ# ·ˇ q =∞$#flÜ∞« º =ã¨∞= Î ÙÅ‰õΩ
26
L^•Ç¨Ï~°}Å∞. ‰õΩO_»Å∞, ‰õÄ*ÏÅ∞, ™ê^è•~°} W@∞Hõ@∞, Ñ Ã H· Ñ
õ Ù¨ Ê Ñ
Ã O‰õΩÅ∞, "≥Ú^ŒÖ# ·ˇ q ™ê^è•~°} ‰õΩO_»áê„`Å« ‰õΩ
L^•Ç¨~°}Å∞. ™êÊ~¯ü Ñ¨Q¡ ∞Æ Åæ ∞, q^Œ∞º`ü |O^Œ<åÅ∞, Ñ≤OQÍx =ã¨∞= Î ÙÅ∞ =∞$uHõ áê„`Å« ‰õΩ L^•Ç¨Ï~°}Å∞. Ñÿe#
QÍA =ÚHõ¯Å#∞ HõÖ\ ¡ˇ ò JO\Ï~°∞.HõÖ\ ¡ˇ #
ò ∞ ÉÏºKü‰Ωõ HõeÑ≤`Õ ^•x ^ „ q Œ |=# ™ê÷<åxfl `«yã æ ∞¨ OÎ k. H˘xfl Ö’Ç¨Ï PˆH_ û Å£ #∞
Ö’Ç¨Ï Å=}ÏÅ#∞ =∞O^Œj`«bHõ~} ° O HõO>ˇ =ÚO^Œ∞ QÍA HõeÑ≤ K«Å| ¡ i¿ãÎ QÍA áê„`Å« ‰õΩ ~°OQÆ∞Å∞ U~°Ê_`» å~Ú.
QÍA ^ „ "
Œ åxfl K«Å|
¡ ~°K_ « O» =Å¡ ^•x ã≤Q÷ flÆ`« JkèH" õ ∞≥ ÿ QÆ}~°∂áêxfl ãÖ`«iOK«∞‰õΩO@∞Ok. JO^Œ∞KÕ`« QÍAx
Juj`«bHõ~} ° O K≥Ok# ^ „ =
Œ O JO\Ï~°∞. ^ „ =Œ QÍA#∞ `«fi~°QÍ K«Å| ¡ i¿ãÎ Jk Ñ Ã ~°∞ã¨∞QÍ `«Ü∂ « ~°∞J=Ù`«∞Ok.
JO^Œ∞KÕ`« QÍA#∞ Ñ „ `¨ ºÕ Hõ Ñ¨û
ÌŒ Ö’ <≥=∞‡kQÍ K«Å| ¡ ~°∞™êÎ~∞° . =∞O^Œj`«bHõ~} ° O =Å¡ QÍA#‰õΩ Ñ Ã Å∞û`#« O `«yæ
JkèHõ |ÅO Åaèã∞¨ OÎ k. =∞$#flÜ∞« áê„`Å« ∞ Éè= í # x~å‡}OÖ’ W@∞HõÅ∞, Ñ Ã O‰õΩÅ∞QÍ#∞ Ö’Ç¨Ï Ñïâ„ = ◊ ∞Ö’ H˘eq∞
x~å‡}ÏÅ‰õΩ LÑ¨Ü∂ ≥ y™êÎ~∞° . ã≤"∞≥ O@∞#∞ Éè= í <åÅ∞, =O`≥#Å∞, #k J_»∞H¤ @ õ Åì ∞ P#Hõ@Åì ∞ "≥Ú^ŒÖ# ·ˇ "å\˜
x~å‡}ÏÅÖ’ LÑ¨Ü∂ ≥ y™êÎ~∞° . ã≤"∞≥ O@∞ `«Ü∂ « i Ñ¨^`ÌŒ ∞« Å∞ 2 ~°HÍÅ∞. 1. `«_ç Ñ¨û ÌŒ , 2. á⁄_ç Ñ¨û ÌŒ .
ã≤"∞≥ O\ò `«Ü∂
« iH˜ HÍ=Åã≤# =Ú_ç ã¨~∞° ‰õΩÅ∞ ã¨∞#flÑÙ¨ ~å~Ú-Wk HÍe¬Ü«∞O#∞ JO^Œ*ã Ë ∞¨ OÎ k. ~Ô O_»∞
|OHõ=∞#∞fl Wk JÅ∞ºq∞xÜ«∂, ã≤eH¡ ÍÅ#∞ JO^Œ*ã Ë ∞¨ OÎ k. áÈ~üÖì ÏO_£ ã≤"∞≥ O\ò `«Ü∂« iÖ’ ã¨∞#flÑÙ¨ ~å~Ú
HÍe¬Ü«∞O#‰õΩ |O=∞#∞fl JÅ∞ºq∞<å ã≤eH¡ ÍÅ#∞ JO^Œ*ã Ë ∞¨ OÎ k. ã≤"∞≥ O@∞Ö’ QÆÅ ~°™êÜ«∞# Ñ¨^•~°=
ú ÚÅ∞ HÍe¬Ü«∞O
ã≤eHˆ¡ \ò HÍe¬Ü«∞O JÅ∞ºq∞<Õ\Åò q∞„â=◊ ∞=Ú.
QÍA =Ú_çÑ^ ¨ •~°Åú q∞„â= ◊ ∞O‰õΩ á⁄_ç ÉÏºKüH˜ H˘xfl Ñÿe# QÍA =ÚHõ¯Å#∞ J#QÍ HõÖ\ ¡ˇ #ò ∞ HõeÑ≤#
ÉÏºKü Ü≥ÚHõ¯ „^ŒgÉèí=# ™ê÷#O `«yæã¨∞ÎOk. JO^Œ∞=Å¡ Jk `«fi~°QÍ Hõ~°∞QÆ∞`«∞Ok. QÍA `«Ü«∂iÖ’ XHõ\˜
=Ú_çÑ¨^•~°úÅ#∞ Hõ~°QÆÃÑ@ì_»O Ô~O_»∞ Hõiy# =Ú^ŒÌÑ¨^•~åúxfl J=ã¨~°"≥∞ÿ# PHõ$uH˜ =∂~°Û_»O =¸_»∞
=∞O^Œj`«bHõ~} ° O J<Õ =¸_»∞ Ñ¨^`ÌŒ ∞« Å∞ HõÅ=Ù. QÍA `«Ü∂ « iH˜ HÍ=Åã≤# =Ú_ç Ñ¨^•~°= ú ÚÅ∞ ™È_®Ü«∞ãπ,
ã¨∞#flÑÙ¨ ~å~Ú, Wã¨∞Hõ "≥Ú^ŒÖ# ·ˇ q ™ê^è•~°} QÍAÖ’ ã≤eHÍ, ™È_çÜ∞« O ã≤eHˆ¡ \ò =∞iÜ«Ú HÍe¬Ü«∞O ã≤eHˆ¡ \ò
"≥Ú^ŒÅQÆ∞ ~°™êÜ«∞# Ñ¨^•~°úÅ∞ LO\Ï~Ú. QÍA `«Ü«∂~°∞KÕÜ«Ú#Ñ¨ÙÊ_»∞ „^Œ=QÍA_≥·Ö’ QÍAÃÑ· `ÕeÜ«∂_»∞
=∞e<åÅ#∞ QÍAQÍÖò J<Õ ^•x`À `˘Åy™êÎ~∞° ., ^ „ =Œ QÍA#∞ Hõ<fiÕ Ü«∞~üÉÖˇè Ñ Ã¡ò · áÈã≤ XHõ á⁄_»"# ·≥ QÆkÖ’ QÆÅ JkèHõ
LëÈ‚Q„ `Æ « Ñ „ ^
¨ âÕ O◊ #∞O_ç JÅÊ LëÈ‚Q„ `Æ « Ñ „ ^¨ âÕ ßxH˜ <≥=∞‡kQÍ ÑÖÑ¨Ù`å~°∞. D q^èOŒ QÍ QÍA#∞ K«Å| ¡ ~°∞K«∞@<Õ
=∞O^Œj`«bHõ~} ° O JO\Ï~°∞. ã≤~q ° ∞H±û J<Õ Ñ¨^= Œ Ú w„ ‰õΩ Ñ¨^" Œ ∞≥ #ÿ HÔ ~°"∂ ≥ +π #∞O_ç Ñ¨Ù\Õì k. nx J~°= ú Ú ‰õΩO_»Å∞
ã≤~q ° ∞H±‰û Ωõ |OHõ=∞#∞fl#∞ "ÕÖáûò ê~ü Yx[=Ú, Wã¨∞Hõ =Ú#flQ∞Æ =Ú_ç Ñ¨^•~åúÅ∞ "å_»∞`å~°∞. ™ê^è•~°} ‰õΩO_»áê„`Å« ∞
Ñ¨zÛ„^ŒOÅ~Ú# ‰õΩO_»Å∞, ‰õÄ[Å∞ "≥Ú^ŒÖˇ·#q. >ˇ„~°HÀ\Ï áê„`«Å∞, á⁄\Ï+≤Ü«∞O ã≤e¡ˆH\ò, ÖË_£ ã≤e¡ˆH\òÅ#∞
LÑ¨Ü∂ ≥ yOz Ñ¶O≤ \ò QÍA#∞ `«Ü∂ « ~°∞KÕ™êÎ~∞° . Ñ¶O≤ \òQÍA#∞ ^Œ$â◊º ÑïHõ~åÅ∞ `«Ü∂ « ~°∞ KÕÜ∞« _®xH˜ "å_»∞`å~°∞.
ã
Ã ~Ô· H±û QÍ¡ã∞¨ JHõã‡≤ Hõ =∂~°∞Ê~∞° `«@∞ìHÀQÆÅ^• nxH˜ L+¨"‚ åºHÀK« QÆ∞}=Ú Z‰õΩ¯= JO^Œ∞=Å¡ nxfl Ñ „ Ü¨ ∂ ≥ QÆâßÅÖ’x
QÍA ÑïHõ~åÅ‰õΩ LÑ¨Ü∂ ≥ y™êÎ~∞° . 1824Ö’ ã≤"∞≥ O\ò#∞ Hõ#∞Q˘#fl `åÑ≤"∞Õ ã „ Î≤ Ñ
¿ ~°∞ *ˇ. Zã≤Ê_< ç .£ ã≤"∞≥ O\ò q.\˜.
Ñïâ„ = ◊ ∞ J#QÍ HÍe¬Ü«∞O ã≤eHˆ¡ \ò, HÍe¬Ü«∞O JÅ∞ºq∞<Õ\Åò Ñïâ„ = ◊ ∞. ã≤"∞≥ O@∞ ~°OQÆ∞ #Å∞Ñ¨Ù |∂_ç^~Œ O° QÆ∞.
ã¨∞#flÑÙ¨ ~å~ÚÖ’ LO_Õ =ÚYº J}∞QÆ@HõO HÍ~Àƒ<\ Õ Åò ∞ HõÖ\ ¡Ë ò LÑ¨Ü∂ ≥ QÆ=Ú ÉÏºKü ^ „ gŒ Éè=
í # ™ê÷#=Ú `«yOæ K«_= » Ú.
ã¨∞Å∞=ÙQÍ "≥∞`«| Î _Õ QÍA ™È_®. ^ „ =Œ QÍA#∞ Ñ „ `¨ ºÕ Hõ Ñ¨ûÌŒ Ö’ K«Å| ¡ ~°∞K«@<Õ =∞O^Œj`«bHõ~} ° O JO\Ï~°∞. QÍ¡ãπ
É’¡~ÚOQ∑ KÕÜ∞« `«y# QÍA Ñ Ã ~ˆ·¶ H±û QÍA. >ˇ~„ H° À@ =ã¨∞= Î ÙÅ∞ ã¨z^ Û„ =
Œ ∞Å∞ Ñ Ã Å¶ fi¿Ñ~ü =ÚYºOQÍ Å∞ºq∞<å, ã≤eH¡ ÍÅ#∞
27
Hõey LO@∞Ok. QÍA#‰õΩ =∂OQÆhãπ _»Ü∞« Hˆ _ û £ HõeÑ≤`Õ ^•xH˜ =KÕÛ ~°OQÆ∞ L^• :- ~°OQÆ∞, ã≤~q° ∞H±û `«Ü∂
« iÖ’
|OHõ=∞#∞fl Ju =ÚYº"≥∞# ÿ Ñ¨^•~°= ú Ú. ã≤eHÍ, JÅ∞ºq∞<å`À áê@∞ áÈ~üÖì ÏO_£ ã≤"∞≥ O\òÖ’QÆÅ =ÚYº J#∞QÆ@Hõ=Ú
ã¨∞#flÑÙ¨ ~å~Ú. ã≤"∞≥ O@∞ `«Ü∂ « i LëÈ‚Q„ `Æ « 17000 #∞O_ç 19000 ÃãO\˜„ˆQ_£. `«_ç ÖËHõ á⁄_ç Ñ¨^ŒÌ`«∞Å ^•fi~å
ÅaOKÕ =Ú_ç ãï¡ ÖË^• =Ú_ç K«∂~°= ‚ Ú#∞ Ñ „ y¨ e# Ñ¨^•~°=ú Ú Jx JO\Ï~°∞. HõÖ\ ¡ˇ ò J#QÍ Ñÿe# QÍA
=ÚHõ¯Å∞. QÍA `«Ü∂ « i LëÈ‚Q„ `Æ « 10000 ã Ã O\˜Qˆ„ _£. LÑï`«ÖÏÅ#∞ JuHÕK«_O» ^•fi~å =ã¨∞= Î ÙÅ#∞ HõeÑ≤
LOKÕ Ñ¨^•~°x ú fl lQÆ∞~°∞ JO\Ï~°∞. ~°O[<åÅ∞ J#QÍ ^•~°=Ú =„ã= Î¨ ÚÅÃÑ· `«=∞ ~°OQÆ∞#∞ PáêkOK«QÅÆ ~°OQÆ∞
Ñ¨^•~°=ú ÚÅ∞. ~°∂ÑÖÖ’ =∂~°∞Ê K≥OkOz# =∞O^Œ∞Å<Õ S+¨^•Å∞ JO\Ï~°∞. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ =∞O^Œ∞ aÅ¡Å∞,
QÆ∞oHõÅ∞. H˘xfl Ñ „ `¨ ºÕ Hõ ^Œ~å‡Å∞ QÆÅ áê¡ãHì≤ Å± #∞ ^•~åÅ∞QÆ∞ ™êQÆfÜ«∞=K«∞Û#∞. D ^•~åÅ#∞ =∂#= xi‡`«
^•~åÅ∞ ÖËHõ Hõ$u „ =∞ ^•~åÅ∞ JO\Ï~°∞. XHõ =ºH˜Î Ü≥ÚHõ¯ PHõ~¬° } Ñ Ã OK«_®xH˜ ~°∂Ñ¨#∞ =∂~°Û_®xH˜ JO^ŒO
Ñ
Ã OK«_®xH˜ =ÚY â◊√É „ `íè « H˘~°‰Ωõ "å_Õ Z^≥< · å Ñ¨^•~°= ú Ú `«Ü∂« i ™ê=∂„y ÖË^• JaèK~« º° Å#∞ â◊s~° ™œO^è~Œ º°
™ê^è<
Œ åÅ∞ JO\Ï~°∞. ÉèÏ^ŒO #∂<≥ `Õ<Õ \©QÅÆ "≥∞# ÿ =Ú QÆ∞ÖÏcèÅ q∞„â= ◊ ∞=Ú "≥Ú^ŒÖ#·ˇ "åxx j`«Å ÖËÑ< ¨ åÅ∞
JO\Ï~°∞. lQÆ∞~°∞¡ Ô~O_»∞ ~°HÍÅ∞ XHõ\˜ ã¨Ç¨Ï[ lQÆ∞~°∞¡ Ô~O_»∞ Hõ$„u=∞ lQÆ∞~°∞¡. ã¨Ç¨Ï[ ^•~å~°Ö’ ÃãÅ∞ºÖ’ãπ ÖË^•
áêbQÆ∂H¡ À*ò =ÚYº QÆÅHõ=Ú.
~Ô O_»∞ Ç¨~À‡#¡‰Ωõ L^•Ç¨Ï~°}Å∞ W#∞ûe<£, HÍiì*’<£, ~°∂ÑÖÖ’ =∂~°∞Ê K≥OkOK«|_ç ~ÀyH˜, WKÕÛ =∞O^Œ∞#∞
S+¨^= Œ Ú JO\Ï~°∞. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ \ÕHõÛ~∞° ,¡ aèà§◊Å∞ "≥Ú^ŒÖ# ·ˇ q. WáêH˜~Ôû l<£Å∞, ã≤eH¡ À<£Å∞ "≥Ú^ŒÖ# ·ˇ q Hõ$u „ =∞
lQÆ∞~°∞¡ L^•Ç¨Ï~°}Å∞. â◊s~° ™œO^Œ~º° ™ê^è< Œ åÅ∞ =ºH˜Î Ü≥ÚHõ¯ PHõ~¬° } ÑÃ OK«_®xH˜ ~°∂Ñ¨Ù#∞ =∂~°Û_®xH˜ JO^ŒO
Ñ
Ã OK«_®xH˜ =ÚHõ â◊√É „ `íè H« ˘~°‰Ωõ LÑ¨Ü∂ ≥ y™êÎ~∞° . j`«Å ÖËÑ#¨ O J<Õk K«~‡° ~°H} ∆õ ‰õΩ ™œO^Œ~º° ™ê^è#
Œ OQÍ "å_»`å~°∞.
QÀÅ¡ ~°OQÆ∞ QÀÅ¡ PHõ~¬° }‰õΩ H˘~°‰Ωõ QÀ~°∞ Ñ Ã · "å_Õ ™œO^Œ~º° ™ê^è# Œ =Ú. ~ÀQÆ x~À^è•xH˜ ~ÀQÆ x~åú~} ° ‰õΩ, ~ÀQÆ
x~°∂‡Å#‰õΩ =∞O^Œ∞Å∞ LÑ¨Ü∂ ≥ QÆÑ_
¨ `» å~Ú. áêe=∞~ü#∞ QÆ}#O KÕã≤ ^ „ =Œ ã≤u ÷ Ö’ QÆÅ áêe=∞~ü#∞ XHõ ã¨zÛ^ÌŒ
áê„`# « ∞O_ç ÑÖÑ¨Ù@ ^•fi~å ^•~åÅ∞ ™êQÆfÜ«∞=K«∞Û. D =Å #∞O_ç |Ü«∞@‰õΩ =zÛ# áêb=∞~°∞ ^•~åxfl "≥O@<Õ
K«Å| ¡ iÛ Hõ$u„ =∞ ^•~åxfl á⁄O^Œ=K«∞Û L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ <≥Ö· Ï<£, ^•~åÅ#∞ D Ñ¨û ÌŒ Ö’ `«Ü∂« ~°∞ KÕ™êÎ~∞° . á⁄_ç
Ñ¨ûÌŒ Ö’ "≥Ú^Œ@ áêe=∂~üÅ#∞ U^≥< · å XHõ JÅÊ ÉèÏ+≤Ê|=# LëÈ‚Q„ `Æ « QÆÅ ^ „ •=}OÖ’ Hõiy™êÎ~∞° . D áêe=∞~ü
^
„ •=<åxfl XHõ ã¨zÛ`„ = « Å QÆ∞O_® ÑÖÑ≤ "≥O@<Õ "Õ_q ç ∞H˜ QÆ∞i KÕ™êÎ~∞° . ^ „ •=x ÉèÏ+≤Ê|=#O á⁄Ok WiyáÈQÍ
áêe=∞~ü ^•~åÅ∞ QÆ\Ñ ì˜ _¨ ∞» `å~Ú.
=ÚHÍxH˜ ~åã¨∞‰õΩ<Õ áœ_»~∞° XHõ\˜ Jáê~°^~Œ ≈° Hõ`« ~Ô O_»∞ *Ï~°∞_»∞ QÆ∞}=Ú =¸_»∞ JãÖ[#`« <åÅ∞QÆ∞
áÈ+¨}QÆ∞}=Ú S^Œ∞ ã¨∂Hõ‡∆ `« "≥Ú^ŒÖ# ·ˇ ÅHõ} ∆ ÏÅ#∞ Hõey LO_®e. x`«º=Ú Ñ Ã ~°∞QÆ∞`«∞#fl J=ã¨~åÅ‰õΩ J#∞QÆ∞}OQÍ
Z‰õΩ¯= HÍÅO =∞xflHõ QÆÅq PHõ~¬° hÜ«∞"≥∞# ÿ q `«‰Ωõ ¯= Y~°∞Û`À JkèHõ Ñï=∂#OÖ’ L`«ÊuÎ KÕÜ∞« QÆÅ Hõ$u „ =∞
^•~åÅ#∞ Hõ#∞Q˘#@O P=â◊ºHõ"∞≥ # ÿ q. `«∞=∞‡lQÆ∞~°∞, ÅHõ¯, [O`«∞=ÙÅ KÕÑ¨ Ü«∞=ÚHõÅ #∞O_ç `«Ü∂ « ~°Ü∞Õ º
lQÆ∞~°∞ Hˆ ã≤OQ∑ J<Õ Ñ
¿ ~°∞ QÆÅ áêÅ á„ È\©<£ #∞O_ç QÆ∞_»∞¡ ~°HOÎõ Ö’ QÆÅ PÅ∞ƒq∞<£ J<Õ á„ È\©#¡ #∞O_ç U~°Ê_Õ lQÆ∞~°∞¡
Ñ≤O_ç Ñ¨^•~°= ú Ú _≥H\„û˜ <
˜ £ #∞O_ç `«Ü∂ « ~°∞ JÜÕ∞º lQÆ∞~°∞¡ ã¨ÇÏ¨ [ lQÆ∞~°Å¡ ‰õΩ L^•Ç¨Ï~°}Å∞. ^•~åÅ L`«ÊuHÎ ˜ "å_Õ
áêÅ=∂~°∞ D H„ O˜ k ÅHõ} ∆ ÏÅ∞ Hõey LO_®e.
28
1. QÆ\ì˜ ^•~åÅ#∞ U~°Ê~∞° K«∞@‰õΩ `«#fi`« Z‰õΩ¯= QÆÅ áêe=∞~ü HÍ"åe. Wq W„ãÎ≤ KÕã ¿ LëÈ‚Q„ `Æ # « ∞ L`«∞‰õΩ#Ñ¨Ù_»∞
HõeyOKÕ XuÎ_x ç `«@∞ìHÀHõey LO_®e. H∆Í~åÅ`À LuH˜#Ñ¨Ù_»∞ [Åqâı+ ¡ }
¨ #∞ x~ÀkèOK«QÅÆ QÍe. _ „ H·≥ x¡© OQ∑#∞
"å_Õ ^ „ •=hÅ#∞ x~ÀkèOK«QÅÆ QÍe. ~°OQÆ∞Å J^ŒHÌ Oõ KÕÜÚ « @‰õΩ J#∞=ÙQÍ LO_®e. ã¨∂~°º~°+‡≤ x "Õ_x ç QÍe
PHû̃Hõ~°}#OÅ# x~ÀkèOK«QÆÅQÍe. ã¨Ç¨Ï[ lQÆ∞~°∞‰õΩ L^•Ç¨Ï~°} `«∞=∞‡ lQÆ∞~°∞ Ü«ÚiÜ«∂, á¶ê~å‡_ç"≥∞ÿ_£,
WáêH˜~Ôû ã≤<Å£ ∞, ã≤ÅHÀ<£Å∞, Hõ$u „ =∞ lQÆ∞~°∞.¡ ã¨ÇÏ¨ [ ÖËHõ Hõ$u „ =∞ ^•~åÅxfl áêe=∂~üÖ.Ë ã¨ÇÏ¨ [ ^•~åÅÖ’ ã Ã Å∞ºÖ’ãπ
=ÚHõº QÆ@Hõ=Ú. =∂#= xi‡`« ^•~åÅ∞ Hõ$u „ =∞ ^•~åÅ #∞O_ç L`«ÊuÎ J=Ù`å~Ú. QÆ\ì˜ ^•~åÅ#∞ U~°Ê~∞° K«∞@‰õΩ
`«#fi`« Z‰õΩ¯= QÆÅ áêe=∞~ü HÍ"åe. ^•~°O =„ã= Î¨ ÚÅÃÑ· `«=∞ ~°OQÆ∞#∞ PáêkOK«QÅÆ ~°OQÆ∞ Ñ¨^•~°Åú ∞ ~°O[<åÅ∞,
~°O[<åÅ x~å‡}OÖ’ ~°OQÆ∞#∞ HõeyOKÕq H„ À"≥∂ 4. H„ À"≥∂ 4 ^•~åxH˜ ~°OQÆ∞#∞ Páêkã¨∞OÎ k. ~°HÎõ Ñ „ = ¨ ~°# Î
=º=ã¨Ñ Ã÷ · Ñ¨xKÕã ¿ =∞O^Œ∞Å∞ QÆ∞O_≥ ~°H< Îõ åà◊ÅO JO^Œ∞~°∞. j`«ÖÑ Ë #¨ O JO>ˇ h~°∞ #∂<≥Å Z=∞Åû<.£ \ÏÖò¯ ~°™êÜ«∞#
ãÖQÆ@#O JO>ˇ "≥∞yfl+Ü ≤ ∞« O ã≤eHˆ¡ \ò, LÑï`«ÖÏÅ#∞ HõeÑ≤ LOK≥ â◊HÎ˜ Ñ¨^•~åúÅ#∞ FQÆ∞~°∞Å∞ JO\Ï~°∞. áêÅ
„áÈ\©<£ #∞O_ç `«Ü«∂~°ÜÕ∞º lQÆ∞~°∞ ˆHã≤<£. áÈãì̈Öò ™êìOÑπÅ#∞ JO\ÕKÕO^Œ∞‰õΩ "å_Õ lQÆ∞~°∞ `«∞=∞‡ lQÆ∞~°∞. =„ãÎ̈
Ñïâ„ = ◊ ∞Ö’ |@ìÅ <Õ`‰« Ωõ LÑ¨Ü∂ ≥ QÆÑ_ ¨ Õ Ñ¨^•~°Åú ∞ Hõ$u „ =∞ ^•~åÅ∞, <≥Ö· Ï<£, _ÕH„ Í<£, ã Ã Å∞ºÖ’ãπ, FiÜ«∂<£ J<Õq
Hõ$u„ =∞ ^•~åÅ‰õΩ L^•Ç¨Ï~°}Å∞ WO_çQÀ "≥ÚHõ¯Å#∞O_ç he =∞O^Œ∞ J<Õ hÅO ~°OQÆ∞ ã ¿ Hõi™êÎ~∞° . @i¯ Z~°∞Ñ¨Ù~°OQÆ∞
J^ŒHÌ Íxfl "Õ∞_»~ü J<Õ "≥ÚHõH õ "Õ~# ¡° ∞O_ç Q„ Ç Æ Ï≤ ™êÎ~∞° . L^•Ç¨Ï~°} ~°OQÆ∞ J^ŒHÌ Íxfl #HõÅÎ #∞O_ç ã ¿ Hõi™êÎ~∞° Hõ$u „ =∞
~°O[<åxfl 1856 ãÖII `«Ü∂ « ~°∞ KÕã# ≤ WOw¡+π âß„ã" Î¨ `Õ Î« ÑÃ i¯<£. ~°O[<åÅ x~å‡}OÖ’ ~°OQÆ∞ f„=`«#∞ Ñ Ã OKÕ
ã¨=¸Ç¨xfl PHÀûH„ À"£∞ JO\Ï~°∞. PHÀûH„ À"£∞ ~°O[#O ^•fi~°O`À ~°™êÜ«∞# |O^ŒO U~°Ê~∞° K«∞H˘x ~°O*<åxfl ^•~åxH˜
JuHÕz LOK«∞`«∞Ok. |O[#O J#QÍ Z‰õΩ¯= J}∞ÉèÏ~°O Ñ¨^•~åúÅ#∞ JkèHõ LëÈ‚Q„ `Æ ,« JkèHõ Ñ‘_# » =Ú L`ÕÊ~H° ÍÅ
ã¨Ç¨ Ü«∞O`À `«‰Ωõ ¯= J}∞ÉèÏ~°O QÆÅ Ñ¨^•~åúÅ∞ =∂~°∞Û@. Ñ Ã \„ ’eÜ«∞O W`«~° L`«Ê<åÅ #∞O_ç ‰õÄ_® Ñ Ã \ „ ’Öò#∞
`«Ü∂ « ~°∞ KÕ™êÎ~∞° . D Ñ¨û ÌŒ x `≥Å· [O[#O JO\Ï~°∞. Ñ Ã \„ ’eÜ«∞O J<ÕHõ Hõ~ƒ° # Ñ¨^•~åúÅ q∞„â= ◊ ∞O, Ñ Ã \„ ’eÜ«∞O
=Ú^Œ∞~°∞ áÈQÍ‰õΩ ~°OQÆ∞ QÆÅ zHõ¯x #∂<≥. Wk Éè∂ í q∞ á⁄~°Ö’¡ Åaèã∞¨ OÎ k. Ñ Ã \
„ ’Öò 5 #∞O_ç 9 HÍ~°ƒ#∞¡ QÆÅ
ÇÃ Ï· _
„ ÀHÍ~°ƒ#¡ q∞„â= ◊ ∞O. ÑÃ \ „ ’Å∞ ~°OQÆ∞ ÖËx XHõ ^ „ =Œ Ñ¨^•~°Oú . Ñ Ã \
„ ’eÜ«∞O L`«Ê`∞« ÅÎ #∞ LÑ¨Ü∂ ≥ QÆ"∞≥ # ÿ HÍ~°ƒ#
Ñ¨^•~åÌÅ∞QÆ =∂~°Û=K«∞Û. D HÍ~°ƒ# Ñ¨^•~å÷Å#∞ Ñ Ã \„ ’~°™êÜ«∞<åÅ∞ JO\Ï~°∞. =O@QÍºãπ |∞º>Ë<,£ á„ ⁄ÃÑã ¶ ,π á„ È¿Ñ#¡
q∞„â= ◊ ∞O. ãÖÑ‘_# » O ^•fi~å D q∞„â= ◊ ∂xfl ^Œ$gHõiOz ^ „ = Œ Ñ Ã \„ ’eÜ«∞O QÍºãπQÍ =º=Ç¨Ïi™êÎ~∞° . XˆH XHõ áÈ+¨Hõ
=¸ÅHÍxfl WKÕÛ Z~°∞=ÙÅ#∞ ZHõ=∂„`« Z~°∞=ÙÅ∞ JO\Ï~°∞. H˘xfl Z~°∞=ÙÅ∞ ~Ô O_»∞ áÈ+¨HÍÅ#∞ W™êÎ~Ú g\˜x
ãÖÜ≥∂QÆ Z~°∞=ÙÅ∞ kfi=∂„`« Z~°∞=ÙÅ∞ JO\Ï~°∞. "≥ÚHõ¯Å‰õΩ H˘xfl áÈ+¨HÍÅ∞ ã¨∂Hõ‡∆ Ñï=∂#OÖ’ J=ã¨~O°
g\˜x ã¨∂Hõ‡∆ áÈ+¨HÍÅ∞ JO\Ï~°∞. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ HÍÑ¨~,ü =∂OQÆhãπ "≥Ú^ŒÖ# ·ˇ q. Ñ Ã \ „ ’Å∞ ÑÃ \ „ ’eÜ«∞O #∞O_ç
Ñ„ `¨ º« HõO∆ QÍ á⁄O^Œ=K«∞Û nxx ã¨~à° Å◊ Éèºí Ñ Ã \„ ’Å∞ JO\Ï~°∞. ã¨~à° Å◊ Éèºí Ñ Ã \
„ ’Öò #∞O_ç Ñ Ã \„ ’eÜ«∞O 20% =∂„`" « ∞Õ
LO@∞Ok. Ñ Ã \„ ’Öò, H˜~Àã≤#, PÅ¯Ç¨ÖòÅ∞ ^ „ = Œ WO^Œ<åÅ∞. =O@QÍºãπ Ü«∞Öò.Ñ≤.l. Å∞ "åÜ«Ú WO^Œ<åÅ∞. Ñ Ã \ „ ’Öò
=ÚYºOQÍ "åÇ¨Ï# ~°"å}ÏÅ‰õΩ LÑ¨Ü∂ ≥ QÆÑ_ ¨ ∞» `«∞Ok. Ü«∞Öò.Ñ≤.l. =ÚYºOQÍ "åÇ¨Ï# WO^Œ#OQÍ#∞, QÆ$Ç¨ÅÖ’,
Ñïâ„ = ◊ ∞ÅÖ’ WO^Œ#OQÍ#∞ "å_»`å~°∞. ÉèÏ~°`« SÅ=Ú#∞ HõO^≥#Å∞QÍ LÑ¨Ü∂ ≥ y™êÎ~∞° . Hõ$u „ =∞ Z~°∞=ÙÖˇ# ·
á⁄\Ï+≤Ü∞« O á¶êã¨Ê~ã ° π <≥\„· ’[<£ "å\˜ áÈ+¨HÍÅ#∞ "≥ÚHõ¯Å‰õΩ JO^Œ*™Ë êÎ~Ú.
29
"≥ÚHõ¯Å∞ `«=∞‰õΩ J=ã¨~" ° ∞≥ #
ÿ áÈ+¨HÍÅ#∞ <ÕÅ #∞O_ç Q„ Ç Æ Ï≤ ™êÎ~Ú. H˘xfl ÑÖ@Å `«~∞° "å`« <ÕÅ x™êû~O°
J=Ù`«∞Ok. JO^Œ∞Ö’ `«y# áÈ+¨HÍÅ∞ "≥ÚHõ¯Å‰õΩ ÅaèOK«=Ù. JO^Œ∞KÕ`« <ÕÅ‰õΩ áÈ+¨HÍÅ∞ uiy
JOkOK«=Åã≤ÜÚ « #flk. ^•xx ã¨ÇÏ¨ [ ÖË^• Hõ$u „ =∞ Z~°∞=ÙÅ ^•fi~å <≥~" ° ~Õ Û°=K«∞Û. ã¨∂Hõ‡∆ áÈ+¨HÍÅ∞ JO^Œx
"≥ÚHõ¯Å∞ P~ÀQÆºHõ~O° QÍ Ñ Ã ~°Q=
Æ Ù. P~ÀQÆºHõ~"° ∞≥ # ÿ "≥ÚHõ¯Å∞ Ñ Ã ~°∞QÆ∞^ŒÅ‰õΩ ã¨H‡∆õ áÈ+¨Hõ Ö’ÑÖ x"åiOK«∞@‰õΩ ™ê^è•~°}
Z~°∞=Ö’ D ã¨∂Hõ‡∆ Z~°∞=ÙÅ∞ HõeÑ≤ "å_»∞`å~°∞. Ñ Ã \
„ ’eÜ«∞O áÈQÍ‰õΩ ~°OQÆ∞ QÆÅ zHõ¯x #∂<≥. ÉèÏ~°`^ « âÕ O◊ Ö’
Ñ
Ã \
„ ’eÜ«∞O L`«ÊuÎ KÕÜÚ « XHõ á„ êO`«O J™êûOÖ’x ~°∞^ „ ™Œ êQÆ~.ü ÑÃ \„ ’eÜ«∞O Éè∂ í q∞Ö’`≥# · á⁄~°Ö’Å LÑ¨ÙÊ
á⁄~°ÑÃ · `ÕeÜ«∂_»∞`«∞ LO@∞Ok. Ñ Ã \ „ ’eÜ«∞O J<ÕHõ Hõ~ƒ° # ~°∞^•~°ƒÅ =∞„â= ◊ ∞O. ÉèÏ~°`^ « âÕ O◊ Ö’ Ñ Ã \
„ ’eÜ«∞O
â◊√kÌKÜ Õ Ú « XHõ Hõ~‡° QÍ~°O J™êûOÖ’x Q“Ç¨ÏuÖ’ HõÅ^Œ∞. Ñ Ã \„ ’eÜ«∞O â◊√kÌ KÕÜ∞« \˜Ü∞« O^Œ∞ ã¨ÅÊ~ù ü Ñ¨^•~åúÅ#∞
`˘ÅyOK«_®xH˜ HõeÑ ¿ k HÍÑ¨~ü PˆH_ û .£ ÑÃ \„ ’Öò PO+≤Hâõ fiı ^Œ#OÖ’ =Ú_ç #∂<≥#∞ 4000 ÃãO\˜„ˆQ_£ =~°‰õΩ "Õ_ç
KÕ™êÎ~∞° . Ñ Ã \ „ ’eÜ«∞O L`«Ê<åflÅ#∞ #∞O_ç `«Ü∂ « ~°∞ KÕã ¿ Hõ~ƒ° # ~°™êÜ«∞# Ñ¨^•~åúÅ#∞ Ñ Ã \„ ’ÔHq∞HõÖûò JO\Ï~°∞.
áê¡ãHì≤ ± ÑÃ \„ ’ÔHq∞HõÖûò #∞O_ç ÅaèOKÕ Ñ¨^•~°Oú Jx K≥ÑÊ¨ =K«∞Û. Ñ Ã \
„ ’Öò eO+≤Hâõ fiı ^Œ#O #O^Œ∞ ÅaèOK«∞ XHõ =ÚYº
Ñ¨^•~°Oú ^ „ g Œ Éè=í #O K≥O^Œ∞ "åÜ«Ú=Ù. Ñ Ã \
„ ’Öò‰Ωõ =∞iXHõ Ñ ¿ ~°∞ QÍº™Èe<£, Ñ Ã \ „ ’Öò Ü≥ÚHõ¯ ^ „ g
Œ Éè=í #O ™ê÷#O
400 #∞O_ç 1200 ÃãO\˜„ˆQ_£. „_≥·H©¡xOQ∑ =O\˜ Ñ¨#∞ÅÖ’ LÑ¨Ü≥∂yOK«∞ „^•=x ÃÑ„\’Öò, HÍ~°ƒ<£, ÃÇ·Ï„_À[<£,
PH˜û[<£Å∞ ã¨Ç¨Ï[ áÈ+¨HÍÅ∞, <≥·„\’[<£, á¶êã¨Ê~°ãπ, áÈ\Ï+≤Ü«∞OÅ∞ „áê^äŒq∞Hõ áÈ+¨HÍÅ∞. HÍe¬Ü«∞O, ã¨ÅÊù~ü,
"≥∞yfl+Ü ≤ ∞« OÅ∞ kfifÜ«∞ áÈ+¨HÍÅ∞, HÍÑ¨~,ü lOH±, É’~å<£Å∞ ã¨∂Hõ‡∆ áÈ+¨HÍÅ∞. PÖˇ¯#¡ q∞„â= ◊ ∞"Õ∞ Ñ
Ã \ „ ’Öò. ~Ô O_»∞
HÍ~°ƒ# Ñ¨^•~°Åú q∞„â= ◊ ∞=Ú Ñ Ã \„ ’Öò ^ „ =
Œ Ñ¨^•~°= ú ÚÑ Ã \ „ ’Öò#O^Œ∞ QÆÅ ^•~°Åú ∞ Ç Ã Ï· _
„ ÀHÍ~°ƒ<Å£ ∞. Ñ Ã \ „ ’eÜ«∞O#
|Ü«∞@H˜fÜ«Ú@‰õΩ "å_»∞ Ü«∞O„`= « Ú QÍeÑÖÑ¨Ù. ã¨ÅÊ~ù ü Ñ¨^•~åúÅ∞ HÍÑ¨~ü PˆH_ û `£ À K«~º° á⁄Ok U~°Ê_∞» Ñ¨^•~°= ú Ú
HÍÑ¨~ü ã¨ÖÊË\ ù .ò =O@QÍºãπ ã≤eO_»~Åü Ö’ L#fl ÇÃ Ï· _ „ ÀHÍ~°ƒ<£ |∞º>ˇ<.£ =O@ WO\’¡ =O@‰õΩLÑ¨Ü∂ ≥ yOKÕ =O@QÍºãπÖ’
=ÚYº ãÖQÆ@#=Ú |∞º>ˇ<.£ =∞# WO\’¡ =O@ QÍºãπ ã≤eO_»~Öü ’ "å_Õ "åÜ«Ú=Ù C4H10 J#QÍ |∞º\˜<.£
CHAPTER - 12
Ö’Ç¨Ï ãÖ„QÆÇ¨Ï} âß„ãÎ̈=Ú
Ñ
„ H¨ $õ uÖ’ ÅaèOKÕ Ö’Ç¨Ïã¨"∞Õ ‡à◊<åÅ∞ Wã¨∞Hõ, ~åà◊√§, |OHõ=∞#∞fl "≥Ú^ŒÖ# ·ˇ =∞o<åÅ`À Hõeã≤ LO\Ï~Ú.
g\˜x Yx*ÏÅ∞ JO\Ï~°∞. áêi„âßq∞HõOQÍ U Yx[O #∞O_ç Ö’Ç¨xfl ÖÏ|^•Ü«∞HõOQÍ "Õ~∞° KÕÜ∞« QÆÅ"≥∂ P
Yx*Ïxfl P Ö’Ç¨ÏO Ü≥ÚHõ¯^•`«∞=Ù Jx JO\Ï~°∞. ÉèÏHˆ \ û ò ^•`«∞=Ù#∞ ™È_çÜ∞« O Ç¨˙_ „ ®ˆH_
û £^
„ •=}OÖ’ HõiyOz
P^ „ •=#O #∞O_ç PÅ∞ºq∞xÜ«∞O Ç Ã Ï· _
„ ®ˆH_û #
£ ∞ J=ˆHÑ∆ O≤ z Z„~Q° Í HÍeÛ`Õ uiy ÉèÏHˆ @ û ∞ ÖË^• Al2O3 Åaèã∞¨ OÎ k.
nx<Õ bzOQ∑ JO\Ï~°∞. ^•`«∞=Ù# QÍb ÖË‰Ωõ O_® "Õ_ç KÕÜ∞« _®xfl |ã‘‡Hõ~} ° =Ú JO\Ï~°∞. ^•`«∞=Ù#∞ QÍe
ã¨=∞HõO∆ Ö’ f„=OQÍ "Õ_ç KÕÜ∞« _®xfl |~°# ˚ =Ú JO\Ï~°∞. XHõ ^•`«∞=Ù#∞ ^ „ = Œ HÍe HõeÑ≤QÍx HõÅÑ¨‰Ωõ O_® QÍx
JkHõ LëÈ‚Q„ `Æ « =^ŒÌ "Õ_ç KÕÜÚ « @ ^•fi~å Ö’Ç¨xfl QÍx ^•x ã¨ÖÊ·ˇ\ ù ò q∞„â=
◊ ∂xfl ^„ =Œ ã≤u
÷ Ö’ á⁄O^Œ∞@#∞ Ñ „ Q¨ ÅÆ #=Ú
JO\Ï~°∞. Ñ „ H¨ $õ uÖ’ Ö’Ç¨Å∞ J~°∞^Œ∞QÍ ã ¿ fiKåÛ ã≤u
÷ Ö’ Åaè™êÎ~Ú. ã¨"∞Õ ‡à◊# ~°∂ÑÖÖ’ Z‰õΩ¯=QÍ Åaè™êÎ~Ú.
Ñ
„ H¨ $õ uÖ’ ^˘iˆH Ö’Ç¨Ï ã¨"∞Õ ‡à◊<åÅ #∞O_ç Ö’Ç¨Åx ãÖQ„ Ç Æ Ï≤ OK«_O» "å\˜x â◊√kÌ KÕÜ∞« _»O qq^èŒ q∞„â= ◊ ∞
Ö’Ç¨Å∞ `«Ü∂ « ~°∞ KÕÜ∞« _»O Ö’Ç¨Ïâß„ãOÎ¨ ÑïkèÖ’x JOâßÅ∞.
30
ÉèÏ~°`«^Õâ◊OÖ’ ÅaèOKÕ =ÚYº Yx*ÏÅ∞ W#∞=Ú, =∂OQÆhã¨∞, ~åy, |OQÍ~°O, JÅ∞ºg∞xÜ«∞O,
É
„ ’q∞Ü«∞O, ã‘ãO¨ , lOQÆH,± "≥Ú^ŒÖ#
·ˇ q Ö’Ç¨Å‰õΩ ãÖ|OkèOz#q. ã¨∞#flÑÙ¨ ~å~Ú "≥∂<À*Ï~ÚO\ò Hõx*ÏÅ∞
‰õÄ_® ^˘~°∞‰õΩ`å~Ú. PO„^èŒ„Ñ¨^ÕâòÖ’ =∂OQÆhãπ, ~åy, lOH±, ÉèËiÜ«∞O, |OQÍ~°O "≥Ú^ŒÖˇ·#q Ö’Ç¨Å‰õΩ
ãÖ|OkèOz# Yx[ ãÖÑ¨^‰Œ Ωõ Åaèã∞¨ OÎ k.
Éè∂
í q∞ =Å¯OÖ’ q™êÎ~O° QÍ 48.6 âß`«O PH˜[û <£ Åaèã∞¨ OÎ k. `«~∞° "å`« =~°∞ã¨QÍ ã≤eH¡ Í<£, PH˜[û <£`À
ãÖÜ≥∂QÆ ã≤u
÷ Ö’ ^˘~°∞‰õΩ`«∞Ok. `«~∞° "å`« W#∞=Ú PˆH_
û £ Yx[OQÍ Åaèã∞¨ OÎ k.
W#∞=Ú Yx*ÏÅ∞ :
1. ÿˇ ò FC3O4 Ç
=∂QÆfl>\ Ã Ï=∂>ˇ\ ÿ ò FC3O3 Öˇ"∂ ≥ <≥\· ò 2Fe2O33H2O. Ãã_çÔ~·\ò Fe2CO3, S~°<£ ÃÑ·~°\©ãπ
FeS2 Ö’Ç¨xfl ãÖ|Ok`« ^•`«∞=Ù#∞O_ç =¸_»∞ ^ŒâÅ ◊ Ö’ ãÖQ„ Ç
Æ Ï≤ ™êÎ~∞° . Jq 1. ^•`«∞=Ù#∞ QÍ_»`« K≥OkOK«∞@,
2. =Ú_çÖ’Ç¨xfl ãÖQ„ Ç Æ Ï≤ OK«∞@, 3. Ö’Ç¨xfl â◊√kúKÜ Õ Ú« @. QÍºOQ∑ Yx[OÖ’ LO_Õ =∞e<åÅ∞ =∞#∞fl, ~åà◊√§,
"≥Ú^ŒÖ# ·ˇ "å\˜x QÍºOQ∑ JO\Ï~°∞. QÍºOQ∑ =∞iÜ«Ú ^ „ =Œ HÍi}˜ Ö’Ç¨Ï=∞ÅO JO\Ï~°∞. ã¨∞ÅÉèOí QÍ ^ „ =
Œ OQÍ =∂~°x
=∞e<åÅ#∞ „^Œ=OQÍ =∂~°∞˚@‰õΩ HõÅÑ¨|_»∞ Ñ¨^•~°ú=Ú „^Œ=HÍi. ™ê^è•~°}OQÍ Ö’Ç¨xfl ^•`«=Ù #∞O_ç
ãÖQ„ ÇÆ Ï≤ OKÕO^Œ∞‰õΩ =¸_»∞ Ñ „ H„¨ Ü
˜ ∞« Å∞ HõÅ=Ù. 1. |ã‘‡Hõ~} ° =Ú ÖË^• HÍeû<+ Õ <¨ ,£ 2. |~°#
˚ =Ú ÖË^• ~Àã≤Oì Q∑,
3. Ñ
„ Q¨ ÅÆ #=Ú ÖË^• ã Ã ‡eìOQ∑.
^•`«∞=Ù#∞ QÍe ÖË‰Ωõ O_® ÉèÏQÍ "Õ_ç KÕã≤ aè+Ê¨ âßÅ =∞e<åÅ#∞ `˘ÅyOK«_®xfl |ã‘‡Hõ~} ° =Ú Jx
JO\Ï~°∞. ^•`«∞=Ù#∞ QÍe ã¨=∞HõO∆ Ö’ f„=OQÍ "Õ_ç KÕÜ∞« _®xfl Éè~í # ˚° =Ú Jx JO\Ï~°∞. XHõ ^•`«∞=Ù#∞ ^ „ =
Œ HÍi
HõeÑ≤ HÍx HõÅÑ¨‰Ωõ O_® QÍx JkèHõ LëÈ‚Q„ `Æ « =^ŒÌ "Õ_ç KÕÜÚ « @ ^•fi~å Ö’Ç¨xfl QÍx ^•x ã¨ÖÊË _ ù £ q∞„â= ◊ ∂xfl ^ „ =
Œ
ã≤u
÷ Ö’ á⁄O^Œ_®xfl Ñ „ Q¨ ÅÆ #=Ú JO\Ï~°∞. ~åy, lO‰õΩ Öˇ_,£ xdÖò =∞iÜ«Ú J<ÕHõ Ö’Ç¨Å#∞ [Å„^•=<åÅ
q^Œ∞º`ü qâı+ ¡ }
¨ Ñ„ H„¨ Ü
˜ ∞« ^•fi~å â◊√kÌ KÕ™êÎ~∞° . L‰õΩ¯Ö’ HÍ~°ƒ<£ âß`«O 0.1 #∞O_ç 1.5 =~°‰Ωõ LO@∞Ok. WO^Œ∞Ö’
HÍ~°ƒ<£ âß`«O _»∞Hõ¯ W#∞=Ú =∞iÜ«Ú KÕ`« W#∞=Ú‰õΩ =∞^ŒºãÖ÷ QÍ LO@∞Ok. W#∞=Ú Ñ Ã Å∞û^#Œ O HÍ~°ƒ<£
âß`«OÑ Ã · P^è•~°Ñ_ ¨ ç LO@∞Ok. HÍ~°ƒ<£ âß`«O Ñ Ã iy`Õ Ñ
Ã Å∞û^# Œ OÑ Ã ~°∞QÆ∞`«∞Ok. Ö’Ç¨Ïq∞„â= ◊ ∂Å∞ QÆÅ ~Ô O_»∞ ÖË^•
JO`«H< õ åfl Z‰õΩ¯= =¸ÅHÍÅ ã¨*Ï~ÚfÜ«∞ q∞„â= ◊ ∂xfl q∞„â= ◊ ∞Ö’Ç¨ÏO Jx JO\Ï~°∞. Ö’Ç¨Å∞ `«∞Ñ¨ÙÊ Ñ¨@‰ì Ωõ O_®
HÍáê_»_®xH˜ =¸_»∞ Ñ¨^`ÌŒ ∞« Å∞ HõÅ=Ù. Jq 1. QÍÅfi<≥l · OQ∑, 2. ZÅ„HÀìÑ ¿ \¡ O˜ Q∑, 3. q∞„â=
◊ ∞Ö’Ç¨Å `«Ü∂ « i,
W#∞=Ú =∞iÜ«Ú L‰õΩ¯ "å\˜ LÑï`«ÅOÃÑ· Z~°∞Ñ¨Ù ~°OQÆ∞ W#∞Ñ¨ PˆH_ û £ U~°Ê_∞» `«∞Ok. W^Õ `«∞Ñ¨ÙÊ QÍÅfi<≥l · OQ∑
Ñ¨ûÌŒ Ö’ W#∞=Ú Ñ Ã · lO‰õΩ Ñ¨Ó`« Ñ
Ã _»`å~°∞ JÑ¨ÙÊ_∞» W#∞=Ú `«∞Ñ¨ÙÊ Ñ¨@^ ì ∞Œ .
ZÅ„HÀì¿Ñ¡\ÕQ∑ Ñ¨^ŒÌuÖ’ J=ã¨~°"≥∞ÿ# Ö’Ç¨xfl W#∞=ÚÃÑ· xH˜∆ÑÎ̈O KÕ™êÎ~°∞. ZÅ„HÀì¿Ñ¡\ÕQ∑ Ñ¨^ŒÌuÖ’ XHõ
^Œ#„^Œ∞==Ú =∞iÜ«Ú ~°∞}„^Œ∞==Ú LO\Ï~Ú. HÍ=eû# Ö’Ç¨ÏÑ¨Ó`« ~°∞}„^Œ∞=O ÃÑ· xH˜∆Ñ¨Î=∞=Ù`«∞Ok.
JÅ∂ºq∞xÜ«∞O Ö’Ç¨Ï^•`«∞=Ù Ñ û ∞ nxx Al2O3 QÍ ã¨∂z™êÎ~∞° . Ñ
¿ ~°∞ ÉèÏHˆ @ „ H¨ $õ uÖ’ ™êfiÉèÜ
í ∞« HõOQÍ ÅaèOKÕ
Ö’Ç¨Å∞ |OQÍ~°=Ú, áê¡\# ˜ =Ú. PˆH_û £ ~°∂ÑÖÖ’ ÅaèOKÕ Ö’Ç¨Ï Hõx*ÏÅ∞ 1. ‰õÄºÑ¨~Ô \ · ò Cu2O 2. ã¨∞#flÑÙ¨ ~å~Ú.
CaCo3. ã¨ÖÊË \ ù ò ~°∂ÑÖÖ’ ÅaèOKÕ Ö’Ç¨Ï Yx*ÏÅ‰õΩ L^•Ç¨~°}Å∞ 1. |Ô~\ · ã© π BaSo4 2. P=∞¡Ãã·\ò PbSo4
· £ ~°∂ÑÖÖ’ ÅaèOKÕ Ö’Ç¨ÏYx*ÏÅ‰õΩ L^•Ç¨Ï~°}: 1. Ç¨~üflãÅ≤ fi~ü Agcl 2. ™È_çÜ∞« OHÀ¡~Ô _
HÀ¡~Ô _ · £ Nacl
31
ã≤eHˆ¡ \ò ~°∂ÑÖÖ’ ÅaèOKÕ Yx*ÏxH˜ L^•Ç¨Ï~°} Ç ù ò nxx 2Znosio2H2O `À ã¨∂z™êÎ~∞° .
Ã Ïq∞=∂Ô~Ê\
^
„ = Œ HÍiH˜ L^•Ç¨Ï~°} HÍe¬Ü«∞O PˆH_ û ,£ ã≤eH¡ Í<£ PˆH_ û £ "≥Ú^ŒÖ# ·ˇ q q∞„â=◊ ∞ Ö’Ç¨Å‰õΩ L^•Ç¨Ï~°}Å∞ L‰õΩ¯,
ã
¿ < ì Ö£ ã
ˇ π ã‘Öì ,ò xYÖò ã‘Öì ò "≥Ú^ŒÖ# ·ˇ q Éèã í ‡≤ Hõ~} ° OÖ’ ã ¿ O„kÜ«∞ Ñ¨^•~°Åú ∞ `Õ=∞, HÍ~Àƒ<@ Õ ∞, HÍ~°ƒ<_ £ Ü» ∂ « Hˆ _
û £ ^•`«∞=Ù
#∞O_ç `˘ÅyOK«|_»`å~Ú. ™ê^è•~°}OQÍ ã¨ÖÊË_ ù £ ^•`«∞=Ù#∞ PˆH_ û Q£ Í =∂~°Û_®xH˜ Éè~í # ˚° Ñ „ H„¨ Ü ˜ ∞« #∞ LÑ¨Ü∂ ≥ y™êÎ~∞° .
Ñ
„ Q¨ ÅÆ #=Ú =Å# ™ê^è•~°}OQÍ ^•`«∞=Ù HõÜ ∆ ∞« hHõ~} ° ÏxH˜ QÆ∞i J=Ù`«∞Ok. ^•`«∞=Ù QÆ∞Å¡ÉÏè i`Õ ã¨∞ÅÉèOí QÍ
HõÜ
∆ ∞« Hõ~} ° O K≥O^Œ∞`«∞Ok. HÍ~°ƒ<`£ À áê@∞ qq^èŒ Ñï=∂<åÅÖ’ HÍ=Åã≤# Ö’Ç¨Å#∞ HõeÑ≤ q∞„â= ◊ ∞ Ö’Ç¨Å#∞
`«Ü«∂~°∞ KÕ™êÎ~°∞. L‰õΩ¯#∞ QÆ_çÜ«∂~°Ñ¨Ù „ã≤ÊOQ∑Å∞, Ô~·Å∞Ñ¨\Ï¡L, Ü«Ú^ŒÌÑ¨Ù ™ê=∂„y, â◊„ãÎ̈ zH˜`«û ™ê^èŒ<åÅ∞, Éˇ¡_£Å∞
"≥Ú^ŒÖ# ·ˇ "å\˜ `«Ü∂ « iÖ’ LÑ¨Ü∂ ≥ y™êÎ~∞° . Ö’Ç¨Å [Å„^•=#∞Å#∞ q^Œ∞º`ü qâı+ ¡ } ¨ Ñ „ H„¨ Ü ˜ ∞« ‰õΩ QÆ∞i KÕ™êÎ~∞° .
Ö’Ç¨ÏÑ¨Ù eÜ«∂#∞¡ ^Œ<åÜ«∞`«‡HÔ · LO\Ï~Ú. JO^Œ∞=Å# ~°∞}„^∞Œ =O`À PHõi¬`«=∞=Ù`å~Ú. W#∞=Ú‰õΩ Ñ „ `¨ ºÕ HõOQÍ
QÆ\`ì˜ # « O LO_»^∞Œ . Hõ~ƒ° #O`À q∞„â= ◊ ∞O KÕã ¿ Î ^•x QÆ\`ì˜ # « O "Õââı O◊ QÍ Jaè=$kÌ K≥O^Œ∞`«∞Ok. ^•x<Õ L‰õΩ¯
JO\Ï~°∞. W#∞=ÚÖ’ HÍ~°ƒ<£ âß`«O Ñ Ã iy`Õ ^•x Ñ Ã Å∞Û`# « OÑ Ã ~°∞QÆ∞`«∞Ok. JO^Œ∞=Å¡ L‰õΩ¯Ö’ HÍ~°ƒ<£ âß`«O
`«‰Ωõ ¯=QÍ LO@∞Ok. FÑ¨<= £ ∂~üHÎ ˘eq∞x ^Œ∞Hõ¯ W#∞=Ú `«Ü∂ « iÖ’ LÑ¨Ü∂ ≥ y™êÎ~∞° . D H˘eq∞Ö’ L+Ö‚
=º~°Oú HÍ‰õΩO_® Ñ¨Ù~°∞`åÊ^# Œ Ñ¨û ÌŒ Ö’ qxÜ≥∂y™êÎ~∞° . D H˘eq∞Ö’ <å}º`« QÆÅ Ñ¨^•~°Oú `«Ü∂ « ~°=Ù`«∞Ok.
Ö’Ç¨ÏÑ¨Ù LÑï`«ÖÏÅÃÑ· Ñ Ã ~ÚO\ÕQ∑ "Õã ¿ Î Ö’Ç¨Å∞ `«∞Ñ¨ÙÊ Ñ¨@= ì Ù. `Õ=∞ "å`å=~°}OÖ’ W#∞=Ú#∞ LOz`Õ `«fi~°QÍ
`«∞Ñ¨ÙÊÑ_ ¨ ∞» `«∞Ok. KÕ`« W#∞=ÚÖ’ LO_Õ HÍ~°ƒ<£ âß`«O Ju `«‰Ωõ ¯= âß`«OQÍ LO@∞Ok. Ñ „ H¨ $õ uÖ’ ã¨fiÉèÏÜ«∞HõOQÍ
ÅaèOKÕ Ö’Ç¨Ï=Ú |OQÍ~°=Ú. Éè∂ í q∞ =Å¯OÖ’ J`«ºkèHOõ QÍ ^˘iˆH =¸ÅHõ=Ú PH˜[û <£. =∞e<åÅ`À ‰õÄ_ç#
^•`«∞=Ù ¿Ñ~°∞ QÍºOQ∑. =∂QÆfl>ÿ̌\ò á¶ê~°∞‡ÖÏ Fe3O4 ^•`«∞=Ù#∞ QÍe ÖË‰Ωõ O_® "Õ_ç KÕã ¿ Ñ „ H„¨ Ü ˜ ∞« Ñ¿ ~°∞ |ã≤‡Hõ~} ° =Ú.
QÍe ã¨=∞HõO∆ Ö’ ^•`«∞=Ù#∞ "Õ_ç KÕã ¿ Ñ „ H„¨ Ü˜ ∞« Ñ ¿ ~°∞ Éè~í #˚° =Ú. Ñ „ Q¨ ÅÆ #OÖ’ ^•`«∞=Ù ™ê^è•~°}OQÍ HõÜ ∆ ∞« Hõ~} ° ÏxH˜
QÆ∞i J=Ù`«∞Ok. ~°HOÎõ Ö’ W#∞Ñ¨ Ö’Ç¨Ï=Ú QÆ@Hõ Ñ¨^•~°Oú QÍ LO@∞Ok. S~°<£ Ñ Ã ~· \ ° ûò á¶ê~°∞‡ÖÏ FeS2. ~Ô O_»∞ ÖË^•
JO`«H< õ åfl Z‰õΩ¯= =¸ÅHÍÅ ã¨*Ï`ÕÜ∞« q∞„â= ◊ ∂xH˜ q∞„â= ◊ ∞Ö’Ç¨ÏO Jx Ñ ¿ ~°∞. W#∞=Ú Ñ¨Ó lO‰õΩ Ñ¨Ó`«
Ñ
Ã @ì_®xfl QÍÅfi<≥l · OQ∑ JO\Ï~°∞. Wã¨∞Hõ ~°™êÜ«∞#Hõ á¶ê~°∞‡ÖÏ ã≤eH¡ Í<£ _»Ü∂ « HÔ _û ,£ ã¨∞#flÑÙ¨ ~å~Ú ~°™êÜ«∞xHõ
á¶ê~°∞‡ÖÏ CaCo3 . ÔQb<å á¶ê~°∞‡ÖÏ Pbs. Ç¨ÏÖˇ\ · ò J#QÍ Nacl ÖË^• ™È_çÜ∞« O HÀ¡~Ô _ · ,£ W#∞=Ú HÍ~°ƒ<£ Hõeã≤#
q∞„â= ◊ ∞ Ö’Ç¨ÏO ã‘Åì ∞. W#∞=Ú Ü≥ÚHõ¯ ãÖQ„ Ç Æ Ï¨ #Ö’ XHõ =ÚYº JOâ◊=Ú ^Œ∞Hõ¯ W#∞=Ú `«Ü∂ « i. HÍÑ¨~ü Ñ Ã ~· \
° ò
á¶ê~°∞‡ÖÏ CuFeS2, HÍÑ¨~ü QÍ¡<£û á¶ê~°∞‡ÖÏ Cus ÉèÏˆHû\ò á¶ê~°∞‡ÖÏ Al2O3 QÔ b<å á¶ê~°∞‡ÖÏ Pbs, e`å~ü̊ á¶ê~°∞‡ÖÏ
Pbo. =∂QÆfl>ÿ̌\ò á¶ê~°∞‡ÖÏ Fe3O4 ÃÇÏ=∞>ÿ̌\ò á¶ê~°∞‡ÖÏ Fe2O3 e"≥∂<≥\ · ò á¶ê~°∞‡ÖÏ 2Fe2O3 3H2O W#∞=Ú
ÃÑ·ˆ~\ò á¶ê~°∞‡ÖÏ FeS2 L‰õΩ¯ J<Õk W#∞=Ú Ü≥ÚHõ¯ q∞„â= ◊ ∞ Ö’Ç¨Ï=Ú. =∂QÆflã Ã \ · ò á¶ê~°∞‡ÖÏ MgCO3 Ãã·~ÀÖòÃã·\ò
á¶ê~°∞‡ÖÏ Nacl. ã Ã ~ì Ú<£Öã ˇ π ã‘Öì ò J#QÍ W#∞=Ú =∞iÜ«Ú H„ Àq∞Ü«∞O =∞iÜ«Ú xdÖòÅ q∞„â= ◊ ∞=Ú ã‘Åì ∞
J#QÍ W#∞=Ú =∞iÜ«Ú HÍ~°ƒ#¡ q∞„â= ◊ ∞=Ú. x„M’"£∞e#QÍ W#∞=Ú =∞iÜ«Ú xdÖò =∞iÜ«Ú H„ Àq∞Ü«∂
=∞iÜ«Ú =∂OQÆhãπÅ q∞„â= ◊ ∞=Ú. eÖòxÖ’ J#QÍ W#∞=Ú =∞iÜ«Ú JÅ∂ºq∞xÜ«∞O =∞iÜ«Ú xdÖò =∞iÜ«Ú
HÀÉèÏÖòì q∞„â= ◊ ∞=Ú. ã Ã ~°∂ãÃ \ · ò á¶ê~°∞‡ÖÏ PbCO3.
32
CHAPTER - 13
h~°∞ ^•x ãÖÑ¶¨∞\˜`« =¸ÅHÍÅ∞
Z x+¨ÊuÖÎ ’ ÇÃ Ï· _
„ À[<£ =∞iÜ«Ú PH˜[û <£ Hõeã≤ h\˜x U~°Ê~∞° ™êÎÜ∂
≥ P x+¨Êux
Î h\˜ ãÖÑ¶∞¨ \˜Ò« JO\Ï~°∞.
h\˜ ãÖÑ¶∞¨ \˜`åxfl QÆ}Ñï=∂#OÖ’ ã¨∂z¿ãÎ ^•xx QÆ}Ñï=∂#O ãÖÑ¶∞¨ @#O JO\Ï~°∞. 2H2 + O2-->2H2O.
~Ô O_»∞ QÆ}Ñï=∂#OÖ’ Ç Ã Ï· _„ À[<£ XHõ QÆ}Ñï=∂#OÖ’ PH˜[û <£`À K«~º° <˘Ok ~Ô O_»∞ QÆ}Ñï=∂#O
h\˜x U~°Ê~∞° ã¨∞OÎ k q^Œ∞º`ü#∞ Ñ „ =
¨ Ç≤ÏOÑ¨*ã Ë ≤ ^•xx h\˜ ãÖÑ¶∞¨ \˜`« =¸ÅHÍxfl q_»Q˘@ì_®xfl q^Œ∞º`ü qâı+
¡ }
¨ O
Jx JO\Ï~°∞. h\˜H˜ J<ÕHõ Ñ¨^•~°^ ú ÅŒä #∞ HõiyOK«∞‰õΩ<Õ QÆ∞}O LOk. HÍ=Ù# ^•xx ÜÕ∞x=~°Öû ò ^ „ •=x Jx
JO\Ï~°∞. [Å HÍ\˜#º`«#∞ ã ¿ fi^Œ#O KÕÜ∞« _»O =Å¡ `˘ÅyOK«=K«∞Û. =∞$^Œ∞[ÅO`À |@ìÅ∞ L`«H_ õ O» =∞Ozk.
h\˜ ~°™êÜ«∞xHõ <å=∞=Ú Ç Ã Ï· _
„ À[<£ "≥∂<åˆH_ û .£
18= â◊`å|ÌOÖ’ Ç Ã Ï„hHˆ =<£_+ ç π "≥Ú@ì"Ú ≥ ^Œ\™˜ êiQÍ Ö’Ç¨Å#∞ P=∂¡Å`À K«~º° K≥OkOz Ç¨˙_ „ À[<£
"åÜ«Ú=Ù#∞ `«Ü∂ « ~°∞ KÕ™ê_»∞. QÍeÖ’ Hõeã ¿ H˘xfl =∞e<åÅ∞, 1. HÍ~°ƒ<" £ ∂
≥ <åˆH_
û ,£ 2. HÍ~°ƒ<_£ Ü
» ∂ « Hˆ _û ,£ 3.
ã¨ÅÊ~ù _
ü Ü
» ∂ « Hˆ _
û ,£ 4. <≥\
„· ’[<£ PˆH_ û Å£ ∞ PãπÉ™ˇ êìãπ ~ˆ _çÜ∂ ≥ ^•i‡Hõ Ñ¨^•~åúÅ∞ lOH±, HÍ_ç‡Ü«∞O, "≥∞~°∞¯ºi, H„ Àq∞Ü«∞O
"≥Ú^ŒÖ# ·ˇ q Éèq í +¨º`«∞ÖÎ ’ ^
„ =Œ ÇÃ Ï· _
„ À[<£#∞ "åÇ¨Ï# WO^Œ#OQÍ LÑ¨Ü∂ ≥ yOKÕ J=HÍâ◊O LOk.
PH˜Ç Ãû Ï· _
„ À[<£ =∞O@ U~°Ê~z ° Ö’Ç¨Å#∞ áÈÜ«Ú@, J`«∞‰õΩ@ LÑ¨Ü∂ ≥ yOK«∞@. WO^Œ# "åÜ«Ú=ÙÖ’
Hõ$u
„ =∞ Ñ
Ã \ „ ’Öò á⁄O^Œ∞@‰õΩ Ç Ã Ï· _
„ À[<£#∞ LÑ¨Ü∂ ≥ y™êÎ~∞° . PH˜[û <£ Ü≥ÚHõ¯ Éè∫uHõ ^Œ~å‡Å∞ : PH˜[û <£‰Ωõ ~°OQÆ∞,
~°∞z, "åã¨# LO_»^∞Œ . QÍe HõO>Ë H˘OK≥O |~°∞"≥# · k. h\˜Ö’ Hõ~∞° QÆ∞`«∞Ok. e@‡<£ Ñ¨sHõ‰∆ Ωõ `«@ãÖ÷ QÍ LO@∞Ok.
W#∞=Ú QÍeÖ’ L#fl `Õ=∞ ã¨=∞HõO∆ Ö’ K«~º° <˘Ok S~°<£ PˆH_ û Å£ q∞„â=
◊ ∂xfl U~°Ê~∞° ã¨∞OÎ k D q∞„â=◊ ∞"Õ∞ `«∞Ñ¨ÙÊ.
W#∞Ñ¨ =ã¨∞Î=ÙÅ‰õΩ ¿Ñ~ÚO\ò#∞ ~åã≤#@¡~Ú`Õ `«∞Ñ¨ÙÊ Ñ¨@ì‰õΩO_® x"åiOK«=K«∞Û#∞. ÃÇ·Ï„_À[<£ PH˜û[<£`À
=∞O_çOz#Ñ¨Ù_»∞ JkèHõ L+¨‚O "≥Å∞=_»∞`«∞Ok. D ^Œ~°≈O P^è•~°OQÍ PH˜ûÃÇ·Ï„_À[<£ =∞O@#∞ Ö’Ç¨Å#∞
JuHÕK«∞@‰õΩ, HÀÜ«Ú@‰õΩ LÑ¨Ü∂ ≥ y™êÎ~∞° . Wk 24000 ÃãO\˜„ˆQ_£ LëÈ‚„QÆ`«#∞ Hõeyã¨∞ÎOk. ÃÇ·Ï„_À[<£‰õΩ JkèHõ
^ŒÇ¨ <À+Öì LO_»_O» =Å¡ nxx "åÜ«Ú WO^Œ#OQÍ "å_»`å~°∞. nx<Õ h\˜ "åÜ«Ú=Ù JO\Ï~°∞.
WO^Œ∞Ö’ Ç Ã Ï· _
„ À[<£ 48 âß`«=Ú HÍ~°ƒ<£ "≥∂<åˆH_
û £ 44 âß`«=Ú W`«~° "åÜ«Ú=ÙÅ∞ 8 âß`«O LO\Ï~Ú.
á„ È_»∂ºã¨~ü "åÜ«Ú=Ù ‰õÄ_® XHõ "åÜ«Ú=Ù WO^Œ#=Ú. WO^Œ∞Ö’ Ç Ã Ï· _
„ À[<£ 10 âß`«=Ú, HÍ~°ƒ<£ "≥∂<åˆH_
û £ 26
âß`«O, <≥\
„· ’[<£ 55%, W`«~° "åÜ«Ú=ÙÅ∞ 9% LO\Ï~Ú.
HÀÖò "åÜ«Ú=Ù ‰õÄ_® XHõ "åÜ«Ú=Ù WO^Œ#"Õ∞, nxÖ’ Ç Ã Ï· _
„ À[<£ 45% #∞O_ç 55% HÍ~°ƒ<" £ ∂
≥ <åˆH_û £
4% #∞O_ç 11% W`«~° "åÜ«Ú=ÙÅ∞ 30% #∞O_ç 40% LO\Ï~Ú. JÖ’Ç¨Å#∞ PH˜[û <£Ö’ =∞O_çOz#Ñ¨Ù_»
PÖ’Ç¨ÏÑ¨Ù PˆH_û Å£ ∞ U~°Ê_`» å~Ú. D PÖ’Ç¨ÏÑ¨Ù PˆH_ û Ö£ Ë P=∞¡ÑÙ¨ PˆH_
û Å£ ∞. g\˜H˜ H˘OK≥O h~°∞ HõeÑ≤`Õ he e@‡ãπ#∞
Z„~° e@‡ãπQÍ =∂~°∞™êÎ~Ú. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ ã¨ÅÊ~ù ü + PH˜[û <£ ---> ã¨ÅÊ~ù _ ü Ü» ∂
« Hˆ _
û .£ ã¨ÅÊ~ù _
ü Ü
» ∂ û £ + h~°∞ ã¨Å∞Êiãπ
« Hˆ _
P=∂¡xfl Wã¨∞OÎ k. SO2 + H2O gves H2SO3. Ö’Ç¨Å#∞ PH˜[û <£Ö’ =∞O_çOz#Ñ¨Ù_»∞ Ö’Ç¨ÏÑ¨Ù PˆH_ û Å£ ∞
U~°Ê_`» å~Ú. W"Õ H∆Í~°ÑÙ¨ PˆH_û Å£ ∞ h\˜H˜ H˘OK«O h~°∞ HõeÑ≤`Õ Z„~° e@‡ãπ#∞ he e@‡ãπQÍ =∂~°∞™êÎ~Ú.
33
2Ca + O2 ---> 2CaO, HÍe¬Ü«∞O û £ + h~°∞ ---> HÍe¬Ü«∞O Ç
PˆH_ Ã Ï· _
„ ®ˆH_ û .£ Wk H∆Í~°Q∞Æ }Ïxfl Hõey LO@∞Ok.
â◊√^Œ"
Ì ∞≥ #
ÿ h\˜Ö’ q^Œ∞º`ü Ñ „ =¨ Ç≤ÏOK«^∞Œ . H˘OK«O LÑ¨ÙÊ#∞ HõeÑ≤#@¡~Ú`Õ P h\˜ QÆ∞O_® q^Œ∞º`ü Ñ „ =¨ Ç≤Ïã¨∞OÎ k.
Hõi#î [ÅO ã¨|∞ƒ‰Ωõ #∞~°Qh Æ Ü«∞^Œ∞. h\˜Ö’ "≥∞yfl+Ü ≤ ∞« O, HÍe¬Ü«∂ ã¨ÖÊË \ ù ,ò HÀ¡~Ô _
· £ Å=<åÅ∞ Hõiy LO>ˇ [ÖÏxH˜
HÍ\˜#º`« =ã¨∞OÎ k. =∞$^Œ∞ [ÅO ã¨|∞ƒ‰Ωõ "≥O@<Õ #∞~°Q# Æ ∞ Wã¨∞OÎ k. h\˜Ö’ HÍe¬Ü«∞O HÀ¡~Ô _ · ,£ "≥∞yfl+Ü≤ ∞« O HÀ¡~Ô _
· ,£
HÍe¬Ü«∞O Ñ¨ÖÊË _ ù ,£ "≥∞yfl+Ü ≤ ∞« O ã¨ÖÊË _
ù £ =O\˜ Å=<åÅ∞ Hõiy LO_»_O» =Å# h\˜H˜ HÍ@∞º#`« =ã¨∞OÎ k. h\˜Ö’H˜
q^Œ∞º`«flW ÑÖÑ≤`Õ Ç Ã Ï· _
„ À[<£, PH˜[û <£ "åÜ«Ú=ÙÅ∞QÍ qQÆ@#O K≥O^Œ∞`å~Ú. PH˜[û <£Ö’ QÆÅ áê„`Ö« ’ =∞O_»∞K«∞#fl
Ñ¨ÙÅ¡#∞ LOz`Õ Ñ „ H¨ Íâ◊=O`«OQÍ =∞O_»∞`«∞Ok. Ç Ã Ï· _
„ À[<£ "åÜ«Ú=Ù QÆÅ áê„`Ö« ’ =∞O_»∞K«∞#fl Ñ¨ÙÅ¡#∞ LOz`Õ
''@Ñπ—— =∞<Õ â◊|OÌ `À PiáÈ`«∞Ok. he ~°OQÆ∞ =∞O@`À "åÜ«Ú=Ù =∞O_»∞`«∞Ok. Ç Ã Ï· _
„ À[<£ e@‡ãπ`À ã¨ÅÊ~ù `ü À
`«@ãÖ÷ QÍ LO@∞Ok. Z~°∞Ñ¨Ù he e@‡ãπ HÍy`åÅ ~°OQÆ∞ =∂~°Û^∞Œ . =∞~°∞QÆ∞`«∞#fl ã¨ÅÊ~ù Öü ’H˜ ÇÃ Ï· _ „ À[<£ "åÜ«Ú=Ù#∞
ÑÖÑ≤`Õ Ç¨˙_ „ À[<£ Ñ¨ÖÊË _ ù £ "åÜ«Ú=Ù U~°Ê_∞» `«∞Ok. nxH˜ ‰õΩe¡# HÀ_çQ∞Æ _»¡ "åã¨# LO@∞Ok.
á⁄\Ï+≤Ü∞« O _≥H„· À"Õ∞\ò ^„ •=}OÖ’ =ÚOz# HÍy`åxfl ã¨ÅÊ~ù ü =∞O_»∞K«∞#fl *Ï_çÖ’ Ñ Ã _ç`Õ Jk P‰õΩÑ¨KÛQ« Í
=∂~°∞`«∞Ok. Wk ã¨ÅÊ~ù ü _»Ü∂« Hˆ _û ‰£ Ωõ Ñ¨sHõ.∆ Ñ„ Ü
¨ ∂
≥ QÆâßÅÖ’ ÇÃ Ï· _
„ À[<£ `«Ü∂
« ~°∞ KÕÜÚ
« #Ñ¨Ù_»∞ Ñ
„ Ü
¨ ∂
≥ QÆO ã¨g∞ÑÖÖ’
=∞O@ LO_»‰Ä õ _»^∞Œ . uã≤Öò QÆ~å@∞ kQÆ∞= ÉèÏQÆO P=∞¡=ÚÖ’ =Úxy LO_®e ÖËHáõ È`Õ `«Ü∂ « ~Ô #
· Ç
Ã Ï· _
„ À[<£
QÆ~å@∞ ^•fi~å QÍeÖ’ Hõeã≤áÈ`«∞Ok. Ç Ã Ï· _
„ À[<£ Éèu
·ˇ Hõ ^Œ~å‡Å∞.
Ç
Ã Ï· _
„ À[<£‰Ωõ ~°OQÆ∞, ~°∞z, "åã¨# ÖË^∞Œ . Wk h\˜Ö’ Hõ~Q° ^ Æ ∞Œ , QÍe HõO>Ë `ÕeHÔ # · k XHõ b@~°∞ Ç Ã Ï· _
„ À[<£
ÉèÏ~°=Ú 0.09 Q„ Í=ÚÅ∞. XHõ b@~°∞ QÍe ÉèÏ~°O 1.29 Q„ Í=ÚÅ∞. Ç Ã Ï· _„ À[<£#∞ á⁄_ç ÉèÁQÆ∞`æ À L`ÕÊ~H° õ ã¨=∞HõO∆ Ö’
JkèHõ Ñ‘_# » O =^ŒÌ K«~º° QÍq¿ãÎ ^ „ =Œ ~°∂ÑÖÖ’ L#fl Ç Ã Ï· _„ ÀHÍ~°ƒ#¡ q∞„â= ◊ ∂xfl U~°Ê~∞° K«∞#∞. D q∞„â= ◊ ∞O#∞ Ñ Ã \„ ’ÖòQÍ
LÑ¨Ü∂ ≥ yOK«=K«∞Û#∞. D Ñ „ H„¨ Ü˜ ∞« #∞ Ñ Ã \„ ’Öò ÇÃ Ï· _
„ À[hHõ~} ° O JO\Ï~°∞. Ñë,¡ Ñü# Î ∂<≥Å H˘|ƒi, #∞=ÙfiÅ #∂<≥Å∞
QÆk LëÈ‚Q„ `Æ « =^ŒÌ ^ „ "Œ åÅ∞QÍ LO\Ï~Ú. D #∂<≥Å#∞ q=~°O‚ KÕã≤ "åã¨##∞ á⁄Q˘\˜ì Ç Ã Ï· _
„ À[<£`À xdÖò
L`ÕÊ~} ° ã¨=∞HõO∆ Ö’ 1500 #∞O_ç 2000 ã Ã O\˜Qˆ„ _£ =^ŒÌ "Õ_ç KÕã ¿ Î "≥~ÚºÖÏO\˜ H˘=ÙfiÅ#∞ `«Ü∂ « ~°∞KÕÜ∞« =K«∞Û
Wq _®ÖÏ¤, =#ã¨Êu =O\˜ Ñ ¿ ~°`¡ À =∂Ô~¯\’¡ Åaè™êÎ~Ú. D Ñ „ H„¨ Ü
˜ ∞« #∞ #∂<≥Å ÇÃ Ï· _ „ À[hHõ~} ° O JO\Ï~°∞. PH˜[û <£#∞
PH˜Z û ã≤@e<£ 32000 ã Ã O\˜Qˆ„ _£ =^ŒÌ =∞iÜ«Ú PH˜Ç „ À[<£ 24000 ã
Ãû Ï· _ Ã O\˜Qˆ„ _£ =^ŒÌ =∞O@Å∞ á⁄O^Œ∞@‰õΩ
LÑ¨Ü∂ ≥ y™êÎ~∞° . D =∞O@#∞ Ö’Ç¨Å#∞ HÀÜ«∞_®xH˜, JuHÕK«_®xH˜ LÑ¨Ü∂ ≥ y™êÎ~∞° . J}∞ Hˆ O„^•ÖÖ’ q^Œ∞º`ü#∞
L`«ÊuÎ KÕã ¿ @Ñ¨ÙÊ_∞» JkèHõ L+Ö‚ "≥Å∞=_»∞`«∞Ok. D Lëê‚xfl `«yOæ K«Háõ È`Õ Ü«∞O„`« ÑïHõ~åÅ∞ K≥_áç ÈÜÕ∞ J=HÍâ◊O
LO@∞Ok. nxx x"åiOK«_®xH˜ h\˜x D Ü«∞O„`Ñ « i¨ Hõ~åÅ K«∞@∂ì x~°O`«~O° ÑÖÑ¨Ù`«∂ K«Å| ¡ ~°∞™êÎ~∞° .
h\˜x |Ç¨ïàÏ~°Hú õ Ñ „ Ü ¨ ∂≥ [<åÅ‰õΩ LÑ¨Ü∂ ≥ yOK«∞@‰õΩ HÍ~°}O h~°∞ J<ÕHõ Ñ¨^•~åúÅ#∞ `«#Ö’ HõiyOK«∞HÀQÆÅ^Œ∞.
h~°∞ q~°∞=ÙQÍ Åaèã∞¨ OÎ k. Lëê‚xfl J^Œ∞Ñ¨ÙKÕÜ∞« _®xH˜ LÑ¨Ü∂ ≥ QÆÑ_ ¨ ∞» `«∞Ok. `åQÆ_®xH˜ =ÚiH˜x áÈQÀ@ì_®xH˜
‰õÄ_® h~°∞ LÑ¨Ü∂ ≥ QÆÑ_ ¨ ∞» `«∞Ok. Ç Ã Ï· _
„ À[<£ QÍeÖ’ =∞O_çOz#Ñ¨Ù_»∞ @Ñπ =∞<Õ â◊|OÌ U~°Ê_∞» `«∞Ok. D â◊|OÌ
Ç
Ã Ï· _
„ À[<£#∞ QÆ∞iÎOK«_®xH˜ LÑ¨Ü∂ ≥ QÆÑ_ ¨ ∞» `«∞Ok. Ç Ã Ï· _„ À[<£ QÍeÖ’ =∞O_ç#Ñ¨Ù_»∞ Wk =∞O_»∞@‰õΩ ^ÀÇ¨Ï^ŒO
KÕÜ«∞^Œ∞.
34
Ç
Ã Ï· _
„ À[<£, <≥\
„· ’[<£`À JkèHõ LëÈ‚Q„ `Æ « Ñ‘_<
» åÅ =^ŒÌ K«~º° <˘Ok P"≥∂xÜ«∂#∞ U~°Ê~∞° ã¨∞OÎ k.
N2+3H2--> 2NH3.
ã¨∂~°ºHÍOu ã¨=∞HõO∆ Ö’ =∞O_»∞K«∞#fl Ç

Ã Ï· _
„ À[#∞ HÀ¡i<£`À K«~º° [iÑ≤ Ç
Ã Ï· _
„ À[<£HÀ¡~Ô _
· £ U~°Ê~∞° ã¨∞OÎ k.
H2 + Cl2 ---> 2HCl.
™È_çÜ∞« O, HÍe¬Ü«∞O ÖÏO\˜ K«∞~°∞HÔ #

· Ö’Ç¨Å`À Ç
Ã Ï· _
„ À[<£ K«~º° <˘Ok Ö’Ç¨Ï Ç
Ã Ï· _
„ _
Õ Å£ #∞ U~°Ê~∞° K«∞`«∞Ok.
2Na + H2 --> 2Nah, Ca + H2--> CaH2
U Ñ¨^•~åúÅ<≥`· Õ ~°™êÜ«∞#Hõ K«~º° Ö’ áêÖÁæ#‰õΩO_® K«~º° "ÕQÍxfl Ñ Ã OK«∞`å"≥∂ "å\˜x L`ÕÊ~H° ÍÅ∞ JO\Ï~°∞. U
Ñ¨^•~°" ú ∞≥ <
ÿ å PH˜[û <£`À K«~º° á⁄O^Œ_®x W# PH˜Hû ~õ } ° =Ú JO\Ï~°∞. Ö’Ç¨Å∞, JÖ’¡Ç¨ Å∞ PH˜[û <£`À PH˜Hû ~õ } ° O
K≥Ok ãÖ|Ok`« Ö’Ç¨Ï =∞iÜ«Ú PÖ’¡ÇÏ¨ PˆH_ û Å£ #∞ U~°Ê~∞° ™êÎ~Ú. PH˜[û <£ #∞Oz PH˜Hû ~õ } ° . Ö’Ç¨ PˆH_ û Å£ ∞
Ç
Ã Ï· _
„ À[<£`À K«~º° <˘Ok PH˜[û <£#∞ HÀÖ’Ê=Ù@#∞ HõÜ ∆ ∞« Hõ~}
° =Ú JO\Ï~°∞. Ç Ã Ï· _
„ À[<£ =∞Oz HõÜ
∆ ∞« Hõi}˜. P=∂¡Å∞
Ç
Ã Ï· _
„ À[<£#∞ q_»∞^ŒÅ KÕ™êÎ~Ú. #∂<≥Å Ç Ã Ï· _
„ À[hHõ~} ° =ÚÖ’ LÑ¨Ü∂ ≥ yOK«∞ L`ÕÊ~H° = õ Ú xdÖò. Ç Ã Ï· _
„ À[<£#∞
h\˜ L~°= ú ÚY ™ê÷#| „ Oâ◊O ^•fi~å á⁄O^Œ∞@‰õΩ HÍ~°}=Ú Ç Ã Ï· _
„ À[<£ QÍe HõO>ˇ `ÕeHÔ #· k HÍ=@"Õ∞.
=∞# â◊s~° ÉèÏ~°OÖ’ 70% ÉèÏ~°O h\˜^,Õ ã¨|∞Ì`À `«fi~°QÍ #∞~°Q# Æ ∞ WKÕÛ [Å=Ú =∞$^Œ∞[Å=Ú. Ç Ã Ï· _„ À[<£
h\˜Ö’ Hõ~∞° QÆ^∞Œ . Ç Ã Ï· _
„ À[<£ e@‡ãπ#∞ =∂~°Û^∞Œ . PH˜Ç Ãû Ï· _ „ À[<£ LëÈ‚Q„ `Æ « =∞O@ ã¨∞=∂~°∞QÍ 2400 0 ã Ã O\˜Qˆ„ _£
LO@∞Ok. Hõ$„u=∞ ÃÑ„\’Öò `«Ü«∂~°∞KÕã≤# âß„ã¨Î"Õ`«Î ¿Ñ~°∞ Éˇi˚Ü«∞ãπ, ÃÑ^ŒÌ ÃÑ^ŒÌ ÉˇÅ∂<£ÅÖ’ ÃÇ·Ï„_À[<£#∞
LÑ¨Ü∂ ≥ y™êÎ~∞° . QÍe Ç Ã Ï· _
„ À[<£ HõO>Ë 14.5 ~ˆ @∞¡ |~°∞=Ù Z‰õΩ¯=. Wã¨∞HõÖ’ PH˜[û <£ âß`«=Ú 56. Ñ „ H¨ $õ uÖ’ Jxfl
=¸ÅHÍÅ∞ HõO>ˇ Z‰õΩ¯=QÍ ÅaèOKÕk PH˜[û #∞. P=∞¡Hˆ _ û ‰£ Ωõ L^•Ç¨~°} CO2 H∆Í~°ÑÙ¨ PˆH_ û ∞» L^•Ç¨Ï~°} "≥∞yfl+Ü ≤ ∞« O
1000 ã Ã O\˜Qˆ„ _£. g\˜Ö’ L#fl H„ = ˜ ÚÅ#∞ K«OÑ¨Ù@‰õΩ HÀ¡i<£#∞ "å_»∞`å~°∞. D Ñ „ H„¨ Ü
˜ ∞« #∞ HÀ¡i<Õ+< ¨ £ JO\Ï~°∞.
h\˜Ö’ `ÕeÜ«∂_»∞`«∞#fl =∞e<åÅ#∞ `˘ÅyOK«∞@‰õΩ =_»É’`«#∞ LÑ¨Ü∂ ≥ y™êÎ~∞° . LÑ¨ÙÊ h\˜ ^ „ •=<åxfl [Å
^
„ •=#O JO\Ï~°∞. Ç Ã Ï· _
„ À[<£ "≥∂<åÔH_ û £ Ü≥ÚHõ¯ =º=Ç¨iHõ <å=∞=Ú h~°∞. h\˜ q^Œ∞º`ü "åÇ¨ÏHõ`# « ∞Ñ Ã OK«∞@‰õΩ
™È_çÜ∞« O HÀ¡~Ô _ · £ ÖË^• ™ê^è•~°} LÑ¨ÙÊ#∞ HõÅ∞Ñ¨Ù`å~°∞. L+Ö‚ =Å¡ h\˜x XHõ ~°∂ÑÖ #∞O_ç WOH˘Hõ ~°∂ÑÖÖ’H˜
=∂~°Û=K«∞Û Ç Ã Ï· _
„ À[<£ e@‡ãπ‰Ωõ `«@ãÖ÷ QÍ LO@∞Ok. <≥\ „· ’[<£ Ü≥ÚHõ¯ Ç Ã Ï· _„ _Õ #£ ∞ J"≥∂xÜ«∂ JO\Ï~°∞. Ç Ã Ï· _„ À[<£
ã¨ÖÊË _
ù ‰£ Ωõ ‰õΩe¡# HÀ_çQ∞Æ _»∞¤ "åã¨# Hõey LO@∞Ok. =∞O_»∞K«∞#fl Ñ¨ÙÅ¡#∞ â◊|OÌ KÕã∞¨ Î Pˆ~Ê "åÜ«Ú=Ù Ç Ã Ï· _ „ À[#∞.
h\˜ Ü≥ÚHõ¯ ~°™êÜ«∞xHõ <å=∞=Ú Ç Ã Ï· _
„ À[<£ "≥∂<åˆH_ û .£ H˘=fiuÎx =∞O_çã ¿ Î "≥Å=_»∞#q PˆH_ û Å£ ∞. "å`å=~°}OÖ’
L#fl PH˜[û <£ ^•^•Ñ¨Ù 20% LO@∞Ok. "≥∞~°∞¯i PˆH_ û #
£ ∞ "Õ_K ç ã
¿Õ Î U~°Ê_∞» #q "≥∞~°∞¯i =∞iÜ«Ú PH˜[û <£. P=∞¡PHˆ _ û Å£
h\˜ ^ „ •=#=Ú he e@‡ãπ#∞ Z„~° e@‡ãπQÍ =∂~°∞Û#∞. xëêfiãÖ KÕã# ≤ Ñ¨Ù_»∞ q_»∞^ŒÖ# ·ˇ "åÜ«Ú=ÙÖ’ Z‰õΩ¯=
HÍ~°ƒ<_ £ Ü» ∂« HÔ _ û £ LO@∞Ok. PH˜[û <£ h\˜Ö’ Hõ~∞° QÆ∞`«∞Ok. PH˜[û <£ JO\˜ P=∞¡O L`«ÊuÎ KÕã ¿ k Jx J~°Oú Hˆ =O_ç+π
J<Õ âß„ã¨Î"Õ`«Î "≥Ú^Œ@ Ô~O_»∞ Ñï=∂}OÅ ÃÇ·Ï„_À[<£ XHõ QÆ} Ñï=∂#O PH˜û[<£Å#∞ =∞O_çOz h\˜x
`«Ü∂ « ~°∞KÕ™ê_»∞. h\˜x Ü«¸x=~°Öû ò eH˜fi_£ JO\Ï~°∞. ã¨|∞ƒ`À #∞~°∞QÆ∞ ~åx [ÖÏxfl Hõi# î [ÅO JO\Ï~°∞.
[ÅHÍ\˜#º`«#∞ ã ¿ fi^Œ#O KÕã≤ `˘ÅyOK«=K«∞Û. Jxfl\H˜ < õ åfl `ÕeHÔ #· "åÜ«Ú=Ù Ç Ã Ï· _
„ À[<£. Ç Ã Ï· _
„ À[#O J#QÍ h\˜x
35
WKÕÛk Jx J~°= ú Ú. Ñ
„ Ü
¨ ∂≥ QÆâßÅÖ’ Ç Ã Ï· _
„ À[<£ `«Ü∂« i ã¨∂zOK«∞ ã¨g∞Hõ~} ° =Ú Zn + 2Hcl ---> Zncl2+H2
™È_çÜ∞« O Ç „ ®_£ á¶ê~°∞‡ÖÏ Nah. P"≥∂xÜ«∂ á¶ê~°∞‡ÖÏ NH3 HÍe¬Ü«∞O Ç
Ã Ï· _ „ ®_£ á¶ê~°∞‡ÖÏ CaH2 ^
Ã Ï· _ „ =
Œ ~°∂ÑÖÖ’
L#fl J<ÕHõ Ç Ã Ï· _
„ ÀHÍ~°ƒ#¡ q∞„â=
◊ ∂xfl Ñ
Ã \ „ ’Å∞ JO\Ï~°∞. =∞O_»∞K«∂ Lëê‚xfl WKÕÛ Ñ¨^•~°Åú ∞ WO^Œ<åLÅ JO\Ï~°∞.
ÃÑ„\’Å∞ `«Ü«∂iH˜ =¸ÅÑ¨Ù~°∞+¨µ_»∞ ''Éˇi˚Ü«∞ãπ—— #∂<≥Å#∞ H˘=ÙfiÅ∞QÍ =∂ˆ~Û „Ñ¨„H˜Ü«∞¿Ñ~°∞ #∂<≥Å
Ç
Ã Ï· _
„ À[hHõ~}° =Ú. "≥Ú^Œ\™˜ êiQÍ PH˜[û <£#∞ Ñ „ Ü¨ ∂
≥ QÆâßÅÖ’ `«Ü∂
« ~°∞ KÕã# ≤ âß„ã" Î¨ `Õ Î« ''jÖË—— PH˜[û <£ ^Œ~å=∞Å#∞
"≥Ú^Œ@ Hõ#∞Q˘#fl âß„ãÎ̈"Õ`«Î ''Öˇ_À~Ú[~ü—— á⁄\Ï+≤Ü«∞O <≥·„>Ë\ò á¶ê~°∞‡ÖÏ KNO3. á⁄\Ï+≤Ü∞« O Ñ¨~= ° ∂OQÀ<Õ\Öò ’
á⁄\Ï+≤Ü∞« O =∞iÜ«Ú PH˜[û <£ ~°HOõ HÍ‰õΩO_® J^Œ#OQÍ L#fl =¸ÅHõO Ñ ¿ ~°∞ =∂OQÆhãπ, ~°™êÜ«∞xHõ K«~º° Ö’
`å#∞ áêÖÁæ#‰õΩO_® K«~åº "ÕQÍxfl Ñ Ã OKÕ Ñ¨^•~åúÅ#∞ L„`~Õ H° ÍÅ∞ JO\Ï~°∞.
CHAPTER - 14
<≥·„\’[<£ =∞iÜ«Ú ^•x ã¨"Õ∞‡à◊<åÅ∞
XHõ "åÜ«Ú=Ù#∞ Ñ‘_< » åxH˜ QÆ∞iKÕã≤ "åºHÀlOÑ¨Kã Õ ,≤ K«Å| ¡ iKÕ q^•<åxfl BÖò`å=∞û<£ Ñ „ É¨ Ïè =O JO\Ï~°∞.
<≥\
„· ’[<£ QÍeÖ’ 3 aè#flO 4= =O`«∞ ÉèÏ~°âß`«OQÍ#∞, 4/5= =O`«∞ QÆ}Ñï=∂#O âß`«O QÍ#∞ Åaèã∞¨ OÎ k.
"å`å=~°}OÖ’ QÆÅ #„`[« x "åÜ«Ú=Ù#∞ "≥ÚHõ¯Å‰õΩ LÑ¨Ü∂ ≥ QÆÑ_ ¨ Õ <≥\„· ’[<£ ã¨"∞Õ ‡à◊<åÅ#∞ =∂~°Û_®xfl #„`[« x
™ê÷Ñ# ¨ Jx JO\Ï~°∞. "≥∞~°∞Ñ¨ÙÅ =Å# ÉèÏºH˜iì Ü«∂ =Å# Hõ$u „ =∞ Ñ¨û ÌŒ ^•fi~å #„`[« x P"≥∂xÜ«∂QÍ#∞ <≥> „· _Ë Å£
QÍ#∞ ™ê÷Ñ≤OK«|_»∞`«∞Ok. á¶êºÑπì J#QÍ Ñ¶ïìÖˇ·[~üû JO_£ ÔHq∞HõÖòû „\Ï"≥<£HÀ~ü, „>ÿ̌<≥·„\’\’Öòx<£Å#∞ J"≥∂\’Öò
JO\Ï~°∞. Wk Ñ ¿ Å∞_»∞ Ñ¨^•~°= ú Ú. P^Œ∞<ÀÖò á⁄_ç ‰õÄ_® XHõ Ñ ¿ Å∞_»∞ Ñ¨^•~°= ú Ú. =∂ºÑπ (Map) JO>Ë "≥∂<À
P"≥∂xÜ«∞O áêã¨Ñ ¿ \ò. nx ~°™êÜ«∞#H˜ á¶ê~°∞‡ÖÏ NH4 H2PO4 . DAP JO>Ë _≥J · "≥∂xÜ«∞O áêãπÑ ¿ \ò. nx
~°™êÜ«∞xHõ á¶ê~°∞‡ÖÏ NH4 2HPO4 <≥\ „· ’[<£#∞ J"≥∂xÜ«∂ Z~°∞=ÙÅ =∞iÜ«Ú Ñ ¿ Å∞_»∞ Ñ¨^•~°= ú ÚÅ `«Ü∂ « iÖ’
LÑ¨Ü∂ ≥ y™êÎ~∞° . J"≥∂xÜ«∞O áêãπÑ ¿ @∞ XHõ =∞Oz Z~°∞=Ù. "å`å=~°}OÖ’x <≥\ „· ’[<£ PH˜[û <£Å∞ "≥∞~°∞Ñ¨Ù =Å¡
Hõeã≤ <≥\ „· H˜ ± PˆH_ û #£ ∞ U~°Ê~∞° ™êÎ~Ú. ã¨ÇÏ¨ r=# ÉèÏºH˜iì Ü«∂ =Å# "å`å=~°}Ñ¨Ù =¸ÅHõ #„`[« xx <≥\ „· ’[<£
ã¨"≥∞‡à◊<åÅ∞QÆ =∂~°Û=K«∞Û#∞. ÖˇQÆ∞º"≥∞#ã≤ "≥ÚHõ¯Å "Õà◊§Ö’ QÆÅ ÉèÏºH˜ìiÜ«∂ JkèHõ Ñï=∂#OÖ’ <≥·„\’[<£
ã¨"∞Õ ‡à◊<åÅ#∞ U~°Êiz Éè∂ í q∞x áê~°=O`«O KÕ™êÎ~Ú. ÖˇºQÆ∞º"≥∞#ã≤ "≥ÚHõ¯Å ÑÖ@Å∞ "Õã# ≤ `«~∞° "å`« ÑÖ@‰õΩ
‰õÄ_® ÖˇQ∞Æ º"≥∞#ã≤ `«Ü∂ « ~°∞ KÕã#≤ <≥\ „· ’[<£ ã¨"∞Õ ‡à◊<åÅ∞ LÑ¨Ü∂ ≥ QÆÑ_ ¨ `» å~Ú. <≥> „· \Ë Åò LxH˜x QÆ∞iÎOK«_®xH˜
ÖËHõ #„uHõ P=∞¡=Ú ÑïjeOK«_®xH˜ É „ ∫è <£ =ÅÜ«∞Ñïz Ñ¨sHõ# ∆ ∞ KÕ™êÎ~∞° . P"≥∂xÜ«∂ QÍe HõO>Ë `ÕeHÔ # · k
JO^Œ∞KÕ P"≥∂xÜ«∂#∞ QÍe P^À=ÚY™ê÷#K«Å#O ^•fi~å ã ¿ Hõi™êÎ~∞° . P"≥∂xÜ«∂Ö’ "Õã# ≤ Z„~° e@‡<£ heQÍ
=∂~°∞`«∞Ok. HÍ~°}O U=∞#QÍ P"≥∂xÜ«∂‰õΩ H∆Í~° ã¨fiÉèÏ=O LOk. P"≥∂xÜ«∂Ö’ =∞O_»∞K«∞#fl Ñ¨ÙÅ¡ "≥O@<Õ
PiáÈ`«∞Ok. HÍ~°}O U=∞#QÍ J"≥∂xÜ«∂ ^ŒÇ¨ #je HÍ^Œ∞ ^ŒÇÏ¨ #^ÀÇ¨kHÍi ‰õÄ_® HÍ^Œ∞. <≥\ „· H˜ ± P=∞¡=ÚÖ’
<≥\
„· ’[<£ _»Ü∂ « Hˆ _û £ Hõiy LO@∞Ok. ^•x =Å# Ñ¨ã∞¨ Ñ¨Ù ~°OQÆ∞Ö’ <≥\ „· H˜ ± P=∞¡=Ú HõxÑ≤ã∞¨ OÎ k. P"≥∂xÜ«∂
ã¨ÅÊiù H± P=∞¡=Ú`À K«~º° á⁄O^Œ@O =Å# J"≥∂xÜ«∞O ã¨bÊ\ ù ò U~°Ê_∞» `«∞Ok.
JkèHõ Ñï=∂#OÖ’ QÆÅ J"≥∂xÜ«∂ HÀ¡i<£`À K«~º° á⁄Ok`Õ J"≥∂xÜ«∂ HÀ¡~Ô _ · ,£ <≥\
„· ’[<£#∞ U~°Ê_`» å~Ú.
J"≥∂xÜ«∂ h\˜Ö’ Hõiy# J"≥∂xÜ«∞O ÇÃ Ï· _
„ ®ˆH_
û £ U~°Ê_∞» #∞. Ñ
Ã i„¶ H± HÀ¡~Ô _
· ‰£ Ωõ J"≥∂xÜ«∞O Ç Ã Ï· _
„ ®ˆH_
û £ HõeÑ≤`Õ
36
lQÆ∞~°∞ ~°OQÆ∞ QÆÅ Ñ Ã i„¶ H± ÇÃ Ï· _ „ ®ˆH_ û £ J=ˆHÑ ∆ O¨ U~°Ê_∞» `«∞Ok. JÅ∞ºq∞xÜ«∞O ã¨ÖÊË \ ù ò^ „ •=}ÏxH˜ J"≥∂xÜ«∞O
ÃÇ·Ï„_®ˆHû_£ HõeÑ≤`Õ `≥Å¡\˜ lQÆ∞~°∞ =O\˜ JÅ∞ºq∞xÜ«∞O ÃÇ·Ï„_®ˆHû_£ U~°Ê_»∞`«∞Ok. ™È_çÜ«∞O J"≥∂xÜ«∂`À
K«~º° á⁄Ok`Õ 8480 ã Ã O\˜Qˆ„ _£‰Ωõ "Õ_ç KÕã# ≤ ™È_çÜ∞« O J"≥∂xÜ«∂`À K«~º° á⁄Ok ™È_®"≥∞\ ÿ ò U~°Ê_∞» `«∞Ok.
á⁄\Ï+≤Ü∞« O`À J"≥∂xÜ«∂ K«~º° á⁄Ok`Õ 8480 ã Ã O\˜Qˆ„ _£‰Ωõ "Õ_K ç ãÕ # ≤ J"≥∂xÜ«∂`À K«~º° á⁄Ok áÈ\Ï+≤Ü∞« O
Z"≥∞_ ÿ £ U~°Ê_∞» `«∞Ok. TÜ≥∂_ç<£ #„uHõ P=∞¡=Ú`À K«~º° á⁄Ok`Õ SÜ≥∂_çH± P=∞¡=ÚQÍ PH˜Hû ~õ } ° O K≥O^Œ∞`«∞Ok.
<≥\„· H˜ ± P=∞¡=Ú Ç Ã Ï· _
„ À[<£ ã¨ÖÊË \ ù `ò À K«~º° á⁄Ok`Õ ã¨ÅÊ~ù Qü Í PH˜Hû ~õ } ° O K≥O^Œ∞`«∞Ok. ã¨[Å #„uHõ P=∞¡=Ú
"≥∞yfl+Ü ≤ ∞« O`À K«~º° á⁄Ok`Õ "≥∞yfl+Ü ≤ ∞« O <≥>„· \ Ë ,ò ÇÃ Ï· _
„ À[<£ U~°Ê_∞» `«∞Ok. ã¨[Å #„uHõ P=∞¡=Ú =∂OQÆhãπ`À
K«~º° á⁄Ok`Õ =∂OQÆhã¨∞ <≥\ „· \ © ò ÇÃ Ï· _ „ À[#∞ U~°Ê_`» å~Ú. #„uHõ P=∞¡=Ú PˆH_ û Å£ `À K«~º° á⁄Ok`Õ <≥> „· \
Ë ò^
„ •=<åÅ#∞
Wã¨∞OÎ k. Ñ „ H¨ $õ uÖ’ <≥\ „· ’[<£ á⁄\Ï+≤Ü∞« O <≥> „· \Ë ,ò ™È_çÜ∞« O <≥> „· \Ë ò J"≥∂xÜ«∂ <≥> „· \
Ë ò Ü«¸iÜ«∂ "≥Ú^ŒÖ# ·ˇ
ã¨"∞Õ ‡à◊<åÅ ~°∂ÑÖÖ’ Åaèã∞¨ OÎ k. J"≥∂xÜ«∂ "åÜ«Ú=Ù ^ŒQ~æÆ ‰° Ωõ Ç Ã Ï· _
„ ÀHÀ¡iH± P=∞¡=ÚÖ’ =ÚOz# Ñ¨ÙÅ¡#∞
LOz# `≥Åx ¡ ^Œ@" ì ∞≥ # ÿ á⁄QÆÅ∞ =™êÎ~Ú. ~å[„^= Œ =Ú ÖË^• ^ „ =Œ ~å[=Ú J#QÍ 1:3 QÆ#Ñï=∂#OÅ =^ŒÌ HNO3
=∞iÜ«Ú QÍ_» Hcl Å q∞„â= ◊ ∂xfl ^ „ =Œ ~å[=Ú JO\Ï~°∞.
J"≥∂xÜ«∂ LÑ¨Ü∂≥ QÍÅ∞ :
1. Ü«¸iÜ«∂, J"≥∂xÜ«∂ ã¨ÖÊË\
ù ,ò J"≥∂xÜ«∞O á¶êãπÑ
¿ @∞ =O\˜ Z~°∞=ÙÅ `«Ü∂
« iÖ’ LÑ¨Ü∂
≥ QÆÑ_
¨ ∞» `«∞Ok.
2. ™È_çÜ∞« O HÍ~Àƒ<\
Õ ,ò ™È_çÜ∞« O ÉˇH· Í~Àƒ<\
Õ Åò `«Ü∂
≥ y™êÎ~.°
J"≥∂xÜ«∞O HÀ¡Ô~·_£Å LÑ¨Ü≥∂QÆ=ÚÅ∞ :
Wk J^Œ‰Ì Ωõ Ñïâ„ =
◊ ∞Ö’ =ã¨=
Î ÚÖ’ JK«∞"
Û Ü
Õ Ú
« @‰õΩ LÑ¨Ü∂
≥ QÆÑ_
¨ ∞» `«∞Ok. ™êÅ¤iOQ∑ KÕÜÚ
« @‰õΩ, =∞O^Œ∞Å
`«Ü∂ « iÖ’, Ñ
„ Ü¨ ∂≥ QÆâßÅÖ’, ÖËHÍ¡eÛ QÆ@=Ú =∞iÜ«Ú x~°Å˚ QÆ@=ÚÖ’ q^Œ∞º`ü qâı+ ¡ }
¨ OQÍ#∞ J"≥∂xÜ«∞O
HÀ¡~Ô _
· £ LÑ¨Ü∂≥ y™êÎ~.°
J"≥∂xÜ«∞O ã¨ÖËÊù\ò LÑ¨Ü≥∂QÍÅ∞ :
Wk Z~° ∞ =ÙQÍ#∞ J"≥ ∂ xÜ« ∞ O <≥ · „ > Ë \ ò =O\˜ Å=<åÅ `« Ü « ∂ iÖ’#∞ J"≥ ∂ xÜ« ∞ O ã¨ Ö Ë Ê ù \ ò
LÑ¨Ü∂
≥ QÆÑ_
¨ ∞» `«∞Ok.
J"≥∂xÜ«∞O <≥·„>Ë\ò LÑ¨Ü≥∂QÍÅ∞ :
Wk Z~°∞=ÙQÍ, J"≥∂\’Öò, J=∂#Öò =O\˜ Ñ
¿ Å∞_»∞ Ñ¨^•~°=
ú ÚÖ’ `«Ü∂
« iÖ’ =∞iÜ«Ú <≥\
„· ã
˜ π PˆH_
û £
`«Ü∂
≥ QÆÑ_
¨ ∞» `«∞Ok.
#„uHõ P=∞¡=Ú LÑ¨Ü≥∂QÆ=ÚÅ∞ :
<≥·„\’ y¡ãï<£, _ç#"≥∞ÿ\ò, TNT =O\˜ Ñ
¿ Å∞_»∞ Ñ¨^•~åúÅ `«Ü∂
« iÖ’, Hõ$u „ =∞ ã≤Å∞¯ `«Ü∂
« iÖ’ |OQÍ~°O
"≥O_ç =O\˜ Ö’=∂Å#∞ â◊√kÌ KÕÜ∞« _»OÖ’ #„uHõ P=∞¡=Ú#∞ LÑ¨Ü∂ ≥ y™êÎ~∞° .
37
J"≥∂xÜ«∂#∞ PH˜Hû ~õ } ° O KÕã ¿ Î U~°Ê_Õ Ñ¨^•~°= ú Ú <≥@ „· <£ PˆH_ û .£ JkèHõ Ñ¨~= ° ∂#O QÆÅ HÀ¡i<£`À J"≥∂xÜ«∂
K«~º° á⁄Ok`Õ U~°Ê_Õ Ñ¨^•~°= ú Ú J"≥∂xÜ«∞O HÀ¡~Ô _ · .£ JkèHõ PH˜[û <£ ã¨=∞HõO∆ Ö’ J"≥∂xÜ«∂ PH˜Hû ~õ } ° O á⁄Ok`Õ
U~°Ê_Õ Ñ¨^•~°= ú Ú <≥\ „· ’[<£ _≥· PˆH_ û .£ lOH±`À QÍ_» #„uHõ P=∞¡=Ú K«~º° á⁄Ok`Õ U~°Ê_Õ <≥\ „· ’[<£ Ü≥ÚHõ¯ PˆH_ û £
<≥·„\’[<£ _≥· PˆHû_£. HÍÑ¨~ü ÃÑ· ã¨[Å #„uHõ P=∞¡=Ú K«~°º =Å# U~°Ê_Õ <≥·„\’[#∞ Ü≥ÚHõ¯ PˆHû_»∞ <≥·„\’[<£ „>ÿ̌PˆHû_£.
HNO3 Ö’ UÖ’Ç¨ÏO K«~º° á⁄Ok Ç Ã Ï· _ „ À[<£ L`«Ê#flO J=Ù`«∞Ok. J#QÍ "≥∞yfl+Ü ≤ ∞« O. "Õ~∞° Éè’_»∞Ñ¨Å∞ Hõey
#„`[« x ™ê÷Ñ# ¨ KÕÜ∞« QÆÅ "≥ÚHõ¯ z‰õΩ¯_»∞. #„`[« #x ™ê÷ÑO≤ K«QÅÆ ÉèÏºH˜iì Ü«∂ J"≥∂xÑ¶~¨ ÚOQ∑ ÉèÏºH˜iì Ü«∂,
=~°¬Ñ¨Ùh\˜Ö’ QÆÅ #„uHõ P=∞¡=ÚÖ’ K«~º° á⁄Ok <≥\ „· \ © Åò #∞ WKÕÛ Éè∂ í q∞Ö’ QÆÅ PˆH_ û Å£ ∞ \Ï~å PˆH_ û Å£ ∞. P"≥∂xÜ«∂
^
„ g Œ Éè= í # ™ê÷#=Ú -33.40 ã Ã O\˜Qˆ„ _£. P"≥∂xÜ«∂ ™È_çÜ∞« O`À K«~º° á⁄Ok`Õ ™È_®"≥∞_ ÿ £ U~°Ê_∞» `«∞Ok. =∞OK«∞
`«Ü∂ « iÖ’ j`«bHõ~} ° Q˜ Í LÑ¨Ü∂ ≥ QÆÑ_ ¨ ∞» `«∞#flk J"≥∂xÜ«∂. ^ „ =Œ ~å[=Ú Hcl HNO3 „Éè∫<£ =ÅÜ«∞ Ñ¨sHõ∆
<≥>„· \ Ë Åò ‰õΩ [~°∞Ñ¨Ù`å~°∞. QÍeÖ’ <≥\ „· ’[<£ ÉèÏ~°âß`«=Ú 3 aè#fl=Ú 4 QÆ} Ñï=∂# âß`«=Ú. 4 aè#fl=Ú 5 HõÅ^Œ∞.
<≥\ „· ’[<£ ÉèÏ+≤Ê|=# ™ê÷#=Ú -1960 ã Ã O\˜Qˆ„ _£ QÆ}É © = íè # ™êÎ#=Ú -2100 ÃãO\˜„ˆQ_£. <≥·„\’[<£ `«‰õΩ¯= K«~°º
jÅ`« QÆÅ "åÜ«Ú=Ù. J"≥∂xÜ«∞O <≥> „· \ Ë # ò ∞ "Õ_ç KÕã≤ <≥\ „· ’[<£ "åÜ«Ú=Ù#∞ `«Ü∂ « ~°∞KÕÜ∞« ~°∞ ZO^Œ∞Hõ#QÍ
J"≥∂xÜ«∞O <≥\ „· \ ˜ ò XHõ Ñ ¿ Å∞_»∞ Ñ¨^•~°= ú Ú J"≥∂xÜ«∂ XHõ #„`[« x Z~°∞=Ù. TNT ãÖÑ¨Ó~°‚ <å=∞=Ú „>ÿ̌
· ’\Ïe<£. J"≥∂xÜ«∞O ÉèÏ+≤Ê|=# ™ê÷#O -33.40 ã
<≥\ Ã O\˜Qˆ„ _£ J"≥∂xÜ«∂#∞ QÍe Ü≥ÚHõ¯ J^À=ÚY™ê÷#K«Å#O
^•fi~å <åÜ«Ú*Ï_çÖ’ ã ¿ Hõi™êÎ~∞° . JkèHõ J"≥∂xÜ«∞O ÇÃ Ï· _ „ ®ˆH_ û #£ ∞ lOH± ÇÃ Ï· _ „ ®ˆH_ û #£ ∞ HõeÑ≤#Ñ¨Ù_»∞ U~°Ê_Õ Ñ¨^•~°= ú Ú
lOH± J"≥∂xÜ«∞O Ç Ã Ï· _
„ ®ˆH_ û ∞» . J"≥∂xÜ«∂`À K«~º° á⁄Ok `≥Åx ¡ ^Œ@" ì ∞≥ #ÿ á⁄QÆÅ#∞ J"≥∂xÜ«∞O HÀ¡~Ô _ · # £ ∞
U~°Ê~K ° Q« ÅÆ ~Ô O_»∞ "åÜ«Ú=ÙÅ∞ Ç Ã Ï· _ „ À[<£ HÀ¡~Ô _ · £ =∞iÜ«Ú HÀ¡i<£. J=∂\ÏÖò J"≥∂xÜ«∞O <≥> „· @Ë ∞ 20% TNT Å
q∞„â= ◊ ∞=Ú. J=∞<åÖò J"≥∂xÜ«∞O <≥> „· @ Ë ∞ JÅ∞ºq∞xÜ«∞O á⁄_çÅ q∞„â= ◊ ∞=∞. MAP, DAP Ñ¨ÓiÎ <å=∞=Ú
"≥∂<À P"≥∂xÜ«∞O á¶êãπÑ ¿ @ ¶ ∞ _≥· P"≥∂xÜ«∞O á¶êãπÑ ¿ @ ¶ ∞. ^ Œ ~å[=Ú 1 x+¨ÊuÎ 3 x+¨ÊuÖÎ ’ QÍ_» HNO3
„ =
=∞iÜ«Ú QÍ_» HCl Å q∞„â= ◊ ∞=Ú. Hõ$u „ =∞ ã≤¯Öò J#QÍ ã Ã Å∞ºÖ’ãπ <≥> „· \ Ë .ò #„uHõ P=∞¡=Ú HÍ~°ƒ<\ Õ Åò K«~º° á⁄Ok
<≥·„>Ë\ò HÍ~°ƒ<£ _»Ü«∂ˆHû_£ "åÜ«Ú=Ù#∞ U~°Ê~°∞K«∞#∞. J"≥∂xÑ¶¨~ÚOQ∑ ÉèÏºH˜ìiÜ«∂ =º~°ú Ñ¨^•~åúÅ#∞
J"≥∂xÜ«∞OQÍ#∞ J"≥∂xÜ«∂ Å=<åÅQÍ#∞ =∂~°∞Û#∞. <≥> „· \ Ë Åò #∞ "Õ_ç KÕã ¿ Î Öˇ_£ PˆH_ û ,£ <≥\
„· ’[<£ PˆH_ û ,£ PH˜[û <£Å∞
U~°Ê_∞» #∞. É „ ∫è <£ =ÅÜ«∞ ÑïHõÖ∆ ’ P ~°OQÆ∞‰õΩ HÍ~°}Éè∂ í `«"∞≥ # ÿ Ñ¨^•~°= ú Ú FeSO4 No. "≥ÚHõ¯Å, [O`«∞=ÙÅ
Hõ}*ÏÅ=Ú <≥\ „· ’[<£ =ÚYº=¸ÅHõ=Ú. QÍe #∞O_ç <≥\ „· ’[<£ "åÜ«Ú=Ù#∞ eO+≤Hõ ã ¿ fi^Œ#O ^•fi~å "Õ~∞° KÕ™êÎ~∞° .
XHõ "åÜ«Ú=Ù#∞ Ñ‘_< » åxH˜ QÆ∞i KÕã≤ "åºHÀlOÑ¨Kã Õ ≤ K«Å| ¡ iKÕ q^•<å<Õfl *ÏÅ∞`å=∞û<£ Ñ „ É ¨ Ïè =O Jx JO\Ï~°∞.
Ñ
„ Ü ¨ ∂ ≥ QÆâßÅÖ’ <≥\ „· ’[<£ `«Ü∂ « iH˜ HÍ=Åã≤# Ñ¨^•~åúÅ∞ ™È_çÜ∞« O <≥> „· \ Ë ,ò J"≥∂xÜ«∞O HÀ¡~Ô _ · £ K«~º° jÅ`« ÖËx
"åÜ«Ú=Ù <≥·„\’[<£, "≥∞yfl+≤Ü«∞O <≥·„>Ë\ò á¶ê~°∞‡ÖÏ Mg3N2 "åºáê~° ã¨~∞° Ö’¡ J"≥∂xÜ«∂ `«Ü∂ « ~°∞ KÕÜÚ « Ñ¨û ÌŒ
Ç
Ã Ï|~ü q^•#O. Ç Ã Ï|~ü q^•#OÖ’ L`«Ê~H° Oõ QÍ W#∞=Ú#∞ "å_»∞`å~°∞. <≥\ „· ’[<£ PH˜[û <£ Hõeã≤ <≥\ „· H˜ ± PˆH_ û £
U~°Ê~K ° Õ LëÈ‚Q„ `Æ « 30000 ÃãO\˜„ˆQ_£. <≥·„@ãπ P=∞¡=Ú á¶ê~°∞‡ÖÏ HNO2 ZHõÅ=}Ï^•~° P=∂¡xH˜ L^•Ç¨~°}
#„uHõ P=∞¡=Ú. QÍeÖ’ 77 #∞O_ç 79% <≥\ „· ’[<£ HõÅ^Œ∞. J"≥∂xÜ«∂ `«Ü∂ « iH˜ HÍ=Åã≤# Ñ¨^•~åúÅ∞ J"≥∂xÜ«∞O
HÀ¡~Ô _ · £ =∞iÜ«Ú á⁄_çã∞¨ #fl=Ú. QÍe HõO>Ë `ÕeHÔ # · "åÜ«Ú=ÙÅ#∞ Ñ „ Ü ¨ ∂ ≥ QÆâßÅÖ’ QÍe J^À=ÚY™ê÷# | „ Oâ◊O
^•fi~å ã ¿ Hõi™êÎ~∞° . P"≥∂xÜ«∂ h\˜Ö’ `«fi~°QÍ Hõ~∞° QÆ∞#x á¶œO>Ë<£ Ñ „ Ü ¨ ∂ ≥ QÆO ^•fi~å QÆ∞iÎOK«=K«∞Û. P"≥∂xÜ«∂
H∆Í~°^ „ = Œ =ÚÅ QÆÅ "åÜ«Ú=Ù Hcl Ö’ `≥Åx ¡ ^Œ@" ì ∞≥ #ÿ á⁄QÆÅ∞ WK«∞Û "åÜ«Ú=Ù J"≥∂xÜ«∂. J"≥∂xÜ«∂ PH˜[û <£`À
38
K«~º° <˘Ok <≥\
„· H˜ ± PˆH_
û £ `«Ü∂« iÖ’ L„`ÊÕ ~H° ÍÅ∞ áê¡\# ˜ =Ú. <≥\ „· ’[<£ > „ Hÿˇ À¡~Ô _
· £ XHõ Ñ
¿ Å∞_»∞ Ñ¨^•~°= ú Ú. J"≥∂xÜ«∂
"åÜ«Ú=Ù "å\˜Ö’ Hõiy J"≥∂xÜ«∞O Ç Ã Ï· _
„ ®ˆH_
û £ U~°Ê_∞» #∞. lÑ¨"û ∞£ ~°™êÜ«∞#Hõ <å=∞=Ú HÍe¬Ü«∞O ã¨ÖÊË @∞.
„ Å=}Ï^•~° P=∞¡=Ú H3PO4 q∞„â=
u ◊ ∞ Z~°∞=Ù‰õΩ L^•Ç¨Ï~°} HÍe¬Ü«∞O J"≥∂xÜ«∞O <≥> „· \
Ë -ò #„uHõ P=∞¡=Ú
™êO„^`Œ « 1-54 gm/mlt. JÜ≥∂_ç<£ P=∞¡=Ú á¶ê~°∞‡ÖÏ Hio3 ÖˇQ∞Æ ºq∞#ã≤ "≥ÚHõ¯Öˇ# · z‰õΩ¯_»∞, |\Ïx "≥ÚHõ¯ÅÖ’
"Õà§◊Ö’ "ÕÅ∞ |∞_ç‰Åõ ∞ LO\Ï~Ú. #„`[« x "Õà§◊ ^•fi~å "≥ÚHõ¯#∞ Q„ Ç Æ Ï≤ Oz á„ È\©#∞Å∞ `«Ü∂ « ~°∞ KÕ™êÎ~Ú. <≥>„· \
Ë Åò
LxH˜x QÆ∞iÎOK«∞@‰õΩ KÕÜÚ « Ñ¨sHõ∆ É
„ ∫è <£iOQÆ∞ Ñ¨sHõ,∆ "å`å=~°}OÖ’ #„`[« x ™ê÷#O âß`«=Ú ã≤~÷ O° QÍ LO@∞Ok.
CHAPTER - 15
á¶êã¨Ê~°ãπ =∞iÜ«Ú ^•xfl ã¨"Õ∞‡à◊<åÅ∞ =∞iÜ«Ú ™ê^è•~°} LÑ¨C ^•x L`«Ê<åflÅ∞
q^Œ∞º`ü Ñ¨û
ÌŒ x ÉèÏã¨fi~°O `«Ü∂
« iÖ’ HÀH± á¶êã¨Ê~ã
° πÑ
Ã O\ÏˆH_
û #
£ ∞ á¶êã¨Ê~ã
° Qπ Í HõÜ
∆ ∞« Hõ~}
° O K≥Okã¨∞OÎ k.
ÉèÏã¨fi~°O Ü≥ÚHõ¯ ~°∂áêO`«~= ° ÚÅ∞.
`≥Å¡ ÉèÏã¨fi~°=Ú, Ñ¨ã∞¨ Ñ¨Ù ÉèÏã¨fi~°=Ú, Z„~° ÉèÏã¨fi~°=Ú, =Ú^Œ∞~°∞ Z~°∞Ñ¨Ù ~°OQÆ∞ ÉèÏã¨¯~°=Ú #Å¡ ÉèÏã¨fi~°=Ú
"≥Ú^ŒÅQÆ∞#q. "Õ_ç h\˜Ö’ á¶êã¨Ê~ã ° πÑ
Ã O\ÏˆH_ û #
£ ∞ HõiyOz á¶êã¨ÊiH± P=∂¡xfl `«Ü∂ « ~°∞ KÕ™êÎ~∞° . LÑ¨ÙÊ =∞iÜ«Ú
h~°∞ ^
„ •=#=ÚÅ#∞ É „ <
·ˇ £ ^
„ •=#=ÚÅ∞ HÀ¡i<£, Ç Ã Ï· _
„ À[<£, ™È_çÜ∞« O Ç
Ã Ï· _
„ ®ˆH_
û ,£ á¶ê™êûiH± P=∞¡=Ú#∞ =∞O^Œ∞Å
`«Ü∂« iÖ’#∂ áê¿ãÊ\ò =∞iÜ«Ú W`«~° á¶êáêÊ\H˜ ± Z~°∞=ÙÅ `«Ü∂ « iÖ’#∂ LÑ¨Ü∂ ≥ y™êÎ~∞° .
ÇÃ Ï· _
„ À[<£ HÀ¡~Ô _
· £ LÑ¨Ü∂
≥ QÆ=ÚÅ∞ nxx HÀ¡i<£ `«Ü∂
« iÅÖ’#∞, Ñ
„ Ü
¨ ∂
≥ QÆâßÅÖ’ ™ê=∂#º ~°™êÜ«∞#OQÍ#∞
LÑ¨Ü∂
≥ y™êÎ~∞° .
ã¨‡âß# "å\˜HÅõ Ö’ Z=ÚHõÅ∞ LO\Ï~Ú. g\˜Ö’ 50% HÍe¬Ü«∞O á¶êã
¿ Ê@∞ LO@∞Ok. Wk QÍeÖ’ `«fi~°QÍ #∞O_ç
`≥Åx¡ á¶êã¨Ê~ã
° πÑ
Ã O\ÏˆH_
û £ á⁄QÆ#∞ Wã¨∞OÎ k.
ÉèÏã¨fi~°O KåÖÏ K«∞~°∞HÔ # · =¸ÅHõ=Ú JO^Œ∞KÕ`« ÉèÏã¨fi~°=Ú =¸ÅHõ=Ú ~°∂ÑÖÖ’ ÅaèOK«^∞Œ . HÀ¡i<£Ö’ H˘=fiuÎ
PiáÈ`«∞Ok. nxH˜ HÍ~°}=Ú HÀ¡i<£ ^ŒÇ¨ #je HÍ^Œ∞ ^ŒÇ¨ #^ÀÇ¨ÏkHÍi ‰õÄ_® HÍ^Œ∞. @Ô~ÊO>ˇ< ÿ Ö£ ’ LOz#
=_»áÈ`« HÍy`åxfl HÀ¡i<£ =∞O_çOÑ¨ KÕã≤ #Å¡x =∞ã≤ U~°Ê~∞° ã¨∞OÎ k. D =∞¿ã HÍ~°ƒ<.£ HÀ¡i<£ *Ï_çÖ’ =∞O_»∞K«∞#fl
"≥∞yfl+Ü ≤ ∞« O =ÚHõ¯#∞, "ÕUÎ HÍOu=O`«OQÍ =∞O_»∞#∞. "≥∞yfl+Ü ≤ ∞« O HÀ¡~Ô _
· £ U~°Ê_∞» #∞. Z„~° ÉèÏã¨fi~°=Ú, `≥Å¡
ÉèÏã¨fi~°OÖ’ x~å‡}OÖ’ QÆÅ Éè^ Ë =Œ Ú Z„~° ÉèÏã¨fi~°=Ú J}∞=ÙÅ Q˘Å∞ã¨∞Å#∞ Hõey LO@∞Ok. `≥Å¡ ÉèÏã¨fi~°O XHÀ¯
J}∞=Ù <åÅ∞QÆ∞ Ñ¨~= ° ∂}∞=ÙÅ#∞ Hõey LO@∞Ok. á¶êãÊ̈~ã ° π HÍe¬Ü«∞O`À K«~º° á⁄Ok`Õ HÍe¬Ü«∞O áê¿ãÊ_ ù £ U~°Ê_∞» #∞.
ÉèÏã¨fi~°O Ü≥ÚHõ¯ =ÚYº Yx*ÏÅ∞ á¶ê™ÈÊ~Ô \ · ,ò HÀ¡~ÀÑ¨>\
ÿˇ ,ò á¶È~¡ ÀÑ¨>\
ÿˇ ò =O\˜ ã¨"∞Õ ‡à◊<åÅ ~°∂ÑÖÖ’ Åaèã∞¨ OÎ k.
`≥Å¡ ÉèÏã¨fi~åxH˜ K«~åºjÅ`« Z‰õΩ¯=. Wk 350 ã Ã O\˜Qˆ„ _£ =^ŒÌ =∞O_»∞`«∞Ok JO^Œ∞Hˆ QÍeÖ’ #∞O_ç `≥Åx ¡
á¶êã¨Ê~ã° πÑ Ã O\ÏˆH_
û #£ ∞ á⁄QÆÅ#∞ Wã¨∞OÎ k. pHõ\’¡ ÉèÏã¨fi~åxfl LOz`Õ QÍeH˜ <≥=∞‡kQÍ =∞O_ç "≥∞~°∞ã¨∞OÎ k.
nx<Õ áê™êÊiù [<£û Jx JO\Ï~°∞. áêã¨Ê~ã ° #
π ∞ QÍeÖ’ ÖË^• PH˜[û <£Ö’ =∞O_çã ¿ Î áêã¨Ê~ã° πÑ Ã O\ÏˆH_
û £ á⁄QÆÅ∞ =™êÎ~Ú.
D á⁄QÆÅ#∞ K«ÖÏ¡iÛ# áêã¨Ê~ã ° πÑÃ O\ÏˆH_û £ `≥Åx¡ á⁄_çQÍ U~°Ê_∞» `«∞Ok. K«hfl\Ö˜ ’ áêã¨Ê~ã ° πÑ
Ã O\ÏˆH_ û £ `«fi~°QÍ
HõiQÍ "≥∞\Ïá¶êã¨ÊiH± P=∞¡=Ú U~°Ê_∞» `«∞Ok. "Õ_ç h\˜Ö’ HõiyOz#Ñ¨Ù_»∞ á¶ê™êÊiù H± P=∞¡=Ú U~°Ê_∞» `«∞Ok.
39
LÑ¨ÙÊ Ü≥ÚHõ¯ LÑ¨Ü≥∂QÍÅ∞ :
Wk PÇ¨~åxH˜ ~°∞zx W=fi_®xH˜ QÍ#∞, =∂O™êxH˜, KÕÑÅ¨ ∞, Ñ¨KÛÅ« ∞¡, [O`«∞ â◊s~åÅ∞ xÅfi LOK«_®xH˜,
ã¨|∞ƒÅ Ñïâ„ =
◊ ∞Ö’#∂ LÑ¨Ü∂
≥ y™êÎ~∞° .
HÀ¡i<£ "åÜ«Ú=Ù LÑ¨Ü∂≥ QÆ=ÚÅ∞ :
c¡zOQ∑ áœ_»~ü `«Ü∂ « iÖ’#∂, `åQÆ∞ h\˜x â◊√É „ Ñ
íè ~¨ K° _« O» Ö’#∂, ^Œ∂k, HÍy`«O, ã≤Å∞¯, Lxfl, "≥Ú^ŒÅQÆ∞
"å\˜x q~°O[#O KÕÜÚ « @‰õΩ LÑ¨Ü∂ ≥ y™êÎ~∞° . LÑ¨ÙÊ =∞_»∞ÅÖ’ ™œ~°âH◊ `Î˜ À ã¨=Ú„^Ñ Œ Ù¨ h\˜x Pqi KÕã≤ LÑ¨ÙÊ#∞
`«Ü∂ « ~°∞ KÕ™êÎ~∞° . LÑ¨ÙÊ ^ „ •=#O #∞O_ç HÍe¬Ü«∞O, "≥∞yfl+Ü ≤ ∞« OÅ HÍ~Àƒ#∂\òÅ J=ˆHÑ ∆ O≤ K«∞@‰õΩ ™È_çÜ∞« O
HÍ~Àƒ#∂\ò, HÍe¬Ü«∞O ÇÃ Ï· _ „ ®ˆH_û £ ~°™êÜ«∞<åÅ#∞ HõÅ∞Ñ¨Ù`å~°∞. Ñïâ◊√^Œ"Ì ∞≥ # ÿ LÑ¨ÙÊ#∞ á⁄O^Œ∞@‰õΩ LÑ¨ÙÊ ^ „ •=#OÖ’xH˜
Ç
Ã Ï· _ „ ÀHÀ¡iH± P=∞¡=Ú "åÜ«Ú=Ù#∞ ÑÖÑ¨Ù`å~°∞. LÑ¨ÙÊ#∞ ã¨|∞ƒ, `Àà◊§ Ñïâ„ = ◊ ∞ÅÖ’ LÑ¨Ü∂ ≥ y™êÎ~∞° . LÑ¨ÙÊ ^ „ •=<åxfl
É
„ < ·ˇ £ ^ „ •=#=Ú Jx JO\Ï~°∞. ™È_çÜ∞« O J=∂ÅæO J#QÍ áê^Œ~ã ° =
¨ Ú =∞iÜ«Ú ™È_çÜ∞« O É „ <·ˇ £ ^„ •=#=Ú
q^Œ∞º`ü qâı+ ¡ #¨ =ÚÖ’ HÀ¡i<£, ™È_çÜ∞« O U~°Ê_`» å~Ú. É „ <
·ˇ £ ^ „ •=#=Ú q^Œ∞º`ü qâı+ ¡ }¨ Ö’ ÅaèOKÕ =ÚYº L`«Ê#fl=Ú
™È_çÜ∞« O. q^Œ∞º`ü qâı+ ¡ } ¨ ã¨=∞Ü«∂# ™È_çÜ∞« O JÜ«∂#∞¡ HÍ`À_£ "≥Ñ · Ù¨ ‰õΩ, HÀ¡i<£ eÜ«∂#∞¡ P<å_£ "≥Ñ · Ù¨ ‰õΩ
Ñ
„ Ü ¨ ∂ « x™êÎ~Ú. "≥∞yflãÜ ≤ ∞« O =∞iÜ«Ú HÀ¡i<£Å∞ Hõeã≤ "≥∞yfl+Ü ≤ ∞« O HÀ¡~Ô _ · £ U~°Ê_∞» `«∞Ok. HÀ¡i<£ "åÜ«Ú=Ù#∞
QÍe Ü≥ÚHõ¯ J^À=ÚHõ™ê÷#K«Å#O ^•fi~å ã ¿ Hõi™êÎ~∞° . á¶êãπl<£ Ü≥ÚHõ¯ á¶ê~°∞‡ÖÏ Cocl2 \˜Ü«∞~ü QÍºãπ á¶ê~°∞‡ÖÏ
Cl3CNO2 HÀ¡~Àá¶ê~ü‡ á¶ê~°∞‡ÖÏ CHD3 DDT J#QÍ _≥·HÀ¡~À _≥·Ñ¶≤<≥·Öò „>ÿ̌HÀ¡~ÀD`Õ<£. ã¨∞#flOÃÑ· HÀ¡i<£#∞ ÑÖÑ≤`Õ
c¡zOQ∑ áœ_»~ü =ã¨∞OÎ k. HÀ¡i<£ P‰õΩÑ¨KÛ« Ñ¨ã∞¨ Ñ¨Ù ~°OQÆ∞ QÆÅ "åÜ«Ú=Ù. ã¨|∞ƒÅ Ñïâ„ = ◊ ∞Ö’ LÑ¨ÙÊ#∞ LÑ¨Ü∂ ≥ y™êÎ~∞° .
ã¨=Ú„^Ñ Œ Ù¨ h\˜Ö’ 2.8% LÑ¨ÙÊ LO@∞Ok. á¶êã¨Ê~ã ° π =¸ÅHõ=Ú P4 QÍ Åaèã∞¨ OÎ k. `≥Å¡ ÉèÏã¨fi~°=Ú ZÅ∞HõÅ#∞
K«OÑ¨_®xH˜ LÑ¨Ü∂ ≥ y™êÎ~∞° . ÉèÏã¨fi~°O Ü≥ÚHõ¯ HõÅ~ÚHõ â◊HÎ˜ 3 ÖËHõ 5. u „ Öò J=<å^•~° P=Ú^Œ=Ú H3PO4
pHõ\Ö˜ ’ "≥∞~°∞Ü«Ú ÉèÏã¨fi~°=Ú `≥Å¡ ÉèÏã¨fi~°=Ú, `≥Å¡ ÉèÏã¨fi~°=ÚÅÖ’x Ñ¨~= ° ∂#∞=ÙÅ ãÖYº 4. Z„~° ÉèÏã¨fi~°=Ú#‰õΩ
"åã¨# ÖË^Œ∞. `≥Å¡ ÉèÏã¨fi~°O "åã¨# "≥Å∞¡e¡ "åã¨#, Ñ¨^•~åúxfl QÍe `«QÆÅ‰õΩO_® "Õ~°∞KÕÜ«Ú q^è•#=Ú
x~åfi`«ã ¿ ^Œ#=Ú. HÀ_çQ∞Æ _»∞¤ Ü«∞=ÚHõ =∞^èºŒ ÅÖ’ á¶êã¨Ê~ã ° π =¸ÅHõ=Ú LO@∞Ok. Ü«∞=ÚHõÅÖ’ 60% =~°‰Ωõ
HÍe¬Ü«∞O á¶êã ¿ Ê\ò LO_»∞#∞. á¶êãÊ̈~< ° Ö£ ’x =∞e<åÅ#∞ K«"∂ ≥ Wã≤KÀÅ∞ ^•fi~å =_»áÈ™êÎ~∞° . `≥Å¡ á¶êãÊ̈~ã ° π QÆ}|
© =#
™ê÷#O 440 ã Ã O\˜Qˆ„ _£. á¶êã¨Ê~ã ° π Ñïâ„ = ◊ ∞Ö’ Ñ¨x KÕã≤ â„ ßq∞‰õΩÅ‰õΩ ^Œ=_»Ü∞« =ÚHõÅ‰õΩ =KÕÛ [|∞ƒ ''áêã‘*Ï—— `≥Å¡
ÉèÏã¨fi~°=Ú =∞O_Õ LëÈ‚Q„ `Æ « 350 ã Ã O\˜Qˆ„ _£. pHõ\Ö˜ ’ ÉèÏã¨fi~åxfl QÍeÖ’ LOz`Õ <≥=∞‡kQÍ =∞O_ç "≥∞i¿ã
^Œ~≈° =Ú á¶ê™êÊi[<£,û HÍe¬Ü«∞O á¶êã ù £ á¶ê~°∞‡ÖÏ Ca3P2 ÉèÏã¨fi~°=Ú â◊H=
Ã Ê_ Î˜ O`«"∞≥ # ÿ HõÜ ∆ ∞« Hõi}˜, JyæÑ Ã @ìÅ Ñïâ„ = ◊ ∞Ö’
á¶êã¨Ê~ã ° π Z‰õΩ¯=QÍ LÑ¨Ü∂ ≥ y™êÎ~∞° . ~åy, \˜<,£ ÉèÏã¨fi~°OÅ q∞„â= ◊ ∂xfl áêã¨Ê~ã ° πÉ„ Ïè O*ò JO\Ï~°∞.
á¶êãÊ̈~ã
° π Ü≥ÚHõ¯ PˆH_û Å£ á¶ê~°∞‡ÖÏ P2O3 =∞iÜ«Ú P2O5 á¶êãÊ̈<£ ™êOˆHuHõ=Ú PH3 á¶êãÊ̈~ã ° πÑ
Ã O\ÏˆH_û #£ ∞
x~°̊bHõ~°iQÍ "å_»∞`å~°∞. xÅû<£ Ñ¶¨∞@OÖ’ „^Œ= „^Œ∞=OQÍ „QÍÃÑ¶·\ò Hõ_ô¤x LÑ¨Ü≥∂y™êÎ~°∞. HÍºãì̈#~ü H˜Å¡~ü Ñ¶¨∞@O
z=i QÆ^∞Œ ÅÖ’ W#∞Ñ¨ Hõ_Å¤ô ∞ HÍ`À_£QÍ Ñ¨xKÕ™êÎ~Ú. HÍºÃã# · ~ü H˜Å~¡ ü z=i QÆ^∞Œ ÅÖ’ Q„ Í¿Ñ\
¶ ò P<å_£QÍ Ñ¨xKÕã∞¨ OÎ k.
Ñ
„ Ü
¨ ∂≥ QÆâßÅÖ’ HÀ¡i<£ "åÜ«Ú=Ù `«Ü∂ « iH˜ =∂OQÆhãπ _»Ü∂ « Hˆ _û £ =∞iÜ«Ú ÇÃ Ï· _
„ ÀHÀ¡iH± P=∞¡=Ú ~°™êÜ«∞#
Ñ¨^•~åúÅ∞ HÍ"åe. ™È_çÜ∂ « Ç Ã Ï· áÈHÀ¡i_£ á¶ê~°∞‡ÖÏ NaOcl. `«_ç ~°OQÆ∞ Ñ¨ÓÅ ~°OQÆ∞#∞ áÈQ˘@∞ì#k "≥ã ¿ O\ò
40
PH˜[û <£. ã¨∞#flO aÅ¡Ö’H˜ HÀ¡i<£ "åÜ«Ú=Ù#∞ ÑÖÑ≤ c¡zOQ∑ áœ_»~# ü ∞ `«Ü∂ « ~°∞KÕ™êÎ~∞° . c¡zOQ∑ áœ_»~ü á¶ê~°∞‡ÖÏ
Caocl2 á⁄\Ï+≤Ü«∞O _≥·HÀ¡Ô~·\ò á¶ê~°∞‡ÖÏ K2Cr2O7 á⁄\Ï+≤Ü∞« O Ñ¨~= ü ∂OQÆ<\ Õ Öò ’x PH˜[û <£ Ñ¨~= ° ∂#∞=ÙÅ
ãÖYº 4. HÀ¡i<£ h\˜Ö’ Hõiy HÀ¡i<£ [Å=Ú#∞ U~°Ê~∞° ã¨∞OÎ k. Ç¨˙_ „ À[<£ HÀ¡~Ô _· £ "åÜ«Ú=Ù#‰õΩ P=∞¡^~Œ å≈Å∞ ÖË=Ù.
Wq h\˜Ö’ Hõiy P=∞¡ ^Œ~≈° =ÚÅ#∞ K«∂Ñ¨Ù`«∞Ok. "≥∂\Ïá¶ê™êÊiH± P=∞¡=Ú á¶ê~°∞‡ÖÏ HPO3 á¶êãÊ̈~ã ° π =¸ÅHõ=Ú
P4 ~°∂ÑÖÖ’ Åaèã∞¨ O Î k, á¶êã¨Ê~ù <
° £ "åã¨# "≥Å∞¡e¡ "åã¨#. pHõ\’¡ ÉèÏã¨fi~°O "≥∞iÜ«Ú@#∞ á¶ê™êÊiù [<£û JO\Ï~°∞.
`≥Å¡ ÉèÏã¨fi~°=Ú ZÅ∞HõÅ#∞ K«OÑ¨Ù@‰õΩ LÑ¨Ü∂ ≥ QÆÑ_ ¨ ∞» `«∞Ok. h\˜ Ñ¨@¡ P¿ÑHõ∆ Z‰õΩ¯=QÍ HõÅk á¶êã¨Ê~< ° £ÑÃ O\ÏˆH_ û .£
É
„ <
·ˇ £ ^
„ •=#O J#QÍ LÑ¨ÙÊ, h~°∞Å ^ „ •=#O. c¡zOQ∑ áœ_»~ü `«Ü∂ « iÖ’ HÀ¡i<£#∞ LÑ¨Ü∂ ≥ y™êÎ~∞° . áê¿ã[<£ J#QÍ
Cocl2 Ç Ã Ï· _
„ À[<£ HÀ¡~Ô _
· £ "åÜ«Ú=Ù ^ŒQ∞Æ # æ ∞ Hõeyã¨∞OÎ k. ã¨∂#~ü á¶êã ¿ Ê\ò PÑ¶π Öˇ"· ∞£ XHõ¯ á¶ê™êÊ\ ù H˜ ± Z~°∞=Ù. á¶êã¨Ê~ã ° ‰π Ωõ
"≥Å∞¡e¡ "åã¨# LO@∞Ok. Ü«∞=ÚHõÅÖ’ HÍe¬Ü«∞O á¶êã ¿ Ê@∞ LO@∞Ok. á¶êã≤Ê~ã ° π QÆ}É © =íè ™ê÷#=Ú 440 ã Ã O\˜Qˆ„ _£.
á¶êã¨Ê~ã ° π Ñïâ„ =
◊ ∞Ö’ â„ ßq∞‰õΩÅ‰õΩ =KÕÛ [|∞ƒ á¶êã‘*Ï, ~åu LÑ¨ÙÊ xH˜Ñ ∆ =Î¨ ¸ L#fl Ñ „ ^ ¨ âÕ =
◊ Ú Ç≤Ï=∂K«Öò Ñ „ ^
¨ + Õ .π
j`«bHõ~} ° q∞„â= ◊ ∞OÖ’ LÑ¨Ü∂ ≥ yOKÕk LÑ¨ÙÊ. LÑ¨ÙÊ `«Ü∂ « iÖ’ "å_Õ â◊HÎ˜ ™œ~°âH◊ ,Î˜ NaHG JO>Ë ™È_çÜ∞« O
Z=∂ÅæO @~°ÊO>ˇ< ÿ £ á¶ê~°∞‡ÖÏ C10H16 c¡zOQ∑ áœ_»~ü á¶ê~°∞‡ÖÏ CaOCl2 .
CHAPTER - 16
ã¨ÅÊù~ü =∞iÜ«Ú ^•x ã¨"Õ∞‡à◊<åÅ∞
Öˇ_£ Zã≤>\ Ë ò^„ •=#OÖ’ =ÚOz# =_»áÈ`« HÍy`åxfl H2S "åÜ«Ú=Ù =^Œ‰Ì Ωõ fã¨∞‰õΩ =¿ãÎ #Å¡\˜ Öˇ_£
ã¨ÖÊË \
ù ò =∞K«Û HÍy`«OÑ Ã · Ñ¨_∞» `«∞Ok. ã¨ÅÊ~ù ü =∞iÜ«Ú ÉÁQÆ∞áæ ⁄_ç =∞iÜ«Ú á⁄\Ï+≤Ü∞« O <≥> „· \
Ë Åò q∞„â= ◊ ∂xfl
QÆ<á£ œ_»~ü JO\Ï~°∞. XHõ ~°™êÜ«∞# K«~º° Ö’ L+Ö‚ q_»∞^ŒÅ J~Ú`Õ P ~°™êÜ«∞# K«~º° #∞ L+¨"‚ ∂ ≥ +¨HK õ ~« º° JO\Ï~°∞.
ã¨ÅÊ~ù ü _»Ü∂ « Hˆ _
û £ =Å¡ =∞x+≤H˜ TÑ≤iu`«∞ÅÎ "åº^è∞Œ Å#∞ HõÅ∞QÆ*ã Ë ∞¨ OÎ k. ã¨ÅÊfiù iH± P=∞¡=Ú#∞ ~°™êÜ«∞<åÅ~åA
Jx JO\Ï~°∞. FeÜ«∞"£∞ J#QÍ H2S2O7 HÍÑ¨~ü ã¨ÖËÊù\ò ÃÑO\ÏÃÇ·Ï„_Õ_£ ~°™êÜ«∞xHõ á¶ê~°∞‡ÖÏ Cuso4 5H2O.
K≥H¯õ ~° ~°™êÜ«∞# á¶ê~°∞‡ÖÏ C12H22O11. Ñ≤O_ç ~°™êÜ«∞# á¶ê~°∞‡ÖÏ C5H12O5- QÔ b<å JO>Ë Öˇ_£ ã¨ÖÊË \ ù .ò Phs
ã≤<åflÉÏè ~°Y JO>Ë Hgs. "≥∞~°∞º¯iH± ã¨Öˇ·Êù_£, HÍÑ¨~ü ÃÑ·O\©ãπ JO>Ë Cus ÖË^• HÍÑ¨~ü ã¨ÖËÊù_£, S~°<£ ÃÑ·~°\©ãπ JO>Ë
Fes, "≥∞~°∞¯ºiH± ã¨ÖÊË _ ù £ K«~‡° "åºkè x"å~°}‰õΩ LÑ¨Ü∂ ≥ y™êÎ~∞° .
ã¨ÅÊ~ù ü _»Ü∂ « Hˆ _
û #
£ ∞ x~°O[#HÍi QÍ#∞, ã¨Å∞Êiù H± P=∞¡=Ú `«Ü∂ « iÖ’#∂ LÑ¨Ü∂ ≥ y™êÎ~∞° . ~åOaH±
ã¨ÅÊù~üÖ’ 'S8' =ÅÜ«∂Å∞ XHõ^•xH˜ XHõ\˜ ^ŒQ~æÆ Q° Í J=∞i LO\Ï~Ú HÍ|\˜ì ^•x ™êO„^`Œ « 'H' QÍ LO@∞Ok.
ü ∞ 1190 ã
ã¨ÅÊ~ù # Ã O\˜Qˆ„ _£ =~°‰Ωõ "Õ_K ç ãÕ #
≤ Ñ¨Ù_»∞ Jk ^ Œ OQÍ =∂~°∞`«∞Ok. S8 =ÅÜ«∂Å∞ XHõ^•xÃÑ· XHõ\˜
„ =
^˘~°∞`¡ ∂ « LO\Ï~Ú HÍ|\˜ì ^ „ =Œ O Ñ¨Å∞K«QÍ LO@∞Ok. Ö’Ç¨Ï ã¨ÖÊË _ ù Å£ #∞ QÍeÖ’ =∞O_çã ¿ Î ã¨ÅÊ~ù ü _»Ü∂« Hˆ _
û £
"≥Å∞=_»∞`«∞Ok. ã¨ÅÊ~ù ü _»Ü∂ « Hˆ _û £ áê¡\#˜ O ã¨=∞HõO∆ Ö’ 400 #∞O_ç 5000 ã Ã O\˜Qˆ„ _£ =^ŒÌ PH˜[û <£`À K«~º° á⁄Ok
ã¨ÅÊù~ü „>ÿ̌PˆHû_£#∞ U~°Ê~°∞ã¨∞ÎOk. `Õ=∞ ã¨=∞Hõ∆OÖ’ ã¨ÅÊù~ü _»Ü«∂ˆHû_£ "åÜ«Ú=Ù Hõ∆Ü«∞Hõi}˜QÍ Ñ¨xKÕã¨∞ÎOk. `Õ=∞`À
K«~º° á⁄Ok Ç Ã Ï· _
„ À[<£ "åÜ«Ú=Ù#∞ q_»∞^ŒÅ KÕã∞¨ OÎ k. Wk HõÜ ∆ ∞« Hõ~}° K«~º° Ö’ áêÖÁæO@∞Ok. Ñ≤O_ç, ÑüÅÎ Ñ Ã ·
ã¨Å∞fiÊiù H± P=∞¡=Ú áÈ¿ãÎ #Å¡x HÍ~°ƒ<£ q∞yÅ∞`«∞Ok. lOH± ã¨ÖÊË \ „ •=#OÖ’H˜ H2S "åÜ«Ú=Ù#∞ ÑÖÑ≤`Õ `≥Åx
ù ò^ ¡
lOH± ã¨ÅÊ_ ù £ J=ˆHÑ ∆ O¨ U~°Ê_∞» `«∞Ok. =¸ÅHõ=Ú XˆH á„ ê=ã¨ÖÎ ’ ~Ô O_»∂ ÖË^• JO`«HOõ >Ë Z‰õΩ¯= ~°∂áêÅÖ’
41
ÅaèOz<å ~°™êÜ«∞# ^Œ~å≈Å∞ XˆHq^ŒOQÍ#∞ Éè∫uHõ ^Œ~å‡Å∞ "Õ~∞° "Õ~∞° QÍ#∞ LO_»\Ïxfl ~°∂áêO`«~O° JO\Ï~°∞.
~°|ƒ~∞° ã¨ÅÊ~ù `ü À xiú+ì¨ LëÈ‚Q„ `Æ « =^ŒÌ H˘O`« HÍÅO "Õ_ç KÕã
¿ Î "≥∞`«xÎ lQÆ∞~°∞ J~Ú# ~°|ƒ~∞° QÆ\ì˜ Ñ¨_∞» `«∞Ok. D
Ñ
„ H„¨ Ü
˜ ∞« #∞ ~°|ƒ~∞° =Å¯hHõ~}
° =Ú JO\Ï~°∞. "≥∂<ÀˆHx ¡ H± ã¨ÅÊ~ù ü J#∞=ÙÖ’ S8 =ÅÜ«∂Å∞ LO\Ï~Ú. D =ÅÜ«∂Å∞
=∞^èºŒ MÏb ã¨Å÷ O Z‰õΩ¯= LO_»_O» KÕ`« nx ™êO„^`Œ « ~åOaH± ã¨ÅÊ~ù ü Hõ<åfl `«‰Ωõ ¯=QÍ LO@∞Ok.
ã¨ÅÊ~ù ü 160 #∞O_ç 2000 ã Ã O\˜Qˆ„ _£ =∞^èºŒ ‰õΩ "Õ_K ç ã¿Õ Î S8 =ÅÜ«∂Å∞ `≥yáÈ~Ú Q˘Å∞ã¨∞QÍ U~°Ê_`» å~Ú.
D Q˘Å∞ã¨∞Å∞ XHõ^•x`À XHõ\˜ K˘K«∞Û‰Ωõ áÈ~Ú LO\Ï~Ú. HÍ|\˜ì ^ „ = Œ O K«H¯õ QÍ LO@∞Ok. ã¨ÅÊ~ù ü > „ Pÿˇ Hˆ _û £
"åÜ«Ú=Ù h\˜`À K«~º° <˘Ok`Õ `≥Åx ¡ á⁄QÆ=∞OK«∞ Wã¨∞OÎ k. ã¨Å∞¯ºiH± P=∞¡=Ú W=fi^Œ∞ JO^Œ∞=Å¡ ã¨ÅÊ~ù ü > „ Pÿˇ Hˆ _û #£ ∞
h\˜Ö’ HõiyOK«^∞Œ . ã¨ÅÊiù H± P=∞¡=Ú#‰õΩ HõeÑ≤`Õ ã¨ÅÊiù H± P=∞¡=Ú ãÖH∆ÀÉÏxH˜ QÆ∞~Ô · |Ü«∞\˜H˜ zOk Ñ „ = ¨ ∂^•xH˜
^•i fã¨∞OÎ k. Ç¨˙_ „ À[<£ ã¨ÖÊË _
ù £ QÍe HõO>Ë |~°∞"≥# · k, h\˜Ö’ Hõ~∞° QÆ∞`«∞Ok. JO^Œ∞Hˆ Ç Ã Ï· _„ À[<£ ã¨ÖÊË _
ù # £ ∞ QÍe
T~°= ú ÚYO ™ê÷#K«Å#O #∞O_ç Q„ Ç Æ Ï≤ ™êÎ~∞° . ~åOaèH± ã¨ÅÊ~ù #ü ∞ 960 ã Ã O\˜Qˆ„ _£ "Õ_ç KÕã¿ ãïH˜ "≥∂<ÀH˜x ¡ H± ã¨ÅÊ~ù Qü Í
=∂~°∞`«∞Ok. 1190 ã Ã O\˜Qˆ„ _£ =^ŒÌ ^ Œ OQÍ =∂~°∞`«∞Ok. 1600 ã
„ = Ã O\˜Qˆ„ _£ =^ŒÌ K«H¯õ \˜ ^ „ = Œ O J=Ù`«∞Ok. D
zHõ¯x „^Œ"åxfl h\˜Ö’ áÈ¿ãÎ áê¡ã≤ìH± ã¨ÅÊù~ü =ã¨∞ÎOk. ã¨ÅÊù~ü#∞ "Õ_çKÕã≤#Ñ¨Ù_»∞ S8 =ÅÜ«∂Å∞ qzÛ`Î« K≥Ok
á⁄_»"# ·≥ Q˘Å∞ã¨∞QÍ U~°Ê_`» å~Ú. D Q˘Å∞ã¨∞Å∞ =Ú_»∞K«∞‰õΩx LO\Ï~Ú. HÍ|\˜ì nxH˜ ~°|ƒ~∞° =ÖË ™êˆQ
QÆ∞}=Ú U~°Ê_∞» `«∞Ok. ã¨ÅÊ~ù # ü ∞ Ñ¨ÅÛx^ „ "Œ åxfl 4440 ã Ã O\˜Qˆ„ _£ =~°‰Ωõ "Õ_ç KÕã ¿ Î ÉèÏ+≤Ê|=#O K≥O^Œ∞#∞ Wk
K«ÖÏ¡i L`«Ê^# Œ O K≥Ok QÆ}~°∂ÑÖÖ’ LO_Õ QÆO^ŒHÑ õ Ù¨ Ñ¨ÙëêÊÅ∞ U~°Ê_`» å~Ú. ã¨ÅÊ~ù ü "≥O@ „ ∞HõÅÖ’ LO@∞Ok.
ã≤~÷ "
° ∞≥ #
ÿ ã¨ÅÊ~ù ü ~°∂áêO`«~= ° Ú ~åOaH± ã¨ÅÊ~ù .ü
ã¨ÅÊ~ù ü HÍ~°ƒ<_
£ Ü
» ∂« Hˆ _ û Ö£ ’ Hõ~Q° ∞Æ `«∞Ok. Ñ¶= ¡¨ ~ü PÑ¶π ã¨ÅÊ~ù ü U~°Ê_®ÅO>Ë "Õ_ç KÕÜ∂ « eû# LëÈ‚Q„ `Æ « 444 0
ã
Ã O\˜Qˆ„ _£. ~åOaèH± ã¨ÅÊ~ù ü ™ê¿ÑHõ™∆ êO„^`Œ « 2.06. K«~‡° "åº^Œ∞Å x"å~°}‰õΩ LÑ¨Ü∂ ≥ yOKÕ Ñ¨^•~°= ú Ú Hgs ~°OQÆ∞ÖËx
TÑ≤i P_»x=fix "åÜ«Ú=Ù ã¨ÅÊ~ù _ ü Ü» ∂ « Hˆ _
û .£ `Õ=∞ ã¨=∞HõO∆ Ö’ ã¨ÅÊ~ù ü _»Ü∂ « Hˆ _
û £ "åÜ«Ú=Ù U "åÜ«Ú=Ù#∞
q_»∞^ŒÅ KÕã∞¨ OÎ k J#QÍ Ç Ã Ï· _
„ À[<£ "åÜ«Ú=Ù#∞.
H2S2O7 J#QÍ FeÜ«∞O, H2SO4 P=∞¡=Ú#∞ áêi„âßq∞HõOQÍ ã¨Ê~≈° q^•#OÖ’ `«Ü∂
« ~°∞ KÕã
¿ @Ñ¨Ù_»∞
LÑ¨Ü∂ ≥ yOKÕ L„`ÊÕ ~H° Oõ Ñ
¿ ~°∞ "≥x_çÜ∞« O Ñ Ã O\ÏˆH_ û .£ HÍÑ¨~ü ã¨ÖÊË _
ù £Ñ
Ã \ÏÃÇÏ· _ „ _Õ £ J#QÍ CuSo4 5H2O K«Hõ¯~°‰õΩ
á¶ê~°∞‡ÖÏ C12H22O11 ~°™êÜ«∞<åÅ ~åA Jx ã¨Å∞ÊiH± P=∞¡=Ú#‰õΩ Ñ ¿ ~°∞ QÆ<á£ œ_»~ü J#∞#k ÉÁQÆ∞áæ ⁄_ç,
á⁄\Ï+≤Ü∞« O <≥> „· \Ë ò =∞iÜ«Ú ã¨ÅÊ~ù Åü q∞„â= ◊ ∞=Ú QÆÅ# ã¨Å~÷ # ü ∞ h\˜Ö’ áÈã≤#Ñ¨Ù_»∞ áê¡ãHì≤ ± ã¨ÅÊ~ù ü U~°Ê_∞» `«∞Ok.
ã¨ÅÊ~ù ü ~°∂áêO`«~åÅÖ’ J`«ºO`« ã≤~÷ " ° ∞≥ #ÿ k ~åOaH± ã¨ÅÊ~ù .ü ã¨ÅÊ~ù ü HÍ~°ƒ<_ £ ã ·≥ Ö¨ ÊË _
ù Ö£ ’ Hõ~∞° QÆ∞`«∞Ok. ã¨ÅÊ~ù _ ü Ü
·≥ ∂
« Hˆ _
û £
P=∞¡ ã¨fiÉèÏ"åxfl Hõey LO@∞Ok. ã¨ÅÊ~ù _ ü Ü
·≥ ∂ « Hˆ _
û £ "å`å=~°} HÍÅ∞+¨º HÍ~°H= õ Ú. ã¨ÅÊ~ù _ ü Ü·≥ ∂
« Hˆ _
û £ `Õ=∞ ã¨=∞HõO∆ Ö’
q~°O[#O KÕã∞¨ OÎ k. ge HÍÑ¨~ü ã¨ÖÊË \ ù ‰ò Ωõ ã¨Å∞Êiù H± P=∞¡=Ú#∞ HõeÑ≤#Ñ¨Ù_»∞ Jk ~°OQÆ∞#∞ HÀÖ’Ê`∞« Ok. D
Ñ
„ H„¨ Ü
˜ ∞« #∞ h~°e˚ Hõ~} ° O JO\Ï~°∞. FeÜ«∞O á¶ê~°∞‡ÖÏ H2S2O7 FeÜ«∞O#∞ h\˜`À K«~º° QÍq¿ãÎ ã¨Å∞Êiù H± P=∞¡=Ú
U~°Ê_∞» `«∞Ok. Ç Ã Ï· _„ À[<£ ã¨ÖÊË _
ù ∞» ‰õΩ ‰õΩe¡# HÀ_çQ∞Æ _»¡ "åã¨# LO@∞Ok. Ç Ã Ï· _
„ À[<£ ã¨ÖÊË _ ù #£ ∞ h\˜Ö’ H˜iyOz#Ñ¨Ù_»∞
U~°Ê_∞» ^ „ •=#=Ú he e@‡ãπ#∞ Z„~° e@‡ãπQÍ =∂~°∞ã¨∞OÎ k. Ç Ã Ï· _
„ À[<£ ã¨ÖÊË _ ù £ HõÜ∆ ∞« Hõ~} ° ˜ HÍ~°HOõ QÍ Ñ¨xKÕã∞¨ OÎ k.
S + 2H2SO4 --> 2H2O + 3SO2.
42
ã¨Å∞ÊùiH± P=∞¡Ñ¨Ù e<£ ÃÇ·Ï„_Õ_£ SO2, SO3 + h~°∞ ---> H2SO4 #∞ Wã¨∞OÎ k.
3mg + SO2 ---> MGS + 2 MGO
XHõ Ñ¨^•~°Ñ ú Ù¨ ~°OQÆ∞#∞ áÈQ˘@∞ì K«~º° #∞ q~°O[# K«~º° JO\Ï~°∞. ã‘ãO¨ Ü≥ÚHõ¯ ^•`«∞=Ù QÔ b<å, ã≤<åflÉÏè ~ü
áê^Œ~ã ° O¨ Ü≥ÚHõ¯ =Ú`«HÖõ ’Ç¨Ï=Ú. HÍÑ¨~Ñ Ãü ~· \° ã© π á¶ê~°∞‡ÖÏ Cus ã≤ã¡≤ Ñ¨û ÌŒ Ö’ HÍÅ¯~Àx J<Õ Ñ „ `¨ ºÕ Hõ H˘eq∞x
LÑ¨Ü∂ ≥ y™êÎ~∞° . J"≥∞iHÍÖ’x ã¨ÅÊ~ù ü ãÖQ„ Ç Æ Ï≤ OK«∞ Ñ¨û ÌŒ Ñ
¿ ~°∞ á„ ê¶ +π. XˆH á„ ê=ã¨ÖÎ ’ ~Ô O_»∂ ÖËHõ JO`«H< õ åfl Z‰õΩ¯=
~°∂áêÅ∞ QÆÅ =¸ÅHÍxfl ~°∂áêO`«~O° JO\Ï~°∞. ~åOaH± ã¨ÅÊ~ù ü Ñ¨~= ° ∂}∞=ÙÅ ãÖYº 8. ~åOaH± ã¨ÅÊ~ù ü J#∞
x~å‡}=Ú =ÅÜ«∂HÍ~°OÖ’ LO@∞Ok. ~åOaH± ã¨ÅÊ~ù ü "≥∂<ÀH˜x ¡ HõH± ã¨ÅÊ~ù Qü Í =∂ˆ~ LëÈ‚Q„ `Æ « 960 ÃãO\˜„ˆQ_£.
~åOaH± ã¨ÅÊ~ù ü ~°OQÆ∞ Ñ¨ã∞¨ Ñ¨Ù ~°OQÆ∞. Öˇ_£ Zã≤>\ Ë ò^„ •=#OÖ’ =ÚOz# =_»áÈ`« HÍy`åxfl #Å¡QÍ =∂~°∞Û "åÜ«Ú=Ù
ÃÇ·Ï„_À[<£ ã¨ÖËÊù_£. "≥∞~°∞¯ºiH± ã¨ÖËÊù_£ ~°OQÆ∞ #Å∞Ñ¨Ù.
ã¨ÅÊù~ü + ÉÁQÆ∞áæ ⁄_ç + á⁄\Ï+≤Ü∞« O <≥>
„· \
Ë Åò q∞„â=
◊ ∂xfl QÆ<á£ œ_»~ü JO\Ï~°∞.
~°|ƒ~ü "åÅ¯<≥*· +Ë <¨ Ö£ ’ LÑ¨Ü∂ ≥ yOKÕ Ñ¨^•~°= ú Ú ã¨ÅÊ~ù ∞° . ã¨ÅÊ~ù ü Ü≥ÚHõ¯ PˆH_ û Å£ ∞ SO2, SO3 ã¨ÅÊ~ù ü _»Ü∂ « Hˆ _
û £
h\˜Ö’ JkèHOõ QÍ Hõ~∞° QÆ∞`«∞Ok. ã¨ÅÊ~ù ü _»Ü∂ « Hˆ _û £ `Õ=∞ ã¨=∞HõO∆ Ö’ q~°O[#HÍi Ñ¨x KÕã∞¨ OÎ k. ã¨Ê~¬° q^•#O
^•fi~å ã¨Å∞Êiù H± P=∞¡=Ú `«Ü∂ « iÖ’ "å_Õ L„`ÊÕ ~H° = õ Ú "≥x_çÜ∞« O Ñ Ã O\ÏˆH_ û .£ ã¨Å∞Ê~ù ã° π P=∞¡=Ú #∞O_ç h\˜x
`˘ÅyOK«QÍ O3 "åÜ«Ú=Ù U~°Ê_∞» `«∞Ok. P=∂¡Å∞ H∆Í~°=ÚÅ`À K«~º° <˘O^Œ∞ K«~º° `«@ã≤H÷ ~õ } ° =Ú. XHõ Ñ¨^•~°= ú Ú
#∞O_ç g\˜x `˘ÅyOK«∞ Ñ „ H„¨ Ü
˜ Ú « x~°b˚ Hõ~}° =Ú JO\Ï~°∞. K«H¯õ ~° Ñ Ã · ã¨Å∞Êiù H± P=∞¡xfl "Õã< ≤ å #Å¡x Ñ¨^•~°= ú Ú
U~°Ê_∞» `«∞Ok. Ñ„ Ü¨ ∞Õ QÆâßÅÖ’ Ç Ã Ï· _
„ À[<£ ã¨ÖÊË _
ù ‰£ Ωõ `«Ü∂ « ~°∞KÕÜÚ « @‰õΩ "å_Õ ÑïHõ~= ° Ú H„ É˜ ûò ÑïHõ~= ° Ú. QÍe
HõO>ˇ |∞~°∞"≥·# "åÜ«Ú=ÙÅ#∞ T~°ú=ÚHõ™ê÷#K«Å#O Ñ¨^ŒÌu ^•fi~å ãÖ„QÆÇ≤ÏOK«=K«∞Û, ÃÇ·Ï„_À[<£ ã¨ÖËÊù_£‰õΩ
P=∞¡^~Œ å‡Å∞ L<åfl~Ú. TÑ≤iu`«∞ÅÎ ‰õΩ ãÖ|OkèOz# "åº^è∞Œ Å#∞ HõÅ∞QÆ*Ü Ë Ú « "åÜ«Ú=Ù ã¨ÅÊ~ù _ ° Ü
» ∂
« Hˆ _û .£ ã¨ÅÊ~ù ü
_»Ü∂ « Hˆ _
û £ =Å# h\˜H˜ #+Öì HõÅ∞QÆ∞`«∞Ok. Kå«i`„ H« õ Hõ@_ ì ®ÅH˜ _≥ã · Å¨ ∞Êiù H± P=∞¡=Ú J#QÍ H2SO4. ã¨Ê~å¬
q^•#OÖ’ LÑ¨Ü∂ ≥ yOK«∞ L„`~Õ H° Oõ Ñ ¿ ~°∞ "≥x_çÜ∞« O Ñ Ã O\ÏˆH_ û .£
CHAPTER - 17
H˘Å`«Å∞
=∞#O H˘Å=QÆeQˆ Ñ „ u
¨ ~åtx Éè∫uHõ ~åt Jx JO\Ï=Ú. ™ê^è•~°}OQÍ Éè∫uHõ ~åt ~Ô O_»∞ ~°HÍÅ∞ Jq
XHõ\˜ Ñ
„ ^
¨ q
Œä ∞Hõ ~åâ◊√Å∞.
U ~åtÃÑ· P^•~°Ñ_
¨ x» ã¨fi`«O`„ « ~åâ◊√Å#∞ á„ ê^äq
Œ ∞Hõ ~åâ◊√Å∞ JO\Ï~°∞. ™ê^è•~°}OQÍ á⁄_»=Ù ^
„ =
Œ º~åt
=∞iÜ«Ú HÍÅ=ÚÅ#∞ á„ ê^äq
Œ ∞Hõ~åâ◊√Å∞QÍ Ñ ¿ ~˘¯O\Ï=Ú.
2. L`«Ê#fl ~åâ◊√Å∞ :
á„ ê^äŒq∞Hõ ~åâ◊√Å #∞O_ç L`åÊkOK«∞‰õΩ#fl ~åâ◊√Å#∞ L`«Ê#fl~åâ◊√Å∞ Jx JO\Ï=Ú L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ
"≥â· ßÅº=Ú, QÆ}Ñï}Ï=∞=Ú, ™êO„^`Œ ,« ÉèÏ~°=Ú, "ÕQ=
Æ Ú, Ñ¨x, â◊H,Î˜ ™ê=∞~°º÷ =Ú "≥Ú^ŒÖ#
·ˇ q. L`«Ê#fl~åâ◊√Å∞ ã¨fi`«O`„ «
43
~åâ◊√Å∞ HÍ=Ù. Wq á„ ê^äq Œ ∞Hõ ~åâ◊√ÅÃÑ· P^è•~°Ñ_
¨ `» å~Ú. qq^èŒ Ñ¨^`ÌŒ ∞« Å∞ : áê^•~°}OQÍ Éè∫uHõ ~åâ◊√Å#∞ =¸_»∞
Ñ¨^`ÌŒ ∞« Å∞QÍ H˘Å∞™êÎ~∞° . Jq
i) CGS Ñ¨û
ÌŒ , ii) MKS Ñ¨û
ÌŒ , iii) FPS Ñ¨û
ÌŒ
CGS Ñ¨û
ÌŒ Ö’ á⁄_»=Ù‰õΩ Ñ
„ =
¨ ∂}=Ú ã
Ã O\˜g∞@~°∞, ^
„ =
Œ º~åtH˜ Ñ
„ =
¨ ∂}=Ú Q„ Í=Ú, HÍÖÏxH˜ Ñ
„ =
¨ ∂}=Ú ã
Ã Hõ#∞.
MKS Ñ¨û
„ =
¨ ∂}=Ú g∞@~°∞, ^
„ =
Œ º~åt Ñ
„ =
¨ ∂}=Ú H˜Ö’„QÍ=Ú, HÍÅxH˜ Ñ
„ =
¨ ∂}=Ú ã
Ã Hõ#∞.
FPS Ñ¨û
„ =
¨ ∂}=Ú J_»∞QÆ∞, ^
„ =
Œ º~åtH˜ Ñ
„ =
¨ ∂}=Ú áœO_»∞, HÍÖÏxH˜ Ñ
„ =
¨ ∂}=Ú ã
Ã Hõ#∞.
QÆ=∞xHõ : CGS, MKS =∞iÜ«Ú FPS Ñ¨^`ÌŒ ∞« Ö’¡ JxflO\˜Ö’ HÍÖÏxH˜ Ñ
„ =
¨ ∂#=Ú ã
Ã Hõ#∞ =∂„`"« ∞Õ , XHõ áœO_»∞‰õΩ
ã¨=∂#=Ú 452 Q„ Í=ÚÅ∞.
MKS Ñ¨û
ÌŒ <Õ JO`«~å˚fÜ«∞ Ñ¨û
ÌŒ ÖË^• ã≤ã"
ì¨ ∞£ PÑπ WO@ˆ~fl+#
¨ Öò "≥∞ã¨~" ÌŒ x S.I Ñ¨û
ü ∞≥ O\òû JO\Ï~°∞. D Ñ¨û ÌŒ
Jx ‰õÄ_® JO\Ï~°∞.
™êO„^`Œ « :- Ñ
„ =
¨ ∂} QÆ}Ñï=∂#OÖ’ QÆÅ =ã¨∞= Î Ù^„ =
Œ º~åtx ^•x ™êO„^`Œ « JO\Ï~°∞. ™êO„^`Œ « ã¨=∂#=Ú
^ Œ º~åt M/V (QÆ}Ñï=∂#=Ú) ™êO„^`Œ ‰« Ωõ Ñ
„ = „ =¨ ∂}=ÚÅ∞ CGS Ñ¨û ÌŒ Ö’ gm/cm3 , MKS Ñ¨û ÌŒ Ö’ H˜Ö’
Q„ Í=ÚÅ∞ / m3 .
h\˜ q+¨Ü∞« OÖ’ 1 Lt = XHõ H˜Ö’ Q„ Í"£∞ LO@∞Ok. "≥~Úº mlt ã¨=∂#=Ú "≥~Úº Q„ Í=ÚÅ∞
1 mlt = 1cm3
1m3 = 1000 lt ÖË^• 1000 kgm
h\˜ „Ñ¨"åÇ¨Ï ˆ~@∞ :

i[~åfiÜ«∞~üÅÖ’ h\˜ „Ñ¨"åÇ¨Ïˆ~@∞ ‰õÄºÃãH±ÅÖ’ H˘Å∞™êÎ~°∞. ‰õÄºÃãH± J#QÍ ‰õÄºaH± Ñ¶‘H± Ñ¶¨~ü ÃãHõO_£.
TMC : i[~åfiÜ«∞~üÅÖ’ xÅfi L#fl h\˜ QÆ}Ñï=∂}Ïxfl TMC ÖË^• â◊`H« À\˜ QÆ}Ñ¨Ù J_»∞QÆ∞ÅÖ’ H˘Å∞™êÎ~∞° .
TMC J#QÍ Thousand million Cubic feet 100 x 10 6 ‰õÄºaH± Ñ¶‘\ò, 100 x 107 Ñ¶‘\ò QÆ}Ñ¨Ù J_»∞QÆ∞Å∞,
ÖË^• â◊`H« À\˜ QÆ}Ñ¨Ù J_»∞QÆ∞Å∞.
° Ù¨ g∞@~°∞ ã¨=∂#=Ú 10,000 cm2, XHõ QÆ}Ñ¨Ù ã
XHõ K«^~Œ Ñ Ã O\©g∞@~°∞ ã¨=∂#=Ú 10-6m3, XHõ
b@~ü ã¨=∂#=Ú cm3, XHõ cc JO>Ë XHõ q∞b¡b@~°∞. H˘Å`« J#QÍ `≥eÜ«∞x Ñï=∂}Ïxfl `≥eã≤# Ñ „ =
¨ ∂}˜Hõ
Ñ ¨ ∂}O`À áÈÅ∞Û@. Éè∫uHõ Ñï=∂}=Ú ã¨=∂#=Ú ãÖMÏº`«‡ qÅ∞= x Ñ
„ = „ =
¨ ∂}=Ú.
Ñ
„ =
¨ ∂}=Ú ÖË‰Ωõ O_® Éè∫uHõ ~åâ◊√Åx H˘Å=_»O ™ê^èºŒ OHÍ^Œ∞. =¸Å ~åâ◊√Å Ñ „ =
¨ ∂}ÏÅ#∞ =¸Å
Ñ
„ =
¨ ∂}ÏÅ∞ JO\Ï~°∞. Éè∫uHõ ~åâ◊√Å∞ ~Ô O_»∞ ~°HÍÅ∞. ™ê=∂#ºOQÍ XHõ Éè∫uHõ ~åt Ñï=∂}Ïxfl á„ ê=∂xHõ
Ñï=∂}OÖ’ KÕ™êÎ=Ú. á⁄_»=Ù ^„ =
Œ º~åt, HÍÅ=Ú J<Õq =¸Å ~åâ◊√Å∞.
44
MKS Ñ¨û
ÌŒ Ö’ á⁄_»=Ù#‰õΩ Ñ
„ =
¨ ∂}=Ú g∞@~°∞. q^Œ∞º`ü Ñ
„ "
¨ åÇ¨Ï f„=`«‰Ωõ Ñ
„ =
¨ ∂}=Ú POÑ‘Ü∞« ~ü. HÍOu
LnÌÑ# ¨ f„=`«‰Ωõ Ñ„ =
¨ ∂}=Ú HÍO_≥ÖÏ¡. =∂^Œºq∞Hõ áœ~°k#OÖ’ 86,400= =O`«∞#∞ XHõ ã Ã Hõ#∞ Jx JO\Ï~°∞.
~Ô O_»∞ =~°∞ã¨ q∞@ì =∞^è•ºÇ¨ÏflO =∞^èºŒ QÆÅ HÍÅ=Ú#∞ XHõ ™œ~°k#=Ú JO\Ï~°∞. XHõ ÑïHõ~O° Ö’ YzÛÒ« QÍ
H˘Å=QÆeQˆ Ju `«‰Ωõ ¯= H˘Å`«#∞ ^•x Hõhã¨ÑÙ¨ H˘Å`« Jx JO\Ï~°∞. "≥iflÜ∞« ~ü HÍeÑ¨~Öûü ’ Ñ „ ^
¨ •# ÉèÏQÆ=ÚÅ∞
XHõ\˜ Ñ„ ^
¨ •# ã ¿ ¯Å∞. "≥iflÜ∞« ~ü HÍeÑ¨~ûü Hõhã¨ÑÙ¨ H˘Å`« O.lm ÖË^• O.01 cm.
¿ ¯Å∞, ~Ô O_»∞ "≥iflÜ∞« ~ü ã
MKS Ñ¨û
ÌŒ Ö’ "≥â· ßºÅ=Ú#‰õΩ Ñ
„ =
¨ ∂}=Ú K«^~Œ Ñ
° Ù¨ g∞@~°∞. ^
„ =
Œ =ÚÅ QÆ}Ñï=∂#=Ú#∞ b@~°∞¡ Ñ
„ =
¨ ∂}=ÚÅÖ’
H˘Å∞™êÎ~∞° .
J„H=
õ ∂HÍ~° =ã¨∞=
Î Ù "≥â· ßÅº=Ú Hõ#∞Q˘#∞@‰õΩ Q„ ÍÑ¶π HÍy`åxfl LÑ¨Ü∂ ≥ y™êÎ~∞° . XHõ cc J<Õk b@~üÖ’
"≥Ü∞« º= =O`«∞. xÜ«∞q∞`« QÆ}Ñï=∂}O QÆÅ ^ „ "Œ åÅ#∞ fã¨∞H˘#∞@‰õΩ ''Ñ≤ÑÊ̈\—ò — J<Õ ÑïHõ~= ° Ú#∞ LÑ¨Ü∂≥ y™êÎ~∞° .
ã‘ã¨Ñ¨Ù ~°=fi QÆ}Ñï=∂#=Ú Hõ#∞Q˘#∞@‰õΩ LÑ¨Ü≥∂yOKÕ ÑïHõ~°=Ú ''|∞ºÔ~@∞ì—— |∂ºˆ~\ò`À „^Œ"åÅ
QÆ}Ñï=∂}=Ú H˘Å∞K«∞#Ñ¨Ù_»∞ q∞x+¨¯ãπ J_»∞QÆ∞ `«Å=Ús_çOQÆ∞ fã¨∞HÀ"åe. Ñ „ =¨ ∂} QÆ}Ñï}=Ú QÆÅ
Ñ¨^•~°ú ^ Œ º ~åt<Õ ^•x ™êO„^`Œ « JO\Ï~°∞. CGS Ñ¨û
„ = ÌŒ Ö’ ™êO„^`Œ ‰« Ωõ Ñ ¨ ∂}ÏÅ∞ XHõ gm/ QÆ}Ñ¨Ù cm.
„ =
Ñ¨^•~°ú ™êO„^`Œ ‰« Ωõ h\˜ ™êO„^`Œ ‰« Ωõ QÆÅ x+Ê̈uÎ ™ê¿ÑHõ∆ ™êO„^`Œ « Jx JO\Ï~°∞. ™ê¿ÑHõ∆ ™êO„^`Œ ‰« Ωõ Ñ „ =
¨ ∂}=ÚÅ∞
ÖË=Ù. Wk XHõ ãÖYº =∂„`" « ∞Õ . áê^Œ~ã ° Ñ¨ Ù¨ ™êO„^`Œ « 13.6 gm/ QÆ}Ñ¨Ù cm. LO@∞Ok. STP =^ŒÌ QÍe ™êO^Œ`„ «
MKS Ñ¨û ÌŒ Ö’ 1.29 Kgm/m3 LO@∞Ok. h\˜ ™êO„^`Œ « CGS Ñ¨û ÌŒ Ö’ XHõ gm/ QÆ}Ñ¨Ù cm. LO@∞Ok. XHõ
Ñ¨^•~°ú „^Œ=º~åqx Hõ#∞Q˘#∞ ÑïHõ~°=Ú ™ê=∂#º „`åã¨∞. „^Œ=Ñ¨^•~åúÅ `å~°`«=∞º ™êO„^Œ`« Hõ#∞Q˘#∞@‰õΩ
LÑ¨Ü∂ ≥ yOKÕ ÑïHõ~= ° Ú ™êO„^`Œ « |∞_ç.¤ =ã¨∞= Î Ù Ü≥ÚHõ¯ ÉèÏ~°=Ú#∞ `„ åã¨∞`À Hõ#∞Q˘O\Ï~°∞. á⁄_»=Ù x "≥_Å» ∞Ê x
Z`«∞Î ã¨=∂#=Ú QÆ}Ñï=∂}=Ú. SI Ñ¨û ÌŒ Ö’ LëÈ‚Q„ `Æ ‰« Ωõ Ñ
„ =
¨ ∂}=Ú HÔ efi<£. Jxfl Ñ¨^`ÌŒ ∞« ÅÖ’ HÍÖÏxH˜ Ñ „ =
¨ ∂}=Ú
ã
Ã Hõ#∞. XHõ =ã¨∞= Î Ù Ü≥ÚHõ¯ ^ „ =
Œ º~åt ZÑ¨ÙÊ_∞» ã≤~÷ O° QÍ LO@∞Ok. =ã¨∞= Î ÙÃÑ· Ñ¨xKÕã ¿ |ÖÏ<Õfl ÉèÏ~°=Ú Jx
JO\Ï~°∞. H˜~Àã≤<£ ™êO„^`Œ « MKS Ñ¨û ÌŒ Ö’ 0.8 x 103 kg/m3 QÍA ™êO„^`Œ « CGS Ñ¨û ÌŒ Ö’ 2.5 gm/cm3. ~åy
™êO„^`Œ « CGS Ñ¨û ÌŒ Ö’ 8.9 gm/cm3 Ç „ À[<£ ™êO„^`Œ « STP =^ŒÌ CGS Ñ¨û
Ã Ï· _ ÌŒ Ö’ 8.9 x 10-5. SI Ñ¨û ÌŒ Ö’
™êO„^`Œ ‰« Ωõ Ñ ¨ ∂}=Ú Kg/m3 Ñ¨^•~°ú ™êO„^`Œ ‰« Ωõ h\˜ ™êO„^`Œ ‰« Ωõ QÆÅ x+¨Êux
„ = Î `å~°`= « ∞º ™êO„^`Œ « Jx JO\Ï~°∞.
Ñ
„ =
¨ ∂} QÆ}Ñï=∂}O QÆÅ Ñ¨^•~°ú ^ „ =Œ º ~åtx ™êO„^`Œ « Jx JO\Ï~°∞. Ju ã¨fiÅÊ á⁄_»=Ù#∞ YzÛÒ« QÍ H˘Å∞K«∞@‰õΩ
LÑ¨Ü∂ ≥ yOK«∞ ã ¿ ¯Öò#∞ "≥iflÜ∞« ~ü ã ¿ ¯Å∞ JO\Ï~°∞. N "≥iflÜ∞« ~ü ã ¿ ¯Å∞ qÉèÏQÍÅ∞ (n - 1) Ñ „ ^ ¨ •è # ã¿ ¯Å∞ qÉèÏQÍÅ‰õΩ
ã¨=∂#O J=Ù`å~Ú. "≥iflÜ∞« ~ü ã ¿ ¯Å∞ JO`«~° ^Œ=_»Å#∞ LÑ¨Ü∂ ≥ yOz QÆ∞Å¡QÍ L#fl =ã¨∞= Î Ù Ü≥ÚHõ¯ JO`«~°
"åº™êÅ#∞ H˘Å∞™êÎ~∞° . "≥iflÜ∞« ~ü HÍºeÑ¨~ûü Hõhã¨ÑÙ¨ H˘Å`« ã¨=∂#=Ú s/n. "≥iflÜ∞« ~ü ã ¿ ¯ÖòÖ’x â◊¥#º qÉèÏQÆ=Ú
Ñ
„ ^¨ •# ã¿ ¯Å∞ g∞^Œ 2.6 =∞iÜ«Ú 2.7 ã Ã O\˜g∞@~°¡ =∞^èºŒ LOk. J~Ú`Õ ^•x Ñ „ ^ ¨ •è # ã ¿ ¯Å∞ qÉèÏQÆ=Ú ãÖYº
ã¨=∂#=Ú 2.6 J=Ù`«∞Ok. "≥iflÜ∞« ~ü ã ¿ ¯Öò â◊¥#º qÉèÏQÆ=Ú Ñ „ ^ ¨ •# ã ¿ ¯Å∞Ö’x â◊¥#º qÉèÏQÍxH˜ ‰õΩ_ç "≥Ñ · Ù¨ QÍ
LO>Ë P ^Àëêxfl ^Œ# â◊¥#ºO ^À+Ö Jx JO\Ï~°∞. "≥iflÜ∞« ~ü ã ¿ ¯ÖòÖ’x â◊¥#ºO+¨ ^À+¨=Ú ^Œ#â◊¥#ºOâ◊ãO¨
J~Ú`Õ ^•x ã¨=~°} ~°∞}Ï`«‡HõOQÍ LO@∞Ok. "≥iflÜ∞« ~ü ã ¿ ¯ÖòÖ’ â◊¥#º qÉèÏQÆ=Ú Ñ „ ^ ¨ •è # ã ¿ ¯ÖòÖ’x â◊¥#º
qÉèÏQÍxH˜ Z_»∞=∞ "≥Ñ · Ù¨ QÍ LO>Ë P ^Àëêxfl ~°∞}â◊¥<åºO`« ^À+Ö JO\Ï~°∞. "≥iflÜ∞« ~ü ã ¿ ¯ÖòÖ’x â◊¥<åºO`«
^À+¨=Ú J~Ú`Õ ^•x ã¨=~°} ^Œ<å`«‡HõO J=Ù`«∞Ok. ã Ã Hõ#Ö¡ ’ÅHõ=Ú XHõ HõOÑ¨<åxH˜ Ñ¨>ìË HÍÅ=Ú 2 ã Ã HõO_»∞¡
45
1/t2 XHõ ã≤~÷ ã ° O¨ H±Ü∞« . Ö’ÅHõ=Ú Ü≥ÚHõ¯ _ÀÖÏ<å=~°HÎ Í HÍÅ=Ú P Ö’ÅHõ=Ú á⁄_»=ÙÃÑ· P^è•~°Ñ_ ¨ ç LO@∞Ok.
ã¨∞xfl`Ñ « Ù¨ `„ åã¨∞ ^ŒO_»O z=~°Å ã¨=~°} =∞~°Å∞ LO\Ï~Ú. ^ŒO_»O#∞ q_»∞^ŒÅ KÕÜÚ « @‰õΩ K«H¯õ Ñ‘@=Ú#‰õΩ
ÉèÏyOz# Ñ≤_x ç `≥áêÊe. J`«ºO`« YzÛÒ« QÍ HÍÖÏxfl H˘eKÕ ™ê^è< Œ åÅ∞ Ñ¨~= ° ∂}∞ QÆ_Ü ç ∂ « ~åÅ∞ J#QÍ HÍfi~üì
(Quartz) QÆ_Ü ç ∂ « ~åÅ∞. "≥iflÜ∞« ~ü HÍeÑ¨~# ûü ∞ "≥iflÜ∞« ~ü J<Õ âß„ã"Î¨ `Õ Î« Hõ#∞Q˘<åfl_∞» . XHõ Ñ „ ^¨ •# ã ¿ ¯Å∞‰õΩ HõÅ∞Ñ¨|_ç#
"≥iflÜ∞« ~ü ã ¿ ¯Å∞ L#fl ÑïHõ~å<Õfl "≥iflÜ∞« ~ü HÍeÑ¨~ûü JO\Ï~°∞. "≥iflÜ∞« ~ü HÍeÑ¨~# ûü ∞ LÑ¨Ü∂ ≥ yOz H˘eKÕ á⁄_»=Ù#‰õΩ
ã¨∂`„ = « ÚÑ „ ^ ¨ •#¿ã¯Å∞ s_çOQÆ∞ + ZH©|_çOz# "≥iflÜ∞« ~ü ã ¿ ¯Öò qÉèÏQÆ=Ú x Hõhã¨Ñ¨Ù H˘Å`«. ã¨∞xfl`«Ñ¨Ù „`åã¨∞Ö’
XHõ `˘eÔH# · ^Œ$_»"∞≥ # ÿ Ö’Ç¨Ï^ŒO_»O LO@∞Ok. ã¨∞xfl`Ñ « Ù¨ `„ åã¨∞ Ü≥ÚHõ¯ Ö’Ç¨ÏãÖÎ |=Ú K«H¯õ Ñ‘@OÃÑ· ÉèÏyOz
LO@∞Ok. Ö’Ç¨ÏãÖÎ |OÖ’ Y_çÑ Ã¤ #
· K«^∞Œ "≥# · ZˆQ\ò ÖË^• Ö’Ç¨ÏÑ¨Ù aèÅ¡ J`«∞Hõ|_ç LO@∞Ok. ^ŒO_»O z=~°Ö’
L#fl HõuÎ "≥Ú#Å#∞O_ç ~Ô O_»∞ iHÍ|∞Å∞ "ÕÖÏ_»∞`«∂ LO\Ï~Ú. ^ŒO_®xH˜ =∞^ŒºÖ’ ÅO|OQÍ aèyOz# XHõá⁄_»"# ·≥
ã¨∂zHõ LO@∞Ok. `„ åã¨∞ Ü≥ÚHõ¯ Ñ‘@=Ú =¸_»∞ =∞@ìÑÙ¨ =∞~°ÅÑ Ã · J=∞~°Û|_ç LO@∞Ok. Ö’Ç¨ÏãÖÎ |O #∞O_ç
=_»O|O "ÕÖÏ_»∞`«∞O@∞Ok. =_»O|O ã¨∂zHõ XˆH x@ìxÅ∞=Ù ~ˆ YÖ’ ÖËHáõ È`Õ Ñ‘@O Ü≥ÚHõ¯ =∞@ìÑÙ¨ =∞~°Å#∞
ãïKÕÜ∂ « e. Ñ¨ÖO¡ˇ ÅÖ’ |~°∞=ÙÅ#∞ QÍx Ñ¨^•~°= ú ÚÅ QÍx "ÕÜÚ « @‰õΩ HÍx fÜ«Ú@‰õΩ HÍx =ÚO^Œ∞ ^ŒO_»O#∞
|OkOKåe. |~°∞=ÙÅ#∞ =∂~°∞Û@‰õΩ ZÅ¡ÑÙ¨ Ê_∞» â„ ß=}=Ú#∞ LÑ¨Ü∂ ≥ yOKåe. ÉèÏ~åÅ#∞ Z_»=∞ Ñ¨ÖO¡ˇ Ö’ "ÕÜ∂ « e.
XHõ Ñ¨^•~°Oú Ü≥ÚHõ¯ ^ „ =
Œ º~åqx Hõ#∞Q˘#∞@‰õΩ ^ŒO_» `«∞Å#∞ LÑ¨Ü∂ ≥ y™êÎ~∞° . XHõ Ñ¨^•~°Oú Ü≥ÚHõ¯ ^ „ = Œ º~åtx
1mg =~°‰Ωõ YzÛO`«QÍ Hõ#∞Q˘#∞@‰õΩ LÑ¨Ü∂ ≥ yOK«∞ ÑïHõ~"° ∞Õ ã¨∞x`«ÑÙ¨ `„ åã¨∞. ã ¿ ¯Å∞ ÑÃ · W~°∞Ñ¨H¯õ Å ã¨∂zHõ"Å≥ ∞¡
J`«ºkHõ ™ê÷<åÅ#∞ Ñï=~°< Î å ™ê÷<åÅ∞ JO\Ï~°∞. _ÀÅ<åÅ∞ `«yæ ã¨∂zHõ xeKÕ ™ê÷<åxfl x~å=∞™ê÷#O JO\Ï=Ú.
ã¨=∂#"≥∞# ÿ Ñ¨Ö= ¡ˇ ÚÅ∞ MÏmQÍ L#flÑÙ¨ Ê_∞» =KÕÛ q~å=∞ ™ê÷#=Ú#∞ â◊¥#ºq~å=∞ ™ê÷#O JO\Ï~°∞. Z_»=∞ Ñ¨H¯õ
ã¨Q@ Æ ∞ Ñï=~°# Î qÅ∞= 4. ‰õΩ_çÑH¨ ¯õ Ñï=~°# Î ™ê÷<åÅ qÅ∞= 17 J~Ú# ^•x q~å=∞™ê÷#O ã¨=∂#=Ú
4+17 / 2 J#QÍ 10.5 J=Ù`«∞Ok. XHõ =ã¨∞= Î Ù Ü≥ÚHõ¯ ÉèÏ~åxfl `«fi~°QÍ Hõ#∞H˘¯=_®xH˜ ã „ Ê≤ OQ∑ `„ åã¨∞#∞
LÑ¨Ü∂ ≥ y™êÎ~∞° . ~À=∞<£ ã‘Öì ò Ü«∂~°∞Ö¤ ’ Jã¨=∞|∞*ÏÅ∞ LO\Ï~Ú. "≥∞H„ÿ ÀÉèÏºÖˇ<Åû£ Ö’ Ñ¨^•~°ú ^ „ = Œ º~åtx XHõ
"≥∞H„ÿ À„QÍ"£∞ =~°‰Ωõ Hõ#∞HÀ¯=K«∞Û. |OQÍ~°∞ =~°‰Î Ωõ Å∞ LÑ¨Ü∂ ≥ yOKÕ ÉÏºÖˇ<Åû£ ∞ ZÅ„HÍìxH± ÉÏºÖˇ<Åû£ ∞. XˆH Ñ¨ÖO¡ˇ #∞
Hõey# J#bìHÖõ ò ÉÏºÖˇ#∞ûÅÖ’ 0.1 mg =~°‰Ωõ YzÛÒ« QÍ Ñ¨^•~°Ñ ú Ù¨ ÉèÏ~åxfl Hõ#∞Q˘#=K«∞Û. ~Ô O_»∞ ãÖÑ¶∞¨ @#Å
=∞^èŒº ã¨=∞Ü«∂xfl HÍÅO JO\Ï~°∞. Ñ¨Ù#~å=$`«O JÜÕ∞º ãÖÑ¶¨∞@#Å‰õΩ L^•Ç¨~°}Å∞ Éèí∂„Éèí=∞}=Ú,
Ç¨Ï$^ŒÜ∞« ã¨ÊO^Œ#Å∞, J=~°# Î K«Å#O P^•~°OQÍ HÍÖÏxfl H˘eKÕ ™ê^Œ<åÅ∞ QÆ_Ü ç ∂ « ~åÅ∞. ã¨Q@ Æ ∞ ™œ~åkè#OÖ’ 1/
86400 =O`«∞#∞ XHõ ã Ã Hõ#∞QÍ x~°fizOz<å~°∞. ã ¿ lÜ«∞O J\Ïq∞H± =∂ãπ #O|~ü 133. XHõ ã ¿ lÜ«∞O
Ñ¨~= ° ∂}∞=Ù 9 aeÜ«∞#¡ 192 q∞eÜ«∞#¡ 631 "ÕÅ 770 HõOÑ¨<åÅ∞ KÕÜÚ « @‰õΩÑ¨>ìË ã¨=∞Ü«∂xfl XHõ ã Ã Hõ#∞QÍ
fã¨∞‰õΩ<åfl~∞° . J`«ºkèHõ ÉèÏQÆO QÆ_Ü ç ∂
« ~°OÖ’ JO`«~x ° i‡`«"∞≥ # ÿ QÆuáêÅHõ K«H„ Oõ Ü≥ÚHõ¯ P=~°# Î K«Å<åxfl HÍÅ
=º=kè H˘ÅK«∞@‰õΩ LÑ¨Ü∂ ≥ y™êÎ~∞° . QÀ_» QÆ_Ü ç ∂ « ~åÅÖ’ Ö’ÅHÍÅ_ÀÅHÍÅx LÑ¨Ü∂ ≥ yOz HÍÅ=º=kè HÀÅ∞™êÎ~∞° .
JO`« YzÛÒ« QÍ H˘eKÕ ™ê^ä# Œ =Ú Ñ¨~= ° ∂}∞QÆ_Ü ç ∂« ~°=Ú. Ñ¨Ùi ÖËx ^•~°=Ú#∞O_ç "ÕÖÏ_»∞ |~°∞"≥# · _ÀÖÏxfl
™ê=∂#ºÖ’ÅHõ=Ú JO\Ï~°∞. P^è•~°aO^Œ∞=Ù #∞O_ç QÀÅHõQÀÅQÆ∞~°∞`«fiHˆ O„ÔŒ =~°‰Ωõ QÆÅ ^Œ∂~åxfl Ö’ÅHõOá⁄_»=Ù
JO\Ï~°∞. XHõ HõOÑ¨#=Ú =∞iÜ«Ú Ñ „ u¨ HõOÑ¨#=Ú HõeÑ≤ XHõ _ÀÅ#=Ú JO\Ï~°∞. Ö’ÅHõ=Ú XHõ _ÀÅ#O
KÕÜ∞« _®xH˜ Ñ¨@∞ìHÍÅ=Ú#∞ _ÀÅ<å=~°< Î åHÍÅO JO\Ï~°∞. HõOÑ¨#=ÚÅ∞ KÕÜÚ « =ã¨∞= Î Ù XHõ ã Ã Hõ#∞HÍÅOÖ’
KÕÜÚ « _ÀÅ#=ÚÅ ãÖYº#∞ ^•x '`«~∞° K«∞^Œ#O— JO\Ï~°∞. HõOÑ¨<åÅ∞ KÕã ¿ @Ñ¨ÙÊ_∞» _ÀÅHõ=Ú xâ◊ÛÅ™ê÷#O
46
#∞O_ç XHõ "≥Ñ
· Ù¨ ‰õΩ Hõke# J`«ºkèHõ ^Œ∂~°=Ú#∞ 'HõOÑ¨#q™êÎ~= ° Ú— Jx JO\Ï~°∞. HõOÑ¨# qã¨~Î } ° HÀ}=Ú 50Å∞
q∞OK«~å^Œ∞. ÅÑ¶Ú ¨ Ö’ÅHõ=Ú áê\ÕKÕ =¸_»∞ ã¨∂`„ åÅ#∞ Ö’ÅHõã∂ ¨ `„ åÅ∞ JO\Ï~°∞. ÅÑ¶Ú
¨ Ö’ÅHõO Ü≥ÚHõ¯
_ÀÅ#=~°#Î HÍÅ=Ú HõOÑ¨#Ñïq∞u Ñ Ã · P^è•~°Ñ_
¨ ^
» ∞Œ . _ÀÅ<å=~°#
Î HÍÅO Ü≥ÚHõ¯ á⁄_»=Ù Ü≥ÚHõ¯ =~°= æ ¸ÖÏxH˜
J#∞Ö’=∂#∞áê`«OÖ’ LO@∞Ok. ã Ã Hõ#∞Å Ö’ÅHõ=Ú _ÀÅ<å=~°< Î åHÍÅ=Ú 2 ã Ã Hõ#∞Å∞. _ÀÅ#=~°< Î åHÍÅO
P-is Proposinal 2 /L
XHõ ã
Ã Hõ#∞Å Ö’ÅHõ=Ú á⁄_»=Ù 100 ã Ã O.g∞. ^•x á⁄_»=Ù =∂Ô~Û# _ÀÅ<å=~°# Î HÍÅ=Ú XHõ ã Ã Hõ#∞
J~Ú# ^•x á⁄_»=Ù 25 ã Ã O.g∞. LO@∞Ok. XH˘¯Hõ¯_ÀÅ<åxH˜ ~Ô O_»∞ ã Ã HõO_»∞¡ Ñ¨>ìË Ö’ÅHÍxfl ã
Ã Hõ#∞Å Ö’ÅHõ=Ú
JO\Ï~°∞. =º‰õΩÅÎ ÉèÏ~åÅ#∞ Hõ#∞HÀ¯=_®xH˜ ãÖÑ‘_# » ã
„ Ê≤ OQ∑ `„ åã¨∞#∞ "å_»∞`å~°∞. Ñ¨Ù#~å=$`«O HÍx ãÖÑ¶∞¨ @#‰õΩ
L^•Ç¨Ï~°} `«∞á¶ê#∞. QÆ∞~°∞`åfiHõ~¬° } |ÅO =Å# U~°Ê_Õ `À~°}Ïxfl QÆ∞~°∞`åfiHõ~¬° }`À~°}O JO\Ï~°∞. ÅÑ¶Ú ¨ Ö’ÅHõ=Ú
Ñ
„ Ü
¨ ∂≥ QÆOÖ’ L =∞iÜ«Ú T Q„ ÍÑ¶H≤ û± ã¨fi~°∂Ñ¨=Ú áê~å=ÅÜ«∞OQÍ LO@∞Ok. ™ê=∂#ºÖ’ÅHõ=Ú Ñ „ Ü¨ ∂
≥ QÆOÖ’
ã≤÷~°~åt HõÅ^Œ∞. L/T 2 ÃãHõ#∞Å Ö’ÅHõ=Ú á⁄_»=Ù#∞ ã¨QÆ=Ú#‰õΩ `«yæOz# ^•x _ÀÅ<åÖ’ÅHõ=Ú
_ÀÅ#=~°< Î åHÍÅ=Ú /2 ã Ã Hõ#∞¡ LO@∞Ok.
G = 9.8 m/s2 QÆÅ Ñ
„ "¨ âÕ O◊ Ö’ ã Ã Hõ#∞Å Ö’ÅHõ=Ú á⁄_»=Ù 100 ã Ã O.g∞. LO@∞Ok. HõO|#OÖ’ L#fl
ÅÑ¶Ú
¨ Ö’ÅHõ=Ú#‰õΩ ZÅ¡ÑÙ¨ Ê_∞» ã≤~÷ O° QÍ LO_Õ Éè∫uHõ~åt `À~°}O kâ◊ ÅÑ¶Ú ¨ Ö’ÅHõO Ü≥ÚHõ¯ 10 _ÀÅ<åÅHõ‰Ωõ
12 ãÃ Hõ#∞¡ Ñ¨_`ç Õ _ÀÅ#=~°¬<åHÍÅ=Ú ã¨=∂#=Ú 1.2 ã Ã HõO_»∞.¡ ã
„ ∂
¨ ¯ˆQl =∞~°ãÅ≤ x~å‡}O g∞^Œ P^è•~°Ñ_ ¨ ç
Ñ¨xKÕã∞¨ OÎ k. ã
„ ∂
¨ Qˆ lx LÑ¨Ü∂ ≥ yOz QÍAÑ¨ÅHõ =∞O^Œ=Ú ã¨#flx fQÆ "åºã¨=Ú#∞ HÀÅ∞™êÎ=Ú. ã „ ∂
¨ ¯ˆQlÖ’x
Ö’Ç¨ÏÑ¨Ù Hõ_¤ô g∞^Œ ãïÊÖò PHÍ~°OQÍ QÍ_èx ç K≥H¯˜ # "åxx =∂ã‘Å JO\Ï~°∞. =∞~°ãÅ≤ XHõ Ñ¨ÓiÎ É „ =
íè ∞}O
KÕã# ≤ Ñ¨Ù_»∞ =∞~°Hk õ ÖË ^Œ∂~åxfl =∞~°É „ =
íè ∞}ÏO`«=Ú JO\Ï~°∞.
=∞~°É
„ = ≤ ü P = =∞~°jÅ Ñ
íè ∞}ÏO`«=Ú ÖË^• =∞~°ÑK „ Ü
¨ ∂ « }Õz# ^Œ∂~°O
=∞~°Kã
Õ #
≤ É „ =
íè ∞}ÏÅ ãÖYº
ã
„ ∂
¨ ¯ˆQr Hõhã¨ÑÙ¨ H˘Å`« ã¨=∂#=Ú =∞~°É
„ =
íè ∞}ÏO`«=Ú
`«Åã
¿ ¯Å∞ qÉèÏQÍÅ ãÖYº
ã
„ ∂
¨ ¯ˆQlx LÑ¨Ü∂ ≥ yOz =ã¨∞= Î Ù =∞O^•xfl 0.001 `«Åã
¿ ¯Å∞ â◊¥#ºqÉèÏQÆ=Ú ã¨∂zˆ~Y‰õΩ kQÆ∞=QÍ
LO>Ë JO>Ë H„ Ü
˜ ∞« QÍ LO>Ë ã
„ ∂
¨ ¯ˆQl â◊¥#ºO`«^Àâ◊=Ú ^è# Œ â◊¥#ºO`« ^Àâ◊=Ú J=Ù`«∞Ok.
QÆ=∞xHõ :- `«Åã
¿ ¯Å∞ â◊¥#ºOH˜ ÉèÏQÆ=Ú ã¨∂zˆ~Y‰õΩ Zxfl qÉèÏQÍÅ∞ ZQÆ∞=QÍ ÖËHõ kQÆ∞=QÍ LO>Ë ã„ ∂
¨ ¯ˆQl
Ü≥ÚHõ¯ â◊¥#ºOHõ^Àâ◊=Ú Jxfl qÉèÏQÍÅ∞ |∞∞} ÖË^• ^è#
Œ â◊¥#ºOHõ^Àâ◊=Ú J=Ù`«∞Ok. ^Àâ◊ã=
¨ ~°} KÕã≤ =ã¨∞=Î Ù
H˘Å`«#∞ `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<Õ xÜ«∞=∞=Ú 1
D = Ñ≤Kü ã
¿ ¯Å∞ s_çOQ∑ + QÆ∞iÎOz# `«Åã
¿ ¯Å∞ s_çOQÆ∞ + N x
N x Hõhã¨ÑÙ¨ H˘Å`«
ã ¨ ¯ˆQlÖ’ 'U' PHÍ~°ÑÙ¨ Ö’Ç¨ÏÑ¨Ù K«@

„ ∂ „ O LO@∞Ok.
47
SCIENCE & TECHNOLOGY
ÔH„ ·Ü≥∂[xH± ™êOˆHuHõ Ñï*Ï˝#=Ú :- J`«ºÅÊ LëÈ‚Q„ `Æ « =^ŒÌ -2730 ã Ã O\˜Qˆ„ _£ =^ŒÌ "åÜ«Ú=ÙÅ∞ Jxfl J`«∞º`«= Î ∞
"åÇ¨ÏHÍÅ∞QÍ Ñ¨x KÕ™êÎ~Ú, ã¨∂`„ O« Ñ Ã · P^è•~°Ñ_¨ ç Jaè=$kÌÑ~¨ K° |
« _ç# ™êOˆHuHõ Ñï*Ï˝# ''„HÔ Ü· ∂ ≥ [xH± ™êOˆHuHõ
Ñï*Ï˝#=Ú—— Jx JO\Ï~°∞. ™ê^è•~°}OQÍ "åÜ«Ú=ÙÅ∞ J^Œ=∞ L+¨‚ "åÇ¨ÏHÍÅ∞QÍ J~Ú`Õ LëÈ‚Q„ `Æ # « ∞ `«yã
¿æ Î g\˜
x~À^èŒ=Ú `«yæ "åÜ«Ú=ÙÅ∞, "åÇ¨ÏHÍÅ∞QÍ Ñ¨x KÕ™êÎ~Ú. -1730 ÃãO\˜„ˆQ_£ =^ŒÌ ^•^•Ñ¨Ù "åÜ«Ú=ÙÅxfl
"åÇ¨ÏHÍÅ∞QÍ Ñ¨x KÕÜ∞« º@O "≥Ú^ŒÅ∞ J=Ù`«∞Ok. J~Ú`Õ -1730 ã Ã O\˜Qˆ„ _£ #∞O_ç LëÈ‚Q„ `Æ « WOHÍ `«yã æ ∂¨ Î
=ÙO>Ë, x~À^è= Œ Ú WOHÍ `«yæ -2730 ã Ã O\˜Qˆ„ _£ =^ŒÌ x~À^è=Œ Ú â◊¥#ºO J=fi@O =Å¡ D LëÈ‚Q„ `Æ « =^ŒÌ "åÜ«Ú=ÙÅxfl
J`«∞º`«=
Î ∞ "åÇ¨ÏHÍÅ∞QÍ Ñ¨x KÕ™êÎ~Ú. nx<Õ J`«∞º`«= Î ∞ '"åÇ¨ÏHõ`—« ÖË^• 'ã¨∂Ñ¨~ü HõO_»Hqì˜ \˜— JO\Ï~°∞.
D ™êOˆHuHõ Ñï*Ï˝<åxfl ~åˆH\òÅÖ’ LÑ¨Ü∂ ≥ yOKÕ HÔ„ Ü · ∂ ≥ [xH± WO[<£ÅÖ’ LÑ¨Ü∂ ≥ y™êÎ~∞° . WO^Œ∞Ö’
-2730 ã Ã O\˜Qˆ„ _£ =^ŒÌ Ç≤ÏeÜ«∞=Ú, PH˜[û <£, _≥á· È¶ i¡ <£ =∞iÜ«Ú H˜~Àã≤<Å£ q∞„â= ◊ ∂xfl WO^è# Œ OQÍ LÑ¨Ü∂ ≥ y™êÎ~∞° .
-273.50 ã Ã O\˜Qˆ„ _£ =^ŒÌ "åÜ«Ú=ÙÅxfl ^ „ = Œ ã≤u
÷ Ö’ =ÙO_ç, J`«∞º`«= Î ∞ "åÇ¨ÏHÍÅ∞QÍ Ñ¨x KÕ™êÎ~Ú. H˜~Àã≤<£ D
LëÈ‚Q„ `Æ « =^ŒÌ QÆ}ã≤u ÷ Ö’ LO@∞Ok. U Ñ¨^•~°ú LëÈ‚Q„ `Æ < « # ·≥ -273.150 HõO>Ë WOHÍ `«yOæ K«_O» gÅ∞HÍ^Œ∞. D
HÔ„ Ü
· ∂ ≥ [xH± ™êOˆHuHõ Ñï*Ï˝<åxfl "≥Ú@ì"Ú ≥ ^Œ\™˜ êiQÍ '~°ëêº— 1969Ö’ Jaè=$kÌÑi¨ zOk. P `«~åfi`« 1975Ö’
J"≥∞iHÍ ™êOˆHuHõ Ñï*Ï˝<åxfl Jaè=$kÌÑi¨ zOk. 1990 ^ŒâH◊ Oõ Ö’ P ™êOˆHuHõ Ñï*Ï˝<åxH˜ ãÖ|OkèOz
ÉèÏ~°`« =∞iÜ«Ú ~°ëêºÅ =∞^èºŒ XHõ XÑ¨ÊO^ŒO ‰õΩkiOk. D XÑ¨ÊO^ŒO Ñ „ H¨ Í~°O 4 HÔ„ Ü · ∂ ≥ [xH± WO[<£Å#∞ ~°ëêº
ÉèÏ~°`^ « âÕ ßxH˜ WzÛOk. J~Ú`Õ D ™êOˆHuHõ Ñï*Ï˝<åxfl ÉèÏ~°`‰ü Ωõ |^ŒÖÏ~ÚOK«_®xH˜ ~°ëêº x~åHõiOK«_O» `À
ÉèÏ~°`^ « âÕ O◊ ã¨fi^ÕtÜ«∞OQÍ D ™êOˆHuHõ Ñï*Ï˝<åxfl ~°∂áÈOkOzOk. `«q∞à◊<å_»∞Ö’x =∞¿ÇÏO„^yŒ iÖ’x eH˜fi_£
á„ ÈÃÑ+¨#Öò ã≤ã" ì¨ ∞£ ãÃ O@~üÖ’ G-25 J#∞ Ñ ¿ ~°∞QÆÅ HÔ„ Ü
· ∂ ≥ [xH± WO[<£#∞ ÉèÏ~°`^ « âÕ =◊ Ú KÕÑ@ ¨ áì ÈÜÕ∞ I.R.N.S.S.
Ö’ "≥Ú@ì"Ú ≥ ^Œ\™˜ êiQÍ qxÜ≥∂yOK« áÈ`«∞<åfl~∞° . I.R.N.S.S. (Indian Regional Nevegational Seven
Setilight System) nx<Õ Indian GPS Jx ‰õÄ_® JO\Ï~°∞. GPS J#QÍ (Global Positioning system)
Wk J"≥∞iHÍ‰õΩ K≥Ok# Ñ „ Ñ
¨ O¨ K«OÖ’x Ju Ñ Ã ^ŒÌ LÑ¨Q„ Ç Æ Ï¨ ã¨=∂Kå~° =º=ã¨.÷ WO^Œ∞Ö’x "≥Ú`«OÎ 24 Éè∂ í ™ê¬~°
LÑ¨Q„ Ç Æ ¨ Å∞ Ñ „ Ñ
¨ O¨ K«ÑÙ¨ "≥Ú`åÎxfl 6 ã¨=∞ÉèÏQÍÅ∞QÍ qÉèl í ã¨∂Î Ñ„ u
¨ *’<£Ö’ 4,5 LÑ¨Q„ Ç Æ ¨ Å K˘Ñ¨ÙÊ# LO\Ï~Ú.
ÉèÏ~°`^ « âÕ =◊ Ú 7 LÑ¨Q„ Ç Æ ¨ Å ã¨=∂Kå~° =º=ã¨# ÷ ∞ ~°∂á⁄Okã¨∞OÎ k. ÉèÏ~°`^ « âÕ "◊ ∞Õ HÍ‰õΩO_® "≥Ú`«= Î Ú ÉèÏ~°`«
LÑŸO_®xH˜ D =º=ã¨÷ Ñ¨ÓiÎ LÑ¨Q„ Ç Æ Ï¨ ã¨=∂Kå~åxfl U~°Ê~∞° ã¨∞OÎ k. D á„ ê*ˇ‰Ωõ # ì ∞ 2008 PQÆã∞¨ ì Ö’ ÖË^•
ãÃ ÑÃ Oì |~°∞Ö’ á„ ê~°OaèOz, 2009 z=i<å\˜H˜ Ñ¨ÓiÎ KÕ™êÎ~∞° . Wk ÉèÏ~°`ü LÑŸO_»=Ú JO`«\H˜ ˜ LÑ¨Q„ Ç Æ Ï¨
ã¨=∂Kå~° =º=ã¨# ÷ ∞ U~°Ê~∞° ã¨∞OÎ k.
nxx GSLV (Heo sikelalan Satilight Lavnching Vehicle) ã¨Ç¨Ü«∞O`À 7 LÑ¨„QÆÇ¨Å#∞
Ñ
„ Ü¨ ∂ ≥ y™êÎ~∞° . WO^Œ∞Ö’ "≥Ú@ì"Ú
≥ ^Œ\™˜ êiQÍ ÉèÏ~°`^
« âÕ =
◊ ÚÖ’ Ñ¨ÓiÎ ã¨fi^Õt Ñï*Ï˝#O`À `«Ü∂ ≤ G-
« ~°∞ KÕã#
20, 25 J#∞ „ÔH·Ü≥∂[xH± WO[<£#∞ LÑ¨Ü≥∂yOK«É’`«∞<åfl~°∞. D IRNSS ™ê^è•~°} LÑ¨„QÆÇ¨Ï =º=ã¨÷#∞
U~°Ê~°K«_»"Õ∞ HÍ‰õΩO_®, ÉèÏ~°`« LÑŸO_»OÖ’ Éèí∂HõOáêÅ∞, ã¨∞<åq∞, `«∞á¶ê~°∞, =~°^ŒÅ∞ "≥Ú^ŒÖˇ·# „Ñ¨Hõ$u
"≥Ñ
· i¨ `åºÅ#∞ =ÚO^Œ∞QÍ<Õ JOK«<å "Õã≤ ã¨=∂Kå~åxfl JOkã¨∞OÎ k. =∞iÜ«Ú Ñ „ H¨ $õ u "≥Ñ
· i¨ `åºÅ f„=`«#∞ ‰õÄ_®
Wk J^èºŒ Ü«∞#=Ú KÕã∞¨ OÎ k.
48
HÀº\’ XÑ¨ÊO^Œ=Ú :- Global Vaming =∞iÜ«Ú "å`å=~°} HÍÅ∞+¨º=Ú J<Õ JOâ◊=Ú Ñ Ã · 1996 Ö’ SHõº~å[ºã¨q∞u
P^èfiŒ ~°ºOÖ’ XHõ JO`«~å˚uÜ«∞ ã¨^ã Œ ∞¨ û [iyOk. D ã¨^ã Œ ∞¨ ‰û Ωõ Ç¨[Ô~# · ^ÕâßÅ ãÖYº 146. 1990 ãÖ=`«~û O°
`«~åfi`« Ñ „ Ñ¨ O¨ K«"åºÑ¨=
Î ÚQÍ "å`å=~°} HÍÅ∞+¨º=Ú Ñ Ã ~°∞QÆ∞`«∂ =ã¨∞OÎ k. nxH˜ HÍ~°}=Ú 1990 ãÖ=`«~û = ° Ú
`«~åfi`« Ñ „ u¨ ^ŒâßÉÏÌxH˜ ã¨Q@ Æ ∞#∞ 10 ã Ã O\˜Qˆ„ _£ LëÈ‚Q„ `Æ « Ñ Ã ~°∞QÆ∞`«∞Ok. D Ñïã≤u ÷ WÖÏˆQ H˘#™êy#@¡~Ú`Õ
2050 ãÖ=`«~û O° <å\˜H˜ Éè∂ í q∞ ÑÃ · =Ù#fl 23% L#fl r=~åâ◊√Å∞ #tOzáÈ`å~Ú. D ~°HOõ QÍ LëÈ‚Q„ `Æ « Ñ Ã iy,
qÑ¨s`« Ñï=∂}Ïxfl ''QÀ¡|Öò "åq∞OQ∑—— Jx JO\Ï~°∞. QÀ¡|Öò "åq∞OQ∑ =Å¡ ^ „ ∞Œ =„áêO`åÖ’ ãÖ=`«~û =° Ú á⁄_»=Ù#
`«~Q° =Æ Åã≤# =∞OK«∞ Ñ¨~fi° `åÅ∞ ãÖ=`«~û O° Ö’<Õ H˘kÌHÍÅOÖ’<Õ `«~Q° @ Æ =Ú =Å¡, P H˘kÌ HÍÅ=Ú =∂„`"« ∞Õ #^Œ∞Å∞,
r=#^Œ∞Å∞QÍ q∞ye LO_ç, q∞QÆ`åHÍÅ=Ú xs˚= #^Œ∞Å∞QÍ q∞ye LO@∞<åfl~Ú. JO^Œ∞=Å¡ P #k Ñï"åÇ¨ÏHõ
á„ êO`«=ÚÖ’ =º=™êÜ«∞ =∞iÜ«Ú Ñïâ„ = ◊ ∞ÅÃÑ· P^è•~°Ñ_ ¨ ç rqã¨∞# Î fl "åiÃÑ· Ñ„ É
¨ Ïè =O K«∂Ñ¨Ù`«∞Ok. =∞iÜ«Ú P
#k Ñï"åÇ¨ÏHõ á„ êO`åÅÖ’ =$Hõ∆ =∞iÜ«Ú [O`«∞=ÙÅ rq`«=Ú#‰õΩ =ÚÑ¨ÙÊ U~°Ê_∞» `«∞Ok. P á„ êO`åÖ’¡ Éè∂ í QÆ~ƒ° ù
[Å=∞@ì=Ú `«yæáÈ`«∞Ok. ãÖ=`«û~°OÖ’<Õ H˘kÌHÍÅOÖ’<Õ =∞OK«∞Ñ¨~°fi`åÅ∞ Hõ~°QÆ_»O =Å¡ ã¨=Ú„^Œ=ÚÖ’
[Å=∞@ì=Ú Ñ Ã iy, r=ÙÅ∞ [Å=∞Ü«∞=Ú J=Ù`å~Ú. JÑ¨ÙÊ_∞» P r=ÙÖ’¡ L#fl =$Hõ∆ =∞iÜ«Ú [O`«∞=ÙÅ∞ ‰õÄ_®
[Å=∞Ü«∞=ÚÖ’ =ÚxyáÈ`å~Ú. D ã¨=∂"ÕâßxH˜ ''D=∂ Ü«¸~ÀÑ≤Ü∞« <£—— P\’"≥∂ÉˇÖ· ,ûò =∂º<£áê¶ ºHõÛiOQ∑
J™Èã≤Ü∞Õ +¨<û£ J#∞ ãÖã¨÷ XHõ x"ÕkHõ#∞ ã¨=∞iÊOzOk. P x"ÕkHõ JOâßÅ∞ H„ O˜ k q^èOŒ QÍ L<åfl~Ú Jq.
1. Jaè=$kÌ K≥O^Œ∞`«∞#fl ^ÕâßÅHõO>Ë, Jaè=$kÌ K≥Ok# Z‰õΩ¯= HÍÅ∞ëêºxfl "≥^[Œ Å∞¡`∞« <åfl~Ú. g\˜Ö’ J"≥∞iHÍ
33.1% ~°ëêº 18% "≥Ú`«= Î Ú 51% HÍÅ∞ëêºxfl "≥^[Œ Å∞¡`∞« <åfl~Ú. HÍ|\˜ì Jaè=$kÌ K≥Ok# ^ÕâßÖË WO^Œ∞‰õΩ
ÉèÏ^èºŒ `« =Ç≤ÏOK«=Åã≤ LO@∞Ok.
2. HÍ~°ƒ<ù £ _»Ü∂ « Hˆ _û ,£ HÍ~°ƒ<
ù £ "≥∂<åˆH_
û ,£ ã¨ÅÊ~ù ü _≥Ü
· ∂« HÔ _ · £ C.F.C.,H.F.C. "≥Ú^ŒÖ#
û ,£ ã¨ÅÊ~ù ü ZHÍûáÈ¶ ~Ô¡ _ ·ˇ "åÜ«Ú=ÙÅ∞
Ñïâ„ =◊ ∞=ÚÅ∞ ÖË^• WO^Œ<åÅ #∞O_ç "≥Å∞=_Õ J`«ºO`« HÍÅ∞+¨º`«~Ç° ¨ "åÜ«Ú=ÙÅ∞. HÍ~°ƒ< ù _
£ Ü·≥ ∂« Hˆ _
û £ q+¨`∞« Åº"≥∞#
ÿ
"åÜ«Ú=Ù. Wk TÑ≤iu`«∞ÅÎ QÆ∞O_® Ñ≤eÛ#@¡~Ú`Õ, uiy |Ü«∞@‰õΩ ~å^Œ∞. nxH˜ HÍ~°}=Ú nxH˜ J`«ºO`«
™êO„^`Œ « LO_»_O» =Å¡, uiy |Ü«∞@‰õΩ ~åHõ âßfiã¨ P_»H,õ Jk Ñ‘eÛ# =ºH˜Î K«xáÈÜÕ∞ Ñ „ = ¨ ∂^Œ=Ú LO@∞Ok.
HÍ~°ƒ<
ù _£ Ü·≥ ∂« Hˆ _û #£ ∞ Pyfl=∂Ñ¨H= õ Ú`À LÑ¨Ü∂ ≥ y™êÎ~∞° . nxH˜ =∞O@Å∞ Pˆ~Ê QÆ∞}=Ú HõÅ^Œ∞. PH˜[û <£ "åÜ«Ú=Ù
=∞O_»\ÏxH˜ ã¨ÇÏ¨ Ü«∞Ñ¨_∞» `«∞Ok. HÍx HÍ~°ƒ< ù £ _»Ü∂ « Hˆ _û £ =∞O_»^∞Œ . ÇÃ Ï· F
„ _»[<£ "åÜ«Ú=Ù he~°OQÆ∞Ö’ =∞O_»∞`«∞Ok.
HÍ~°ƒ<
ù £ "≥∂<åˆH_ û £ XHõ q+¨`∞« Åº"≥∞# ÿ "åÜ«Ú=Ù. nxx Ñ‘eÛ#@¡~Ú`Õ Jk ~°H= Îõ ÚÖ’ L#fl Ç¨ÏŸ"≥∂QÀ¡a<£`À K«~º°
[iÑ≤, ~°HÍÎxfl q+¨`∞« ºÅ=ÚQÍ KÕã∞¨ OÎ k. ã¨ÅÊ~ù ü _»Ü∂ « Hˆ _û £ QÍeÖ’ L#fl h\˜`À K«~º° [iÑ≤, ã¨Å∂ºiÑ¶H≤ ± P=∞¡=Ú#∞
U~°Êiz, P=∞¡=~å¬xH˜ HÍ~°}=Ú J=Ù`«∞Ok. ™ê^è•~°}=ÚQÍ =∞#=Ú 2 ~°HÍÅ WO[<£Å#∞ LÑ¨Ü∂ ≥ y™êÎ=Ú.
Jq 1. Ñ Ã \„ ’Öò WO[<£, 2. _çlÖò WO[<£.
Ñ
Ã \
„ ’Öò WO[<£Ö’ QÍe =∞iÜ«Ú WO^Œ<åÅ x+¨ÊuÎ 12 x+¨Êu1Î D x+¨ÊuÎ _çlÖò WO[<£Ö’ 49 x+¨ÊuÎ 1
=ÙO@∞Ok. D ã¨=∂"Õâ= ◊ ÚÖ’ Ñ
„ Ñ
¨ O¨ K« "åºÑ¨=
Î ÚQÍ Ü«¸~À„Ñ=
¨ ∂}ÏÅ#∞ áê\ÕKåÅx ã¨∂zOK«|_çOk.
ÅH∆ÍºÅ∞ : 2012 ãÖ=`«~û = ° Ú <å\˜H,˜ Ñ„ Ñ
¨ O¨ K« "å`å=~°} HÍÅ∞ëêºxfl, 1990 <å\˜H˜ QÆÅ Ñ „ Ñ
¨ O¨ K« HÍÅ∞+¨º™ê÷~Ú
J#QÍ 25% `«yOæ Kåe. ÉèÏ~°`^ « âÕ =
◊ ÚÖ’ ÉèÏ~°`« "åÇ¨Ï# K«@= ì Ú 1998 Ñ „ H¨ Í~°=Ú Ü«¸~À Ñ „ =
¨ ∂}ÏÅ#∞
áê\˜ã∞¨ <Î åfl~∞° . D Ü«¸~À„Ñ=
¨ ∂}ÏÅ#∞ ÉèÏ~°`^ ◊ ÚÖ’ ÉèÏ~°`ü Stage Ñ
« âÕ = „ =
¨ ∂}ÏÅ∞ Jx JO\Ï~°∞.
49
_ôeH¡ ˜ Ñ
„ `¨ ºÕ Hõ "åÇ¨Ï# K«@= ì Ú LOk. ÉèÏ~°`^
« âÕ =◊ ÚÖ’ q∞ye# á„ êO`åÖ’¡ 2002 #∞O_ç Bharath
Stage Ñ „ =
¨ ∂}ÏÅ#∞ áê\˜ã ¿ ,Î _çbÖ¡ ’ =∂„`=
« Ú 2000 ãÖ=`«~û = ° Ú #∞O_Õ áê\˜ã∞¨ < Î åfl~∞° . 12 ãÖ=`«~û åÅ
HÍÅÑïq∞u ^•\˜# U "åÇ¨Ï<åxfl ‰õÄ_® _çbÖ¡ ’ #_»∞Ñ¨~å^Œ∞. ÉèÏ~°`^ « âÕ =
◊ ÚÖ’ Ñ
„ u
¨ "åÇ¨Ï#^•~°∞_»∞ H„ =õ ∞O
`«ÑÊ¨ ‰Ωõ O_® Ñ„ u¨ 6 <≥ÅÅ‰õΩ XHõ™êi "å`å=~°} HÍÅ∞+¨º ^ „ ∞Œ gHõ~}
° Ñ¨`„ åxfl á⁄O^•e.
Ü«¸~À Ñ „ =¨ ∂}ÏÅ∞ ÖË^• ÉèÏ~°`ü Stage Ñ
„ =
¨ ∂}ÏÅ∞ ÖËx W`«~° "åÇ¨Ï<åÅ∞ ‰õÄ_® 1.5% Z‰õΩ¯= HÍ~°ƒ<
ù £
_»Ü∂
« Hˆ _
û £ âß`åxfl "≥Å=iOK«_= » Ú J#∞=∞uOK«~∞° .
Bharath Stage =∞iÜ«Ú Stage 2 ÅÖ’ Cattaing converter J#∞ ™ê^è< Œ åxfl LÑ¨Ü∂
≥ y™êÎ~∞° .
nxx "åÇ¨Ï# áÈQÆQ˘@ìOÖ’ J=∞~°∞™êÎ~∞° . D Cattaing Converter HÍÅ∞+¨º~°HÑ õ Ù¨ "åÜ«Ú=ÙÅ#∞, HÍÅ∞+¨º
~°ÇÏ≤ `« "åÜ«Ú=ÙÅ∞QÍ =∂~°∞ã¨∞OÎ k. ÉèÏ~°`ü Stage 3 & 4 ÅÖ’ =∞O_»‰Ωõ O_® |Ü«∞@‰õΩ =KÕÛ WO^Œ<åxfl, uiy
=∞O_çOKÕ ™êOˆHuHõ Ñï*Ï˝#=Ú LO@∞Ok.
ÉÏeã¨^Œã¨∞û : HÀº\’ XÑ¨ÊO^Œ=Ú ã¨g∞Hõ∆ ã¨^ã Œ ∞¨ û 2007 _çã
Ã O|~ü 5 #∞O_ç _çã Ã O|~ü 15 =~°‰Ωõ [~°∞QÆ∞#∞. D
ã¨^ã
Œ ∞¨ ‰û Ωõ Ç¨[Ô~#
· "≥Ú`«OÎ ^ÕâßÅ ãÖYº 186. D ã¨^ã Œ ∞¨ Öû ’ =~°=
÷ ∂# ^ÕâßÅ∞ KÕã#≤ _ç=∂O_£ H„ O˜ kq^èOŒ QÍ
L<åfl~Ú.
J"≥∞iHÍ ÉË+~¨ `° ∞« QÍ D XÑ¨ÊO^Œ=Ú Ñ Ã · ãÖ`«H=
õ Ú KÕÜ∂« ºe, =~°=
ú ∂# ^ÕâßÅÖ’ HÀº\’ XÑ¨ÊO^Œ=Ú
J=∞Å∞‰õΩ J=ã¨~°=∞ÜÕ∞º ™êOˆHuHõ Ñï*Ï˝<åxfl Jaè=$kÌ K≥Ok# ^ÕâßÅ∞ JOkOKåe. D XÑ¨ÊO^•xfl
J=∞Å∞Ñ¨~∞° K«∞@‰õΩ JÜÕ∞º Y~°∞Û#∞ Jaè=$kú K≥Ok# ^ÕâßÅ∞ Éèií OKåe.
ÉÏeã¨^ã Œ ∞¨ Öû ’ fã¨∞‰õΩ#fl x~°Ü ‚ ∞« =Ú : J"≥∞iHÍ`À áê@∞, P„ã
¿ eì Ü«∂ "≥Ú@ì"Ú ≥ ^Œ\™˜ êiQÍ XÑ¨ÊO^Œ=Ú Ñ Ã · ãÖ`«HÍÅ∞
KÕ™ê~Ú. Hõ~∞° =Ù Ñïã≤`÷ ∞« Å =Å¡, Ju=$+≤ì =Å¡HÍx, J<å=$+≤ì =Å¡HÍx Ñ „ Ñ
¨ O¨ K«=ÚÖ’x U á„ êO=ÚÖ’<≥< · å Hõ~∞° =Ù
HÍ@HÍÅ∞ ãÖÉèq í ã¿ Î P á„ êO`å#H˜ PiúHõ ã¨Ç¨ Ü«∂xfl JOkOK«_®xH˜ XHõ Ñ „ `¨ ºÕ Hõxkèx U~°Ê~K
° åe. 2008Ö’ D
ã¨g∞Hõ∆ ã¨^ã Œ ∞¨ û áÈÖˇO_£Ö’x "å~°Öû ’ [~°QÉ Æ ’`«∞Ok. J"≥∞iHÍ _ç=∂O_£ "Õ∞~°‰Ωõ 2009Ö’ J"≥∞iHÍÖ’ [~°QÉ Æ ’ÜÕ∞
ã¨g∞Hõ∆ ã¨^ã Œ ∞¨ Öû ’ #∂`«# qkèq^è•<åÅ∞ ~°∂á⁄OkOKåe. =~°= ú ∂# KÕã# ≤ _ç=∂O_£Å#∞ 2008 á⁄ÖˇO_£Ö’
[~°QÉ
Æ ’ÜÕ∞ ã¨^ã Œ ∞¨ Öû ’ ã¨g∞HÕ∆ z x~°Ü
‚ ∞« =Ú fã¨∞HÀ"åe.
Éèí∂HõOáêÅ∞ =∞iÜ«Ú ã¨∞<åq∞ : Éè∂ í QÆ~ƒ° Où Ö’ [iˆQ ã¨~∞° Éú Ï@∞ =Å¡ Éè∂ í LÑï`«ÅO Ñ Ã · HõOÑ¨<åÅ∞ U~°Ê_`» å~Ú. nx<Õ
Éè∂í HõOÑÖ Jx JO\Ï~°∞. Éè∂ í HõOáêÅ#∞ QÆ∞iOz J^èºŒ Ü«∞#O KÕã ¿ âß„™êÎxfl ''ã≤ã=π ∂Ål—— JO\Ï~°∞. Éè∂ í HõOáêÅ#∞
H˘eKÕ ™ê^è< Œ åxfl ''ã≤™È‡„QÍÑ¶—π — Jx JO\Ï~°∞. Éè∂ í HõOáêÅ f„=`«#∞ iHõ~ì ã ¿ü ¯Å∞Ö’ H˘Å∞™êÎ~∞° . Éè∂
í HõOáêÅ Hˆ O„^•xfl
QÆ∞iÎOK«∞@‰õΩ 3 ã≤™È‡„QÍÑ¶Åπ ∞ J=ã¨~O° LO@∞Ok. iHõ~ì ã ¿ü ¯Å∞ Ñ Ã · HõhãÖ 3.5 Éè∂ í HõOáêÅ f„=`« L#flÑÙ¨ Ê_∞»
=∂„`" « ∞Õ =∞#=Ú Éè∂ í HõOáêxfl QÆ∞iÎOK«QÅÆ =Ú. JO`«H< õ åfl `«‰Ωõ ¯= LO>Ë QÆ∞iÎOK«Ö= Ë Ú. 1962Ö’ 'ze—Ö’
ãÖÉèíqOz# Éèí∂HõOÑÖ WÑ¨Ê\˜=~°‰õΩ 1900 ãÖ=`«û~°=Ú ãÖÉèíqOz# Éèí∂HõOÑÖÖ’ÔHÅ¡ f„="≥∞ÿ#kQÍ
ÑïQÆ}O˜ K«|_»∞`«∞Ok. P Éè∂ í HõOÑÖ iHõ~ì ü ã ¿ ¯Å∞ÃÑ· 9.6QÍ #"≥∂^Œ∞ J~ÚºOk. 2004 _çã Ã O|~ü 26 ~ÀA<å
ãÖÉèq í Oz# Éè∂ í HõOÑ¨=Ú iHõ~ì ü ã ¿ ¯Å∞ Ñ Ã · 9.2 QÍ #"≥∂^≥O· k. Wk 1900 ãÖ=`«~û = ° Ú `«~åfi`« ãÖÉèqí Oz#
Éè∂ í HõOáêÅÖ’ 5= ™ê÷<åxfl P„Hq õ ∞ã¨∞OÎ k. Wk ÉèÏ~°`-ü |~å‡ Ñ¨ÖÏHÍÅ =∞^èºŒ =∞iÜ«Ú WO_À<Õ+Ü ≤ ∂« Ö’x Ju
50
Ñ
Ã ^ŒÌ kq J~Ú# ã¨∞=∂„`‰« Ωõ "åÜ«Ú=ºkâ◊Ö’ 130 H˜Ö’g∞@~°¡ ^Œ∂~°OÖ’ ãÖÉèq
í OzOk.
ã¨∞<åq∞ J#QÍ [áê<£ ÑïÉèÏ+¨Ö’ L^Œ$`«=ÚQÍ ÖË^• "ÕQ= Æ ÚQÍ Hõ^∞Œ Å∞`«∞#fl ã¨=Ú„^Ñ
Œ Ù¨ JÅÅ∞ Jx
J~°=
ú Ú. ™ê^è•~°}=ÚQÍ ã¨∞<åq∞ H„ O˜ k HÍ~°}ÏÅ =Å¡ ãÖÉèq
í ã¨∞OÎ k. Jq.
1. ã¨=Ú„^=
Œ ÚÖ’ Éè∂
í HõOáêÅ =Å¡, 2. =∞OK«∞ Ñ¨~fi° `«=Ú ‰õÄeáÈ=_»O =Å¡, 3. ã¨=Ú„^=
Œ ÚÖ’ Jy#Ñ¨~fi° `åÅ∞
Ñ
¿ eáÈ=_»O =Å¡.
2004 _çã Ã O|~ü 26 # ãÖÉèq í Oz# ã¨∞<åq∞ Éè∂ í HõOáêÅ =Å¡ ãÖÉèq í OzOk. Wk Éè∂ í HõOÑ¨ Hˆ O„^=Œ Ú
#∞O_ç ã¨∞=∂~°∞ 2,500 H˜Ö’g∞@~ü ^Œ∂~°=Ú# Ñ „ Ü ¨ ∂
« xOz, 850 H˜Ö’g∞@~°¡ Ñ¨~åQÆ=~°∞ "ÕQ= Æ Ú`À ã¨∞=∂~°∞
3 QÆO@Åáê@∞ Ñ „ Ü ¨ ∂« xOz ÉèÏ~°`ü f~å# KÕiOk. D ã¨∞<åq∞ Ñ „ H¨ $õ u "≥Ñ · i¨ `«º=Ú =Å¡, ãÖÉèq í OKÕ á„ ê}
=∞iÜ«Ú Pã≤# ÷ +Öì HõÅQÆ_®xH˜ HÍ~°}ÏÅ∞ =∂#=`«ÑÊ≤ ^•ÖË Ñ „ H¨ $õ uÖ’ ã¨ÇÏ¨ [ã≤^= ÌŒ ÚQÍ U~°Ê_# ç Ñ¨~fi° `åÅ∞, QÆ∞@ìÅ∞,
"≥Ú^ŒÖ#·ˇ "å\˜x =∂#=Ù_»∞ P^è∞Œ xHõ rq`«OÖ’ ÉèÏQÆOQÍ Ñïâ„ = ◊ ∞Å#∞ <≥ÅHÀÅÊ_®xH˜, =º=™êÜ«∞™êQÆ∞‰õΩ
=∞iÜ«Ú Éè∂ í QÆ~ƒ° Qù # Æ ∞Å `„ =
« fiHÍxH˜ Ñ
„ H¨ $õ uÖ’ ã¨ÇÏ¨ [ã≤^=ÌŒ ÚQÍ U~°Ê_# ç ~°H} ∆õ =º=ã¨‰÷ Ωõ =ÚÑ¨ÙÊ#∞ HõeyOK«_O»
=Å¡<Õ ã¨∞<åq∞ f„=`« Z‰õΩ¯=QÍ LO@∞Ok.
ÇÃ Ï· ^
„ •ÉÏ^£Ö’ ã¨∞<åq∞ "åq∞OQ∑ ã Ã O@~ü#∞ ÉèÏ~°`^
« âÕ =
◊ Ú W\˜=Å Ñ¨\Ï<£ K≥~∞° =Ù á„ êO`«=ÚÖ’ <≥ÅH˘eÊOk.
Wk Hˆ =Å=Ú ÉèÏ~°`^ « âÕ ßxH˜ HÍ‰õΩO_®, ^ŒH}
∆˜ Pã≤Ü∂« Ö’ ãÖÉèq í Oz# Éè∂
í HõOáêÅ#∞ =∞iÜ«Ú ã¨∞<åq∞Å#∞
QÆ∞iÎOK«QÅÆ ^Œ∞.
<≥·<À Ñï*Ï˝#=Ú <≥·<À >ˇHÍflÅl : <≥<
· À J#QÍ ã¨∂H∆Í‡u ã¨∂Hõ‡∆ O Jx J~°= ÷ Ú. D ™êOˆHuHõ Ñï*Ï˝<åxfl LÑ¨Ü∂ ≥ yOz,
Ju ã¨∂Hõ‡∆ ™ê^è< Œ åÅ#∞ ~°∂á⁄Okã¨∞< Î åfl~∞° . #Å¡ÑÓ¨ ã¨Å ã
Ã *· Öò ’ LO_Õ WO[<£#∞ ~°∂á⁄Okã¨∞< Î åfl~∞° . D ™êOˆHuHõ
Ñï*Ï˝<åxfl LÑ¨Ü∂ ≥ yOz, HÍ~°ƒ< ù £ @∂ºÉòÅ#∞ xi‡™êÎ~∞° . D HÍ~°ƒ< ù £ @∂ºÉòÅ ã¨Ç¨ Ü«∞O`À HÍ=Åã≤# ™ê^è< Œ åxfl
~°∂á⁄Ok™êÎ~∞° . D ™ê^è< Œ åÅ#∞ H„ O˜ k Ñ„ = ¨ ∂}ÏÅ`À áÈÅ∞™êÎ~∞° .
XHõ '"≥∞H„ÿ Àg∞@~ü— J#QÍ (10) -6 g∞@~°∞.¡ XHõ '<å<Àg∞@~ü— J#QÍ (10)-9 g∞@~°∞.¡ XHõ 'Ñ≤HÀq∞@~ü—
J#QÍ (10)-12 g∞@~°∞.¡
HÍÖÏxH˜ Ju z#fl „Ñ¨=∂}ÏÅ∞ : XHõ =¸„HÀÃãHõO_£ J#QÍ (10)-6 ã
Ã HõO_£Å∞, XHõ '<å<ÀÃãHõO_£— J#QÍ (10)-9
Ã HõO_£Å∞. XHõ Ñ≤HÀÃãHõO_£ J#QÍ (10)-12 ÃãHõ#∞¡.
ã
J#∞=~°<Î åÅ∞ : ™êOˆHuHõ Ñï*Ï˝#=Ú LÑ¨Ü∂
≥ yOz, Ju z#fl ã
Ã *· Öò ’ LO_Õ Ü«∂O„uHõ ™ê^è<
Œ åxfl ~°∂á⁄Okã¨∞<
Î åfl~∞° .
q^Œ∞º`ü ™ê^èŒ<åÅ∞ : q^Œ∞º`ü |Å∞ƒ, "≥∂\Ï~°∞¡ "≥Ú^ŒÖ#
·ˇ "å\˜x LÑ¨Ü∂ ≥ yã¨∞<
Î åfl~∞° . ZÅ„HÍìxH± ~°OQÆOÖ’, ZÅ„HÍìxH±
™ê^è<Œ åÅÖ’ LÑ¨Ü∂ ≥ yOKÕ ã≤eHÍ<£ zÑπÅ#∞, <å<ÀzÑπÅ∞, ™ê÷#| „ O+¨=Ú K≥OkOK«É’`«∞<åfl~Ú. D ™êOˆHuHõ
Ñï*Ï˝<åxfl LÑ¨Ü∂ ≥ yOz, =Ú_»∞`«Å∞ Ñ¨_x ç =∞iÜ«Ú =∞~°HÅõ ∞ Ñ¨_x» ^Œ∞ã¨∞ÅÎ #∞ ~°∂á⁄Okã¨∞< Î åfl~∞° .
"≥·^èŒº~°OQÆ=ÚÖ’ HÍº#û~ü, H©à◊§<˘Ñ¨ÙÊÅ∞, QÆ∞O_≥ ãÖÉèíO^Œ "åº^Œ∞Å‰õΩ zH˜`«û x~°fiÇ≤ÏOK«∞@‰õΩ D ™êOˆHuHõ
Ñï*Ï˝<åxfl qxÜ≥∂yã¨∞< Î åfl~∞° . WO^Œ∞Ö’ =∂#= ~°HHÎõ } õ Oã Ã *· Öò ’ LO_Õ ~ÀÉ’Å#∞ xi‡Oz, zH˜`û« x~°fiÇ≤ÏOK«∞@‰õΩ
™êOˆHuHõ Ñï*Ï˝#=Ú ~°∂á⁄Okã¨∞< Î åfl~∞° . =∂#= ~°HHÎõ }
õ Oã Ã *· ò 800Å <å<Àg∞@~°∞.¡
51
<å<À™êOˆHuHõ Ñï*Ï˝#=Ú =Å¡ HõeQˆ Ñ „ Ü
¨ ∂≥ [<åÅ∞ : D ™êOˆHuHõ Ñï*Ï˝<åxfl LÑ¨Ü∂≥ yOz `«Ü∂« ~Ô # · =ã¨∞OÎ =ÙÅ∞
ã¨∂Hõ‡∆ "≥∞#ÿ ãÃ *· Öò ’ LO_»_O» =Å¡, "å\˜x ~°"å}Ï K≥Ü∞« º_»=Ú KåÖÏ `ÕeHõ. Éèq í +¨º`«∞ÖÎ ’ Z^Œ∞~°Ü∞Õ º WO^è# Œ
ãÖHõÉ ∆ Ïxfl D ™êOˆHuHõ Ñï*Ï˝#=Ú ^•fi~å JkèQq Æ ∞OK«=K«∞Û. D ™êOˆHuHõ Ñï*Ï˝#=Ú`À `«Ü∂ « ~Ô #
· ™ê^è< Œ åÅ∞
ã
Ã *· Öò ’ KåÖÏ z#fl"# ·≥ O^Œ∞# `«‰Ωõ ¯= WO^è< Œ åxfl qxÜ≥∂yOK«∞HÀx, Z‰õΩ¯= ^ŒH`∆õ # « ∞ Hõey LO\Ï~Ú.
D Ñï*Ï˝#=Ú =Å¡ HõeˆQ J#~åúÅ∞ : Wq ã¨∂Hõ‡∆ "≥∞#
ÿ ã
Ã *· Öò ’ LO_»_O» =Å¡, á⁄~°ÉÏ@∞# g\˜x PÇ¨~° áêxÜ«∂Å`À
ã
¿ qOz#@¡~Ú`Õ, á„ ê}ÏO`«HOõ QÍ =∂~°=K«∞Û. D ™êOˆHuHõ Ñï*Ï˝#=Ú Hˆ =Å=Ú Jaè=$kÌ K≥Ok# ^ÕâßÅ
=^Œ<
Ì L
Õ O_»∞#∞, Wq ^èx Œ Hõ =∞iÜ«Ú Ñ¿ ^Œ ^ÕâßÅ =∞^èºŒ JO`«~åxfl Ñ Ã OKÕ J=HÍâ◊=Ú HõÅ^Œ∞.
K«O^„ ÜŒ ∂ « <£ : ÉèÏ~°`^
« âÕ =
◊ Ú 2008 JHÀì|~ü ÅÖ’ K«O^ „ Ü
Œ ∂
« <£ Ü«∂`„ #« ∞ á„ ê~°OaèOzOk. K«O^ „ ÜŒ ∂
« <£ QÆ`=
« ÚÖ’
~°ëêº 30 ™ê~°∞,¡ J"≥∞iHÍ 30 ™ê~°∞¡ =∂„`" « ∞Õ "Àº=∞QÍ=ÚÅx W^ŒiÌ K˘Ñ¨ÙÊ# Ñ¨ÑO≤ Kå~Ú. J~Ú`Õ 1986Ö’ D
~Ô O_»∞ ^ÕâßÅ∞ `å`«¯eHõ=ÚQÍ D Ü«∂`„ # « ∞ xeÑ≤"âÕ ß~Ú. 1996 Ö’ [áê<£ "≥Ú^Œ\™˜ êiQÍ =∞iÜ«Ú 2007
Ö’ 2= ™êi Ñ „ Ü¨ ∂≥ yOz. `«~åfi`« K≥< · å 2007Ö’ "≥Ú^Œ\™˜ êiQÍ Ü«∂`„ # « ∞ KÕÑ\ ¨ Oì˜ k. ÉèÏ~°`^
« âÕ =◊ Ú D Ü«∂`„ # « ∞
KÕÑ@ ¨ _ì =
» Ú`À D Ü«∂`„ # « ∞ KÕÑ@
¨ _
ì O» `À Ñ„ Ñ
¨ O¨ K«=ÚÖ’<Õ 5= ^Õâ= ◊ ÚQÍ Pq~°ƒq ù OzOk.
ÅH∆ÍºÅ∞ : K«O^ „ ∞Œ x Ñ
Ã · QÆ∞~°∞`åfiHõ~¬° } qÅ∞=#∞ J^èºŒ Ü«∞#O KÕÜ∞« º@=Ú ™ê^è•~°}=ÚQÍ K«O^ „ ∞Œ x Ñ
Ã · QÆ∞~°∞`«fi~°}=Ú
G qÅ∞=, QÆ∞~°∞`åfiHõ~} ° =Ú G qÅ∞=Hõ<åfl 6= =O`«∞ LO@∞Ok. Éèq í +¨º`«∞ÖÎ ’ K«O^
„ ∞Œ xÃÑ· JO`«iHõ∆ Ñ „ Ü ¨ ∂ ≥ QÆ
Hˆ O„^•xfl <≥ÅH˘ÅÊ_= » Ú. K«O^ „ ∞Œ x Ñ Ã · LO_Õ "å`å=~°}Ïxfl J^èºŒ Ü«∞#O KÕÜ∞« º@=Ú. WÑ¨Ê\= ˜ ~°‰Ωõ K«O^ „ ∞Œ x Ñ Ã ·
[iy# Ñïâ’^è# Œ Ñ „ H¨ Í~°=Ú K«O^ „ ∞Œ _ç LÑï`«Å=Ú Ñ
Ã · ^•x LÑï`«Å=Ú #∞O_ç Hˆ =Å=Ú 1 g∞@~ü Z`«∞ÖÎ ’<Õ
ã¨∞=∂~°∞ q∞eÜ«∞<£ @#∞flÅ Ç≤ÏeÜ«∞=Ú "åÜ«Ú=Ù L#fl@∞¡ Ñïâ’^è# Œ Å ^•fi~å `≥eã≤Ok. K«O^ „ QŒ ~Æ ƒ°Où Ö’x
xH˜Ñ∆ =Î¨ ÚQÍ L#fl Yx[ =#~°∞Å∞ LxH˜x J^èºŒ Ü«∞#=Ú KÕÜ∞« º@=Ú, WÑ¨Ê\= ˜ ~°‰Ωõ [iy# Ñïâ’^è# Œ Ñ „ H¨ Í~°=Ú
K«O^ „ QŒ ~Æ ƒ°Où Ö’ `ÀeÜ«∞O xÅfiÅ∞ Ñ¨Ù+¨¯Å=ÚQÍ L#fl@∞¡ x~åúiOK«|_çOk.
K«O„^ŒÜ«∂<£ 1 : ÉèÏ~°`^
« âÕ =
◊ Ú Ü«∂`„ #
« ∞ 3 ^ŒâÖ◊ Ö’ KÕÑ\
¨ ÏìÅx x~°~‚ ÚOzOk. Jq.
1. K«O^„ Ü
Œ ∂
« <£ 1, K«O^
„ Ü
Œ ∂
« <£ 2, K«O^
„ Ü
Œ ∂
« <£ 3. D =¸_»∞ Ü«∂`„ Å« ‰õΩ "ÕÜÚ
« JOK«<å =ºÜ«∞=Ú 25,000Å
HÀ@¡ ~°∂áêÜ«∞Å∞.
K«O^„ Ü Œ ∂« <£ 1 : 2008 JHÀì|~ü Ö’ W„™È P^èfiŒ ~°ºOÖ’ ãü^£^" Œ å JO`«sHõ∆ Ñ „ Ü
¨ ∂ ≥ QÆ=Ú ^•fi~å PSLV ã¨Ç¨ Ü«∞=Ú`À
Ñ
„ Ü
¨ ∂ ≥ yOK«#∞<åfl~∞° . K«O^ „ ÜŒ ∂ « <£ 1‰õΩ JOK«<å =ºÜ«∞=Ú ã¨∞=∂~°∞ 400 HÀ@¡ ~°∂áêÜ«∞Å∞. g\˜Ö’ 100
HÀ@¡ ~°∂áêÜ«∞Å`À ÉˇOQÆ∞à◊¥~°∞ #∞O_ç 40 H˜Ö’g∞@~°¡ ^Œ∂~°OÖ’ L#fl |Üü∞ÖÏÅ∞ J<£ Q„ Í=∞OÖ’ _çÑûπ "Õã ¿
<≥\= ò ~ü¯#∞ Ü«∂O\˜<å xi‡ã¨∞< Î åfl~∞° . Wk Hˆ =Å=Ú K«O^ „ ÜŒ ∂ « <£ 1ˆH HÍ‰õΩO_®, Éèq í +¨º`«∞ÖÎ ’ ÉèÏ~°`^ « âÕ =
◊ Ú
KÕÑ> ¨ ìË JO`«sHõ∆ HÍ~°ºH„ = õ ∂ÅxflO\˜H˜ LÑ¨Ü∂ ≥ QÆÑ_¨ ∞» `«∞Ok. q∞ye# 300 HÀ@¡ ~°∂áêÜ«∞Å`À Moon Rover
=∞iÜ«Ú M.I.P. (Moone Impact Prom) Å#∞ xi‡Oz Ñ „ Ü¨ ∂ ≥ yOKÕO^Œ∞‰õΩ Y~°∞Û J=Ù`«∞Ok. P.S.L.V ^•fi~å
Moone Rover M.I.P Å#∞ Ñ „ Ü
¨ ∂ ≥ yOz# J#O`«~= ° Ú D Moon Rover Éè∂ í q∞ K«∞@∞ì 6 K«∞@∞¡ ÑïÉ „ qíè ∞Oz#
J#O`«~O° Jk K«O^ „ ∞Œ _ç "≥Ñ · Ù¨ ã¨∞=∂~°∞ XHõ <≥Å~ÀAÅ HÍÅOáê@∞ Ñ „ Ü
¨ ∂ ≥ WOz K«O^ „ Œ LÑï`«OÅ #∞O_ç 200
H˜Ö’g∞@~°¡ Z`«∞ÖÎ ’ K«O^ „ ∞Œ _ç K«∞@∞ì ÑïÉ „ q
íè ∞ã¨∂Î ^•xHõ<åfl J`«ºO`« ™êOˆHuHõ Ñï*Ï˝#O`À `«Ü∂ « ~°∞KÕÜ∞« º|_ç#
5 HÔ "≥∞~åÅ`À K«O^ „ ∞Œ _ç LÑï`«ÖÏxfl z„fHõiã¨∂,Î P KèåÜ«∞ z„`åÅ#∞ Éè∂ í q∞ÃÑ· L#fl D.S.N. ÃÑ·H˜ ÑÖÑ≤ã¨∞ÎOk.
Jk ÑÖÑ≤OKÕ ã¨=∂Kå~åxfl |\˜ì Éè∂ í q∞ Ñ Ã · âß„ã"Î¨ `Õ ÅÎ« ∞ XHõ u „ _ç J\Ï¡ã# π ∞ ~°∂á⁄Ok™êÎ~∞° . P `«~åfi`« =∞~˘Hõ
52
100 H˜Ö’g∞@~°Ö¡ ’ ã¨∞=∂~°∞ 20 <≥ÅÅ HÍÅOáê@∞ ÑïÉ „ qíè ∞ã¨∂Î K«O^„ ∞Œ _ç LÑï`«ÖÏxfl z„uHõiã¨∞OÎ k. P
`«~åfi`« Jk Éè∂í q∞x KÕ~∞° HÀ=_»=ÚÖ’ K«O^ „ Ü
Œ ∂ « <£ 1 Ñ¨ÓiÎ J=Ù`«∞Ok. Moon Rover K«O^ „ Œ LÑï`«ÅO
#∞O_ç 100 H˜Ö’g∞@~°¡ ÑïÉ „ q Î flÑÙ¨ Ê_∞» M.I.P. Moon Rover #∞O_ç "≥Å∞=_ç K«O^
íè ã¨∞# „ `Œ Ö« Ïxfl _èHô ˘@∞ìOk.
JÑ¨ÙÊ_∞» Jk K«O^„ Œ "å`å=~°}Ïxfl pÅ∞Û‰Ωõ O@∂, K«O^ „ QŒ ~Æ ƒO°ù Ö’H˜ Ö’`«∞ =~°‰Ωõ K˘K«∞‰Û Ωõ áÈ`«∞Ok. Jk Ñ¨_∞» `«∞#flÑÙ¨ Ê_∞»
G qÅ∞=#∞ K«O^ „ Œ "å`å=~°}Ïxfl =∞iÜ«Ú K«O^ „ ∞Œ _çÑ Ã · =∞\˜,ì ™êO„^`Œ « =∞iÜ«Ú K«O^ „ Œ QÆ~ƒ°Où Ö’# L#fl Yx*ÏÅ
LxH˜x J^èºŒ Ü«∞#=Ú KÕ™êÎ~∞° .
K«O„^ŒÜ«∂<£ 2 : D Ü«∂`„ # « ∞ 2010 K«O^ „ Ü
Œ ∂
« <£ 1‰õΩ H˘kÌ =ÚO^Œ∞ HÍx ÖË^• `«~åfi`« HÍx Ñ „ Ü¨ ∂
≥ y™êÎ~∞° .
K«O^„ ÜŒ ∂« <£ 2Ö’ Moon Rover #∞ Ñ „ `¨ ºÕ Hõ=ÚQÍ XHõ JO`«sHõ∆ "åÇ¨Ï# <ÒHõ`À HõeÑ≤ Ñ „ Ü ¨ ∂≥ y™êÎ~∞° . D JO`«sHõ∆
"åÇ¨ÏHõ<ÒHõ Éè∂ í q∞ K«∞@∞ì ã¨∞=∂~°∞ 6 É „ =íè ∞}ÏÅ∞ Ñ¨ÓiÎ KÕã# ≤ J#O`«~= ° Ú XHõ <≥Å~ÀAÅ HÍÅ=ÚÖ’ K«O^ „ ∞Œ _»∞
LÑï`«Å=Ú #∞O_ç 200 H˜Ö’q∞@~°¡ Z`«∞ÖÎ ’ ã¨∞=∂~°∞ XHõ <≥Å~ÀAÅáê@∞ =∞iÜ«Ú K«O^ „ ∞Œ _ç LÑï`«Å=Ú
#∞O_ç 100 H˜Ö’g∞@~°¡ Z`«∞ÖÎ ’ =∞~˘Hõ <≥Å~ÀAÅ áê@∞ Ñïâ„ q ◊ ∞ã¨∞OÎ k. P `«~åfi`« K«O^ „ ∞Œ _ç LÑï`«Å=Ú Ñ Ã ·
kQÆ∞`«∞Ok. P `«~åfi`« JO`«iHõ∆ "åÇ¨ÏHõ=Ú #∞O_ç "≥Å∞=_ç Moon Rover ^•x #∞O_ç 35 H˜Ö’g∞@~°¡
=$`«"Î åºã¨~ú° ÑïkèÖ’ ÑïÉ „ qíè ∞ã¨∂Î XHõKÀ@ ky# J#O`«~= ° Ú ^•xx #∞O_ç 6 ~ÀÉ’Å∞ |Ü«∞@‰õΩ =™êÎ~Ú.
J#O`«~= ° ÚÑ „ u¨ ~ÀÉ’Å∞ QÍeÖ’x #=¸<åÅ#∞ ã ¿ Hõiã¨∂Î `«~åfi`« K«O^ „ `Œ Å« =Ú Ñ
Ã · L#fl =∞\˜ì =∞iÜ«Ú ~åà◊§
#=¸<å#∞ ã‘fiHõiOK«@O`À áê@∞ XH˘¯Hõ¯\˜ ã¨∞=∂~°∞ 20, 30 Ñ¶@ ‘ ¡ Ö’`«∞=~°‰Ωõ `„ = « Ùfi`«∂ =∞\˜# ì =¸<å#∞
ã
¿ Hõiã¨∂Î J#O`«~= ° Ú Moon Rover Ö’H˜ KÕ~∞° ‰õΩO\Ï~Ú. uiy Moon Rover JO`«sHõ∆ "åÇ¨Ï<£Hõ ã¨q∞Ñ≤Oz#
#=¸<åÅxflO\˜x P<£Ö’_£ KÕã≤ uiy, =∞iH˘xfl Ñ „ ^¨ âÕ ßÅ#∞ J^Õ 35 H˜Ö’g∞@~°¡ "å º™ê~°ú ÑïkèÖ’ Ñ¨ÓiÎ
KÕ™êÎ~Ú. Ñ „ u
¨ Ñ¨~º° @#Ö’ J^Õ ~°H"õ ∞≥ # ÿ #=¸<åÅ#∞ ã‘fiHõiã¨∞OÎ k. J#O`«~= ° Ú Moon Rover JO`«sHõ∆ "åÇ¨Ï#
<ÒHõ`À HõeÑ≤ Éè∂ í q∞ Ñ
Ã H· ˜ KÕ~∞° ‰õΩO@∞Ok. nx`À K«O^ „ ÜŒ ∂ « <£ 2 Ü«∂`„ « Ñ¨ÓiÎ J=Ù`«∞Ok.
K«O„^ŒÜ«∂<£ 3 : D Ü«∂`„ « 2015Ö’ KÕÑ> ¨ ìË J=HÍâ◊=Ú LOk. J~Ú`Õ Wk =∂#= ã¨ÇÏ≤ `« ÖË^• ~°ÇÏ≤ `«=Ú J<Õk
WO`«=~°‰Ωõ x~åúiOK«|_»Ö^ Ë ∞Œ . =∂#= ã¨ÇÏ≤ `«=Ú HõO>Ë, =∂#= ~°ÇÏ≤ `«=ÚQÍ<Õ Ñ „ Ü¨ ∂≥ yOKåÅx âß„ã" Î¨ `Õ ÅÎ« ∞
=∞iÜ« Ú xÑ¨ Ù }∞Å∞ ã¨ ∂ zã¨ ∞ Î < åfl ~ ° ∞ . nxH˜ HÍ~° } =Ú =∂#= ã¨ Ç ≤ Ï `« = ÚQÍ „ Ñ ¨ Ü ≥ ∂ yOz#Ñ¨ Ù Ê _ » ∞
=∂#=~°ÇÏ≤ `«=ÚQÍ Ñ „ Ü
¨ ∂≥ yOz# ^•xÖ’ ã¨∞=∂~°∞ 3 ~ˆ @∞¡ Y~°∞Û Z‰õΩ¯= J=Ù`«∞Ok. HÍ|\˜ì =∂#= ~°ÇÏ≤ `«=ÚQÍ
Ñ
„ Ü¨ ∂
≥ yOKåÅx xÑ¨Ù}∞Å∞ ã¨∂zã¨∞< Î åfl~∞° . Wk=~°‰Ωõ J"≥∞iHÍ, ~°ëêºÅ∞ HõeÑ≤ 6 ™ê~°∞¡ Ñ „ Ü¨ ∂
≥ yOz# Ü«∂`„ Ö« ’
Ñ
„ u
¨ ™êi W^Œ~ˆÌ ã≤ "Àº=∞QÍ"≥∂#¡Ö’ K˘Ñ¨ÙÊ# K«O^ „ ∞Œ _ç Ü«∂`„ ‰« Ωõ "≥àÏ§#∞. J~Ú`Õ U "Àº=∞QÍq∞ ‰õÄ_® 5 "≥∞àÿ §◊HOõ >Ë
Z‰õΩ¯= ^Œ∂~°=Ú #_»=ÖËHáõ ÈÜ«∂~°∞.
q[Ü«∞=O`«"≥∞ÿ# K«O„^ŒÜ«∂# -1 „Ñ¨Ü≥∂QÆ=Ú : K«O„^ŒÜ«∂<£ -1 LÑ¨„QÆÇ¨xfl P.S.L.V. 'C' Öˇ=<£ "åÇ¨Ï#<ÒHõ
q[Ü«∞=O`«OQÍ Ñ „ Ü
¨ ∂≥ yOzOk. D Ñ „ Ü
¨ ∂
≥ QÆ=Ú <≥Å∂¡~∞° lÖÏ¡ NÇ¨ÏiHÀ@Ö’x ã¨f+π^•"å JO`«sHõ∆ Hˆ O„^=Œ Ú
#∞O_ç 2008 JHÀì|~ü 21# L^ŒÜ∞« O 6:22 QÆO@Å‰õΩ [iyOk. 1380 H˜Ö’Å |~°∞=ÙQÆÅ K«O^ „ ÜŒ ∂
« <£ -1
LÑ¨Q„ ÇÆ ¨ xfl 316 @#∞flÅ |~°∞=ÙQÆÅ P.S.L.V. 'C' "åÇ¨Ï# LÑ¨HõHõ∆ºÖ’ „Ñ¨"Õâ◊ÃÑ\ì̃Ok. 3.8 ÅHõ∆Å H˜Ö’g∞@~°¡ #∞O_ç
#=O|~ü 8 <å\˜H˜ K«O^ „ ∞Œ _»∞ HõHº∆õ Ö’ 100 H˜Ö’g∞@~°¡ ^Œ∂~°=ÚÖ’ D <ÒHõ KÕ~∞° `«∞Ok. ÉèÏ~°`ü Ñ¨`åHõ=Ú
âß„ãÜÎ‘ ∞« ÑïHõ~åÅ∞ L#fl 23 H˜Ö’Å Moon Impact Prom #∞ K«O^ „ ∞Œ _ç Ñ
Ã #
· =keOk. JHõ¯_Õ ~Ô O_»∞ÜÕ∞#¡
53
áê@∞ K«O^ „ ∞Œ _ç K«∞@∂ì ÑïÉ „ qíè ∞ã¨∂Î Ñïâ’^è# Œ [~°∞Ñ¨Ù`«∞Ok. P.S.L.V. 'C' -11 #∞ P.S.L.V. 'XL' QÍ ‰õÄ_®
Ñ≤Å∞™êÎ~∞° . D Ñ „ Ü¨ ∂
≥ QÆO`À WO`«~= ° ‰õΩ K«O= Ì ∞O_»Öò Ü«∂`„ Å« ∞ [iÑ≤# ~°ëêº, J"≥∞iHÍ, K≥< · å, [áê<£, Ü«¸~ÀÑ≤Ü∞« <£
ã
Ã Êã
Ã ãπ [hûÅ *Ïa`åÖ’ ÉèÏ~°`^ « âÕ =◊ Ú 6= ^Õâ= ◊ ÚQÍ KÕiOk. K«O^ „ Ü
Œ ∂ « <£Ö’ "≥Ú`«= Î Ú 11 Ñ ¿ Ö’_£û J#QÍ
ÑïHõ~åÅ∞ L<åfl~Ú. JO^Œ∞Ö’ 5 ÉèÏ~°`‰ü Ωõ K≥Ok#q HÍQÍ 6 ÑïHõ~åÅ∞ Ü«¸~ÀÑ≤Ü∞« <£ ã ¿ Êãπ U[hûq 3,
J"≥∞iHÍq 2, |ÖËiæ Ü«∂qH˜ K≥Ok# 1QÍ L<åfl~Ú. D K«O^ „ Ü
Œ ∂
« <£ -1 á„ ê*ˇ‰Ωõ ì HÀã¨=Ú 386 HÀ@∞¡ Y~°∞Û
KÕ™ê~°∞. K«O„^ŒÜ«∂<£ -1 ‰õΩ =KÕÛ ™êOˆH`åÅ#∞ ÉˇOQÆ∞à◊¥~°∞ #∞O_ç ÉÏºÖ’Ö’ L#fl _çÑπû ¿ãÊãπ <≥\ò=~ü¯
JO^Œ∞‰õΩO@∞Ok. K«O^ „ Ü
Œ ∂ « <£ -1 Ñ „ Ü¨ ∂
≥ QÆ=Ú ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ‰õΩ =∞^è∞Œ ~° *Ï˝ÑH¨ = õ ∞x 'W„™ÈK≥~· ‡° <£ Ü«∂^Œ=<£ <åÜ«∞~ü—
P ãÖ^Œ~ƒ°Où QÍ Ñ ¿ ~˘¯<åfl~∞° .
CHAPTER - II
â◊√^ŒÌQÆuHõ âß„ãÎ̈=Ú
HÔ ·#=∂\˜H±û :- U^≥<
· å XHõ =ã¨∞=
Î ÙÑ
Ã · ZÖÏO\˜ ÉÖÏxfl Ñ „ Ü
¨ ∂
≥ yOK«‰Ωõ O_®<Õ Jk K«Å#=ÚÖ’ LO>Ë ^Œ<å
K«Å<åxfl J^èŒºÜ«∞#=Ú KÕ¿ã âß„™êÎ<Õfl 'â◊√^ŒúQÆuHõ âß„ãÎ̈=Ú— JO\Ï~°∞.
L^• :- XHõ ã
¿ fiK«ÛÑ
ù `¨ #
« =ã¨∞=
Î Ù.
Ñïã¨~åÅ ^Œ$ëêìº XHõ =ã¨∞=
Î Ù ™ê÷#=ÚÖ’ =∂~°∞Ê Hõey`Õ P =ã¨∞= Î Ù ™ê÷#É „ Oíè â◊=Ú K≥OkOk JO\Ï=Ú.
™ê÷#É
„ Oíè âßxH˜ Ñ
„ = Ã O\˜g∞@~°∞,¡ C.G.S Ñ¨û
¨ ∂}ÏÅ∞, ã ÌŒ Ö’ J~Ú`Õ M.K.S Ñ¨û ÌŒ Ö’ g∞@~°∞,¡ XHõ ™ê÷#É
„ Oíè â◊=Ú
~ˆ @∞<Õ ^•x "ÕQ= Æ Ú JO\Ï~°∞. "ÕQ= Æ Ú = ™ê÷#É
„ Oíè â◊=Ú ~ˆ @∞ = ™ê÷#É
„ Oíè â◊=Ú
50Å=Ú
Ñ„ =¨ ∂}ÏÅ∞ :- C.G.S Ñ¨û Ã O\˜g∞@~ü for secon J~Ú`Õ N.K.S Ñ¨û
ÌŒ Ö’ ã ÌŒ Ö’ Meter for Secon.
U^≥<
· å XHõ =ã¨∞= Î Ù ã¨=∂# HÍÅ=º=kèÖ’, ã¨=∂# ™ê÷#É „ Oíè âßÅ∞ KÕã
¿ Î P =ã¨∞=
Î Ù#∞ ã¨=∂"ÕQ=Æ Ú`À Ñ
„ Ü
¨ ∂
« }˜ã∞¨ OÎ k,
JO\Ï=Ú.
XHõ =ã¨∞= Æ ÚÖ’ =∂~°∞Ê ~ˆ @∞#∞ `«fi~°}=Ú Jx JO\Ï~°∞. `«fi~°}=Ú A = "ÕQ=
Î Ù "ÕQ= Æ ÚÖ’x =∂~°∞Ê~ˆ @∞
ÖË^• "ÕQ=
Æ ÚÖ’ =∂~°∞Ê
HÍÅ=Ú
ã¨=∂#=Ú `«∞k "ÕQ=
Æ Ú- `˘e "ÕQ=
Æ Ú A = Vo -U QÍ
T T
nxH˜ Ñ ¨ ∂}ÏÅ∞ C.G.S Ñ¨û

„ = ÌŒ Ö’ Centernenters for Secons. M.K.S. Ñ¨û
ÌŒ Ö’ Meters for Secons.
QÆ=∞xHõ : q~å=∞ã≤u
÷ #∞O_ç |Ü«∞Å∞^Õi# `˘e"ÕQ=
Æ Ú â◊¥#º=Ú J=Ù`«Ok. q~å=∞ã≤u
÷ x KÕ~∞° ‰õΩ#flÑÙ¨ Ê_∞»
=ã¨∞=
Î Ù `«∞k"ÕQ= Æ Ú â◊¥#º=Ú J=Ù`«∞Ok.
54
XHõ =ã¨∞= Î Ù `«fi~°}=ÚÖ’ LOk J#QÍ ^•x "ÕQ= Æ Ú =∂~°∞`«∞Ok# J~°= ú Ú. "ÕQ=Æ ÚÑ Ã ~°∞QÆ∞`«∂ LO>Ë
^•xx ^è# Œ `«fi~°}=∞x =∞iÜ«Ú `«Q∞Æ `æ ∞« LO>Ë ^•xx |∞∞}`«fi~°}=∞x Ñ ¿ ~˘¯O\Ï~°∞. ^è# Œ `«fi~°}Ïxfl + a `À#∞,
|∞∞}`«fi~°}Ïxfl - a `À#∞ ã¨∂z™êÎ~∞° . ã¨=∂#"ÕQ=Æ Ú`À Ñ
„ Ü¨ ∂
« }ÕKÕ =ã¨∞=
Î Ù `«fi~°}=Ú â◊¥#º=Ú.
¿ãfiK«Ûù Ñ¨`«# =ã¨∞Î=Ù :- ã
¿ fiK«Û Ñ¨^#
Œ =ã¨∞=
Î Ù `˘e"ÕQ=
Æ Ú â◊¥#º=Ú. QÆ∞~°∞`åfiHõ~¬° } |Å=Ú =Å¡ ã
¿ fiK«Ûù Ñ¨`#« =ã¨∞=Î Ù
"ÕQ= Æ ÚQÍ Ñ „ u
¨ ã Ã Hõ<‰£ Ωõ 9.8 g∞@~°¡ For Secon K˘Ñ¨ÙÊ# Ñ
Ã ~°∞QÆ`∂
« áÈ`«∞Ok. HÍ|\˜ì ã ¿ fiK«Ûù Ñ¨`#« =ã¨∞=Î Ù
QÆ∞~°∞`«`fi« =Ú G ã¨=∂#=Ú 9.8 Meter for secons 2 J=Ù`«∞Ok.
U^≥<
· å XHõ =ã¨∞= Î Ù#∞ x@ìxÅ∞=ÙQÍ Ñ
Ã H· ˜ qã≤i#Ñ¨ÙÊ_∞» ^•x "ÕQ= Æ ÚÑ
„ u
¨ ãÃ Hõ#∞‰õΩ 9.8 g∞@~ü XHõ
ã
Ã Hõ#∞‰õΩ2 K˘Ñ¨ÙÊ# `«Q∞Æ `æ ∂« LO@∞Ok. HÍ|\˜ì QÆ∞~°∞`«fi `«fi~°}=Ú G = -9.8 Meter for secons2 J=Ù`«∞Ok.
™ê^è•~°}=ÚQÍ XHõ =ã¨∞= Î Ù#∞ ZO`« "ÕQ=Æ Ú`À ÑÃ H· ˜ qã¨∞~°∞`å"≥∂ uiy JO`Õ "ÕQ= Æ Ú`À <ÕÅ‰õΩ
KÕ~∞° `«∞Ok. HÍ|\˜ì ^•x P~ÀÇ¨Ï} =∞iÜ«Ú J=~ÀÇ¨Ï} HÍÖÏÅ∞ ~Ô O_»∞ ã¨=∂}=ÚQÍ LO\Ï~Ú. QÍe x~À^è= Œ ÚQÍ
L#flÑÙ¨ Ê_∞» , QÍe ÉÏQÍ gã¨∞#
Î flÑÙ¨ Ê_∞» XHõ =ã¨∞=
Î Ù uiy <ÕÅ#∞ KÕ~∞° "ÕQ= Æ Ú ^•xx Ñ
Ã H· ˜ qã≤~#
° "ÕQ=Æ ÚHõO>Ë
H˘OK≥=Ú `«‰Ωõ ¯=QÍ LO@∞Ok. JÖÏˆQ QÍe x~À^è= Œ Ú L#flÑÙ¨ Ê_∞» ^•x P=~ÀÇ¨Ï} HÍÅ=Ú, ^•x P~ÀÇ¨Ï}
HÍÅ=Ú HõO>Ë H˘OK≥=Ú Z‰õΩ¯=QÍ LO@∞Ok.
XHõ <å}ˇ=Ú, XHõ DHõ#∞ XHõ Éè=
í #=Ú Ñ Ã · #∞O_ç XˆH™êi XˆH Z`«∞#
Î ∞O_ç *Ï~°q_çz#Ñ¨ÙÊ_∞» <å}ˇ=Ú
=ÚO^Œ∞QÍ <ÕÅ#∞ KÕ~∞° `«∞Ok. QÍe x~À^èŒ Ñ
„ É
¨ Ïè ==Ú =Å¡ DHõ "≥∞Å¡QÍ <ÕÅ#∞ KÕ~∞° `«∞Ok. XHõ â◊¥#ºÑ¨Ù
Q˘@ì=ÚÖ’ XHõ <å}ˇ=Ú =∞iÜ«Ú DHõ#∞ XˆH™êi *Ï~°q_çz#Ñ¨ÙÊ_∞» â◊¥#º Ñ „ ^
¨ âÕ =
◊ ÚÖ’ ZÖÏO\˜ Ü«∂#Hõ=Ú
ÖË#O^Œ∞# <å}ˇ=Ú =∞iÜ«Ú DHõ ~Ô O_»∞ XˆH™êi <ÕÅ#∞ KÕ~∞° `å~Ú.
"ÕQÍxfl Meter for secon #∞O_ç Keilometer for QÆO@ÅÖ’ =∂~°∞Û@‰õΩ 18 a#fl=Ú 5 KÀ QÆ∞}ÕKåe.
"ÕQÍxfl Kilometer for QÆO@ #∞O_ç Meter for secon Ö’xH˜ =∂~°∞Û@‰õΩ 5/18 `À QÆ∞}ÕKåe. x@ìxÅ∞=ÙQÍ
Ñ
Ã H· ˜ qã≤i# =ã¨∞= Î Ù |∞∞}`«fi~°}=Ú`À Ñ „ Ü
¨ ∂
« }˜ã∞¨ OÎ k. =ã¨∞=
Î ÙÅ QÆ=∞}Ïxfl HÍ~°}=Ú`À xq∞`«=
Î Ú ÖË‰Ωõ O_®
K«iÛOKÕ âß„ãÎ̈"Õ∞ 'â◊√^ŒÌQÆuHõ âß„ãÎ̈=Ú—.
Ñï=∂}=Ú =∂„`" « ∞Õ Hõey LO_ç, kâ◊Ñ Ã · P^è•~°Ñ_
¨ x
» Éè∫uHõ ~åt JkèH~õ åt J=Ù`«∞Ok. Jkâ◊~åtH˜
L^•Ç¨Ï~°}Å∞ á⁄_»=Ù, ^
„ =
Œ º~åt, ™êO„^`Œ « "≥Ú^ŒÅQÆ∞#q. ã¨kâ◊~åtH˜ kâ◊ =∞iÜ«Ú Ñï=∂}=Ú J=ã¨~= ° Ú,
ã¨kâ◊~åtH˜ L^•Ç¨Ï~°}Å∞ ™ê÷#É „ Oíè â◊=Ú, "ÕQ=
Æ Ú, |Å=Ú "≥Ú^ŒÖ# ·ˇ q.
=∞#^Œ∂~°=Ú =∞iÜ«Ú =_ç J<Õk Jkâ◊~åâ◊√Å∞. =_ç ã¨=∂#=Ú.
Ñ
„ Ü
¨ ∂« }Õz# ^Œ∂~°=Ú/HÍÅ=º=kè : =ã¨∞= Î Ù ™ê÷#=ÚÖ’ xs‚`« ^ŒâÖ◊ ’ =KÕÛ =∂~°∞Ê<Õ '™ê÷#É„ Oíè â◊=Ú— JO\Ï~°∞.
™ê÷#É
„ Oíè â◊=Ú J<Õk ~Ô O_»∞ aO^Œ∞=ÙÅ =∞^èºŒ Hõx+¨ª ^Œ∂~°=Ú, =ã¨∞=
Î ÙÅ∞ ã¨=∂#"≥∞#
ÿ HÍÅ=º=kèÅÖ’ ã¨=∞^Œ∂~åÅ∞
QÆq∞ã¨∂Î LO>Ë ã¨=∞=_ç`À Ñ „ Ü
¨ ∂
« }=Ú KÕã∞¨ OÎ k, JO\Ï~°∞. =ã¨∞= Î Ù á⁄Ok# ™ê÷#É„ Oíè â◊=Ú ~ˆ @∞<Õ '"ÕQ=
Æ Ú—
JO\Ï~°∞. M.K.S. Ñ¨û ÌŒ Ö’ "ÕQÍxH˜ Ñ ¨ ∂}ÏÅ∞ Meter for secon.
„ =
55
XHõ =ã¨∞= Æ ÚÖ’x =∂~°∞Ê ~ˆ @∞<Õ '`«fi~°}=Ú— JO\Ï~°∞. C.G.S Ñ¨û
Î Ù Ü≥ÚHõ¯ "ÕQ= ÌŒ Ö’ `«fi~°}=Ú#‰õΩ
Ñ ¨ ∂}ÏÅ∞ Centemeters for secon2. M.K.S. Ñ¨û
„ = ÌŒ Ö’ `«fi~°}ÏxH˜ Ñ ¨ ∂}ÏÅ∞ Meter for secon2.
„ =
É
„ =
íè ∞} K«Ö<åxH˜ L^•Ç¨Ï~°} Éè∂
í q∞, ã¨∂~°∞º_ç K«∞@∞ì u~°∞QÆ∞@. HõOÑ¨# K«Å<åxH˜ L^•Ç¨Ï~°} _ÀÅ<åÅ∞ KÕã¿
ÅÑ¶Ú ¨ Ö’ÅHõ=Ú. ~ˆ vÜ«∞ K«Å<åxH˜ L^•Ç¨Ï~°} K«eOK«∞K«∞#fl ~Ô Å· ∞|O_ç. =ã¨∞=Î Ù QÆq∞Oz# ^Œ∂~°=Ú S,
HÍÅ=Ú T ã Ã Hõ#∞¡ J~Ú# S/T `≥eÜ«∞*ËÜÚ « #k =_ç. HÍÅ=º=^è∞Œ Å∞ ZO`« z#fl"< ·≥ å ã¨=∂# HÍÅ=º=^è∞Œ ÅÖ’
XˆH kâ◊Ö’ QÆq∞OKÕ =ã¨∞Î=Ù "ÕQÆ=ÚÖ’x =∂~°∞ÊÅ∞ ã¨=∂#=ÚQÍ LO>Ë P =ã¨∞Î=Ù#∞ ã¨=∞`«fi~°}=ÚÖ’
áÈ`«∞O^Œ\Ï~°∞.
Ñ
„ Ü « }Õz# ^Œ∂~°=Ú = ã¨Q@
¨ ∂ Æ Ú x HÍÅ=Ú.
Æ ∞ "ÕQ=
ã
¿ fiK«ÛÑ`¨ #« =ã¨∞= Î ÙÅ QÆ=∞# ã¨g∞Hõ~}
° ÏÅÖ’ QÆ∞~°∞`åfi`«fi~°}=Ú ^è} Œ Ï`«‡HõOQÍ LO@∞Ok. Ñ Ã H· ˜ qã≤i#
=ã¨∞=
Î ÙÅ ÑÃ · QÆ∞~°∞`«fi`«fi~°}=Ú |∞∞}Ï`«‡Hõ=ÚQÍ Ñ¨x KÕã∞¨ OÎ k. ã
¿ fiK«Ñ
Ûù `¨ #
« =ã¨∞=
Î ÙÅ K«Å# ã¨g∞Hõ~}
° ÏÅ∞ =~°∞ã¨QÍ
V = GT H = 1/2 G T2 =∞iÜ«Ú V2 = 2G J=Ù`å~Ú.
ÃÑ·H˜ qã≤i# =ã¨∞Î=Ù KÕ~°∞‰õΩ<Õ QÆi+ì̈ Z`«∞Î H = U2 / 2G.

P~ÀÇ¨Ï} HÍÅ=Ú `˘e "ÕQÍxH˜ J#∞Ö’=∂#∞áê`«OÖ’ LO@∞Ok.
° =Ú T =
J=~ÀÇ¨Ï} HÍÖÏxH˜ ã¨g∞Hõ~} 2H /G.
QÆ∞~°∞`åfiHõ~¬° } Ñ
„ É
¨ Ïè =O`À Ñ
„ Ü¨ ∂« }ÕKÕ =ã¨∞=Î ÙÅ P=~ÀÇ¨Ï} HÍÅ=Ú, P~ÀÇ¨Ï} HÍÖÏxH˜ ã¨=∂#=ÚQÍ LO@∞Ok.
XHõ ã≤~÷ a
° O^Œ∞=Ù =^ŒÌ =ã¨∞= Î ÙÑ
Ã H· ˜ áÈ~Ú#Ñ¨ÙÊ_∞» , uiy H„ O˜ kH˜ Ñ¨_@
Õ Ñ¨ÙÊ_∞» ^•x "ÕQ=
Æ Ú qÅ∞=Å∞ ã¨=∂#=Ú.
Ñ
Ã H· ˜ qã≤~#
° Ñ¨ÙÊ_∞» =ã¨∞= Î Ù `˘e"ÕQ= Æ Ú U = 2GH.
° =Ú T a =2U/G.
QÆ=∞# HÍÖÏxH˜ ã¨g∞Hõ~}
XHõ =ã¨∞=Î Ù Ü≥ÚHõ¯ QÆ=∞# HÍÅ=Ú = P~ÀÇ¨Ï# HÍÅ=Ú + J=~ÀÇ¨Ï}HÍÅ=Ú XHõ =ã¨∞=
Î Ù QÆi+¨ª Z`«∞Î KÕ~_
° ®xH˜
Ñ¨>ìË HÍÖÏxfl 'P~ÀÇ¨Ï} HÍÅ=Ú— JO\Ï~°∞.
ã
¿ fiK«ÛÑ`¨ #« =ã¨∞=Î Ù Éè∂
í q∞x KÕ~_ ° ®xH˜ Ñ¨>ìË HÍÖÏxfl 'J=~ÀÇ¨Ï} HÍÅ=Ú— JO\Ï~°∞. H˘O`« Z`«∞Î 'H'
#∞O_ç Ñ¨_= Õ ã¨∞=Î Ù Éè∂
í q∞x `åH˜#Ñ¨ÙÊ_∞» ^•xH˜ LO_Õ "ÕQ= Æ Ú U = 2GH.
CHAPTER - III
QÆuâß„ã=Î¨ Ú
|ÖÏÅ Ñ „ É
¨ Ïè ==Ú =Å¡ =ã¨∞=
Î Å K«Å<åxfl `≥Å∞Ñ¨Ù âß„ã=
Î¨ Ú<Õ 'QÆuâß„ã= Î¨ Ú— JO\Ï~°∞. |ÖÏÅ Ñ
„ É
¨ Ïè ==Ú
=Å¡ =ã¨∞=
Î ÙÅ∞ U q^Œ=ÚQÍ ã¨=∞`åã‘u ÷ Ö’ LO\Ï"≥∂ `≥Å∞Ñ¨Ù âß„ã" Î¨ ∞Õ 'ã≤u
÷ âß„ã=Î¨ Ú—.
56
Î¨ `Õ Î« '#∂º@<£—. Long Jump KÕÜÚ
QÆ∞~°∞`åfiHõ~¬° } ã≤^•ÌO`«=Ú#∞ Hõ#∞Q˘#fl âß„ã" « =ºH˜Î ^Œ∂Hˆ =ÚO^Œ∞
KåÖÏ ^Œ∂~°=Ú Ñ¨~∞° QÔ `«∞`Î å_»∞ ZO^Œ∞KÕ`« J#QÍ, J`«_∞» Z‰õΩ¯= QÆ=∞# [_»`fi« =Ú á⁄O^Œ∞@‰õΩ.
=„H= õ ∂~°=
æ ÚÖ’ Hõ^∞Œ Å∞`«∞#fl |ã¨∞Öû ’ ‰õÄ~ÀÛ#fl =ºH˜Î Ñ
„ H¨ ¯õ ‰õΩ "åÅ∞`å_»∞ ZO^Œ∞Hõ#QÍ, J`«x â◊s~åxH˜
kâ◊[_»`fi« =Ú HõÅ^Œ∞.
#∂º@<£ 3= QÆ=∞# ã¨∂`„ = « ÚÑ ¨ ç HõkÖË "åÇ¨Ï#=Ú Jet q=∂#=Ú. =ã¨∞=
Ã · P^è•~°Ñ_ Î ÙÖ’ ^„ =
Œ º~åt
ã≤~÷ =
° ÚQÍ LO@∞Ok. Ñ Ã H· ˜ qã≤i# ~å~Ú H„ O˜ ^Œ‰Ωõ Ñ¨_∞» @‰õΩ Éè∂
í q∞ Ü≥ÚHõ¯ QÆ∞~°∞`åfiHõ~¬° } â◊HÜ
Î˜ ∞Õ . =ã¨∞=Î Ù#∞
`å‰õΩ`«∂ ^•x ÑÃ · |Å=Ú Ñ „ Ü
¨ ∂
≥ yOK«_= » Ú =Å¡ Ü«∂O„uHõ |Å=Ú U~°Ê_∞» `«∞Ok. áê¡ãHì≤ ± ^Œ∞"≥fi# áÈ_çA@∞ì#∞
PHõi¬OK«∞ |Å=Ú q^Œ∞º`ü PHõ~¬° } |Å=Ú. =ã¨∞= Î ÙÅ Ñ
Ã · |Å=Ú Ñ „ Ü
¨ ∂
≥ yOK«Háõ È`Õ Jq `«=∞ ã≤`÷ ∞« Å#∞
=∂~°∞ÛHÀÖË=Ù W\˜ì ^è~Œ å‡xfl '[_»`fi« =Ú— JO\Ï~°∞.
xâ◊ÛÅã≤÷uÖ’ L#fl HÍ~°∞#∞ =ÚO^Œ∞‰õΩ „`Àã≤# ^•x ÃÑ· „Ñ¨Ü≥∂yOz# |Å=Ú Ü«∂O„uHõ |Å=Ú.
â◊H=
Î˜ O`«"∞≥ #
ÿ PÜ«∞™ê¯O`«O "≥Ñ · Ù¨ Hõ^∞Œ Å∞`«∞Ok. JÜ«∞™ê¯O`«=Ú HõÅ∞QÆ*ã ¿Ë D |ÖÏ<Õfl 'JÜ«∞™ê¯O`« |Å=Ú—
JO\Ï~°∞. #∂º@<£ "≥Ú^Œ\˜ QÆ=∞# xÜ«∞=∞=Ú [_»`fi« =Ú#∞ QÆ∞iOz `≥Å∞Ñ¨Ù`«∞Ok. |Å=Ú J<Õk XHõ ã¨kâ◊~åt.
=ã¨∞= Î ÙÅ K«Å<åxfl =ºuˆ~HÕKÕ |ÖÏ<Õfl 'Ñ¶∞¨ ~°¬} |Å=Ú— JO\Ï~°∞. =ã¨∞=
Î ÙÅ K«Å<åxH˜ x~À^èHŒ Íi Ñ¶∞¨ ~°¬}|Å=Ú.
™êOˆHuHõÑ~¨ O° QÍ #∂º@<£ 2= QÆ=∞# xÜ«∞=Ú F = MA. =ã¨∞= Î ÙÅ `«fi~°}=Ú ^Œ"åx ÑÃ · Ñ¨xKÕã
¿ ÉÏÇ¨Ïº |ÖÏxH˜
J#∞Ö’=∂#∞áê`«=ÚÖ’#∞, "å\˜ ^ „ =
Œ º~åt qÖ’=∂#∞áê`«=ÚÖ’ LO_»∞#∞.
^
„ = Æ Ú =^
Œ º"ÕQ= Œ º~åt x "ÕQ=
„ = Æ Ú.
C.G.S Ñ¨û
ÌŒ Ö’ |ÖÏxH˜ Ñ
„ =
¨ ∂}=Ú _≥#
· ∞Å∞.
M.K.S Ñ¨û
ÌŒ Ö’ |ÖÏxH˜ Ñ
„ =
¨ ∂}=Ú #∂º@<£Å∞.
XHõ #∂º@<£ = 105 _≥·#∞Å∞.
=ã¨∞= Î Ù Éè∂
í q∞ PHõ~¬° }‰õΩ Ö’<≥#
· Ñ¨ÙÊ_∞» =ã¨∞=Î Ù‰õΩ ÉèÏ~°=Ú U~°Ê_∞» `«∞Ok. =ã¨∞= Î Ù ÉèÏ~°=Ú Hõ#∞Q˘#∞@‰õΩ
ã¨∂`„ =« Ú W = M x G JO`«sHõ= ∆ ÚÖ’ =∞#=Ú uiy#Ñ¨ÙÊ_∞» |~°∞=Ù â◊¥#º=∞QÆ∞#∞. ~åˆH\ò Ñ¨xKÕÜÚ « ã¨∂`„ =
« Ú
#∂º@<£ 3= QÆ=∞# xÜ«∞=∞=Ú. K«~º° Ñ „ u¨ K«~º° Å∞ =ºuˆ~Hõkâ◊Ö’ LO\Ï~Ú. Q„ Ç Æ ¨ Å =∞^èºŒ QÆÅ PHõ~¬° } |ÖÏxfl
'QÆ∞~°∞`åfiHõ~¬° } |Å=Ú— JO\Ï~°∞. =ã¨∞= Î Ù "ÕQÍxfl ~Ô \Õì Ñ¨Ù KÕã≤ ^
„ =
Œ º~åtx ã¨QOÆ KÕã ¿ Î^„ =
Œ º "ÕQ=
Æ Ú HõÅ^Œ∞.
=ã¨∞= Î Ù `«fi~°}=Ú |ÖÏxH˜ J#∞Ö’=∂#∞áê`«=ÚÖ’ LO@∞Ok.
C.G.S Ñ¨û
ÌŒ Ö’ |ÖÏxH˜ QÆ∞~°∞`«fi Ñ
„ =
¨ ∂}=Ú Q„ Í"£∞ ÉèÏ~°=Ú.
M.K.S Ñ¨û
ÌŒ Ö’ |ÖÏxH˜ QÆ∞~°∞`«fi Ñ
„ =
¨ ∂}=Ú H˜Ö’ Q„ Í"£∞ ÉèÏ~°=Ú.
JO`«sHõ=
∆ ÚÖ’ =ã¨∞=Î ÙÅ∞ ÉèÏ~°~Ç° Ï≤ `«=Ú HÍ=_®xH˜ HÍ~°}=Ú Jq QÆ∞~°∞`«fi PHõ~¬° } |Å=Ú HÀÖ’Ê`å~Ú.
=ã¨∞=
Î ÙÖ’x Ñ¨^•~°ú Ñï=∂}Ï<Õfl '„^=
Œ º~åt— JO\Ï~°∞. =ã¨∞= Î ÙÑ
Ã · Éè∂
í q∞H˜QÅÆ PHõ~¬° } |ÖÏ<Õfl 'QÆ∞~°∞`åfiHõ~¬° }
|Å=Ú— JO\Ï~°∞. =ã¨∞= Î ÙÑ
Ã · Ñ¨xKÕã ¿ QÆ∞~°∞`åfiHõ~¬° } |Å=Ú ^•x |~°∞=Ù J=Ù`«∞Ok. 2 QÍx JO`«HOõ >Ë
57
Z‰õΩ¯=QÍx =ã¨∞=
Î ÙÅ∞ XHõ^•xH˘Hõ\˜ _ôH˘_ç`Õ "å\˜ ^
„ =
Œ º"ÕQÍÅ aèrÜ«∞ "≥Ú`«=
Î Ú ã≤~÷ =
° ÚQÍ LO@∞Ok.
Éè∂ „ ∞Œ _»∞. T.V. Ñ
í q∞H˜ ã¨ÇÏ¨ [ LÑ¨Q„ ÇÆ Ï¨ =Ú K«O^ „ ™¨ ê~åÅ∞ KÕÜ∞« º_®xH˜ LÑ¨Ü∂
≥ QÆÑ_
¨ q
Õ Hõ$u
„ =∞ LÑ¨Q„ ÇÆ ¨ Å∞.
XHõ "å\ò = Jowl secon.
J™êfi™ê=∞~°ºã¨=Ú = 746 "å\òÅ∞. J™êfi™ê=∞~°ºú =Ú = 746 x 107 Z~üÅæ ∞.
C.G.S Ñ¨û
ÌŒ Ö’ Ñ¨xH˜ Ñ
„ =
¨ ∂}=Ú Z~üÅæ ∞.
M.K.S Ñ¨û
ÌŒ Ö’ Ñ¨xH˜ Ñ ¨ ∂}=Ú Jowlu
„ =
Ñ¨x = |Å=Ú x =ã¨∞=
Î Ù Hõke# ^Œ∂~°=Ú.
Ñ¨xH˜ â◊HHÎ˜ ˜ Ñ
„ =
¨ ∂}ÏÅ∞ XHõ>Ë
Energy J<Õ Ñ¨^=
Œ Ú w„ H± Ñ¨^"
Œ ∞≥ #
ÿ 'Z<£Zi˚Ü∂ ÷ â◊HÎ˜ PE = MGH QÆuâ◊HÎ˜ KE =
« — #∞O_ç =zÛOk. ã≤u
1/2 MV2.
XHõ =ã¨∞Î=Ù K≥@∞ìg∞^Œ #∞O_ç Ñ¨_»∞`«∞#flk ^•xH˜ ã≤÷u =∞iÜ«Ú QÆuâ◊HÎ̃ HõÅ^Œ∞. XHõ q=∂#=Ú
PHÍâ◊=ÚÖ’ ZQÆ∞~°∞`«∞#flk ^•xH˜ ‰õÄ_® ã≤u
÷ =∞iÜ«Ú QÆuâ◊HÎ˜ HõÅ^Œ∞.
<ÕÅÉÁQÆ∞æ#∞ =∞O_çOK«=Ú =Å¡ f„= "åÜ«ÚHÍÅ∞+¨º=Ú HõÅ∞QÆ∞`«∞Ok. ÃÑ„\’eÜ«∞=Ú #∞O_ç
J#∞Ñ¶∞¨ @HÍÅ#∞ "Õ~∞° KÕã
¿ Ñ¨û
ÌŒ <Õ 'Ç¨ÏOã≤Hã¿õ fi^Œ#=Ú— JO\Ï~°∞. Ñ
Ã \
„ ’eÜ«∞=Ú #∞O_ç ÅaèOKÕ WO^è<
Œ åÅ∞
_çlÖò P~ÚÖò, QÍº™Èe<£, HõOk<åÅ∞ "≥Ú^ŒÖ# ·ˇ q.
|Ü≥∂QÍºãπ#∞ =O@Å‰õΩ, náêÅ‰õΩ =º=™êÜ«∂xH˜ J=ã¨~" ° ∞≥ #
ÿ q^è∞Œ º`ü L`åÊ^#
Œ ‰õΩ "≥Ú^ŒÅQÆ∞ "å\˜H˜
LÑ¨Ü∂
≥ yOK«=K«∞Û. <ÕÅÉÁQÆ∞,æ Ñ
Ã \
„ ’eÜ«∞=Ú =∞iÜ«Ú ã¨ÇÏ¨ [ ÉÁQÆ∞æ "åÜ«Ú=ÙÅ∞, tÖÏ[ WO^è< Œ åÅ∞.
K«Å<åxfl =ºuˆ~HÕKÕ x~À^è= Œ ÚÑÃ · |Å=Ú Ñ¨x KÕã∞¨ OÎ k. U^≥<· å XHõ |Å=Ú 'F' XHõ =ã¨∞=
Î Ù g∞^Œ
Ñ¨xKÕã∂
¨ Î =ã¨∞=
Î Ù#∞ H˘O`«^∂ Œ ~°=Ú 'S' |Å„ÑÜ ¨ ∂≥ QÆkâ◊Ö’ HõkeÛ# JHõ¯_» Ñ¨x [iyOk JO\Ï~°∞. Ñ¨xx
|Å„ÑÜ
¨ ∂≥ QÆkâ◊Ö’ =ã¨∞=
Î Ù Hõke# ^Œ∂~°=Ú Ñ „ Ü
¨ ∂≥ yOz# |Å=ÚÅ Å|Ì=ÚQÍ H˘Å∞™êÎ~∞° . Ñ¨x W = F x S.
C.G.S Ñ¨û
„ =
¨ ∂}=Ú Z~üÅæ ∞.
S.I Ñ¨û
„ =
¨ ∂}=Ú #∂º@<£ q∞@~ü.
Ñ¨x XHõ Jkâ◊~åt. M.K.S Ñ¨û ÌŒ Ö’ Ñ¨xH˜ Ñ
„ =
¨ ∂}=Ú Jowl · £ x XHõ
XHõ Z~üæ ã¨=∂#=Ú XHõ _≥<
Ã O\˜g∞@~ü. XHõ Jowl = XHõ #∂º@<£ x g∞@~ü.
ã
|Å=Ú Ü≥ÚHõ¯ Ju z#fl Ñ „ =
¨ ∂}=Ú _≥< · .£ _≥<
· £ H˜Ö’„QÍ"£∞ |Å=ÚÖ’ 10,00,000 =O`«∞ LO@∞Ok.
XHõ p=∞ ã¨#flx Ñ¨ÙÅ¡#∞ ã¨∞=∂~°∞ 100 _≥< · Å£ |Å=Ú`À ÖÏQÆ∞`«∞Ok. XHõ #∂º@<£ = 105 _≥·<£Å∞, XHõ Jowl =
107 Z~üÅ
æ ∞. |Å=Ú, ™ê÷#É„ Oíè âßÅ∞ ã¨kâ◊~åâ◊√Å∞.
58
Ñ
„ Ü
¨ ∂
≥ yOz# |Å=Ú =ã¨∞= Î Ù K«Å#kâ◊‰Ωõ ÅO|OQÍ LO>Ë Ñ¨x [~°QÖÆ ^
Ë x
Œ JO\Ï~°∞. Ñ¨x ~ˆ @∞<Õ
™ê=∞~°º÷ =Ú JO\Ï~°∞. ™ê=∞~°ºú =Ú = Ñ¨x / HÍÅ=Ú.
S.I Ñ¨û
ÌŒ Ö’ ™ê=∞~åúºxH˜ Ñ
„ =
¨ ∂}=Ú "å\ò.
M.K.S Ñ¨û
ÌŒ Ö’ ™ê=∞~å÷ºxH˜ Ñ
„ =
¨ ∂}=Ú "å\ò.
C.G.S Ñ¨û
ÌŒ Ö’ ™ê=∞~åúºxH˜ Ñ ¨ ∂}=Ú Earge for secon.
„ =
XHõ "å\ò = XHõ Jowl for secon.
™ê=∞~°ºú =ÚÖ’ "å_»∞HõÖ’ L#fl Ñ ¨ ∂}=Ú Power ÖËHõ Pâ◊fi™ê=∞~°÷º=Ú.
„ =
XHõ Horse power = 746 "å\òÅ∞.
XHõ H˜Ö’"å\ò = 1.34 Horse power
Ñ¨x KÕÜ∞« º_®xH˜ QÆÅ ™ê=∞~°º÷ "Õ∞ â◊HÎ˜
=ã¨∞=
Î Ù‰õΩ ^•x ™ê÷#=Ú =Å¡QÍx, ã≤u
÷ =Å¡QÍx ÅaèOKÕ â◊H< ÷ â◊H—Î˜ JO\Ï~°∞. Energy J<Õ Ñ¨^=
Î˜ Õ 'ã≤u Œ Ú
Œ Ú. N Zi˚Ü∂
w„ <£ Ñ¨^= « J#QÍ Ñ¨x Jx J~°= ÷ â◊HÎ˜ PE = M.G.H.
ú Ú. ã≤u
ã≤u
÷ â◊Hx
Î˜ L^•Ç¨Ï~°}Å∞ i[~åfiÜ«∞~üÅ∞ ã≤Åfi LOz# h~°∞, ^Œ#∞ã¨∞Öû ’ ãÖkOz# ÉÏ}=Ú, Ñ¨~fi° `å„Q=
Æ ÚÖ’
L#fl ~å~Ú.
=ã¨∞=Î Ù‰õΩ ^•x QÆ=∞#=Ú =Å¡ ÅaèOKÕ â◊H< Î˜ Õ 'QÆuâ◊H—Î˜ JO\Ï~°∞. K«Å#=Ú =Å¡ XHõ =ã¨∞= Î Ù =Å¡ á⁄O^Õ
â◊HÎ̃x 'QÆuâ◊HÎ̃— JO\Ï~°∞. 'M' ^
„ = Î Ù 'V' "ÕQ=
Œ º~åt L#fl =ã¨∞= Æ Ú`À áÈ`«∞#flÑÙ¨ Ê_∞» ^•x QÆuâ◊HÎ˜ KE = 1/2 M.V2
â◊HÎ̃H˜, Ñ¨xH˜ „Ñ¨=∂}ÏÅ∞ XHõ>Ë. QÆuâ◊HÎ̃ KE = 1/2 M.V2.
C.G.S Ñ¨û
ÌŒ Ö’ â◊HHÎ˜ ˜ Ñ
„ =
¨ ∂}=Ú Z~ü.æ
S.I Ñ¨û
ÌŒ Ö’ â◊HHÎ˜ ˜ Ñ ¨ ∂}=Ú Jowl.
„ =
QÆuâ◊HHÎ˜ ˜ L^•Ç¨Ï~°}Å∞ K«eOKÕ `«∞áêH˜ QÆ∞O_»∞,¡ HõkÖË "åÇ¨Ï#=Ú "≥Ú^ŒÖ#
·ˇ q.
â◊HÎ˜ XHõ ~°∂Ñ¨=ÚÖ’ #∞O_ç =∞iÜ≥ÚHõ ~°∂Ñ¨=ÚÖ’xH˜ =∂~°∞`«∞Ok. HÍx #tOK«^∞Œ . â◊Hx
Î˜ ã¨$+≤Oì K«Ö=
Ë Ú,
ÖË^• <åâ◊#=Ú KÕÜ∞« ºÖË=Ú. XHõ ~°∂Ñ¨=Ú`À J^Œ$+¨º"≥∞# ÿ â◊HÎ˜ =∞iÜ≥ÚHõ ~°∂Ñ¨=ÚÖ’ Hõ#|_»∞`«∞Ok. nx<Õ
â◊HÎ˜ x`«º`«fi ~°∂Ñ¨=Ú JO\Ï~°∞ â◊HÎ˜ Ñï=~°#
Î #∞ ™ê=∂#º ÅÑ¶Ú
¨ Ö’ÅHõ=Ú`À q=iOK«=K«∞Û.
q^Œ∞º`ü |Å∞ƒ`À q^Œ∞º`ü â◊HÎ˜ =∞iÜ«Ú HÍOu L+¨= ‚ Ú =∂~°∞`«∞Ok. _≥#
· "≥∂Ö’ Ü«∂O„uHõ â◊H,Î˜ q^Œ∞º`ü
â◊HQÎ˜ Í =∂~°∞`«∞Ok. ™œ~° Ñ¶Ú
¨ \ÏÅÖ’, ™œ~° â◊HÎ˜ q^Œ∞º`ü â◊HQÎ˜ Í =∂~°∞`«∞Ok.
59
=$H∆ÍÅÖ’x Ñ¨`„ åÅ∞ ™œ~°âH◊ xÎ˜ , ~°™êÜ«∞# â◊HQÎ˜ Í =∂~°∞Û`å~Ú. HÔ„ <£ÅÖ’ q^Œ∞º`üKÛ«HÎ˜ JÜ«∞™ê¯O`« â◊HÎ˜
=∂~°∞`«∞Ok. ~ˆ _çÜ∂ ≥ Ö’ q^Œ∞º`üKÛ«HÎ˜ ^ŒfixQÍ =∂~°∞`«∞Ok. Ç≤Ï@~üÖ’ q^Œ∞º`üKÛ«HÎ˜ L+¨â‚ H◊ QÎ˜ Í =∂~°∞`«∞Ok. â◊HÎ˜
=#~°∞Å∞ 2 ~°HÍÅ∞. â◊HÎ˜ =#~°∞ÅÖ’ `«~Q° x Æ â◊HÎ˜ =#~°∞Å∞ =∞iÜ«Ú `«iyáÈÜÕ∞ â◊HÎ˜ =#~°∞Å∞ Jx 2 ~°HÍÅ∞
HõÅ=Ù. `«~°QÆx â◊HÎ̃ =#~°∞Å∞ ÖË^• Ñ¨Ù#~°∞`åÊ^ŒHõ â◊HÎ̃ =#~°∞Å‰õΩ L^•Ç¨Ï~°}Å∞, ™œ~°â◊HÎ̃, [Åâ◊HÎ̃, ˆHO„^ŒHõ â◊HÎ̃
"≥Ú^ŒÖ#·ˇ q.
`«iyáÈÜÕ∞ â◊HÎ˜ =#~°∞Å‰õΩ L^•Ç¨Ï~°}Å∞ <ÕÅÉÁQÆ∞,æ K«=Ú~°∞, ã¨ÇÏ¨ ["åÜ«Ú=ÙÅ∞ "≥Ú^ŒÖ# ·ˇ q. WO^è#
Œ
=#~°∞Å‰õΩ L^•Ç¨Ï~°}Å∞ ÉÁQÆ∞,æ <ÕÅÉÁQÆ∞,æ Ñ
Ã \
„ ’eÜ«∞=Ú, ã¨ÇÏ¨ ["åÜ«Ú=Ù "≥Ú^ŒÖ# ·ˇ q. tÖÏ[ WO^è# Œ =Ú#‰õΩ
L^•Ç¨Ï~°} <ÕÅÉÁQÆ∞æ, =∞iÜ«Ú ÃÑ„\’Öò. <ÕÅÉÁQÆ∞æÖ’x „Ñ¨^è•# =¸ÅHÍÅ∞ HÍ~°ƒù#=Ú, ÃÇ·Ï„_À[<£, PH˜û[<£.
a@∞q∞#ãπ ÉÁQÆ∞# æ ∞O_ç HÀH± `«Ü∂ « ~°∞ KÕ™êÎ~∞° . L`«=
Î ∞„â}
ı ˜ WO^è#Œ =Ú HÀH± ÉÏ¡ãìπ HÀeq∞Ö’ LÑ¨Ü∂ ≥ yOKÕ
WO^è#
Œ =Ú HÀH±. a@∞q∞#ãπ HÀÖòÖ’ 5% Hõ~ƒ°#=Ú LO@∞Ok. PO„`ã Ã« _· £ ÉÁQÆ∞æ #∞O_ç 96% Hõ~ƒ°#
ù =Ú LO@∞Ok.
10 @#∞flÅ a@∞q∞#ãπ HÀÖò #∞O_ç 7 @#∞fl@Å HÀH± Åaèã∞¨ OÎ k.
Éè∂
í QÆ~ƒ°=
ù ÚÖ’x J`«ºkèHõ L+¨=‚ Ú Ñ‘_<» åÅ =Å¡ <ÕÅÉÁQÆ∞æ H„ "
õ ∞Õ Ñ≤ Ñ≤\ò a@∞ìq∞#ãπ =∞iÜ«Ú PO„`ã Ã« \
· Qò Í
=∂~°∞`å~Ú. <ÕÅÉÁQÆ∞# æ ∞ =∞O_çOK«_O» =Å¡ f„= "å`å=~°} HÍÅ∞+¨º=Ú U~°Ê_∞» `«∞Ok. ~åu#∂<≥‰Ωõ =∞~À Ñ ¿ ~°∞
Ñ
Ã \
„ ’eÜ«∞=Ú. Ñ Ã \ „ ’eÜ«∞=ÚÖ’x J#∞Ñ¶∞¨ @HÍÅ‰õΩ L^•Ç¨Ï~°}Å∞ HÍ~°ƒ< ù ,£ ÇÃ Ï· _
„ À[<£. ÇÃ Ï· _
„ ÀHõ~ƒ°<
ù Å£ #∞ L^•Ç¨Ï~°}Å∞
D^ä< ≥ ,£ |∂º@<£, á„ ÈÃÑ<£ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q. ÑÃ \
„ ’eÜ«∞=ÚÖ’x aè#fl Ñ¶∞¨ @HÍÅ#∞ 'JOtHõ ã ¿ fi^è#Œ Ñ „ H„¨ Ü
˜ ∞« — ^•fi~å "Õ~∞°
KÕ™êÎ~∞° .
L.P.G J#QÍ Liouid Petrolium "åÜ«Ú=Ù. L.P.G Ö’x Ç Ã Ï· _
„ À Hõ~ƒ°<
ù Å£ ∞ Éè∂
í º@<£ =∞iÜ«Ú q∞^ä< ≥ .£
ã¨ÇÏ¨ ["åÜ«Ú=Ù q∞^ä< ≥ ,£ Éè∂
í @<£, áÈÃÑ<£ "åÜ«Ú=ÙÅ q∞„â=
◊ ∞=Ú. ã¨ÇÏ¨ ["åÜ«Ú=ÙÖ’LO_Õ Ñ „ ^
¨ •è # "åÜ«Ú=Ù
q∞^ä≥<£, q∞^ä≥<£ á¶ê~°∞‡ÖÏ CH4 .
"≥ÚHõ¯Å, [O`«∞=ÙÅ â◊s~åÖ’¡x Ñ¨^•~åúÅxflO\˜x r=„^= Œ º~åt JO\Ï~°∞. [O`«∞=ÙÅ "≥ÚHõ¯Å =º~°Ñ ÷ ^
¨ •~åúÅ∞
Z#~ÀaH± ã¨∂Hõ‡∆ r=ÙÅKÕ h\˜ ã¨=∞HõO∆ Ö’ Hõ~∆ ÚHõiOK«|_»`å~Ú. L`«= Î ∞ WO^è# ≥ .£ O.T.E Oation
Œ =Ú q∞^ä<
Tharmal Energy conversion. JÅÅ â◊HÎ˜ =Å¡ Ñ¨xKÕã ¿ [Åq^Œ∞º`ü Hˆ O„^= Œ Ú #HÍ@. JÅÅ â◊HÎ˜ qÅ∞"≥# ·
=∞Oz â◊H= ¿ powwer station Å#∞ Hider Power Stattion Å∞ JO\Ï~°∞. QÍe
Î˜ #~°∞. ã≤\˜ â◊HÎ˜ =Å¡ Ñ¨xKÕã
HõêŒ HõÖË Ñ¨=#=Ú J#∞ Ñ ¿ ~°∞. QÍe=∞~°Å∞ QÍe Ü≥ÚHõ¯ QÆuHõâH◊ x
Î˜ Q„ Ç
Æ Ï≤ Oz, ^•xx q^Œ∞º`üKÛ«HQÎ˜ Í =∂~°∞™êÎ~Ú.
=$H∆ÍÅ∞ ã¨ÇÏ¨ [ P‰õΩÑ¨KÛ« HÍ~å‡QÍ~åÅ∞.
=$H∆ÍÅ∞ ™œ~°âH◊ ÖÎ˜ ’ H˜~}
° [#º ãÖÜ≥∂QÆH„ Ü ˜ ∞« ^•fi~å `«=∞ PÇ¨~åxfl `«Ü∂
« ~°∞ KÕã∞¨ ‰õΩO\Ï~Ú. U^≥x ·
Œ Ú ^•^•Ñ¨Ù 2 ã¨=∂# ÉèÏQÍÅ∞QÍ q_çáÈ`«∂ 'H' Ñï=∂}OÖ’ QÆÅ â◊Hx
ÉèÏ~° Hˆ O„^= Î˜ q_»∞^ŒÅ KÕã ¿ Î Hˆ O„^HŒ õ
K«~º° #∞ 'ˆHO„^HŒ õ qzÛu—Î JO\Ï~°∞. Hˆ O„^HŒ õ qzÛuÖÎ ’ LÑ¨Ü∂ ≥ yOKÕ WO^è#Œ =Ú Ü«¸~ˆ xÜ«∞=Ú.
#∂ºH˜Ü¡ ∞« ~ü iÜ«∞Hõ~ì Öü ’ LÑ¨Ü∂ ≥ yOKÕ WO^è#Œ =Ú, Ü«¸~ˆ xÜ«∞=Ú Ju Ñ Ã ^Œ^ Ì #
·≥ â◊HÎ˜ =#~°∞ ã¨∂~°∞º_»∞.
ã¨∂~°∞º_»∞, #Hõ`„∆ åÅ∞ ã¨ÇÏ¨ [ˆHO„^HŒ õ â◊HÎ˜ Hˆ O„^•Å∞. ãÖ`Õ# K«~º° Ö’ 2 ÖË^• Z‰õΩ¯= `ÕeHÔ #
· Hˆ O„^HŒ ÍÅ∞ ãÖ`å#=Ú
K≥Ok ÉèÏiˆHO„^HŒ = õ Ú U~°Ê~∞° ™êÎ~Ú. Hˆ O„^HŒ õ ãÖ`å# K«~º° Å‰õΩ KåÖÏ Z‰õΩ¯= LëÈ‚Q„ `Æ « LO_®e, J#QÍ ^•^•Ñ¨Ù
60
10,000 _çw„ Å ã
Ã O\˜Qˆ„ _£ Ñ
Ã #
· LO_®e. #Hõ`„∆ åÅÖ’ Ç
Ã Ï· _
„ À[<£ x~°O`«~=
° Ú ãÖ`å#=Ú K≥Ok Ç≤ÏeÜ«∞OQÍ
=∂~°∞`«∞Ok.
J#∞^èiŒ ‡Hõ Ñ¨^•~åúÅ‰õΩ L^•Ç¨Ï~°} Ü«¸~ˆ xÜ«∞=Ú. JO`«iHõ∆ Ñ „ Ü
¨ ∂
« }ÏÖ’¡ WO^è#
Œ =ÚQÍ Ç Ã Ï· _
„ À[<£x
LÑ¨Ü∂
≥ yã¨∞<
Î åfl~∞° . _ÀÅÜ«∞=∂# K«Å<åxH˜ QÆÅ =∞~ÀHõ Ñ ¿ ~°∞ HõOÑ¨# K«Å#=Ú. XHõ =ã¨∞= Î ÙÑ „ `¨ ºÕ Hõ"∞≥ #
ÿ
K«Å#=Ú`À LO_»\ÏxH˜ HÍ~°}=Ú, P =ã¨∞= Î ÙÑ
Ã · Ñ¨xKÕã
¿ |Å=Ú ã¨fiÉèÏ==Ú. =$`«`Î Å« =ÚÖ’ =$`«Î Hˆ O„^HŒ = õ Ú
ÅO|kâ◊Ö’ LO_≥ LÇ¨Ï`«‡Hõ ã¨~à° ~ˆ◊ Y#∞ 'JHõ=
∆ Ú— Jx JO\Ï~°∞.
Ñ
„ Ü
¨ ∂ ≥ yOK«|_ç# |Å=Ú =ã¨∞= Î ÙÑ „ Ü
¨ ∂
« }Õz# kâ◊Ö’ HÍ‰õΩO_® U^≥# · XHõ ã≤~÷ a
° O^Œ∞=Ù kâ◊Ö’ Ñ¨x
KÕã∂ ¨ Î LO>Ë P =ã¨∞= Î Ù‰õΩ É
„ =íè ∞} K«Å#=Ú U~°Ê_∞» `«∞Ok. É „ =
íè ∞} K«Å#=Ú Ü≥ÚHõ¯ =ÚYº ÅHõ} ∆ ÏÅ∞ =∂~°∞`«∞#fl
~ˆ dÜ«∞ "ÕQ= Æ Ú =∞iÜ«Ú ™ê÷#É „ Oíè âßÅ∞. É
„ =
íè ∞} K«Å<åÅÖ’ =$`åÎHÍ~° K«Å#=Ú KåÖÏ ã¨~à° " ◊ ∞≥ #
ÿ k. U^≥#
· XHõ
É„ q
íè ∞OKÕ =ã¨∞= Î Ù HÍÖÏO`«~= ° ÚÖ’ KÕã ¿ HÀ}"Õ∞, HÀ}˜Ü∞« ™ê÷#É „ Oíè â◊=Ú J=Ù`«∞Ok.
Ñ
„ = ¨ ∂} "åº™ê~°= ú Ú`À wÜ«∞|_ç# =$`«=Î ÚÖ’ "åº™ê~åúxH˜ ã¨=∂#"≥∞# ÿ KåÑ¨=Ú Hˆ O„^= Œ Ú =^ŒÌ K≥ã
¿
HÀ}"Õ∞ ~ˆ _çÜ∞« <£. XHõ ~ˆ _çÜ∞« <£ = 57.27% HÀ}˜Ü∞« "ÕQ=
Æ Ú W H˜ Ñ ¨ ∂}=Ú ~ˆ _çÜ∞« <£ for secon (1R = W
„ =
R/S) `«H} ∆õ H˜ õ HÀ}˜Ü∞« =Ú W = lim 1Q/ t „Éèí=∞}O KÕã¨∞Î#fl =ã¨∞Î=Ù ãÖÑ¨Ó~°‚ „Éèí=∞}ÏxH˜ Ñ¨\ì̃HÍÅxfl J=~°Î#
HÍÅ∞QÆ∞ x~°fiz™êÎ~Ú. HÀ}˜Ü∞« "ÕQÍxH˜ ã¨g∞Hõ~} ° =Ú W = 2 II
T ˆ~_çÜ«∞<£ Ñ¶¨~üÃãHõ<£
XHõ ÑïÉ íè ∞}=Ú = 2II / ~ˆ _çÜ∞« #∞¡, XHõ ã¨=∞=$`åÎHÍ~° K«Å#=ÚÖ’ HÀ}©Ü∞« "ÕQ=
„ = Æ Ú XHõ ã≤~÷ åq,
JaèHˆ O„^Œ `«fi~°}=Ú 'A' Ñï=∂}Ïxfl ã¨∂zOKÕ ã¨g∞Hõ~} ° =Ú. A = MV2 / R .
=$`åÎHÍ~° =∂~°= æ ÚÖ’ =$`«HˆÎ O„^=
Œ Ú "≥Ñ· Ù¨ QÍ Ñ¨xKÕã
¿ |Å"Õ∞ JaèHˆ O„^Œ |Å=Ú. XHõ =ã¨∞= Î Ù ã¨=∞=$`åÎHÍ~°=ÚÖ’
K«eOKåÅO>Ë JaˆHO„^Œ |Å=Ú `«Ñ¨Ê‰õΩO_® LO_®e. LÑ¨„QÆÇ¨xH˜, „QÆÇ¨xH˜ LO_Õ QÆ∞~°∞`«fiHõ~°¬} |Å=Ú
LÑ¨Q„ ÇÆ Ï¨ =Ú Ñ Ã · JaèHˆ O„^Œ |Å=Ú L`«ÊuÎ KÕã∞¨ OÎ k. "ÕÅ∞#∞ ^è•~°=Ú`À " „ ÖÕ Ï_»nã≤# ~å~Ú# ÖË^• Ö’ÅHÍxfl
u„ Ñ≤Ê#Ñ¨ÙÊ_∞» Ñ
„ Ü
¨ ∞« uflOz#Ñ¨ÙÊ_∞» HÍ=Åã≤# |Å=Ú JaˆHO„^Œ |Å=Ú ^•xx "„ ÅÕ ∞ ã¨~Ñ ° ~¨¶ å KÕã∞¨ OÎ k. Ñ¨~=
° ∂}∞=ÙÖ’¡
Hˆ O„^HŒ =õ Ú K«∞@∞ì uiˆQ ZÅ„HÍìxH± Ñ Ã · "å\˜=∞^èºŒ =ÙO_Õ ã≤~÷ ° q^Œ∞º`ü |Å=Ú JaèHˆ O„^| Œ Å=ÚQÍ Ñ¨xKÕã∞¨ OÎ k.
É„ =
íè ∞} K«Å#=ÚÖ’x x`«º |Å=Ú PÑ¨Hˆ O„^Œ |Å=Ú. TÇ¨Ï`«‡Hõ x~°∂Ñ¨HÍ∆ Å#∞ Hõey LO_ç, ã¨=∞K«Å#=ÚÖ’
LO_ç #∂º@<£ QÆ=∞# xÜ«∞=∂Å#∞ qxÜ≥∂yOK«_®xH˜ qÅ∞L#fl =º=ã¨< ÷ Õ '[_»`fi« xˆ~+ ú ¨ K«\„ ÏÅ∞— JO\Ï~°∞.
[_»`fi« xˆ~+
ú ¨ K«@=ì ÚÖ’ #∂º@<£ QÆ=∞# xÜ«∞=∂Å∞ áê\ÕK«|_»`å~Ú. #∂º@<£ QÆ=∞# xÜ«∞=∂Å∞
áê\ÕK«Hõ TÇ¨Ï`«‡Hõ x~°∂Ñ¨Hõ =º=ã¨# ÷ ∞ 'J[_»`fi« xˆ~+
ú H¨ õ K«\
„ ÏÅ∞— JO\Ï~°∞. JaèHˆ O„^Œ |Å=Ú#∞ x`«º |Å=ÚQÍ
Éèií OK«_®xH˜ HÍ~°}=Ú [_»`fi« xˆ~+ ú H¨ õ K«@
„ OÖ’ U ~åq`À#∞ áÈÅÛÖHË áõ È=_»"∞Õ . JÑ¨Hˆ O„^Œ |ÖÏxfl J[_»`fi«
xˆ~ú+¨Hõ K«„@ÅÖ’ =∂„`«"Õ∞ QÆ=∞xOK«=K«∞Û. „Éèí=∞}=Ú KÕã¨∞Î#fl =ã¨∞Î=Ù#∞ ˆHO„^Œ=Ú #∞O_ç ^Œ∂~°=ÚQÍ
<≥\"ì˜ ãÕ #
≤ O^Œ∞‰õΩ qxÜ≥∂yOz# |ÖÏ<Õfl JÑ¨Hˆ O„^Œ |Å=ÚQÍ x~°fizOK«=K«∞Û, WzÛ# q∞„â= ◊ ∞=Ú #∞O_ç Z‰õΩ¯=
ÉèÏ~°=Ú L#fl Ñ¨^•~åúÅ#∞ `«‰Ωõ ¯= Éè$í Ï~°=Ú L#fl Ñ¨^•~åúÅ#∞ "Õ~∞° KÕÜ∞« º_®xH˜ LÑ¨Ü∂ ≥ yOKÕ Ü«∞O„`"
« ∞Õ
ã
Ã O„\Ñ ˜ Ó¨¶ º*ò ÖË^• JÑ¨Hˆ O„^Œ Ü«∞O„`=
« Ú.
61
=∞l˚Q,Æ "≥#flÅ#∞ "Õ~∞° ÑïKÕ Ü«∞O„`= « Ú JÑ¨Hˆ O„^Œ Ü«∞O„`=
« Ú "≥∂ÖÏã≤<£ #∞O_ç K«H„ Ñ õ e¨¶ HõÅ#∞ "Õ~∞° KÕã
¿
Ü«∞O„`= « Ú JÑ¨Hˆ O„^Œ Ü«∞O„`= « Ú `Õ<`≥ @
≥ ì #∞O_ç `Õ<# ≥ ∞ ‰õÄ_® "Õ~∞° KÕã ¿ Ü«∞O„`= « Ú JÑ¨Hˆ O„^Œ Ü«∞O„`= « Ú.
ÖÏºO„__
„ç Ü ·≥ ∞« <£Ö’ JÑ¨Hˆ O„^=
Œ Ú |Å=Ú =Å# Hõ<åflÅQÆ∞O_® h~°∞ |Ü«∞@‰õΩ <≥\" ì˜ Ü
Õ ∞« |_»∞`«∞Ok. =„H`õ « Hˆ O„^Œ
"åº™ê~°= ÷ Ú 'R' `À L#fl ~°ÇÏ¨ ^•i Ö’`«@∞ì JOK«∞Hõ<åfl, ~°ÇÏ¨ ^•i "≥Å∞Ñ¨Å JOK«∞Z`«∞Î Z‰õΩ¯=QÍ LO_ÕÖÏ
xi‡™êÎ~∞° . nx<Õ ~°ÇÏ¨ ^•~°∞Å ÉÏºOHÕQ∑ ÖË^• ~°ÇÏ¨ ^•~°∞Å‰õΩ QÆ@∞ì Hõ@_ » Ú JO\Ï~°∞. QÆ@∞ìHÀ}=Ú an Q =
ì =
V2 / RG QÆ@∞ìHÀ}=Ú Q qÅ∞= "åÇ¨Ï#Ñ¨Ù =_ô 'V' =∞iÜ«Ú =„H` ÷ Ú 'R' ÅÃÑ· P^è•~°Ñ_
õ « "åº™ê~°= ¨ ç LO@∞Ok.
Hõ$u
„ =∞ LÑ¨Q„ Ç
Æ ¨ Å#∞ HõHÖ∆õ ’ Ñ Ã >ˇì xÜ«∞=∞"Õ∞ xi‚`« HõHÖ∆õ ’ uiˆQO^Œ∞‰õΩ HÍ=Åã≤# `Àe H˜u ∆ [ ã¨=∂O`«~°
"ÕQÍxfl ^•xH˜ HõeÊOK«_O» . kx<Õ 'Ñ¶Ö¨ Ï~Ú# "ÕQ= Æ Ú— JO\Ï~°∞. Hõ$u „ =∞ LÑ¨Q„ ÇÆ Ï¨ HõHº∆õ "ÕQÍÅ∞ ã
Ã Hõ<#
£ ∞ 8 H˜Ö’g∞@~°¡
LO_ç 11 H˜Ö’q∞@~°¡ =~°‰Ωõ LO\Ï~Ú. Hõ$u „ =∞ LÑ¨Q„ Ç Æ Ï¨ =Ú ã
Ã Hõ<H£ ˜ 11 H˜Ö’q∞@~°∞¡ ^•\˜`Õ Jk Éè∂ í QÆ∞~°∞`«fi
Hˆ O„^=Œ Ú #∞O_ç `«ÑÊ≤ OK«∞‰õΩO@∞Ok. Hõ$u „ =∞ LÑ¨Q„ Ç
Æ ¨ Å∞ q^Œ∞º`ü JÜ«∞™ê¯O`« `«~O° QÆ~Ô Ñ · =¨ ÚÖ’ ã¨=∂Kå~åxfl
ÑÖÑ≤™êÎ~Ú. ÉèR í q∞Ö’ LO_Õ Yx*ÏÅ∞ h~°∞, =O\˜ ãÖÑ¨^ÅŒ #∞ LÑ¨Q„ Ç Æ Ï¨ =ÚÅ ^•fi~å `≥Å∞ã¨∞HÀ=K«∞Û WÖÏO\˜
LÑ¨Q„ ÇÆ ¨ Å#∞ ^Œ∂~°ãO¨ Kå~° LÑ¨Q„ Ç Æ ¨ Å∞ JO\Ï~°∞. Hõ$u „ =∞ LÑ¨Q„ Ç Æ ¨ Å‰õΩ L^•Ç¨Ï~°}Å∞ W<£™êº\ò 1 W<£™êº\ò 2
"≥Ú^ŒÖ# ·ˇ q. JÑ¨Hˆ O„^Œ |Å=Ú, Ñ „ u
¨ K«~º° |Å=Ú HÍ^Œ∞.
uiˆQ P‰õΩ~å~Ú`À HõuÎx Ñ¨^Œ∞#∞Ñ¨>ˇì@Ñ¨ÙÊ_»∞ Zyˆ~ xÑ¨ÙÊ~°=fi#∞ ã¨Ê~°≈ˆ~Y kâ◊Ö’ „Ñ¨Ü«∂}˜™êÎ~Ú.
QÆ∞O„_= » ÚQÍ u~°∞QÆ∞`«∞#fl ~å~ÚH˜ Hõ\# ì˜ uQÆ#∞ `≥OÑ ¿ ã
¿ Î P ~å~Ú ã¨Ê~≈° ~ˆ Y kâ◊QÍ Ñ„ Ü¨ ∂ « }˜ã∞¨ OÎ k. LÑ¨Q„ ÇÆ ¨ Å#∞
HõHº∆õ Ö’ Ñ „ "¨ âÕ Ñ
Ã◊ >ˇì xÜ«∞=∞=Ú LÑ¨Q„ ÇÆ ¨ xH˜ `«y# H˜`∆ [« , ã¨=∂O`«~° =_çx JOk¿ãÎ Jk Éè∂ í q∞K«∞@∞ì u~°∞QÆ∞`«∞Ok.
ã¨=∞=$`åÎHÍ~å K«Å#=ÚÖ’ "åº™ê~åúxfl ~Ô O_çO`«Å∞ KÕã ¿ ,Î J=ã¨~=° ∞ÜÕ∞º JaèHˆ O„^Œ |Å=Ú "≥Ú^Œ\H˜ < õ åfl ã¨Q= Æ Ú
`«‰Ωõ ¯=. QÆ@∞ìH@ õ xì =„H=
õ ÚQÍ LO_Õ ~À_»∞¤ Ñ Ã · XHõ HÍ~°∞ Ñ „ Ü¨ ∂
« }˜ã∞¨ OÎ k. nxH˜ HÍ=Åã≤# JaèHˆ O„^Œ |Å=Ú HÍ~°∞
>ˇ~ÿ H¡° ,˜ ~À_»∞H¤ ˜ =∞^èºŒ L#fl Ñ¶∞¨ ~°¬} #∞O_ç Åaèã∞¨ OÎ k. ã¨=∂# HÍÅ=º=^è∞Œ Ö’¡ XˆH Ñ¨`x « fl Ñ¨Ù#~°∞K«ÛiOKÕ U K«Å<åxfl
J~Ú# 'P=~°# Î K«Å#=Ú— JO\Ï~°∞.
P=~°# Î K«Å#=Ú#‰õΩ QÆÅ =∞~˘Hõ Ñ ¿ ~°∞ Ç¨Ï~å`«‡Hõ K«Å#=Ú. ^Œfix QÍeÖ’ Ñ „ Ü
¨ ∂ « }˜ã∞¨ # Î flÑÙ¨ Ê_∞» J}∞=ÙÅ∞
KÕã
¿ K«Å#=Ú _ÀÅÜ«∂#=∂# K«Å#=Ú. KÕu QÆ_Ü ç ∂« ~°=ÚÖ’ L#fl ãÖ`«∞Å# K«H„ = õ ÚKÕã ¿ K«Å#=Ú
_ÀÅÜ«∂#=∂# K«Å#=Ú ÖË^• HõOÑ¨# K«Å#=Ú. Ñ¶∞¨ #Ñ¨^•~åúÖÖ’#∞ Ñ¨~= ° ∂}∞=ÙÅ∞ KÕã ¿ K«Å#=Ú HõOÑ¨#
K«Å#=Ú. y\Ï~°∞, "≥e· <£ ãÖw`« "å~Ú^•ºÅ∞ PQÆÅ∞ KÕã ¿ K«Å#=Ú _ÀÅÜ«∂=∂# K«Å#=Ú ÖË^• HõOÑ¨#
K«Å#=Ú.P=~°# Î K«Å#=ÚÖ’ L#fl =ã¨∞= Î Ù =ÚO^Œ∞‰õΩ, "≥#∞Hõ‰Ωõ XˆHH„ = õ ∞=ÚÖ’ K«eã¨∂Î LO>Ë _ÀÅÜ«∂=∂#
K«Å#=Ú ÖË^• 'HõOÑ¨# K«Å#=Ú— JO\Ï~°∞. _ÀÅÜ«∂=∂# K«Å#=Ú K≥Ü∞« ºx =ã¨∞= Î Ù ã¨=∞=$`åÎHÍ~° =ã¨∞= Î ÙÖ’
L#fl =ã¨∞= Î Ù q^Œ∞º`ü =∞iÜ«Ú JÜ«∞™ê¯O`« Hˆ `„∆ åÅ∞ _ÀÅÜ«∞K«Å<åxfl KÕ™êÎ~Ú. ã¨~à° Ç ◊ Ï¨ `«‡Hõ K«Å#=ÚÖ’ =ÚYº
ÅHõ}
∆ =Ú =ã¨∞= Î Ù `«fi~°}=Ú ^•x ™ê÷#É „ Oíè âßxH˜ J#∞Ö’=∂#∞áê`«=ÚÖ’ LO_®e. ã¨~à° Ç ◊ Ï¨ ~å`«‡Hõ K«Å#=ÚÖ’
=ã¨∞= Î Ù `«fi~°}=Ú ZÑ¨ÙÊ_∞» =∞^èºŒ =∞™ê÷#=Ú "≥Ñ · Ù¨ Hˆ LO_®e. Ñ „ u
¨ ã¨~à° Ç ◊ Ï¨ `«ºHõ K«Å#=Ú#∞ `«~O° QÆ K«Å#=Ú`À
áÈÅÛ=K«∞.Û ã¨~à° Ç◊ Ï¨ `«‡Hõ K«#Å=Ú KÕã∞¨ #
Î fl XHõ =ã¨∞= Î Ù Ü≥ÚHõ¯ ™ê÷#É„ Oíè â◊ =„H= õ Ú ^•x `«~O° QÆKÅ« <åxfl ã¨∂zã¨∞OÎ k.
ã¨=∞=$`åÎHÍ~° K«Å#=Ú KÕã∞¨ # Î fl =ã¨∞=
Î Ù #∞O_ç =$`«Î "åº™êxH˜ wÜ«∞|_ç# ÅO|=Ú ã¨~à° ◊ Ç¨Ï~å`«‡Hõ K«Å#=Ú
KÕã∞¨ OÎ k.
62
U^≥#
· XHõ ãÖ^Œ~ƒ° Où Ö’ HõOÑ¨# ã≤u
÷ Ö’ L#fl Hõ}Ïxfl =¸ÅaO^Œ∞=Ù #∞O_ç áÈeÛ#Ñ¨Ù_»∞ LO_Õ HÀ}=Ú
`«~°OQÆ „áê=ã¨º`«#∞ `≥eÜ«∞*Ëã¨∞ÎOk. _ÀÅÜ«∞=∂# K«Å#=ÚÖ’ L#fl =ã¨∞Î=Ù ã¨=∞`«ã≤÷u ™ê÷#=Ú ÖË^•
q~å=∞Hõ}=Ú, HõOÑ¨#ã≤u ÷ `«~O° QÆkâ◊#∞ `≥Å∞Ñ¨Ù`«∞Ok. QÆ∞~°∞`«fiHˆ O„^= Œ Ú J#QÍ =ã¨∞= Î ÙÖ’ LO_Õ J<ÕHõ Hõ}ÏÅ
=ã¨∞=Î ÙÅ |~°∞=Ù K«~º° [i¿Ñ aO^Œ∞=Ù =ã¨∞= Î ÙÅ ã≤~÷ `° fi« =Ú "å\˜ QÆ∞~°∞`«fiHˆ O„ÔŒ ™ê÷#O Ñ
Ã · P^è•~°Ñ_
¨ ç LO@∞Ok.
Ñ
„ u¨ =ã¨∞= Î Ù J<ÕH" õ ∞≥ #
ÿ Hõ}ÏÅ`À xi‡OK«|_ç LO@∞Ok. Ñ „ u
¨ Hõ}=Ú ^•x |~°∞=Ù`À ã¨=∂#"≥∞# ÿ
|Å=Ú`À Éè∂ í q∞, Hˆ O„^=Œ Ú"≥Ñ · Ù¨ PHõi¬OK«|_»∞`«∞Ok. UHõiu q∞@~ü ã ¿ ¯Å∞ QÆi=Ù<åa ^•x Aºq∞uÜ«∞ Hˆ O„^= Œ Ú
=^ŒÌ LO@∞Ok. Jxfl H„ = õ ∞HÍ~° =ã¨∞= Î ÙÅ‰õΩ *Ïºq∞uÜ«∞ Hˆ O„^"Œ ∞Õ QÆ∞~°∞`«fi Hˆ O„^= Œ Ú J=Ù`«∞Ok. QÆ∞~°∞`«fi Hˆ O„^=
Œ Ú
Z`«∞Î Ñ
Ã iy`Õ, ã≤~÷ `° fi« =Ú `«Q∞Æ `æ ∞« Ok. JOQÆ∞ÅºPHÍ~°ÑÙ¨ ~ˆ ‰õΩ‰õΩ QÆiÜ«∞<åa "≥Å∞Ñ¨Å LO@∞Ok. P^•Ü«∞ "≥â· ßÅº=Ú
Ñ
Ã iy`Õ, ã≤~÷ `° fi« =Ú Ñ Ã ~°∞QÆ∞`«∞Ok. u „ Éè∞í *ÏHÍi =Ùã¨∞=
Î Ù QÆi=∞<åaè =∞^èºŒ QÆ`= « Ú q∞e`«~ˆ Y=Ú aO^Œ∞=Ù ÖË^•
QÆ∞~°∞`«fiHˆ O„^= Œ Ú J=Ù`«∞Ok. n~°…K«`∞« ~°™„ êHÍ~° =ã¨∞= Î Ù QÆi=∞<åaè ™ê÷#=Ú Hõ~= ‚° ÚÅ YO_»# aO^Œ∞=Ù J=Ù`«∞Ok.
XHõ =ã¨∞= Î Ù Ü≥ÚHõ¯ ã≤~÷ `° fi« =Ú, P^è•~° "ÒâßÅº=Ú =∞iÜ«Ú QÆ∞~°∞`«fiHˆ O„^Ñ Œ Ù¨ Z`«∞ÅÎ ÑÃ · P^è•~°Ñ_
¨ ∞» `«∞Ok.
XHõ =ã¨∞= Î ÙÑ
Ã · ÉÏÇ¨Ïº|Å=Ú Ñ
„ Ü
¨ ∂
≥ yOz HõkÑ≤`Õ =Oy, uiy Ü«∞^•ã≤u
÷ x á⁄O^Œ∞@#∞ ã≤~÷ x
° â◊ÛÅ`«
JO\Ï~°∞. `«Åã¨÷xâ◊ÛÅ`«Ö’ QÆi=∞<åaè ™ê÷#=ÚÖ’ =∂~°∞Ê~å^Œ∞. X_»Å x~å‡}=ÚÖ’ ã≤÷~°`«fi xÜ«∞=∂xfl
LÑ¨Ü∂
≥ y™êÎ~∞° .
XHõ K«`∞« ~°™„ êHÍ~°ÑÙ¨ ~ˆ ‰õΩ á⁄_»=Ù 10 ã
Ã O\˜g∞@~°∞¡ J~Ú# ^•x =¸Å#∞O_ç QÆi=∞<åaè =¸Å=Ú
5 2 LO@∞Ok.
#∂º@<£ QÆ=∞# xÜ«∂=∞Å∞ :- ( Nuton Loss of Motion)
[_»`fi« =Ú :- U^≥#
· XHõ =ã¨∞=
Î Ù ÉÏÇ¨Ïº|Å Ñ „ Ü
¨ ∂
≥ QÆ=Ú ÖË#O`«=~°‰Ωõ `«#‰õΩ QÆÅ ã≤u
÷ x =∂~°∞ÛHÀÖËx ^è~Œ å‡xfl
'[_»`fi« =Ú— Jx JO\Ï~°∞. ãÖ^Œ~åƒx
ù fl |\˜ì [_»`fi« =Ú 3 ~°HÍÅ∞QÍ LO@∞Ok. Jq.
q~å=∞[_»`fi« =Ú :- q~å=∞ ã≤u ÷ Ö’ L#fl =ã¨∞= Î Ù ÉÏÇ¨Ïº|Å Ñ
„ "
¨ ∞Õ Ü«∞=Ú ÖË#O`«=~°‰Ä
õ `«#‰õΩQÆÅ q~å=∞ã≤u
÷ x
=∂~°∞ÛHÀÖËx ^è~Œ å‡<Õfl 'q~å=∞ [_»`fi« =Ú— JO\Ï~°∞.
J#∞=~°< Î åÅ∞ :- 1. Py=Ù#fl XHõ |ã¨∞û XHõ™êiQÍ =ÚO^Œ∞‰õΩ Hõke#Ñ¨ÙÊ_∞» JO^Œ∞Ö’ xÅ∞Û#fl Ñ „ Ü¨ ∂« x‰õΩ_»∞
â◊s~°=Ú "≥#∞Hõ"Ñ ·≥ Ù¨ ‰õΩ Hõ^∞Œ Å∞`«∞Ok nxH˜ HÍ~°}=Ú Ñ „ Ü
¨ ∂« }˜‰Ωõ _çH˜ â◊s~åxH˜ LO_Õ q~å=∞ [_»`fi« "Õ∞ |ã¨∞û Ñ Ã ·
ÉÏ+¨µº Ñ„ Ü¨ ∂ ≥ QÆ=Ú Ñ „ Ü
¨ ∂ ≥ yOK«_= » Ú =Å¡ |ã¨∞û q~å=∞ã≤u÷ #∞O_ç QÆ=∞#ã≤u ÷ Ö’H˜ =ã¨∞OÎ k. HÍx Ñ„ Ü
¨ ∂ « }˜‰Ωõ _ç
â◊s~°=Ú Ñ Ã · ZÖÏO\˜ ÉÏÇ¨Ïº|Å=Ú Ñ¨xKÕÜ∞« º#O^Œ∞# J`«_ç â◊s~°=Ú q~å=∞ã≤u ÷ Ö’<Õ LO@∞Ok. kx<Õ 'q~å=∞
[_»`fi« =Ú— Jx JO\Ï~°∞.
XHõ K≥@∞ì H˘=∞‡#∞ XHõ¯™êiQÍ H„ O˜ kH˜ ÖÏy#Ñ¨ÙÊ_∞» P H˘=∞‡ #∞O_ç HÍÜ«∞Å∞ q~å=∞ [_»`fi« =Ú =Å¡
"Õ~∞° J=Ù`å~Ú. HÍÔ~ÊO\ò#∞ Hõ~„ `° À |Å=ÚQÍ H˘\˜#
ì Ñ¨ÙÊ_∞» ^Œ∞=Ú‡, ^Œ∂o, Hõ}ÏÅ∞ q~å=∞ [_»`fi« =Ú =Å¡ HÍÔ~Ê\ò
#∞O_ç "Õ~∞° J=Ù`å~Ú.
63
2. QÆ=∞# [_»`fi« =Ú :- U^≥<
· å XHõ =ã¨∞=Î ÙÑ
Ã · ÉÏÇ¨Ïº|Å Ñ
„ Ü
¨ ∂
≥ QÆO ÖË#O`«=~°‰Ωõ ã¨=∞"ÕQ=
Æ Ú`À QÆ=∞#OÖ’ L#fl
=ã¨∞=Î Ù "ÕQ=
Æ ÚÖ’ LO_Õ ^è~Œ å‡xfl QÆ=∞# [_»`fi« =Ú Jx JO\Ï~°∞.
1. J#∞=~°< Î åÅ∞ : 1. ã¨=∂"ÕQ= Æ Ú`À Ñ
„ Ü
¨ ∂
« }˜ã∞¨ #
Î fl |ã¨∞û XHõ¯™êiQÍ É „ ‰Ë Ωõ Å∞ "Õã# ≤ Ñ¨ÙÊ_∞» JO^Œ∞Ö’ xÅ∞Û#fl
Ñ
„ Ü¨ ∂« }˜‰Ωõ _ç â◊s~°=Ú QÆ=∞# [_»`fi« =Ú =Å¡ =ÚO^Œ∞‰õΩ `«∂Å∞`«∞Ok. |ã¨∞û Ñ Ã · ÉÏÇ¨Ïº|Å=Ú É „ ‰Ë Ωõ Å =Å¡
Ñ
„ Ü
¨ ∂≥ yOK«_= » Ú =Å¡ |ã¨∞û QÆ=∞#ã≤u
÷ #∞O_ç q~å=∞ã≤u ÷ Ö’xH˜ =ã¨∞OÎ k. HÍx Ñ „ Ü
¨ ∂« }˜‰Ωõ _ç â◊s~°=Ú Ñ
Ã · ZÖÏO\˜
ÉÏÇ¨Ïº |Å=Ú Ñ¨xKÕÜ∞« º#O^Œ∞# J`«_ç â◊s~°=Ú JO^•Hõ Ñ „ Ü
¨ ∂
« }Õz# "ÕQOÆ Ö’<Õ QÆ=∞#OÖ’ LO_»_O» =Å¡
=ÚO^Œ∞"≥Ñ · Ù¨ `«∂Å∞`«∞Ok nx<Õ 'QÆ=∞# [_»`fi« =Ú— Jx JO\Ï~°∞.
~°xflOQ∑ |ã¨∞û #∞O_ç ky#=ºH˜Î QÆ=∞# [_»`fi« =Ú =Å¡ |ã¨∞`û Àáê@∞ =∞iH˘O`« ^Œ∂~°=Ú Ñ¨~∞° QÔ `«∞`Î å_»∞.
ã
Ã H· Ö˜ ò `˘Hõ¯_»O PÑ≤#Ñ¨Ê\H˜ ˜ ã
Ã H· Ö˜ ò "≥O@<Õ PQÆHáõ È_®xH˜ HÍ~°}=Ú P ã
Ã H· Ö˜ ‰ò Ωõ LO_Õ QÆ=∞# [_»`fi« "Õ∞ á¶êº<£#∞
ã≤fiKåÛÑπ¶ KÕã# ≤ "≥#∞"≥O@<Õ á¶êº<£ PQÆHáõ È=_®xH˜ HÍ~°}=Ú ^•xH˜ LO_Õ QÆ=∞# [_»`fi« "Õ∞. ÖÏOQ∑[OÑπ KÕã ¿
=ºH˜Î H˘kÌ^∂ Œ ~°=Ú #∞O_ç Ñ¨~∞° QÔ `«∞`Î ∂ « =zÛ, Food Board =^ŒÌ áê^•Å#∞ H˘\˜# ì Ñ¨ÙÊ_∞» QÆ=∞#[_»`fi« =Ú =Å¡
J`«x â◊s~°=Ú =ÚO^Œ∞"≥Ñ · Ù¨ ZyiÑ¨_∞» `«∞Ok.
aÃã¯ãπ`„ À =∞iÜ«Ú H„ HÔ˜ \ò |Ou qã≤i#Ñ¨ÙÊ_∞» =ÚO^Œ∞ H˘O`« "ÕQ= Æ Ú`À Ñ¨~∞° QÔ uÎ =zÛ qã¨~_
° =
» Ú =Å¡
Z‰õΩ¯= ÅHõº∆ O KÕkOÑ¨|_»∞`«∞Ok. ÖÏOQ∑[OÑπ KÕã ∆ [, ã¨=∂O`«~° ~ˆ Y`À 450 HÀ}=Ú`À [OÑπ
¿ @Ñ¨ÙÊ_∞» , H˜u
KÕÜ∞« _»=Ú =Å¡ J`«ºkèHõ ^Œ∂~°=Ú ÅH∆Íºxfl KÕkOK«=K«∞Û.
3. kâ◊ [_»`fi« =Ú :- U^≥#
· XHõ =ã¨∞=
Î Ù, XHõ kâ◊Ö’ Ñ „ Ü
¨ ∂« }˜ã∞¨ # Î flÑÙ¨ Ê_∞» J^Õ kâ◊Ö’ Ñ
„ Ü¨ ∂« }ÕK«∞ ^è~Œ å‡xfl 'kâ◊[_»`fi« =Ú—
Jx JO\Ï~°∞. ã¨=∂"ÕQÆ=Ú`À „Ñ¨Ü«∂}˜ã¨∞Î#fl XHõ |ã¨∞û XHõ¯™êiQÍ ‰õΩ_ç"≥·Ñ¨Ù uiy#Ñ¨ÙÑ¨¤L JO^Œ∞Ö’x
„Ñ¨Ü«∂}˜‰õΩ_»∞ kâ◊[_»`«fi=Ú =Å¡ Z_»=∞"≥·Ñ¨Ù‰õΩ `«∂Å∞`å_»∞ nxH˜ HÍ~°}=Ú |ã¨∞û ÃÑ· ÉÏÇ¨Ïº|Å=Ú.
Ñ
„ Ü
¨ ∂ ≥ yOK«_= » Ú =Å¡ |ã¨∞û `«# kâ◊#∞ =∂~°∞ÛHÀQÆÅ∞QÆ∞`«∞Ok. HÍx Ñ „ Ü¨ ∂« }˜‰Ωõ _ç â◊s~°=Ú Ñ Ã · ZÖÏO\˜
ÉÏÇ¨Ïº|Å=Ú Ñ¨xKÕÜ«∞º#O^Œ∞# J`«_ç â◊s~°=Ú JO^Œ∞‰õΩ „Ñ¨Ü«∂}Õz# kâ◊Ö’<Õ LO@∞Ok. nx<Õ
'kâ◊[_»`«fi=Ú— JO\Ï~°∞. Ãã·H˜Öò"≥·Ñ¨Ù "≥à◊√Î#fl =ºHÎ̃ ‰õΩ_ç"≥·Ñ¨Ù uiQÍÅx J#∞‰õΩ#flÑ¨ÙÊ_»∞ ‰õΩ_ç"≥·Ñ¨Ù =OQÆ_»=Ú =Å¡
ã
Ã H· Ö˜ ò Ñ
Ã · ÉÏÇ¨Ïº|Å=Ú Ñ„ Ü
¨ ∂≥ yOÑ¨|_ç ã Ã H· Ö˜ ò ‰õΩ_ç"Ñ·≥ Ù¨ H˜ u~°∞QÆ∞`«∞Ok.
#∂º@<£ "≥Ú^Œ\˜ QÆ=∞#xÜ«∞=∞=Ú :- XHõ =ã¨∞= Î ÙÑ
Ã · ÉÏÇ¨Ïº|Å=Ú Ñ
„ "
¨ ∞Õ Ü«∞=Ú ÖË#O`«=~°‰Ωõ q~å=∞ã≤u
÷ Ö’ L#fl
=ã¨∞Î=Ù q~å=∞ã≤÷uÖ’#∞, ã¨=∞"ÕQÆ=Ú`À |∞∞A=∂~°æ=ÚÖ’ „Ñ¨Ü«∂}Õz# =ã¨∞Î=Ù J^Õ "ÕQÆ=Ú`À, J^Õ
=∂~°=æ ÚÖ’ Ñ„ Ü¨ ∂« }˜ã∞¨ OÎ k. kx<Õ '#∂º@<£ "≥Ú^Œ\˜ QÆ=∞#xÜ«∞=∞=Ú— Jx JO\Ï~°∞.
J#∞=~°Î<åÅ∞ : q~å=∞ QÆ=∞# kâ◊ [_»`fi« =Ú Ñ
Ã ·Ñ
¿ ~˘¯#fl L^•Ç¨Ï~°}Å∞ Jxfl #∂º@<£ "≥Ú^Œ\˜ QÆ=∞# xÜ«∞=∂xH˜
Jxfl J#∞=~°< Î åÖË.
QÆ=∞xHõ : #∂º@<£ "≥Ú^Œ\˜ QÆ=∞# xÜ«∞=∞=Ú =ã¨∞=
Î Ù‰õΩ LO_Õ [_»`fi« ã¨fiÉèÏ==Ú QÆ∞iOz `≥eÜ«∞*Ëã∞¨ OÎ k.
#∂º@<£ ~Ô O_»= QÆ=∞#xÜ«∞=∞=Ú : XHõ =ã¨∞=
Î ÙÑ
Ã ·Ñ
„ Ü
¨ ∂≥ yOz# ÉÏÇ¨Ïº|Å=Ú, P =ã¨∞= Î ÙÖ’ HõeQˆ `«fi~°}ÏxH˜
J#∞Ö’=∂#∞áê`«=ÚÖ’ LO@∞Ok. =∞iÜ«Ú P =ã¨∞= Î Ù K«Å#=Ú |Å„ÑÜ¨ ∂
≥ QÆkâ◊Ö’ LO@∞Ok.
64
XHõ =ã¨∞= Ã · 'F' J<Õ |ÖÏxfl Ñ
Î ÙÑ „ Ü ≥ yOz#Ñ¨ÙÊ_∞» JÑ¨ÙÊ_∞» nxÖ’ HõeQˆ `«fi~°}=Ú 'A' J~Ú`Õ F = C
¨ ∂
á„ ÈáÈ+¨#Öò 2A ÖË^• F = MA WHõ¯_» 'M' J<Õk =ã¨∞=Î Ù Ü≥ÚHõ¯ ^ „ =Œ º~åt.
#∂º@<£ =¸_»= QÆ=∞# xÜ«∞=∞=Ú : K«~º° #∞ ã¨=∂#"≥∞#
ÿ =∞iÜ«Ú =ºuˆ~Hõkâ◊Ö’ Ñ¨xKÕã
¿ Ñ
„ u
¨ K«~º° LO@∞Ok.
nx<Õ '=¸_»= QÆ=∞# xÜ«∞=∞=Ú— Jx JO\Ï~°∞.
J#∞=~°< Î åÅ∞ : XHõ |Oux QÀ_»Hˆ ã≤ QÆ\Qì˜ Í H˘\˜#
ì Ñ¨ÙÊ_∞» P |Ou uiy, iÉ∫<£û J~Úº "≥#H˜¯ =ã¨∞OÎ k. |Oux
QÀ_»Hˆ ã≤ H˘@ì_=» Ú K«~º° J~Ú`Õ Jk uiy "≥#H˜¯ ~å=_»=Ú '„Ñu ¨ K«~º° — J=Ù`«∞Ok. K«~º° =∞iÜ«Ú Ñ
„ u
¨ K«~º°
Ñï=∂}=Ú`À ã¨=∂#=ÚQÍ#∞ =∞iÜ«Ú kâ◊Ö’ =ºuˆ~Hõ=ÚQÍ#∞ LO\Ï~Ú.
~åÔH\ò „Ñ¨Ü≥∂QÆ=Ú #∂º@<£ =¸_»= QÆ=∞# xÜ«∞=∞=Ú ÃÑ· P^è•~°Ñ¨_ç [~°∞QÆ∞`«∞Ok. ~åÔH\ò
Ñ
„ Ü
¨ ∂
≥ QÆ=ÚÖ’ J`«ºO`« â◊H=Î˜ O`«"∞≥ #
ÿ "åÜ«Ú=ÙÅ∞ "≥Å∞=_»QÍ<Õ ~åˆH\ò ÑÃ H· ˜ ^Œ∂ã¨∞HÔ à◊√§`∞« Ok. "Õ_"
ç åÜ«Ú=ÙÅ∞
"≥Å∞=_»∞Å∞ K«~º° J~Ú`Õ, Ñ
Ã H· ˜ ^Œ∂ã¨∞HÔ à◊§_=
» ÚÑ
„ u
¨ K«~º° J=Ù`«∞Ok.
XHõ Ñ≤™ÈÎÖò #∞O_ç |∞Öˇ\¡ ò "≥Å∞=_»QÍ<Õ P |∞Öˇ\
¡ ò "≥∞Å¡QÍ "≥#∞Hõ‰Ωõ Hõ^∞Œ Å∞`«∞Ok. |∞Öˇ\
¡ ò "≥Å∞=_»_=
» Ú
K«~º° J~Ú`Õ Ñ≤™ÈÎÖò "≥#∞Hõ‰Ωõ Hõ^ÅŒ _»=Ú Ñ
„ u
¨ K«~º° J=Ù`«∞Ok.
xâ◊ÛÅ h\˜Ö’ L#fl XHõ Ñ¨_= » #∞O_ç =ºH˜Î xà◊§Ö’H˜ ^≥H· Qõ Í<Õ Ñ¨_=
» "≥∞Å¡QÍ "≥#∞Hõ‰Ωõ Hõ^∞Œ Å∞`«∞Ok. XHõ
ã
„ Ê≤ OQÆ∞#∞ ÖÏy =^ŒÅQÍ<Õ, Jk uiy K«∞@∞ìH˘O@∞Ok Ç Ã Ï· [OÑπ KÕã ¿ @Ñ¨ÙÊ_∞» áê^•xfl <ÕÅ‰õΩQÍx, |Å=ÚQÍ
H˘@ì_= » Ú =Å¡ â◊s~°=Ú Ñ Ã H· ˜ ZQÆ~_° =» Ú =Å¡ Ç
Ã Ï· [OÑπ KÕÜ∞« ºQÆÅ∞QÆ∞`å=Ú. áê^•Å#∞ <ÕÅHˆ ã≤ H˘@ì_= » Ú K«~º°
J~Ú`Õ, â◊s~°=Ú Ñ Ã H· ˜ ZQÆ~_° =» ÚÑ„ u¨ K«~º° J=Ù`«∞Ok.
CHAPTER - IV
qâ◊fi QÆ∞~°∞`åfiHõ~°¬}
H„ ã
© ∞¨ Î Ñ¨Ó~°fiO 5= â◊`å|ú=Ú #∞O_ç H„ ã
© ∞¨ âÎ H◊ =
õ Ú 15= â◊`å|Ì=Ú =~°‰Ωõ =∞^èºŒ QÆÅ HÍÖÏxfl 'JO^ŒÜÚ
« QÆ=Ú—
Jx JO\Ï~°∞. nxH˜ HÍ~°}=Ú D HÍÅ=ÚÖ’ Ñ „ [¨ Å∞ J`«ºO`« =¸_»qâßfi™êÅ`À rqOKå~°∞.
Éèí∂ˆHO„^Œ ã≤^•úO`«=Ú : H„ I© Iâ◊II 2= â◊`å|ú=ÚÖ’ \ÏÅq∞ J#∞ XHõ w„ ‰õΩ `«`fi« "Õ`Î« D ã≤^•ÌO`åxfl Ñ „ u
¨ áêkOKå_»∞.
W`«x ã≤^•Ì`= « ÚÑ„ H¨ Í~°=Ú Q„ Ç Æ ¨ Å∞ Jxfl Éè∂
í q∞ Hˆ O„^=
Œ ÚQÍ, Éè∂
í q∞ K«∞@∞ì ÑïÉ
„ q
íè ∞ã¨∞<
Î åfl~Ú. H©IIâ◊II 16=
â◊`å|Ì=Ú =~°‰Ωõ Ñ „ [¨ Å∞ Éè∂ í Hˆ O„^HŒ õ ã≤^•ÌO`åxfl #=Ú‡`«∞ =KåÛ~∞° . 1593= ãÖ=`«~û = ° ÚÖ’ 'ÔQeÜ≥∂— J#∞
âß„ã" Î¨ `Õ Î« '>ˇe™È¯Ñπ#∞— Hõ#∞Q˘<åfl_∞» . Wk qâ◊fiOÖ’ ã¨∞nè~° LxH˜x QÆ=∞xOK«_®xH˜ LÑ¨Ü∂ ≥ yOKÕ ™ê^è# Œ =Ú.
ã¨∂~°ºˆHO„^ŒHõ ã≤^•ÌO`«=Ú :- QÔ eeÜ≥∂ Hõ#∞Q˘#fl >ˇe™È¯Ñπ ™ê^è< Œ åxfl LÑ¨Ü∂≥ yOz 'HÀÑïflHã õ —π J#∞ âß„ã"Î¨ `Õ Î« H„ .© â◊.
16= â◊`å|ú=ÚÖ’ ã¨∂~°ºHˆ O„kHõ ã≤^•ÌO`åxfl Ñ „ u¨ áêkOKå_»∞. D ã≤^•ÌO`«=Ú Ñ „ H¨ Í~°=Ú Q„ ÇÆ ¨ Åxfl Éè∂
í q∞ K«∞@∞ìHÍHõ
ã¨∂~°∞ºx K«∞@∞ì ã¨∂~°∞ºx Hˆ O„^= Œ ÚQÍ =$`åÎHÍ~° HõHº∆õ Ö’ u~°∞QÆ∞`«∂ L<åflÜ∞« x W`«`_ « ∞» `≥eáê_»∞.
'HÀÑïflHõãπ— `«~åfi`« '>ÿ̌HÀ„|Ç≤Ï— '*Ï<£ÔHÑ¨¡~ü— qâ◊fi=ÚÃÑ· Ñïâ’^èŒ#Å∞ KÕ™ê~°∞. *Ï<£ÔHÑ¨¡~üÅ∞ 'HÀÑ¨~üxHõãπ—
ã¨∂~°ºHˆ O„^HŒ õ ã≤^•ÌO`åxfl Ñ¨ÓiÎQÍ ã¨=∞iúOKå_»∞.
65
HÔ Ñ¨¡~ü „QÆÇ¨ÏQÆ=∞# xÜ«∞=∂Å∞ : "≥Ú^Œ\˜ xÜ«∞=∞=Ú kx<Õ 'HõHº∆õ xÜ«∞=∞=Ú— Jx ‰õÄ_® JO\Ï~°∞. ã¨∂~°∞ºx K«∞@∂ì
Ñ„ u
¨ Q„ ÇÆ Ï¨ =Ú XHõ Ñ „ `¨ ºÕ Hõ"∞≥ #
ÿ n~°…=$`åÎHÍ~° HõHº∆õ Ö’ ÑïÉ
„ q
íè ∞ã¨∂Î LO@∞Ok. nx<Õ 'HõHº∆õ xÜ«∞=∞=Ú— Jx JO\Ï~°∞.
~Ô O_»= xÜ«∞=∞=Ú "≥·âßÅº xÜ«∞=∞=Ú : ã¨∂~°∞ºx K«∞@∂ì ÑïÉ
„ q
íè ∞OKÕ Ñ
„ u
¨ Q„ Ç
Æ Ï¨ =Ú ã¨=∂#HÍÅ =º=^è∞Œ ÅÖ’, ã¨=∂#
"≥â· ßÅºÅ#∞ q~°l=Ú‡`«∞ LO@∞Ok. kx<Õ "≥â· ßÅº xÜ«∞=∞=Ú Jx ‰õÄ_® JO\Ï~°∞.
=¸_»= xÜ«∞=∞=Ú P=~°#Î HÍÅxÜ«∞=∞=Ú : ã¨∂~°∞ºx K«∞@∞ì ÑïÉ
„ q
íè ∞OKÕ P=~°#
Î HÍÅ=Ú Ü≥ÚHõ¯ =~°=
æ Ú ã¨∂~°∞ºx
#∞O_ç P Q„ Ç
Æ ¨ xH˜ =∞^èºŒ QÆÅ ^Œ∂~°=Ú Ü≥ÚHõ¯ QÆ}ÏxH˜ J#∞Ö’=∂#∞áê`«=ÚÖ’ LO@∞Ok. D xÜ«∞=∂<Õfl
'P=~°#
Î HÍÅxÜ«∞=∞=Ú— Jx JO\Ï~°∞.
XHõ Q„ Ç
Æ Ï¨ =Ú Ü≥ÚHõ¯ P=~°# Î HÍÅ=Ú 'T' =∞iÜ«Ú P Q„ Ç Æ Ï¨ =Ú #∞O_ç ã¨∂~°∞ºxH˜ =∞^èºŒ QÆÅ ^Œ∂~°=Ú
'R' J~Ú`Õ P xÜ«∞=∞=Ú Ñ „ H¨ Í~°=Ú T2 Is Proffesonal2 'R' Qube.
#∂º@<£ qâ◊fiQ∞Æ ~°∞`åfiH~õ ¬° } xÜ«∞=∞=Ú : #∂º@<£ qâ◊fiQÆ∞~°∞`åfiHõ~¬° } xÜ«∞=∞O Ñ„ H¨ Í~°O qâ◊fi=ÚÖ’ Ñ
„ u
¨ ~Ô O_»∞ =ã¨∞=
Î ÙÅ
=∞^èºŒ PHõ~¬° } |Å=Ú LO@∞Ok. D PHõ~¬° } |Å=Ú, P ~Ô O_»∞ =ã¨∞= Î ÙÅ ^ „ =
Œ º~åâ◊√Å ÅÉÏÌxH˜ J#∞Ö’=∂#∞
áê`«=ÚÖ’#∞ =∞iÜ«Ú "å\˜ ^Œ∂~°=Ú Ü≥ÚHõ¯ =~åæxH˜ qÖ’=∂#∞áê`«=ÚÖ’ LO@∞Ok.
~Ô O_»∞ =ã¨∞=
Î ÙÅ ^ Œ º~åt =~°∞ã¨QÍ M1, M2 Å∞ J~Ú`Õ "å\˜ =∞^èºŒ ^Œ∂~°=Ú 'R' J~Ú`Õ "å\˜=∞^èºŒ
„ =
PHõ~¬° } |Å=Ú F = Proffesonal2 M1 M2/R2 J#QÍ, F = G x M1, M2 WHõ¯_» 'G' J<Õk J#∞áê`«
ã≤~÷ åOHõ=Ú. nx<Õ qâ◊fiQÆ∞~°∞`«fi ã≤~÷ åOHõ=Ú JO\Ï~°∞. 'G' qÅ∞= 6.67 x 10-11 #∂º@<£ q∞@~ü 2 ã
¿ ¯Öò Ñ¶~¨ ü
H˜Ö’„QÍ"£∞ 2 LO@∞Ok.
Î `«fi~°}=Ú g = G x M/ R2
QÆ∞~°∞`«fi `«fi~°}=Ú =∞iÜ«Ú qâ◊fiQÆ∞~°∞`«fi ã≤~÷ åOHõ=Ú =∞^èºŒ ãÖ|O^èOŒ =Ú. QÆ∞~°∞=
WHõ¯_» 'M' J<Õk qâ◊fi=ã¨∞= Î Ù^ Œ º~åt. =∞iÜ«Ú 'R' J<Õk ^•x "åº™ê~°=
„ = ú Ú^ „ = Œ º~åt =∞iÜ«Ú ÉèÏ~°=Ú.
^„ Œ=º~åq : XHõ =ã¨∞= Î ÙÖ’ xH˜Ñ
∆ "
Î¨ ∞≥ #
ÿ "≥Ú`«= Î Ú Ñ¨^•~°ú ~åq<Õ ^•x '„^= Œ º~åq— JO\Ï~°∞. ™ê^è•~°}=ÚQÍ ^ „ =
Œ º~åt
ZÅ¡ÑÙ¨ Ê_∞» ã≤~÷ =
° ÚQÍ LO@∞Ok. Wk Ñ „ ^
¨ âÕ ßxfl|\˜ì =∂~°^∞Œ . ™ê^è•~°}=ÚQÍ ^„ =
Œ º~åtx Q„ Í"£∞ÅÖ’, H˜Ö’„QÍ"£∞ÅÖ’
H˘Å∞™êÎ~∞° .
XHõ =ã¨∞= Î Ù ÉèÏ~°=Ú W = MG
Î Ù ÉèÏ~åxfl Q„ Í"£∞ ÉèÏ~°=Ú ÖË^• H˜Ö’„QÍ"£∞ ÉèÏ~åÅÖ’ H˘Å∞™êÎ~∞° . XHõ =ã¨∞=
WHõ¯_» 'M' J<Õk =ã¨∞= Î Ù Ü≥ÚHõ¯ ^ Œ º~åt. 'G' J<Õk QÆ∞~°∞`«fi `«fi~°}=Ú.
„ =
K«O^„ ∞Œ _ç Ñ
Ã · QÆ∞~°∞`«fi `«fi~°}=Ú, Éè∂
í q∞ Ñ Ã · QÆ∞~°∞`«fi `«fi~°}=ÚÖ’ 6= =O`«∞ =∂„`" « ∞Õ LO@∞Ok. Éè∂í q∞
Ñ
Ã · QÆ∞~°∞`«fi `«fi~°}=Ú qÅ∞= 9.8 q∞@~ü Ñ¶~¨ ü ã Ã Hõ<£ HÍQÍ, K«O^ „ ∞Œ _çÑ
Ã · nx qÅ∞= 1.62 g∞@~ü Ñ¶~¨ ü ã
Ã Hõ<2£
=∂„`" « ∞Õ LO@∞Ok. XHõ =ã¨∞= Î Ù#∞ Éè∂
í q∞ÃÑ· H˘O`« Z`«∞# Î ∞O_ç *Ï~°q_çz#Ñ¨ÙÊ_∞» Jk ã Ã Hõ<£ HÍÅ=ÚÖ’ <≥Å#∞
KÕi`Õ, P =ã¨∞= Î Ù JO`Õ Z`«∞# Î ∞O_ç K«O^ „ ∞Œ _çÑ
Ã · *Ï~°q_çã ¿ Î Jk <ÕÅ#∞ KÕ~_ ° ®xH˜ Ñ¨@∞ì HÍÅ=Ú 6 ã Ã Hõ#∞¡
J=Ù`«∞Ok.
XHõ =ã¨∞=
Î Ù ÉèÏ~°=Ú K«O^
„ ∞Œ _ç Ñ
Ã · Éè∂
í q∞ Ñ
Ã Q· ÅÆ ^•x ÉèÏ~°=ÚÖ’ 6= =O`«∞ =∂„`"
« ∞Õ LO@∞Ok.
66
L^• :- XHõ =ºH˜Î ÉèÏ~°=Ú Éè∂
í q∞ÃÑ· 60 H˜Ö’„QÍ"£∞Å∞ J~Ú`Õ, J^Õ =ºH˜Î ÉèÏ~°=Ú K«O^
„ ∞Œ _çÑ
Ã · 10 H˜Ö’„QÍ"£∞Å∞
=∂„`"
« ∞Õ LO@∞Ok.
XHõ =ºH˜Î Éè∂
í q∞ÃÑ· ã¨∞~°H`∆˜ =
« ÚQÍ 2 g∞@~°¡ Z`«∞Î =~°‰Ωõ ÇÃ Ï· [OÑπ KÕÜ∞« ºQÆey`Õ, J^Õ =ºH˜Î K«O^
„ ∞Œ _ç Ñ
Ã ·
~ˆ @∞¡ J#QÍ 12 g∞@~°∞¡ Z`«∞Î ã¨∞~°H`∆˜ = « ÚQÍ Ç
Ã Ï· [OÑπ KÕÜ∞« ºQÆÅ_»∞.
Éèí∂q∞ ÃÑ· QÆ∞~°∞`«fi `«fi~°}O qÅ∞=Ö’ =∂~°∞Ê :- Éè∂ í LÑï`«Å=Ú #∞O_ç ^Œ$"åÅ"≥Ñ · Ù¨ Éè∂
í q∞ P`«‡É „ =
íè ∞}=Ú KÕã∞¨ # Î flÑÙ¨ Ê_∞»
^•x Ñ Ã · Ñ¨xKÕã ¿ JÑ¨Hˆ O„^Œ |Å=Ú =Å¡ Éè∂ í =∞^èºŒ ~ˆ Y =∞^èºŒ Éè∂í "åº™ê~°=ú ÚÑ Ã ~°∞QÆ∞`«∞Ok. HÍ|\˜ì 'G' qÅ∞=
`«Q∞Æ `æ ∞« Ok. Éè∂í =∞^èºŒ ~ˆ Y =^ŒÌ Éè∂í "åº™ê~°= ÷ ÚÑ Ã ~°∞QÆ∞`«∞#flO^Œ∞ =Å¡ ^
„ ∞Œ "åÅ=^ŒÌ Éè∂ í "åº™ê~°= ÷ Ú `«Q∞Æ `æ ∞« Ok HÍ|\˜ì
Éè∂í =∞^èºŒ ~ˆ Y #∞O_ç ^Œ$"åÅ "≥Ñ Î flH˘kÌ 'G' qÅ∞= H„ =
· Ù¨ "≥à√◊ # õ ∞=ÚQÍ Ñ Ã ~°∞QÆ∞`«∞Ok. JO^Œ∞=Å¡ Éè∂ í =∞^èºŒ ~ˆ Y =^ŒÌ
QÆ∞~°∞`«fi`«fi~°}=Ú 'G' qÅ∞= Hõx+¨= ª ÚQÍ#∞, ^Œ$"åÅ =^ŒÌ QÆi+¨= ª ÚQÍ#∞ LO@∞Ok. HÍ|\˜ì XHõ =ã¨∞= Î Ù ÉèÏ~°=Ú
‰õÄ_®, Éè∂ í =∞^èºŒ ~ˆ Y =^ŒÌ Hõx+¨= ì ÚQÍ LO_ç, ^Œ$"åÅ =^ŒÌ QÆi+¨= ª ÚQÍ LO@∞Ok.
=∞#=Ú ^„ ∞Œ "åÅ=^ŒÌ P@ÖÏ_ç#, Ñ¨~∞° QÔ uÎ# `«fi~°QÍ JÅã≤áÈ=_®xH˜ HÍ~°}=Ú JHõ¯_» 'G' qÅ∞= Z‰õΩ¯=
LO_»_=
» Ú =Å¡ =ºH˜Î ÉèÏ~°=Ú ‰õÄ_® Ñ
Ã ~°∞QÆ∞`«∞Ok.
Ñ„ Ñ ¨ O¨ K«"åºÑ¨= Î ÚQÍ LÑ¨Q„ ÇÆ Ï¨ Ñ
„ Ü¨ ∂ ≥ QÆ Hˆ O„^•Åxfl Éè∂
í =∞^èºŒ ~ˆ Y‰õΩ ã¨g∞Ñ¨=ÚQÍ<Õ ™ê÷ÑO≤ K«_®xH˜, HÍ~°}=Ú
Éèí∂=∞^èŒºˆ~Y =^ŒÌ 'G' qÅ∞= Hõx+¨= ì ÚQÍ LO_»_" » ∞Õ , nx=Å¡ =ã¨∞= Î Ù ÉèÏ~°=Ú ‰õÄ_® Hõx+¨= ì ÚQÍ LO@∞Ok.
HÍ|\˜ì LÑ¨Q„ Ç Æ ¨ Å∞ ã¨∞<åÜ«∞ã¨=ÚQÍ Ñ Ã H· ˜ Ñ
„ Ü
¨ ∂ ≥ yOK«|_»`å~Ú.
Éè∂
í LÑï`«Å=Ú #∞O_ç H˘O`« Z`«∞‰Î Ωõ , Éè∂ í LÑï`«Å=Ú #∞O_ç Ñ Ã H· ˜ "≥à√◊ #
Î fl H˘kÌ QÆ∞~°∞`«fi `«fi~°}=Ú
'G' qÅ∞= H „ =
õ ∞=ÚQÍ `«Q∞Æ `æ ∞« Ok. Ñ¶e¨ `«OQÍ Éè∂
í LÑï`«Å=Ú #∞O_ç Éè∂
í "åº™ê~°= ú Ú ã¨Q= Æ Ú Z`«∞Î =^ŒÌ QÆ∞~°∞`«fi
`«fi~°}=Ú 'G' qÅ∞= â◊¥#º=Ú J=Ù`«∞Ok. HÍ|\˜ì D Z`«∞Î =^ŒÌ XHõ =ã¨∞= Î Ù ÉèÏ~°=Ú ‰õÄ_® â◊¥#º=Ú J=Ù`«∞Ok.
J#∞=~°<Î åÅ∞ : Éè∂
í ™ê÷#~° LÑ¨Q„ ÇÆ ¨ Å∞ Éè∂
í LÑï`«Å=Ú #∞O_ç HõhãÖ 3,600 H˜Ö’g∞@~°¡ =~°‰Ωõ Ñ Ã #
· ÑïÉ
„ qíè ∞™êÎ~Ú.
nxH˜ HÍ~°}=Ú D Z`«∞Î Ñ Ã # · QÆ∞~°∞`«fi `«fi~°}=Ú 'O' HÍ=_»"∞Õ . JO`«sHõ∆ Ü«∂u
„ ‰õΩÅ∞ Éè∂
í LÑï`«Å=Ú #∞O_ç
ã¨∞=∂~°∞ 30,000 H˜Ö’g∞@~°¡ Z`«∞Î =∞^èºŒ 50,000 H˜Ö’g∞@~°¡ =∞^èºŒ Space walk K≥Ü«∞ºQÆÅ∞QÆ∞`å~°∞.
Éè∂
í LÑï`«ÅO #∞O_ç Ö’`«∞‰õΩ "≥à√◊ # Î fl H˘kÌ QÆ∞~°∞`«fi`À~°}O 'G' qÅ∞= `«Q∞Æ `æ ∞« Ok. D H„ = õ ∞OÖ’ Éè∂ í Hˆ O„ÔŒ
=^ŒÌ QÆ∞~°∞`åfiHõ~¬° }=∞|ÅO qÅ∞= 'O' J=Ù`«∞Ok. JO^Œ∞=Å¡ Éè∂ í Hˆ O„ÔŒ =^ŒÌ XHõ =ã¨∞= Î Ù ÉèÏ~°O ‰õÄ_® â◊¥#ºO
J=Ù`«∞Ok. Éè∂ í q∞H˜ J@∂ W@∂ W~°∞"≥Ñ · Ù¨ Å ~°O^ „ •è xfl KÕã≤ JO^Œ∞Ö’ XHõ =ã¨∞= Î Ù#∞ *Ï~°q_çã ¿ Î P =ã¨∞= Î Ù
í q∞Ö’ P z=~° #∞O_ç D z=~° =~°‰Ωõ _ÀÅÜ«∞=∂#K«Å#OÖ’ LO@∞Ok. 'G' qÅ∞=#∞ Ñ
Éè∂ „ É¨ Ïè q`«O KÕã ¿
D ã¨~÷ ° JOâßÅ∞ =∞Ç¨ã¨=Ú„^•Å#∞ |\˜ì Ñ¨~fi° `åÅ#∞ |\˜ì Éè∂ í QÆ~ƒ°Où Ö’ xH˜Ñ
∆ "
Î¨ ∞≥ #
ÿ Yx[ãÖÑ¨^# Œ ∞ |\˜ì Z`≥# Î·
Kåi„`H« õ Hõ@_ì ®Å#∞ |\˜ì QÆ∞~°∞`«fi`À~°}O 'G' qÅ∞= Ju ã¨fiÅÊOQÍ =∂~°∞`«∞Ok.
Éè∂
í LÑï`«ÅO #∞O_ç Ö’`«∞‰õΩ "≥à√◊ # Î fl H˘kÌ QÆ∞~°`fi« `À~°}O 'G' qÅ∞= `«Q∞Æ `æ ∞« Ok. D H„ = õ ∞OÖ’ Éè∂
í Hˆ O„ÔŒ =^ŒÌ
QÆ∞~°∞`åfiHõ~¬° }|ÅO qÅ∞= 'O' J=Ù`«∞Ok. JO^Œ∞=Å¡ Éè∂ í Hˆ O„ÔŒ =^ŒÌ XHõ =ã¨∞=
Î Ù ÉèÏ~°O ‰õÄ_® â◊¥#ºO J=Ù`«∞Ok.
Éè∂
í q∞H˜ JO@∂ W@∂ W~°∞"≥Ñ · Ù¨ Å ~°O^ „ •è xfl KÕã≤ JO^Œ∞Ö’ XHõ =ã¨∞= Î Ù#∞ *Ï~°q_çã ¿ Î P =ã¨∞= Î Ù Éè∂
í q∞Ö’
67
Pz=~° #∞O_ç D z=~° =~°‰Ωõ _ÀÅÜ«∞=∂# K«Å#OÖ’ LO@∞Ok. 'G' qÅ∞=#∞ Ñ „ É¨ Ïè q`«O KÕã¿ D ã¨~÷ °
JOâßÅ∞ =∞Ç¨Ïã¨=Ú„^•Å#∞ |\˜ì Ñ¨~fi° `åÅ#∞ |\˜ì Éè∂í QÆ~ƒ°Où Ö’ xH˜Ñ
∆ "
Î¨ ∞≥ #
ÿ Yx[ãÖÑ¨^#Œ ∞ |\˜ì Z`≥#Î· Kåi„`H« õ
ì ®Å#∞ |\˜ì QÆ∞~°∞`«fi`À~°}O 'G' qÅ∞= Ju ã¨fiÅÊOQÍ =∂~°∞`«∞Ok.
Hõ@_
Éèí∂ ™ê÷=~° LÑ¨„QÆÇ¨ÏÅ∞ : Éè∂ í ™ê÷=~° ÖË^• Éè∂ í ã≤~÷ ° L~°∞Q„ ÇÆ ¨ Å∞ Éè∂ í q∞`À ã¨=∂#"≥∞# ÿ "ÕQOÆ `À Éè∂
í q∞ uiˆQ kâ◊Ö’
Éè∂í q∞ K«∞@∂ì ÑïÉ „ qíè ∞™êÎ~Ú. JO^Œ∞=Å¡ g\˜ ™ê¿ÑHõ" ∆ QÕ =Æ Ú Éè∂í q∞ ^Œ$ëêì â◊¥#º=Ú. Wq Éè∂ í q∞ LÑï`«ÅO
#∞O_ç 3.600 Z`«∞Î H˜.g∞Å #∞O_ç 36,00 H˜.g∞.Å Z`«∞Î =~°‰õΩ Ñï„Éèíq∞™êÎ~Ú. g\˜x HõHõ∆º"ÕQÆO`À
ã¨=∂#"≥∞# ÿ "ÕQOÆ `À Ñ Ã H· ˜ Ñ
„ Ü
¨ ∂
≥ y™êÎ~∞° . D "ÕQOÆ Éè∂ í q∞ Ñ Ã · 7.9 H˜.g∞. per second #∞O_ç 11 H˜Ö’g∞@~°∞ per
second =~°‰Ωõ LO@∞Ok. U^≥< · å XHõ =ã¨∞= Î Ù#∞ ZO`« Hõhã¨"QÕ OÆ `À Ñ „ Ü
¨ ∂
≥ y¿ãÎ Jk Éè∂í =∞ºHõ~¬° }â◊Hx
Î˜ JkèQqÆ ∞¿ãÎ
Jk Ñ Ã H· ˜ "≥à√◊ OÎ ^À P "ÕQÍ<Õfl 'Ñ¶Å¨ Ü«∞}"ÕQOÆ — JO\Ï~°∞. Éè∂ í q∞ ÑÃ · Ñ¶Å¨ Ü«∞}"ÕQ= Æ Ú.
VE = 11.2 H˜.g∞. per second LO@∞Ok.
Ñ¶Å¨ Ü«∞}"ÕQOÆ `À qã¨~|

° _ç =ã¨∞= Î Ù uiy Éè∂
í q∞ Ñ Ã · KÕ~∞° HÀ^Œ∞. Éè∂
í ™ê÷=~° L~°∞Q„ ÇÆ ¨ Å#∞ lÜ≥∂ã
Ã efi lÜ≥∂ã≤OH„ }
õ
™ê\˜Ö\ ·ˇ ò ÖÏOzOQ∑ "≥HÖ˜ `ò À Ñ
Ã H· ˜ Ñ
„ Ü
¨ ∂
≥ y™êÎ~∞° .
Éè∂
í ™ê÷=~° L~°∞ Q„ ÇÆ ¨ Å LÑ¨Ü∂ ≥ QÍÅ∞ : "å`å=~°}Ïxfl J^èºŒ Ü«∞#O KÕÜÚ « @‰õΩ Éè∫QÀoHõ Ñïã≤`÷ ∞« Å∞ J~Ú#
J_»=ÙÅ∞ =∞iÜ«Ú U_®~°`¡ À áê@∞ #QÆ~åÅ∞, Ñ¨@} ì ÏÅ qã‘~÷ `‚° #
« ∞ ÖˇH¯˜ OK«∞@‰õΩ g\˜`À áê@∞ ã¨=Ú„^[Œ Å r=#
=∞iÜ«Ú Yx[ãÖÑ¨^# Œ ∞ J^èºŒ Ü«∞#O KÕÜÚ « @‰õΩ LÑ¨Ü∂ ≥ y™êÎ~∞° . Éè∂
í QÆ~ƒ°Où Ö’ xH˜Ñ ∆ "Î¨ ∞≥ #
ÿ Yx[=#~°∞Å LxH˜x
J^èºŒ Ü«∞#O KÕÜÚ « @‰õΩ JO`«sHõ∆ Ñïâ’^è# Œ ‰õΩ â◊`„ ∞« ^ÕâßÅ‰õΩ K≥Ok# ã Ã x · ‰õΩÅ∞ ^Õâ◊ ãïÇ¨Ï^Œ∞Ì QÆ∞O_® ^Õâ◊
Éè∂
í ÉèÏQÆOÖ’ K˘~°|_»‰Ωõ O_® "åiÃÑ· xÑ¶∂ ¨ "Õã≤ LOK«∞@‰õΩ P^è∞Œ xHõ ã¨=∂Kå~° =º=ã¨Ö÷ # ·ˇ >ˇeq[<£, "≥ÚÉˇÖ· ,ò
™ê\˜Öˇ·\ò á¶È<£, Direct Telecast, Internet, Emaile Facts, W-Business =∞iÜ«Ú E-commerce Tele-
conference, Email =∞iÜ«Ú Brad Band technology "≥Ú^ŒÖ# ·ˇ qt+¨" ì ∞≥ #ÿ ã ¿ =Å#∞ LÑ¨Q„ Ç
Æ ¨ Å =Å¡
=∞#O á⁄O^Œ∞`«∞<åfl=Ú.
\ÏÅq∞ J<Õ w„ ‰õΩ âß„ã"Î¨ `Õ Î« 2= â◊`å|ÌO "å_»∞. Éè∂ í Hˆ O„^HŒ õ ã≤^•ÌO`åxH˜ QÆÅ =∞~À Ñ ¿ ~°∞ \ÏÅg∞ ã≤^•O`«=Ú.
Éè∂
í Hˆ O„ÔŒ ã≤^•ÌO`«O Ñ „ H¨ Í~°O Éè∂ í q∞ Hˆ O„ÔŒ QÍ LO_ç ã¨∂~°∞º_»∞, K«O^ „ ∞Œ _»∞ =O\˜ Q„ ÇÆ ¨ Åxfl Éè∂ í q∞ K«∞@∂ì
u~°∞QÆ∞`«∂ LO\ÏÜ«∞x \ÏÅg∞ `≥eáê_»∞. Éè∂ í Hˆ O„^HŒ õ ã≤^•ÌO`«=Ú ^•^•Ñ¨Ù 1400 ãÖ=`«~û åÅ∞ P"≥∂^ŒO
á⁄Ok#k. H˘Ñ¨~x ü Hõãπ J<Õ áÈÖÏO_£ âß„ã"Î¨ `Õ Î« ã¨∂~°ºHˆ O„^HŒ õ ã≤^•ÌO`«O#∞ Ñ „ u¨ áêkOKå_»∞. W`«#∞ 16= â◊`å|ÌxH˜
K≥Ok#"å_»∞. ã¨∂~°ºHˆ O„^HŒ õ ã≤^•ÌO`«O Ñ „ H¨ Í~°=Ú ã¨∂~°∞º_»∞ Hˆ O„ÔŒ QÍ LOk Éè∂ í q∞`À ã¨Ç¨ q∞ye# Q„ Ç Æ ¨ Åx
ã¨∂~°∞ºx K«∞@∂ì =$`åHÍ~° HõHÖ∆õ ’ u~°∞QÆ∞`«∂ LO\Ï~Ú. >ˇHÿ À„QÍÇ≤Ï J<Õ Ñ „ M¨ Ïº`« YQÀà◊ âß„ã" Î¨ `Õ Î« ã¨∂~°ºHˆ O„^HŒ õ
ã≤^•ÌO`«"∞Õ ãïJ~Ú#k Jx q=iOKå_»∞.
^Œ∂~°^≈Œ <£ ÖÏO\˜ P^è∞Œ xHõ ÑïHõ~åÅ∞ ÖË‰Ωõ O_® ã¨∂~°ºHˆ O„^HŒ õ ã≤^•ÌO`«O ãïJ~Ú#k. Jx q=iOz#
>ˇHÿ À„QÍÇ≤Ï. ã¨∂~°ºHˆ O„^•xH˜ ã≤^•ÌO`åxH˜ ãïáÈÜÕ∞ ÉèÏ=#Å∞ KÕã# ≤ âß„ã"Î¨ `Õ Î« [Ç¨hãπ Hˆ Ñ¨~¡ ,ü 1619= ãÖ=`«~û =° Ú.
Hˆ Ñ¨~¡ ü "≥Ú^Œ\˜ Q„ Ç Æ ¨ Q„ =
Æ ∞# xÜ«∞=∂xH˜ QÆÅ =∞~À Ñ ¿ ~°∞ HõHÍ∆ xÜ«∞=∞O. ~Ô O_À Q„ Ç Æ Ï¨ Q„ =
Æ ∞# xÜ«∞=∂xfl "≥â· ßÅº
xÜ«∞=Ú Jx ‰õÄ_® JO\Ï~°∞. Hˆ Ñ¨~¡ ü =¸_À Q„ Ç Æ ¨ Q„ =
Æ ∞# xÜ«∞=∂xfl ÑïÉ „ = íè ∞# HÍÅ xÜ«∞=∞=Ú Jx JO\Ï~°∞.
68
ÑïÉ „ =
íè ∞# HÍÅ xÜ«∞=∞O Ñ „ H¨ Í~°O t2 r3. Ñ „ f
¨ Q„ Ç Æ Ï¨ =Ú ã¨∂~°∞º_ç K«∞@∂ì n~°…=$`åÎHÍ~° HõHÖ∆õ ’ u~°∞QÆ∞`«∂
LO@∞Ok. Éè∂ í q∞ K«∞@∂ì uiˆQ K«O^ „ ∞Œ xfl K«Å<åxfl ÑïjeOz# âß„ã" Î¨ `Õ Î« ã¨~ü S*ÏH± #∂º@<£. K«O^ „ ∞Œ _»∞
í q∞ K«∞@∂ì XHõ™êi uiy ~å=_®xH˜ Ñ¨>HìË ÍÅ=Ú 27.3 ~ÀAÅ∞. Éè∂
Éè∂ í q∞H˜ K«O^ „ ∞Œ _çH˜ QÆÅ =∞^èºŒ ^Œ∂~°=Ú
ã¨∞=∂~°∞ 3.85 x 105 Km K«O^ „ ∞Œ x g∞^Œ QÆ∞~°∞`«`fi« ~°}O qÅ∞= 0.0027M/S2 qâ◊fiQÆ∞~°∞`åfiHõ~¬° } xÜ«∞=∂xfl
Ñ
„ u¨ áêkOz#"å_»∞. #∂º@<£. qâ◊fiQÆ∞~°∞`«fixÜ«∞=∞O Ñ „ H¨ Í~°O F = 5 x M1, M2/r2
qâ◊fi QÆ∞~°∞`«fiã≤÷~åOHõO G qÅ∞= 6.67 x 1011 NM2/Kg2
"Õ~∞° "Õ~∞° ^„ =
Œ º~åâ◊√Å∞ L#fl XˆH Ñï=∂}O QÆÅ ~Ô O_»∞ =ã¨∞= Î ÙÅ#∞ XˆH Z`«∞# Î ∞O_ç =ke`Õ ~Ô O_»∂ XˆH™êi
Éè∂
í q∞x `å‰õΩ`åÜ«∞x K«∂Ñ≤# âß„ã" Î¨ `Õ Î« 'ÔQbeÜ«∂— Éè∂ í q∞ ^ „ = Œ º~åt 6. x 1024 kg QÆ∞~°∞`«fi`À~°}=Ú g qÅ∞=
9.8 m/s2 K«O^ Ã · QÆ∞~°∞`«fi`À~°}O qÅ∞= 1067 m/s2 ã¨∂~°∞ºxÃÑ· QÆ∞~°∞`«fi`À~°}O qÅ∞= 27.4 m/s2 .
„ ∞Œ x Ñ
QÆ∞~°∞`«fi`À~°}O 'g' J<Õk =ã¨∞= Î Ù^ „ = Œ º~åt Ñ Ã · P^•~°Ñ_ ¨ ^
» ∞Œ . Éè∂í q∞ #∞O_ç Ñ Î fl 'g' qÅ∞= `«Q∞Æ `æ ∞« Ok.
Ã H· ˜ "≥à√◊ #
í =∞^èºŒ ~ˆ Y =^ŒÌ g qÅ∞= Hõx+¨=
Éè∂ ì Ú. ^Œ$"åÅ =^ŒÌ QÆ∞~°∞`«fi 'g' qÅ∞= QÆi+¨= ì Ú. Éè∂ í q∞ Hˆ O„ÔŒ =^ŒÌ 'g' qÅ∞=
â◊¥#º=Ú. L<åflÒ« +Ö J#QÍ Z`«∞Î Ñ Ã iy`Õ. 'g' qÅ∞= `«Q∞Æ `æ ∞« Ok. Ö’`«∞ Ñ Ã iy`Õ g qÅ∞= ‰õÄ_® `«Q∞Æ `æ ∞« Ok.
XHõ Ên+¨ÑÙ¨ 'g' qÅ∞=x x~åúiOKÕ ÑïHõ~= ° Ú QÆ∞~°∞`«fi=∂Ñ¨H= õ Ú. WÑ¨Ê\H˜ ˜ "å_»∞HõÖ’ L#fl QÆ∞~°∞`«fi=∂Ñ¨H= õ ÚÅ∞
ÉÏe_»<£ QÆ∞~°∞`«fi=∂Ñ¨H= õ Ú, QÆÅÊQù ∞Æ ~°∞`«fi=∂Ñ¨H= õ ÚÅ∞.
XHõ kg ÉèÏ~°=Ú = 9.8 #∂º@#∞¡.
ã
„ Ê≤ OQ∑ `„ åã¨∞ Ñ¨xKÕÜÚ « KÕã ¿ ã¨∂`„ åxfl Ñ „ ^¨ =Œ ∞OQÍ Hõ#∞Q˘#fl"å_»∞, ~å|~üÇ ì ï¨ H±. |Å=Ú ÖË^• ÉèÏ~åxfl Ñ „ H¨ Í~°O
fQÆÖ’ ™êQÆ∞^ŒÅ [Å=Ú#‰õΩ J#∞Ö’=∂xáê`«=ÚÖ’ LO@∞Ok. „ã≤ÊOQ∑ „Hõ=∂OHõ#ÖËMÏÑ¨@#OÖ’ „QÍÑ¶π
=¸ÅaO^Œ∞=ÙQÍ áÈÜ≥∞ ã¨~à° ~ˆ◊ YQÍ LO@∞Ok. ã „ Ê≤ OQ∑ ™êQÆ∞^ŒÅ Ñ
„ Ü¨ ∂ ≥ yOz# |ÖÏxH˜ J#∞Ö’=∂xáê`«=Ú
LO@∞Ok. =ã¨∞= Î ÙÖ’x ^„ =
Œ º Ñï=∂<åxfl ^ „ =Œ º~åt JO\Ï~°∞. XHõ =ã¨∞= Î Ù ÉèÏ~åxfl `≥Å∞ã¨∞H˘<ÕO^Œ∞‰õΩ LÑ¨Ü∂ ≥ QÆÑ_ ¨ Õ
xÜ«∞=∞"Õ∞ Ç¨ïH± xÜ«∞=∞=Ú ÖË^• Ç¨ïH± ã¨∂`„ = « Ú. ^ „ =Œ º~åt U Ñ „ ^¨ âÕ O◊ Ö’<≥<· å ã≤~÷ O° QÍ LO@∞Ok. K«O^ „ ∞Œ x
QÆ∞~°∞`«fi`À~°}=Ú Éè∂ í QÆ∞~°∞`«fi`À~°}OÖ’ 1/6= =O`«∞ LO@∞Ok. QÆ∞~°∞`«fiHõ~¬° ã≤^•ÌO`«=Ú qâ◊fiOÖ’ ZÔH¯· _≥< · å
=iÎã∞¨ OÎ k. Éè∂í q∞ =Å# K«O^ „ ∞Œ x Ñ
Ã · HõÅ∞QÆ∞ QÆ∞~°∞`åfiHõ~¬° } |Å=Ú K«O^ „ ∞Œ x =Å# Éè∂ í q∞ÃÑ· HõÅ∞QÆ∞ QÆ∞~°∞`åfiHõ~¬° }
|Å=Ú HõO>Ë Z‰õΩ¯=.
CHAPTER - V
„Ñ¨"åÇ¨Å∞ FLUIDS
Ñ
„ "¨ åÇ≤Ï J#QÍ Ñ
„ =
¨ Ç≤ÏOKÕ ã¨fiÉèÏ=O QÆÅ Ñ¨^•~°=
ú Ú Jq J~°=
ú Ú. ™ê^è•~°}OQÍ ^
„ =
Œ =∞iÜ«Ú "åÜ«Ú=ÙÅ#∞
Ñ
„ "
¨ åÇ¨Å∞QÍ Ñ¿ ~˘¯O\Ï=Ú.
™êO„^`Œ « : Ñ
„ =
¨ ∂} QÆ}Ñï=∂}O QÆÅ =ã¨∞=
Î Ù^
„ =
Œ º~åt<Õ ^•x ™êO„^`Œ « JO\Ï=Ú.
™êO„^`Œ « ã¨=∂#=Ú ^ Œ º~åt m/v (QÆ}Ñï=∂}=Ú)
„ =
69
™êO„^`Œ ‰« Ωõ Ñ
„ = ÌŒ Ö’ gm/cm3
¨ ∂}ÏÅ∞ CGS Ñ¨û ÌŒ Ö’ Kgm/m3
MKS Ñ¨û
h\˜ q+¨Ü∞« OÖ’ XHõ b@~°∞ ã¨=∂#=Ú XHõ H˜Ö’„QÍ=Ú LO@∞Ok. J#QÍ 1000 ml = 1000 gm ÖË^• 1ml =
1gm = 1cm3. ÖË^• 1m3 = 100 lt = 1000Kg.
H˘xfl Ñ¨^•~åúÅ ™êO„^`Œ Å« ∞ D H„ O˜ k q^èOŒ QÍ LO\Ï~Ú.

h~°∞ 1gm/cm3, =∞OK«∞ 0.92 gm/cm3 ã¨=Ú„^Ñ
Œ Ù¨ h~°∞ 1.23 g/cm3
„QÍÃÑ¶·\ò 2.25 gm/cm3 , =„[O 3.51 g/cm3 W#∞=Ú 7.8 gm/cm3
¿ãìÅ∞ 8.2 g/cm3, áê^Œ~~° ã ¨ Ú 13.69 g/cm3 "≥O_ç 10 g/cm3
° =
|OQÍ~°O 19 gm/cm3, áê¡\#
˜ O 21 g/cm3, H˜~Àã≤<£ 10.86 gm/cm3 .
P~°¯"≥∞_çãπ ã¨∂„`«=Ú : U^≥<
· å XHõ =ã¨∞=
Î ÙÑ
„ "
¨ åÇ≤ÏÖ’ =Úxy L#flÑÙ¨ Ê_∞» Jk ^•xKÕ ™ê÷#|
„ Oâ◊O K≥OkOK«|_ç#
Ñ
„ "
¨ åÇ≤Ï ÉèÏ~åxH˜ ã¨=∂#"≥∞# ÿ ÉèÏ~åxfl HÀÖ’Ê`∞« Ok. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ 200 gm Å x[ÉèÏ~°O QÆÅ XHõ =ã¨∞=Î Ù
h\˜Ö’ =Úxy L#flÑÙ¨ Ê_∞» Jk 50 gm Å h\˜x ™ê÷#| „ Oâ◊O zOk¿ãÎ Jk 50 gm ÉèÏ~åxfl HÀÖ’Ê~Ú 150 gm Å
^Œ$ëêìº ÉèÏ~åxfl Hõey LO@∞Ok. ^Œ$+¨ºì ÉèÏ~°O ã¨=∂#O x[ÉèÏ~°O - Jk HÀÖ’Ê~Ú# ÉèÏ~°=Ú.
XHõ =ã¨∞= Î Ù Z‰õΩ¯= ™êO„^`Œ « QÆÅ Ñ
„ "
¨ åÇ≤ÏÖ’ ÉèÏ~åxfl `«‰Ωõ ¯= ™êO„^`Œ « QÆÅ Ñ
„ "
¨ åÇ≤ÏÖ’ `«‰Ωõ ¯= ÉèÏ~åxfl HÀÖ’Ê`∞« Ok.
L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ XHõ =ã¨∞= Î Ù =∞Ozh\˜Ö’HõO>Ë ã¨=Ú„^Ñ Œ Ù¨ h\˜Ö’ Z‰õΩ¯= ÉèÏ~åxfl HÀÖ’Ê`∞« Ok. =∞iL H˜~Àã≤<Ö£ ’
`«‰Ωõ ¯= ÉèÏ~åxfl HÀÖ’Ê`∞« Ok. QÍe =∞iÜ«Ú Ç Ã Ï· _
„ À[<£ÅÖ’ `«‰Ωõ ¯= ÉèÏ~åxfl HÀÖ’Ê^∞Œ HÍ|\˜ì =ã¨∞= Î Ù ÉèÏ~°=Ú
â◊¥#º„Ñ^¨ âÕ =
◊ ÚÖ’ QÆi+Öì QÍ LO@∞Ok.
Ñ„ ¨¡=# ã¨∂„`åÅ∞ : Z^≥#
· XHõ =ã¨∞=
Î Ù XHõ Ñ
„ "
¨ åÇ≤ÏÖ’ `ÕeÜ«∂_»∞`«∞#flÑÙ¨ _»∞ ^•x ÉèÏ~åxH˜ ã¨=∂#O J~Ú<å ÉèÏ~°O
QÆÅ Ñ „ "
¨ åÇ≤Ïx Jk ™ê÷#|„ Oâ◊O K≥Okã¨∞OÎ k. nx<Õ Ñ¨= ¡ # ã¨∂`„ O« Jx JO\Ï~°∞.
J}∞=~°Î<åÅ∞ : H˘O`« h~°∞ QÆÅ QÍ¡ã¨∞Ö’ XHõ =∞OK«∞ =ÚHõ¯ `ÕeÜ«∂_»∞`«∞#flÑ¨ÙÊ_»∞ P =∞OK«∞ =ÚHõ¯
Hõ~∞° QÆ∞`«∂LO>Ë QÍ¡ã∞¨ Ö’x h\˜ =∞@ìO ã≤~÷ O° QÍ LO@∞Ok. nxH˜ HÍ~°}=Ú =∞OK«∞ =ÚHõ¯KÕ ™ê÷#| „ Oâ◊O
K≥OkOK«|_ç# h\˜ ÉèÏ~°=Ú `ÕeÜ«∂_»∞`«∞#flÑÙ¨ Ê_∞» q∞@ì =∞^è•ºÇ¨ÏflO "ÕÅ P =∞OK«∞ |Å¡ Hõ~∞° QÆ∞`«∂ LO>Ë P
ÉèÏqÖ’ h\˜ =∞@ìO ã≤~÷ O° QÍ LO@∞Ok. XHõ ã¨=Ú„^Ñ Œ Ù¨ LÑï`«ÅO QÆ_¤» Hõ@∞ì‰Ωõ áÈ`«∞#flÑÙ¨ Ê_∞» P ã¨=Ú„ÔŒ Ö’ h\˜
=∞@ìO ã≤~÷ O° QÍ LO@∞Ok. nxH˜ HÍ~°}O QÆ}É © q
íè Oz# h\˜ ÉèÏ~°=Ú#‰õΩ ã¨=∂#O QÆÅ ã¨=Ú„^Ñ Œ Ù¨ h~°∞ ^•xKÕ
™ê÷#| „ Oâ◊O K≥OkOK«|_»∞`«∞Ok. XHõ F_» #n[ÖÏÅ #∞O_ç ã¨=Ú„^[Œ ÅOÖ’H˜ Ñ „ "
¨ tÕ Oz#Ñ¨Ù_»∞ P F_» H˘OK≥O
Ñ
Ã H· ˜ ÖËã∞¨ OÎ k. nxH˜ HÍ~°}O ã¨=Ú„ÔŒ h\˜ ™êO„^`Œ « #∞Oz h\˜ ™êO„^`Œ « HõO>Ë Z‰õΩ¯= LO_»@"Õ∞. ÖË^• F_»KÕ
™ê÷#|„ Oâ◊O K≥OkOK«|_ç# #n [ÅQÆ}Ñï=∂}O`À áÈeÛ#Ñ¨Ù_»∞ J^Õ F_»KÕ ™ê÷#|„ Oâ◊O K≥OkOK«|_ç# ã¨=Ú„^Œ
[Å QÆ}Ñï=∂}O `«‰Ωõ ¯= JO^Œ∞=Å¡ F_» #n[ÅO #∞O_ç ã¨=Ú„^[Œ ÅOÖ’H˜ Ñ „ "¨ t
Õ Oz#Ñ¨Ù_»∞ H˘OK≥O Ñ Ã H· ˜
`ÕÅ∞`«∞Ok.
70
Éè̌~Àfle xÜ«∞=∞=Ú : U^≥#
· XHõ Ñ
„ "¨ åÇ≤Ï HõÅ∞QÆ*ã
¿Ë ã≤u
÷ â◊H,Î˜ QÆu â◊HÎ˜ =∞iÜ«Ú Ñ‘_#
» â◊‰Ωõ ÅÎ "≥Ú`«=
Î Ú ZÅ¡ÑÙ¨ Ê_∞»
ã≤~÷ O° QÍ LO@∞Ok. nx<Õ Éè~ˇ Àfle xÜ«∞=∞=Ú JO\Ï~°∞.
ã≤÷u â◊H˜Î : U^≥#
· XHõ Ñ
„ "
¨ åÇ≤Ï ^•x ã≤u
÷ =Å¡HÍx ÖË^• Z`«∞= Î Å¡QÍx Jk Hõey LO_Õ â◊H< Î˜ Õ ã≤u
÷ â◊HÎ˜ Jx JO\Ï~°∞.
ã≤÷u â◊HÎ̃ Pe = mgh WHõ¯_» m = Ñ „ "¨ åÇ≤Ï ^ Œ º~åt g = QÆ∞~°∞`«fi`À~°}=Ú h = Z`«∞Î,
„ =
i[~°fiÜ«∞~üÅÖ’ xÅfi L#fl h\˜H˜ ã≤÷uâ◊HÎ̃ LO@∞Ok. K≥@∞ìÃÑ·H˜ Z‰õΩ¯`«∞#fl =ºHÎ̃ ã≤÷uâ◊HÎ̃`À ÃÑ·H˜ ZHõ¯QÆÅ∞QÆ∞`å_»∞.
Ñ
Ã H· ˜ Ñ
„ Ü
¨ ∂
≥ yOK«|_»y# ~åˆH\ò ã≤u
÷ â◊H`Î˜ À Ñ
Ã H· ˜ "≥à√◊ OÎ _ç. xÅfi \ÏºO‰õΩÖ’ xÅfi L#fl h\˜H˜ ã≤u
÷ â◊HÎ˜ LO@∞Ok.
QÆ`«â◊H˜Î : U^≥<
· å XHõ Ñ
„ "
¨ åÇ≤Ï QÆ=∞#OÖ’ LO_»_O» =Å¡ Jk Hõey LO_Õ â◊H< Î˜ Õ QÆ`« â◊HÎ˜ JO\Ï~°∞. QÆu â◊HÎ˜
KE = 1/2 MV2 WHõ¯_» m Ñ „ "¨ åÇ≤Ï ^ Œ º~åt HÍQÍ, v J<Õk Ñ
„ = „ "
¨ åÇ≤Ï "ÕQ=
Æ Ú.
Ñ
„ =
¨ Ç≤Ïã¨∞#
Î #n [ÖÏxH˜ QÆu â◊HÎ˜ LO@∞Ok. ~À_»∞¤ Ñ
Ã · HõkÖË "åÇ¨Ï<åxH˜ QÆ`« â◊HÎ˜ LO@∞Ok. Éè∂
í q∞ #∞O_ç H˘O`«
Z`«∞ÖÎ ’ ã¨=∂O`«~° kâ◊Ö’ ZQÆ∞~°∞`«∞#fl q=∂#O ã≤u ÷ =∞iÜ«Ú QÆu â◊HÎ˜ ~Ô O_çO\˜x Hõey LO@∞Ok.
"≥∞@∞¡ Ñ
Ã H· ˜ Z‰õΩ¯`«∞#flÑÙ¨ Ê_∞» ã≤u
÷ =∞iÜ«Ú QÆu â◊HÎ˜ ~Ô O_çO\˜x Hõey LO\Ï_»∞.
Ñ‘_»#O ÖË^• Ñ‘_»# â◊HÎ̃ : XHõ Ñ „ "
¨ åÇ≤Ï Ñ
„ = ¨ ∂} "≥â· ßÅºO Ñ Ã · Ñ¨xKÕã ¿ |ÖÏ<Õfl Ñ‘_# » O Jx JO\Ï~°∞. XHõ Ñ „ "¨ åÇ≤Ï
HõÅ∞QÆ*ã ¿Ë Ñ‘_#» O ã¨=∂#=Ú gh WHõ¯_» ~À ( ) J#QÍ Ñ „ " ¨ åÇ≤Ï ™êO„^`Œ ,« g J#QÍ QÆ∞~°∞`«fi`À~°}O, h J#QÍ
Ñ
„ "
¨ åÇ≤Ï Ö’`«∞. XHõ Ñ „ "
¨ åÇ≤Ï HõÅ∞QÆ*ã ¿Ë Ñ‘_# » O ^•x ™êO„^`Œ « =∞iÜ«Ú Ö’`«∞ÅÃÑ· P^•~°Ñ_ ¨ ç LO@∞Ok. HÍx P
Ñ
„ "
¨ åÇ≤Ï Hõey L#fl áê„`« Ñ Ã · Ñ‘_#» O P^è•~°Ñ_ ¨ ^
» ∞Œ L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ XHõ xiú+" ì¨ ∞≥ #
ÿ Ö’`«∞ =^ŒÌ XHõ hÅ¡ \ÏºO‰õΩÖ’
ÉèÏqÖ’, K≥~∞° =Ù ÖË^• ‰õΩO@Ö’ XˆH Ñ‘_# » O LO@∞Ok. HÍx JO`Õ Ö’`«∞ =^ŒÌ ã¨=Ú„ÔŒ Ö’ Ñ‘_# » O Z‰õΩ¯=QÍ
LO@∞Ok. nxH˜ HÍ~°}O ã¨=Ú„ÔŒ h\˜ ™êO„^`Œ « Z‰õΩ¯=QÍ LO_»@"Õ∞. Éè~ˇ Àfle xÜ«∞=∞O Ñ „ H¨ Í~°O XHõ Ñ„ "¨ åÇ≤Ï
HõÅ∞QÆ*ã ¿Ë ã≤u
÷ â◊HÎ˜ =∞iÜ«Ú Ñ‘_# » â◊HÎ˜ "≥∞`«=
Î Ú ZÅ¡ÑÙ¨ Ê_∞» ã≤~÷ O° QÍ LO@∞Ok.
Éˇ~Àfle xÜ«∞=∞O J}∞=~°< Î åÅ∞ : q=∂# x~å‡}=Ú Éè~ˇ Àfle ã¨∂`„ O« Ñ Ã · P^è•~°Ñ_
¨ ç [~°∞QÆ∞`«∞Ok. q=∂# x~å‡}O
^•x LÑï`«ÅO Ñ Ã · HÕk `«ÅO HõO>Ë QÍe "ÕQOÆ Z‰õΩ¯=QÍ LO@∞Ok. JO^Œ∞=Å¡ Jk ~°<" £ ÕÑ
Ã · Hõ^∞Œ Å∞`«∂
L#flÑÙ¨ Ê_∞» LÑï`«ÅO Ñ Ã · QÆu â◊HÎ˜ Ñ
Ã ~°Q_
Æ O» =Å¡ Ñ‘_#
» â◊HÎ˜ `«Q∞Æ `æ ∞« Ok JO^Œ∞=Å¡ q=∂#O JÅÊÑ_ ‘ #» O QÆÅ¡
LÑï`«ÅO "≥Ñ · Ù¨ ÖËã∞¨ OÎ k.
H„ HÔ˜ \ò |Oux qã≤i#Ñ¨Ù_»∞ Jk <≥Å#∞ _ôHÀ#fl `«~∞° "å`« =∞iÜ«Ú qÔH\ò#∞ `«QÅÆ _®xH˜ =ÚO^Œ∞ P`«‡| „ =∞}O
KÕã∞¨ OÎ k. JO^Œ∞=Å¡ <ÕÅ#∞ _ôH˘#fl `«~∞° "å`« Ñ Ã H· ˜ ÖËã∞¨ OÎ k nxH˜ HÍ~°}O Jk P`«‡| „ =∞#O KÕã∞¨ # Î flÑÙ¨ _»∞ LÑï`«ÅO
ÑÃ · QÍe "ÕQOÆ Ñ Ã ~°Q_
Æ O» =Å¡ JÅÊÑ_ ‘ # » O U~°Ê__» " » ∞Õ . QÍe ÉèÏQÍ gã¨∞# Î flÑÙ¨ _»∞ LÑï`«ÅO Ñ Ã · QÍe "ÕQOÆ QÍ Hõ^ÅŒ @O
=Å¡ Q˘_» ÃÑ· "ÕÖÏ_»fÜ«∞|_ç# HÍºÖˇO_»~ü ÃÑ·H˜ ÖËã¨∞ÎOk. QÆ∞_çÃãHõÑ¨ÙÊ ÃÑO‰õΩ\˜Å∞¡ ÃÑO‰õΩ@∞, ÖË^• ˆ~Y∞ÅÃ+_»∞¤
~ˆ Y∞Å∞ QÍe ÉèÏQÍ gã¨∞# Î flÑÙ¨ _»∞ Ñ
Ã H· ˜ ÖË™êÎ~Ú. nxH˜ HÍ~°}O LÑï`«ÅO Ñ Ã · QÍe "ÕQOÆ QÍ Hõ^ÅŒ @O =Å¡ JÅÊÑ_ ‘ #
» O
U~°Ê_@ » "Õ∞. á¶êº#∞ u~°∞QÆ∞`«∞#flÑÙ¨ _»∞ >Ë|∞Öò Ñ Ã #· ∞#fl HÍy`åÅ∞ Ñ Ã H· ˜ ÖË™êÎ~Ú. XHõ á¶êº<£ Ñ¨H¯õ # XHõ Ñ¨\Ïxfl
"ÕÖÏ_»fã≤#Ñ¨ÙÊ_∞» á¶êº#∞ u~°∞QÆ∞`«∂ LO>Ë Ñ¨@O á¶êº#∞ "≥Ñ · Ù¨ Hõ^∞Œ Å∞`«∞Ok nxH˜ HÍ~°}O á¶êº#∞ "≥Ñ · Ù¨ Ñ¨@O ÑÃ ·
JÅÊÑ‘_»#O U~°Ê_»@"Õ∞. Ô~O_»∞ á¶êº#¡ =∞^èŒº ã¨=∂O`«~°OQÍ Ô~O_»∞ Ñ¨\ÏÅ#∞ "ÕÖÏ_»nã≤#Ñ¨Ù_»∞ á¶êº#∞¡
71
u~°∞QÆ∞`«∞#flÑÙ¨ _»∞ P Ñ¨\ÏÅ∞ ã¨~ã ° Ê¨ ~O° ^Œ∂~°OQÍ á¶êº#¡"Ñ ·≥ Ù¨ ‰õ^∞Œ Å∞`å~Ú. =∞#O Hõ^∞Œ Å∞`«∞#fl ~Ô Å· ∞ |O_ç Ñ¨H¯õ #
#_»∞ã¨∞# Î flÑÙ¨ _»∞ ^•x "≥Ñ · Ù¨ ÖÏy "ÕÜ∞« |_ç#@∞¡ JxÑ≤ã∞¨ OÎ k. nxH˜ HÍ~°}=Ú ~Ô Å· ∞|O_ç Ju "ÕQOÆ QÍ "≥o§#Ñ¨Ù_»∞
^•xH˜ =∞#H˜ =∞^èºŒ QÍe Ju"ÕQOÆ QÍ Hõ^ÅŒ @O =Å¡ JÅÊÑ_ ‘ #» O U~°Ê_∞» `«∞Ok. JO^Œ∞=Å¡ =∞# â◊s~°O ^•x"≥Ñ · Ù¨
ÖÏy#@∞¡ JxÑ≤ã∞¨ OÎ k. |OkOK«|_ç# "åÜ«Ú=ÙÃÑ· Ñ‘_# » OÑ Ã iy`Õ ™êO„^`Œ « `«Q∞Æ `æ ∞« Ok. ã¨=Ú„^= Œ ∞@ìO #∞Oz
Z`«∞Î Ñ Ã iy`Õ ™êO„^`Œ « `«Q∞Æ `æ ∞« Ok. ™êOˆHuHõOQÍ ÉèÏ~ÚÖò ã¨∂`„ = « Ú P1V1 = P2V2 XˆH Ñ „ =¨ ∂}O Hõey# Éè∫uHõ
~åâ◊√Å [`« |ÅO =∞iÜ«Ú XuÎ_.ç `«∞á¶ê#∞ QÍeH˜ ~ˆ Y∞Å∞ Zyi áÈ=\Ïxfl q=iOKÕ ã¨∂`„ = « Ú Éè~Ë Àfle ã¨∂`„ = « Ú.
Ñ‘_< » åxH˜ Ñ „ =¨ ∂}ÏÅ∞ Dyne/cm2 XHõ Q„ Í"£∞ ÉèÏ~°O ã¨=∂#=Ú 980 _≥# · ∞Å∞, XHõ H˜Ö’„QÍ=Ú ã¨=∂#=Ú 9.8
#∂º@#∞¡ Ñ‘_< » åxH˜ Ñ „ = ¨ ∂}ÏÅ∞ CGS Ñ¨û ÌŒ Ö’ dyne/cm2 XHõ `«ÅOÃÑ· HõÅ∞QÆ*Ü Ë ∞« |_ç# XuÎ_Hç ˜ P `«ÅO
"≥â· ßÖÏºxH˜ QÆÅ x+¨Êux Î Ñ‘_# » O JO\Ï~°∞. xâ◊ÛÅOQÍ L#fl ^ „ =Œ OÑ Ã · HõÅ∞QÆ*Ü Ë ∞« |_ç# Ñ‘_# » O Jxfl kâ◊Å‰õΩ
ã¨=∂#OQÍ "åºÑ≤ã∞¨ OÎ k. nx<Õ áêºã¨¯Öò ã¨∂`„ O« Jx JO\Ï~°∞. É „ Ïè =∂„Ñ
Ã ãπ áêºã¨¯Öò ã¨`„ O« P^è•~°OQÍ Ñ¨xKÕã∞¨ OÎ k
h\˜Ö’ =Úxy L#fl =ºH˜Î |~°∞=Ù#∞ HÀÖ’Ê~Ú#@∞¡ JxÑ≤OK«∞@‰õΩ HÍ~°}O J`«#∞ Ñ¨Ó~°fi| Ì ÖÏxfl J#∞Éèq í ™êÎ_∞» .
=∞#O 300 km Å Ö’`«∞#fl QÍe ã¨=Ú„^ŒOÖ’ =Úxy L<åfl=Ú. Éèí∂q∞x JO`«\˜x K«∞\˜ì LO_Õ QÍex
"å`å=~°}O JO\Ï~°∞. "å`å=~°}O ÖËx Ñ‘_# » OÖ’ XHõ =ºH˜Î JO`«iHõO∆ Ö’ LO>Ë â◊s~°OÖ’x JkèHõ Ñ‘_# » O =Å¡
~°HOÎõ |Ü«∞@‰õΩ =ã¨∞OÎ k. XHõ aO^Œ∞=Ù #∞O_ç =∞~˘Hõ aèO^Œ∞=Ù =^Œ‰Ì Ωõ Ñ „ =¨ Ç≤ÏOKÕ Ñ¨^•~åúxfl Ñ „ "¨ åÇ¨ÏO JO\Ï~°∞.
^
„ = Œ "åÜ«Ú= Ñ¨^•~åúÅ∞ Ñ „ "
¨ åÇ¨^Œ~å‡xfl Hõey LO\Ï~Ú. JO^Œ∞Hˆ "å\˜x Ñ „ "
¨ åÇ¨Å∞ JO\Ï~°∞. Ñ „ "
¨ åÇ≤Ï J#∞#k
^
„ = Œ =∞iÜ«Ú "åÜ«Ú=Ù‰õΩ K≥Ok# ™ê=∂#º <å=∞=Ú. ^ „ "Œ åÅ‰õΩ "åÜ«Ú Ñ¨^•~åÌÅ‰õΩ =ÚYº Éè∫^Œ=Ú ^ „ " Œ åÅ‰õΩ
LÑï`«ÅO LO@∞Ok. "åÜ«Ú=Ù‰õΩLO_»^∞Œ . `«ÖÏxH˜ ÅO|OQÍ HõÅ∞QÆ*Ü Ë ∞« |_ç# "≥Ú`«OÎ |ÖÏxfl á⁄uÎ_ç JO\Ï~°∞.
XHõ aO^Œ∞=Ù =^ŒÌ Ñ „ =¨ ∂} "≥â· ßÅºO QÆÅ `«ÅO Ñ Ã · HõÅ∞QÆ*Ü Ë ∞« |_ç# á⁄uÎ_ç JO\Ï~°∞. XHõ aO^Œ∞=Ù =^ŒÌ Ñ „ =¨ ∂}
"≥â· ßÅºO QÆÅ `«ÅO Ñ Ã · HõÅ∞QÆ*Ü Ë ∞« |_ç# á⁄uÎ_< ç Õ P aèO^Œ∞=Ù =^ŒÌ Ñ‘_# » O JO\Ï~°∞. Ñ‘_# » O Hõ#∞Q˘#∞ ã¨∂`„ = « Ú
ã¨=∂#=Ú XuÎ_ç / "≥â· ßÅº=Ú.
MKS Ñ¨û
ÌŒ Ö’ Ñ‘_< » åxH˜ Ñ „ =
¨ ∂}ÏÅ∞ áêã¨¯Öò. XHõ Ñ „ " ¨ åÇ≤Ï HõÅ∞QÆ*ã ¿Ë Ñ‘_< » åÅ∞ =¸_»∞ ~°HÍÅ∞ Jq
1. J`ÀÑ‘_# » =Ú, 2. L^ŒfiÑ‘_# » =Ú, 3. áêâ◊fiÑ‘_# » =Ú xâ◊ÛÅ ã≤u ÷ Ö’ L#fl ^ „ = Œ O XHõ aèO^Œ∞=Ù =^ŒÌ Ñ‘_# » O
Z‰õΩ¯= KÕã ¿ Jk ^ „ = Œ OÖ’x Jxfl aèO^Œ∞=ÙÅ‰õΩ ã¨=∂#OQÍ "åºÑ≤OK«∞#∞ J<Õk áêã¨¯Öò ã¨∂`„ = « Ú. ÑüÎ ÉèàË √◊ §QÍ
Hõ@∞ì@‰õΩ ÖË^• #∂<≥ yO[Å #∞O_ç #∂<≥ f¿ã ÑïHõ~= ° ÚÇ Ã Ï· _„ ®eH± Ü«∞O„`= « Ú. |OQÍ~°O Ü≥ÚHõ¯ ã¨fiK«Û`# « ∞
P~°¯"≥∞_çH± ã¨∂`„ O« ^•fi~å Hõ#∞Q˘#=K«∞Û. L^Œfiã‘u ÷ Ö’ XuÎ_ç ^•x |~°∞=ÙÖ’ `«~∞° QÆ∞. "å`å=~°} Ñ‘_< » åxfl H˘eKÕ
ÑïHõ~O° Ñ ¿ ~°∞ ÉèÏ~°q∞u. áê^Œ~ã ° O¨ ™êO„^`Œ « h\˜ ™êO„^`Œ « Hõ<åfl 13.6 ~ˆ @∞¡ Z‰õΩ¯=. XHõ Ñ „ ^
¨ âÕ O◊ #∞O_ç "Õ~˘Hõ
Ñ
„ ^
¨ âÕ O◊ #‰õΩ fã¨∞Hõ#∞áÈ=Ù ÉèÏ~°q∞u J<å~°ú ÉèÏ~°q∞u. ™ê^è•~°}OQÍ "å`å=~°} Ñ‘_# » O 76 cm Z`«∞QÎ ÅÆ áê^Œ~ã ° O¨
ã¨Å÷ O HõeyOKÕ Ñ‘_< » åxH˜ ã¨=∂#=Ú. áê^Œ~ã ° O¨ ÉèÏ~°q∞ux Hõ#∞Q˘#fl âß„ã" Î¨ `Õ Î« '\ÏiÃãe¡— ÉèÏ~°q∞uÖ’x â◊¥#º
Ñ
„ ^¨ âÕ ßxfl \ÏiÃãe¡ â◊¥#º„Ñ^ ¨ âÕ O◊ JO\Ï~°∞. q=∂#OÖ’ Z`«∞Î H˘Å=_®xH˜ LÑ¨Ü∂ ≥ yOKÕ ÑïHõ~O° Ñ ¿ ~°∞ 'Peì"∂≥ @~ü—
ÉèÏ~°q∞uÖ’ áê^Œ~ã ° O¨ ãÖ÷ |O Z`«∞Î JHõ™ê‡`«∞QÎ Í Ñ¨_áç È`Õ `«∞á¶ê#∞ ~åHõ#∞ `≥eÜ«∞*Ëã∞¨ OÎ k. "åÜ«Ú=Ù ã¨∂`„ O« Ö’
ã≤~÷ O° QÍ LO_Õk LëÈÊQ„ù `Æ .« ™ê„^`Œ ‰« Ωõ CGS Ç Ã Ï· _
„ À"≥∂@~ü`À ^ „ =
Œ Ñ¨Ù qt+¨™ì êO„^`Œ # « ∞ H˘Å∞™êÎ~∞° .
Ñ
„ H¨ $õ uÖ’x Ñ¨^•~åú=ÚÅ#∞ Ñ
„ ^
¨ •è #OQÍ ~Ô O_»∞ `«~Q° `Æ ∞« Å∞QÍ qÉèl
í OK«=K«∞Û. Ñ¨^•~°Oú =¸_»∞ ã≤`÷ ∞« ÅÖ’
72
LO@∞Ok. Jq QÆ}, ^ „ =
Œ =∞iÜ«Ú "åÜ«Ú=Ù ã≤`÷ ∞« Å∞, QÆ}Ñ¨^•~°= ú ÚÅ∞ xiú+ì¨ Ñï=∂}O#∞ PHÍ~°=Ú#∞ Hõey
LO\Ï~Ú. Ñ „ "
¨ åÇ¨Å‰õΩ H˘xfl xiú+ì¨ PHÍ~°=Ú LO_»^∞Œ Ñ „ "¨ åÇ¨Å∞ ^
„ =
Œ =∞iÜ«Ú "åÜ«Ú=Ù Ñ¨^•~°Åú ∞ Jx ~Ô O_»∞
~°HÍÅ∞ HõÅ=Ù. QÆ} Ñ¨^•~åúÅ∞ `«=∞ PHõ$ux =∂~°∞Ê K≥OkOKÕ |ÖÏÅ#∞ =ºuˆ~H˜™êÎ~Ú. QÆ} Ñ¨^•~åúÅ‰õΩ QÆÅ D
™ê=∞~°Üú Ú« =Ú<Õ ^Œ$_»`« Jx JO\Ï~°∞. Ñ „ "¨ åÇ¨Å∞ q~°∂Ñ¨# qHõ$u J<Õ |ÖÏxH˜ ZÅ¡ÑÙ¨ Ê_∞» Ö’#=Ù`å~Ú. Ñ „ "¨ åÇ¨Å∞
~Ô O_»∞ ~°H=õ ÚÅ∞ Jq 1. K«Å#jÅ Ñ „ "
¨ åÇ¨Å∞, 2. ã≤Q÷ flÆÑ
„ "¨ åÇ¨Å∞.
K«Å#jÅ Ñ
„ "
¨ åÇ¨ÅHõ L^•Ç¨Ï~°} h~°∞ =∞iÜ«Ú PÅ¯Ç¨Öò.
ã≤Q÷ flÆÑ
„ "
¨ åÇ¨Å‰õΩ L^•Ç¨Ï~°} `Õ<,Õ P=Ú^Œ=Ú ZHÍO`« QÆ}Ñï=∂}=Ú Ñ „ "
¨ åÇ≤ÏH˜ QÆÅ ^
„ =
Œ º ~åt<Õ ^•x ™êO„^`Œ «
Jx JO\Ï~°∞. MKS Ñ¨û ÌŒ Ü«∞O^Œ∞ ™êO„^`Œ ‰« Ωõ Ñ ¨ ∂}ÏÅ∞ kg/m3 .
„ =
™êO„^`Œ « J#QÍ Ñ
„ =
¨ ∂} Ñï=∂}O QÆÅ ^ Œ º~åt. qt+¨ª ™êO„^`Œ « = Ñ¨^•~°Ñ
„ = ú Ù¨ ™êO„^`Œ « / h\˜ ™êO„^`Œ .«
qt+¨ª ™êO„^`Œ < « Õ P¿ÑHõ∆ ™êO„^`Œ « Jx ‰õÄ_® JO\Ï~°∞. ™ê¿ÑHõ∆ ™êO„^`Œ ‰« Ωõ Ñ „ =¨ ∂}ÏÅ∞ ÖË=Ù. ^ „ "Œ åÅ∞ Ñ‘_< » åxfl
HõÅ∞QÆ*™Ë êÎ~Ú. Ñ „ =¨ ∂} "≥â· ßÅºOÖ’ Ñ¨xKÕÜÚ « K«∞<åfl |ÖÏ<Õfl P ^ „ =Œ Ñ¨Ù Ñ‘_# » O Jx JO\Ï~°∞. `«‰Ωõ ¯= ã≤Q÷ flÆ`« QÆÅ
^
„ " Œ åÅ∞ K«Å#jÅ`« LO\Ï~Ú. JkèHõ ã≤Q÷ flÆ`« QÆÅ ^ „ " Œ åÅ‰õΩ K«Å#jÅ`« `«‰Ωõ ¯=QÍ LO@∞Ok. `˘ÅyOÑ¨|_ç#
^
„ = Œ Ñ¨Ù ^„ =
Œ º~åt P ^ „ = Œ OÖ’ `ÕeP_»∞`«∞#fl =ã¨∞= Î Ù^ „ = Œ º~åtH˜ ã¨=∂#OQÍ LO@∞Ok. ^ „ =
Œ OÖ’ `ÕeP_»∞ =ã¨∞= Î Ù
QÆiÜ«∞<åaè =∞iÜ«Ú `˘ÅyOK«|_ç# ^ „ =Œ Ñ¨Ù QÆiÜ«∞<åaè ~Ô O_»∞ XˆH H©z ∆ ^Œ ÅO|ˆ~Y Ñ Ã · LO\Ï~Ú. ^ „ "Œ åÅ
qt+¨™ì êO„^`Œ # « ∞ H˘Å=_®xH˜ LÑ¨Ü∂ ≥ yOKÕ ÑïHõ~= ° ÚÇ Ã Ï· _
„ Àg∞@~ü. Ç Ã Ï· _„ Àg∞@~ü Ñ¨= ¡ # ã¨∂`„ åÅÃÑ· Ñ¨xKÕã∞¨ OÎ k.
Ç
Ã Ï· _
„ Àg∞@~ü#∞ QÆ∞~°∞`«fi=∂Ñ¨HOõ Jx ‰õÄ_® JO\Ï~°∞. Ç Ã Ï· _„ À"≥∂@~°∞¡ ~Ô O_»∞ ~°HÍÅ∞ Jq 1. ™ê^è•~°} Ç Ã Ï· _
„ Àg∞@~ü,
2. xYÖòûã¨<£ ÃÇ·Ï„_À"≥∂@~ü.
™ê^•~°} Ç Ã Ï· _
„ Àg∞@~ü "Õ~∞° "Õ~∞° ^ „ " Œ åÅÖ’ "Õ~∞° "Õ~∞° Ö’`«∞ÅÖ’ =Ú#∞QÆ∞`«∞Ok. ™ê^•~°} Ç Ã Ï· _„ À"≥∂@~ü |Å∞ƒ
#O^Œ∞ áê^Œ~°ã¨=Ú ÖËHõ ¿ãã¨Ñ¨Ù QÆ∞O_»¡`À xOÑ¨_»O =Å¡ D ÑïHõ~°=Ú U„^Œ=OÖ’<≥·<å +≤+≤^ŒÅO|OQÍ
`ÕeÜ«∂_»∞`«∞Ok. ^ „ = Œ =Ú XHõ xiú+ì¨ QÆ}Ñï=∂#O QÆÅ XHõ Ñ „ "¨ åÇ≤Ï. ^ „ = Œ O J<Õk ãÖÑ ¿ _ç=∂#º ã ¿ fiKåÛ `«ÅO
Hõey LO@∞Ok. ^ „ " Œ åÅ Hõ<åfl =Ü«Ú=ÙÅÃÑ· LëÈ‚Q„ `Æ « =∞iÜ«Ú Ñ‘_< » åÅ Ñ „ É¨ Ïè =O JkèHOõ QÍ LO@∞Ok. 40c =^ŒÌ
h\˜ ^ „ =Œ º~åt XHõ Q„ Í=Ú. h\˜ ™êO„^`Œ « 1 g/cm3
"å`å=~°} Ñ‘_#» =Ú : "å`å=~°} : Éè∂ í q∞ ÑÃ · xH˜Ñ∆ "Î¨ ∞≥ ÿ L#fl QÍe, QÍeÖ’x h\˜ Pqi =∞iÜ«Ú ^Œ∞=Ú‡ ^Œ∂o
Y<åÅ#∞ HõeÑ≤ "å`å=~°}OQÍ Ñ ¿ ~˘¯O\Ï=Ú. D "å`å=~°}O Éè∂ í q∞ÃÑ· HõÅ∞QÆ*ã ¿Ë XuÎ_< ç Õ "å`å=~°} Ñ‘_# » O
Jx JO\Ï=Ú. "å`å=~°} Ñ‘_< » åxfl ÉèÏ~Àg∞@~ü ÖËk ÉèÏ~°q∞u ã¨Ç¨ Ü«∞`À H˘Å∞™êÎ=Ú. ÉèÏ~Àg∞~°\# ò ∞ \ÏiÃãe¡
J<Õ âß„ã" Î¨ `Õ Î« xi‡OKå_»∞. ÉèÏ~Àg∞@~üÖ’ XHõ "≥∂@~ü á⁄_»=Ù =∞iÜ«Ú XHõ ã Ã O\˜g∞@~ü "åºãÖ QÆÅ XHõ "≥Ñ · Ù¨
=¸Ü«∞|_ç=Ù#fl =∞~À "≥Ñ · Ù¨ `≥~K
° | « _ç L#fl XHõ =∞O^Œ=∞~Ú# QÍA Q˘@ìO LO@∞Ok. ÉèÏ~Àg∞@~ü#∞ áê^Œ~ã ° O¨ `À
xOÑ¨Ù`å~°∞. ™ê^è•~°}OQÍ ã¨=Ú„^= Œ ∞@ìO =^ŒÌ ÉèÏ~Àg∞@~üÖ’ ™ê^ŒOãÖ =∞@ìO 76 cm LO@∞Ok. nx<Õ ™ê^•~°}
"å`å=~°} Ñ‘_# » =Ú ÖË^• XHõ J\Ï‡ã≤ÊÜ∞« ~ü Ñ‘_# » =Ú JO\Ï~°∞. ã¨=Ú„^Œ =∞@ìO #∞O_ç Ñ Ã H· ˜ "≥à√◊ `«∞#fl H˘kÌ
"å`å=~°} Ñ‘_# » O `«Q∞Æ `æ ∞« Ok. JO^Œ∞=Å¡ ÉèÏ~°q∞uÖ’ áê^Œ~ã ° O¨ =∞@ìO ‰õÄ_® `«Q∞Æ `æ ∞« Ok. ã¨=Ú„^= Œ ∞@ìO #∞O_ç
Ñ
Ã H· ˜ "≥à√◊ `«∞#fl H˘kÌ Ñ „ f ¨ 272.7 m Z`«∞‰Î Ωõ ÉèÏ~°q∞uÖ’ áê^Œ~ã ° =¨ ∞@ìO 2.54 Ö’ K˘Ñ¨ÙÊ# `«Q∞Æ `æ ∞« Ok. ã¨=Ú„^= Œ ∞@ìO
#∞O_ç Ö’`«∞‰õΩ "≥à√◊ `«∞#fl H˘kÌ "å`å=~°} Ñ‘_# » OÑ Ã ~°∞QÆ∞`«∞Ok. JO^Œ∞=Å# ÉèÏ~°q∞uÖ’ ‰õÄ_® áê^Œ~ã ° O¨
73
=∞@ìO ‰õÄ_® Ñ Ã ~°∞QÆ∞`«∞Ok. ã¨=Ú„^= Œ ∞@ìO #∞O_ç Ö’`«∞‰õΩ "≥Å∞`«∞#fl H˘kÌ Ñ ¨ 272.7 m Ö’`«∞‰õΩ ÉèÏ~°q∞uÖ’
„ u
áê^Œ~ã° O¨ =∞@ìO 2.54 Ö’ K˘Ñ¨ÙÊ# Ñ Ã ~°∞QÆ∞`«∞Ok.
ÉèÏ~Àg∞@~ü LÑ¨Ü≥∂QÍÅ∞ : ÉèÏ~Àg∞@~ü`À XHõ ã¨=Ú„^= Œ ∞@ìO #∞O_ç ZO`« Z`«∞ÖÎ ’ L#flk ÖË^• ZO`«∞ Ö’`«∞Ö’
L#flk J<Õ q+¨Ü∂ « xfl ÉèÏ~Àg∞@~ü`À Hõ#∞Q˘#=K«∞Û ÉèÏ~Àg∞@~üÖ’ áê^Œ~ã ° O¨ =∞@ìO x^•#OQÍ Ñ¨_áç È`Õ Jk
=~°¬Ñ¨Ù ~åHõ#∞ ã¨∂zã¨∞OÎ k. ÉèÏ~Àg∞@~üÖ’ áê^Œ~ã ° ¨ =∞@ìO XHõ¯™êiQÍ Ñ¨_áç È`Õ Jk `«∞á¶ê#∞ ÖËHõ Ñ
Ã #∞`«∞á¶ê#∞
~åHõ#∞ ã¨∂zã¨∞OÎ k.
CHAPTER
L+¨=‚ Ú (HEAT)
L+¨=‚ Ú J<Õk XHõ â◊HÎ˜ ~°∂Ñ¨=Ú. Wk "≥KÛ«^< Œ åxfl HõÅ∞QÆ*ã
Ë ∞¨ OÎ k. L+¨=
‚ Ú L+¨â‚ H◊ ,Î˜ L+¨~‚ åt J<Õk XˆH
J~åúxfl WKÕÛ Ñ¨^•Å∞. Lëê‚xH˜ Ñ
„ =¨ ∂}ÏÅ∞ CGS Ñ¨û ÌŒ Ö’ Z~üÅæ ∞ J~Ú`Õ MKS Ñ¨û ÌŒ Ö’ BÅ∞¡ ÖË^• HÍÅsÅ∞.
1 HÍÅs = 4.182 BÖòû (Jouls)
2 BÖò = 107 Z~üÅ
æ ∞
L+¨q ‚ x=∞Ü«∞ xÜ«∞=∞=Ú : L+¨= ‚ Ú ZÅ¡ÑÙ¨ Ê_∞» Z‰õΩ¯= LëÈ‚Q„ `Æ « QÆÅ =ã¨∞= Î Ù #∞O_ç `«‰Ωõ ¯= LëÈ‚Q„ `Æ « QÆÅ
=ã¨∞= Î Ù‰õΩ Ñ
„ ã¨ i¨ ã¨∞OÎ k. "Õ_ç =ã¨∞= Î Ù Lëê‚xfl HÀÖ’Ê`∞« O>Ë K«Åx¡ =ã¨∞=
Î Ù Lëê‚xfl Q„ ÇÆ Ï≤ ã¨∞OÎ k. "Õ_ç =ã¨∞=
Î Ù HÀÖ’Ê~Ú#
L+¨= ‚ Ú K«Åx ¡ =ã¨∞= Î Ù Q„ Ç
Æ Ï≤ Oz# L+¨=‚ Ú ã¨=∂#=Ú nx<Õ L+¨q ‚ x=∞Ü«∞ xÜ«∞=∞=Ú Jx JO\Ï~°∞.
L+¨Ñ„‚ ™¨ ê~° Ñ¨^`ÌŒ ∞« Å∞ : ™ê^è•~°}OQÍ L+¨Ñ „‚ ™¨ ê~°=Ú D H„ O˜ k =¸_»∞ Ñ¨^`ÌŒ ∞« Ö’¡ [~°∞QÆ∞`«∞Ok.
1. L+¨" ‚ åÇ¨#=Ú, 2. L+¨™‚ êO"åÇ¨#=Ú, 3. L+¨q ‚ H©~}
° =Ú
L+¨"‚ åÇ¨#=Ú : U^≥<
· å XHõ =ã¨∞=
Î ÙÖ’ Hõ}ÏÅ K«Å#O ÖË‰Ωõ O_® LëÈ‚Ñ
„ ™¨ ê~°O [iy`Õ ^•xx L+¨" ‚ åÇ¨Ï#=Ú Jx
JO\Ï~°∞. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ XHõ QÆ_á¤» ê~°#∞ "Õ_K
ç Ü
Õ Ú
« @ ™ê^è•~°}OQÍ QÆ}Ñ¨^•~åúÅÖ’ L+¨= ‚ Ç¨#O =Å¡ L+¨Ñ
„‚ ™¨ ê~°O
[~°∞QÆ∞`«∞Ok.
L+¨™‚ êO"åÇ¨#=Ú : U^≥< · å XHõ =ã¨∞= Î ÙÖ’ Hõ}ÏÅ K«Å<åÅ ^•fi~å L+¨Ñ „‚ ™¨ ê~°O [iy`Õ ^•xx L+¨™‚ êO"åÇ¨Ï#=Ú
Jx JO\Ï~°∞. Ex : h\˜x "Õ_ç KÕÜÚ « @. ™ê^è•~°}OQÍ ^„ =Œ =∞iÜ«Ú "åÜ«Ú=ÙÅÖ’ L+¨ã ‚ O¨ "åÇ¨Ï#=Ú =Å¡
L+¨Ñ „‚ ™¨ ê~°O [~°∞QÆ∞`«∞Ok. "Õãq ¨ Ö’ K«Å\ ¡ ˜ QÍe HÕk "≥Ñ
· Ù¨ Hõ^∞Œ Å∞`«∂ "Õ_H≥ ¯˜ # QÍe Ñ Ã H· ˜ Hõ^∞Œ Å∞`«∞Ok. Éè∂ í
LÑï`«ÅO =∞O_ç Ñ Î fl H˘kÌ XHõ 1 km ‰õΩ 60c ã
Ã H· ˜ "≥à√◊ # Ã O\˜Qˆ„ _£ K˘Ñ¨ÙÊ# LëÈ‚Q„ `Æ « `«Q_ æÆ O» =Å¡ K«Å\ ¡ ˜ QÍeÃÑ·
#∞O_ç HÕkH˜ Hõ^ÅŒ ∞`«∞Ok J#QÍ L+¨ã ‚ O¨ "åÇ¨Ï#=Ú =Å¡ Éè∂ í q∞ K«Å| ¡ ~°KÑ
« _
¨ ∞» `«∞Ok.
L+¨q‚ Hõ~}° =Ú : U"≥<
· å ~Ô O_»∞ =ã¨∞=
Î ÙÅ =∞^èºŒ Ü«∂#HõO ÖË‰Ωõ O_®<Õ L+¨Ñ „‚ ™¨ ê~°O [iy`Õ ^•x<Õ L+¨q ‚ Hõ~} ° =Ú
Jx JO\Ï~°∞. Ex : ã¨∂~°∞ºx #∞O_ç Éè∂ í q∞ KÕ~∞° `«∞#fl ã¨∂~°º~°t‡ ZÖÏO\˜ Ü«∂#Hõ ã¨Ç¨ Ü«∞O ÖË‰Ωõ O_®<Õ
Éè∂
í q∞x KÕ~∞° `«∞Ok. =∞#O Ñ¨Q\ Æ ˜ Ñ¨Ó@ _®ÉèÏ WÅ∞¡ ÖËHõ ~ˆ ‰õΩ@ +
Ã _»∞Ö¤ ’ ‰õÄ~°∞Ûx L#flÑÙ¨ Ê_∞» "Õ_Qç Í LO_»_®xH˜
HÍ~°}O L+¨q‚ Hõ~} ° "Õ∞. =∞#O =∞O@ ÖË^• á⁄~Úº ^ŒQ~æÆ ° ‰õÄ~°∞x Û L#flÑÙ¨ Ê_∞» ã
Ã QÆ `«QÅÆ _®xH˜ HÍ~°}=Ú L+¨q‚ Hõ~} ° =Ú.
™ê^è•~°}OQÍ QÆ}, ^ „ =
Œ =∞iÜ«Ú "åÜ«Ú=Ù Ñ¨^•~åúÅ JxflO\˜Ö’ L+¨q ‚ Hõ~} ° O =Å¡ L+¨Ñ
„‚ ™¨ ê~°O [~°∞QÆ∞`«∞Ok.
™ê^è•~°}OQÍ L`«= Î ∞ L+¨"
‚ åÇ¨ÏHÍÅ∞ `«fi~°QÍ "Õ_‰≥ Ωõ ¯`å~Ú =∞iL `«fi~°QÍ K«Å| ¡ _»∞`å~Ú. J^Œ=Ú+¨" ‚ åÇ¨ÏHÍÅ∞
74
x^•#OQÍ "Õ_H≥ ¯˜ HõÅ∞QÆ∞`å~Ú =∞iÜ«Ú x^•#OQÍ K«Å| ¡ _»`å~Ú. XˆHÖÏQÆ L#fl W#∞=Ú, QÍA =∞iÜ«Ú
Hõ>Åìˇ KÕ `«Ü∂
« ~°∞ KÕÜ∞« |_ç# =¸_»∞ HõÑÙ¨ ÊÅÖ’ XˆH LëÈ‚Q„ `Æ « =^Œ#
Ì ∞#fl "Õ_ç \©`À xOÑ≤#Ñ¨Ù_»∞ W#∞Ñ¨ HõÑÙ¨ ÊÖ’x
\© =ÚO^Œ∞QÍ K«ÖÏ¡~∞° `«∞Ok. =∞iÜ«Ú K«H¯õ HõÑÙ¨ ÊÖ’x \© x^•#OQÍ K«ÖÏ¡~∞° `«∞Ok.
Ñ¨^•~åúÅ L+¨‚ "åºHÀK«=Ú : ™ê^è•~°}OQÍ L+¨= ‚ Ú Q„ Ç
Æ Ï≤ OK«_O» =Å¡ ^Œ#, ^
„ =Œ =∞iÜ«Ú "åÜ«Ú Ñ¨^•~åúÅ∞ Jxfl
"åºHÀz™êÎ~Ú. QÆ} Ñ¨^•~åúÅ HõO\© ^ „ =
Œ Ñ¨^•~åúÅ, ^„ =
Œ Ñ¨^•~åúÅ HõO>Ë "åÜ«Ú Ñ¨^•~åúÅ∞ Z‰õΩ¯=QÍ "åºHÀz™êÎ~Ú.
QÆ} Ñ¨^•~åúÅ L+¨‚ "åºHÀK«O Lëê‚xfl Q„ Ç
Æ Ï≤ K«O_»O =Å¡ QÆ}Ñ¨^•~åúÅ á⁄_»=Ù`À áê@∞ "å\˜ "≥_Å» ∞Ê, Z`«∞Î =∞iÜ«Ú
=∞O^ŒO ‰õÄ_® ÑÃ ~°∞QÆ∞`å~Ú HÍ|\˜ì á⁄_»=Ù`À áê@∞ "å\˜ "≥â· ßÅºO =∞iÜ«Ú QÆ}Ñï=∂}O ‰õÄ_® Ñ Ã ~°∞QÆ∞`å~Ú.
QÆ}Ñ¨^•~°Oú Ü≥ÚHõ¯ á⁄_»=Ù, "≥â· ßÅºO =∞iÜ«Ú QÆ}Ñï=∂#O "åºHÀKåÅ ~ˆ @∞<Õ =~°∞ã¨QÍ ^è~·≥ º° , "≥â· ßÅº =∞iÜ«Ú
QÆ}Ñï=∂<å`«‡Hõ "åºHÀK«Å Jx "å\˜x ........... `À ã¨∂z™êÎ~∞° . ........... x+¨Êu,Î x+¨Êu,Î x+¨ÊuÎ = 1 : 2 : 3 QÍ
LO@∞Ok.
J#∞=~°<Î åÅ∞ : n~°… K«`∞« ~°™êÎPHÍ~°OÖ’ L#fl iOQÆ∞#∞ "Õ_ç KÕã# ≤ Ñ¨Ù_»∞ ^•x á⁄_»=Ù "≥_Å» ∞Ê`À áê@∞ ^•x =∞O^ŒO
‰õÄ_® Ñ Ã ~°∞QÆ∞`«∞Ok. =$`åÎHÍ~° PHõ$uÖ’ L#fl iOQÆ∞ XHõ Ö’Ç¨ÏOKÕ `«Ü∂ « ~°∞KÕÜ∞« |_ç`Õ Lëê‚xfl Q„ Ç Æ Ï≤ OK«_O»
=Å¡ P iOQÆ∞ "åº™ê~°O÷ Ñ Ã ~°∞QÆ∞`«Ok. n~°…K«`∞« ~°ã „ PÎ¨ Hõ$uÖ’ L#fl Ö’Ç¨ÏÑ¨ÙiOQÆ∞ =∞^èºŒ Ö’ XHõ =$`åÎHÍ~° ~°O^ „ •xfl
HõeyL#flk. Pˆ~‰õΩ#∞ "Õ_» WKÕã# ¨ Ñ¨Ù_»∞ ^•x á⁄_»=Ù "≥_Å» ∞Ê Ñ Ã ~°Q@ Æ O`À áê@∞ =$`«~Î O° ^ „ Œ "åºáê~°Oú ‰õÄ_®
ÑÃ ~°∞QÆ∞`«∞Ok. Ö’Ç¨ÏOKÕ `«Ü∂ « ~°∞KÕÜ∞« |_ç# XHõ QÆ}QÀÅO#∞ "Õ_ç KÕã# ≤ Ñ¨Ù_»∞ ^•x "åº™ê~°Oú Ñ Ã ~°∞QÆ∞`«∞Ok.
~Ô O_»∞ ãÖ÷ ÉÏÅ =∞^èºŒ q^Œ∞º`ü fQÆÅ# j`«HÍÅOÖ’ Jq ãÖHÀzOKÕO^Œ∞‰õΩ gÅ∞QÍ |^Œ∞Å∞QÍ q_»n™êÎ~∞° .
XHõ"àÕ ◊ aèQ~æÆ Q° Í ÖÏy LOz #@¡~Ú`Õ j`åHÍÅOÖ’ Lëê‚xfl HÀÖ’Ê~Ú Jq ãÖHÀz™êÎ~Ú. JÑ¨ÙÊ_∞» fQÆÅ∞ aQÆ~æ Q° Í
J~ÚáÈ~Ú `≥yáÈ~Ú#Ñ¨Ù_»∞ á„ ê} =∞iÜ«Ú Pã≤÷ #+Öì [~°∞QÆ∞`«∞Ok. nxx x"åiOKÕ fQÆÅ#∞ =^Œ∞Å∞QÍ
"ÕÖÏ_»n™êÎ~∞° . ~Ô Å· ∞ Ñ¨\ÏìÅ#∞ "Õã∞¨ #Î flÑÙ¨ Ê_∞» ~Ô O_»∞ Ñ¨\ÏìÅ =∞^èºŒ Jq "åºHÀzOKÕO^Œ∞‰õΩ gÅ∞QÍ H˘O`« ãÖ^Œ∞#∞
=^Œ∞Å∞`å~°∞. Z^Œ∞ÅÌ |O_ç K«H„ Oõ Ö’ Hõ~„ Å° K«@ „ O ÉèÏÇ¨Ïº"åº™ê~°Oú HõO\© Hõq∞‡ JO`«~"° åº™ê~°Oú `«‰Ωõ ¯=QÍ LO@∞Ok.
J~Ú`Õ Hõq∞‡x "Õ_ç KÕã# ≤ Ñ¨Ù_»∞. ^•x JO`«~" ° åº™ê~°Oú Hõ~„ ° K«@ „ O "åº™ê~åúxH˜ ã¨=∂#O J~Ú#Ñ¨Ù_»∞ Hõq∞‡x
^•xÃÑ· LOz hÅ∞¡ áÈÜ«∞_»O =Å¡ Hõq∞‡ ÑÖHÀzOz Hõ~„ ° K«@ „ OÑ Ã · ÉèQí ~æÆ Q° Í J`«∞‰õΩ¯áÈ`«∞Ok. "Õ_Qç Í L#fl
|Å∞ƒÑÃ · h\˜ aèO^Œ∞=Ù Ñ¨_# ç Ñ¨Ù_»∞ P |Å∞ƒ ÑÿeáÈ`«∞Ok. nxH˜ HÍ~°}O K«Å\ ¡ ˜ h\˜ aèO^Œ∞=Ù Ñ¨_# ç KÀ@,
=∂„`" « ∞Õ QÍA ãÖHÀzã¨∞OÎ k. q∞ye# á„ êO`«OÖ’x QÍA Hõ}ÏÅ∞ "Õ_Qç Í L#flO^Œ∞# Jq ãÖHÀzOK«=Ù. ^ „ =
Œ
Ñ¨^•~åúÅ L+¨‚ "åºHÀK«=Ú : ™ê^è•~°}OQÍ Lëê‚xfl Q„ Ç Æ Ï≤ OK«_O» =Å¡ ^ „ =Œ Ñ¨^•~åúÅ∞ QÆ} Ñ¨^•~åúÅ`À áÈeÛ#Ñ¨Ù_»∞
^•^•Ñ¨Ù 10 ~ˆ @∞¡ Z‰õΩ¯=QÍ "åºHÀz™êÎ~Ú. ^ „ =Œ Ñ¨^•~åúÅ Ñ „ `¨ ºÕ Hõ"∞≥ #ÿ PHõ$ux ÖË#O^Œ∞# "å\˜x U áê„`Ö« ’
LOK«∞`å"≥∂ P áê„`« PHõ$uq á⁄O^Œ∞`å~Ú. HÍ|\˜ì Lëê‚xfl Q„ Ç Æ Ï≤ OK«_O» =Å¡ ^ „ =
Œ Ñ¨^•~åúÅ∞ "åºHÀzOK«_O» `À
áê@∞ "å\˜x Hõey L#fl áê„`« ‰õÄ_® "åºHÀzã¨∞OÎ k. HÍ|\˜ì ^ „ " Œ åÅ x[ "åºHÀKåxfl ÖˇH¯˜ OK«∞@‰õΩ "å\˜x Hõey
L#fl áê„`« "åºHÀKåxfl ‰õÄ_® ÑïQÆ}Ö’H˜ fã¨∞HÀ"åe.
h\˜ "åºHÀK«=Ú : ™ê^•~°}OQÍ Lëê‚xfl Q„ Ç Æ Ï≤ OK«@O Jxfl Ñ¨^•~åúÅ ÖÏˆQ h~°∞ ‰õÄ_® "åºHÀzã¨∞OÎ k. HÍx h\˜x 00
Ã O\˜Qˆ„ _£ #∞O_ç 40 ã
ã Ã O\˜Qˆ„ _£ "Õ_K
ç ã Õ # ≤ Ñ¨Ù_»∞ Jk "åºHÀzOK«_®xH˜ |^Œ∞Å∞ ãÖHÀzã¨∞OÎ k. nx<Õ h\˜
JãÖQÆ`"« åºHÀK«O JO\Ï~°∞. 00 ã Ã O\˜Qˆ„ _£ #∞O_ç 40 ã Ã O\˜Qˆ„ _£ =~°‰Ωõ h\˜x "Õ_K
ç ã
Õ #
≤ Ñ¨Ù_»∞ g~°∞ "åºHÀzOK«_O»
75
=Å¡ ^•x QÆ}Ñï=∂#O `«Q∞Æ `æ ∂ « J^Õ ã¨=∞Ü«∞OÖ’ ^•x ™êO„^`Œ « Ñ
Ã ~°∞QÆ∞`«∞Ok. h\˜ JãÖQÆ`"
« åºHÀK«O =Å¡
^èŒ~°‡O =Å¡ 40 c =^ŒÌ h~°∞ x+¨Qì }
Æ Ñï=∂}Ïxfl =∞iÜ«Ú QÆi+¨ª ™êO„^`Œ #
« ∞ Hõey LO@∞Ok.
J#∞=~°< Î åÅ∞ : XˆH ÖÏQÍ L#fl ~Ô O_»∞ Ö’Ç¨ÏÑ¨Ù _»ÉÏƒÅ#∞ 40 c Ñ¨ÓiÎQÍ h\˜`À xOÑ≤ XHõ^•xfl K«ÖÏ¡iÛ XHõ^•xfl
"Õ_ç KÕã
¿ P ~Ô O_çO\˜Ö’ h\˜ QÆ}Ñï=∂#O Ñ Ã iy h~°∞ á⁄i¡áÈ`«∞Ok. nxH˜ HÍ~°}O 40c =^ŒÌ =∂„`" « ∞Õ h~°∞
QÆ}Ñï=∂<åxfl Hõey LO@∞Ok. ã¨=Ú„^Ñ Œ Ù¨ LÑï`«ÅO QÆ_H¤» @
õ ∞ì‰Ωõ áÈ~Ú#Ñ¨Ù_»∞ ã¨=Ú„^Ñ Œ Ù¨ r=ÙÅ∞ ã¨=Ú„ÔŒ
J_»∞QÆ∞ ÉèÏQÍxH˜ KÕ~∞° ‰õΩO\Ï~Ú. nxH˜ HÍ~°}O LÑï`«ÅO QÆ_H¤» @ õ ∞ì‰Ωõ áÈ`«∞#flÑÙ¨ _»∞ ã¨=Ú„^Ñ Œ Ù¨ J_»∞QÆ∞ ÉèÏQÍ#
QÆi+ì̈Ñ¨Ù ™êO„^Œ`« 40c =^ŒÌ LO_Õ h~°∞ KÕ~∞° ‰õΩO@∞Ok. JO^Œ∞=Å¡ ã¨=Ú„^Ñ Œ Ù¨ r=ÙÅ∞ Hõhã¨ "≥KÛ«^# Œ O HÀãÖ
J_»∞QÆ∞ÉèÏQÍxH˜ KÕ~∞° ‰õΩx `«=∞ =∞#∞QÆ_» H˘#™êy™êÎ~Ú. Ju j`«Å á„ êO`åÖ’¡ LëÈ‚Q„ `Æ « 40c #∞O_ç `«Q∞Æ `æ ∞« #flÑÙ¨ _»
"åÇ¨Ï<åÖ’¡x ~ˆ _çÜ∞Õ @~ü ÉèÏH±û h\˜`À Ñ¨ÓiÎQÍ xOÑ≤#Ñ¨Ù_»∞ LëÈ‚Q„ `Æ « 40c #∞O_ç `«Q∞Æ `æ ∞« #flÑÙ¨ _»∞ h\˜ QÆ}Ñï=∂#O
Ñ
Ã iy Pˆ~_çÜ∞Õ @~ü ÉèÏH±û ÑÿeáÈÜÕ∞ Ñ „ =¨ ∂^èOŒ LO@∞Ok. nxx x"åiOKÕO^Œ∞‰õΩ P h\˜x ~ˆ _çÜ∂ ≥ @~ü ÉèÏH±Öû ’
xOÑ¨ \ ÏxH˜ =ÚO^Œ∞ ^•xH˜ H˘O`« PÖÏ¯e „ ^ •=<åxfl Hõ Å∞Ñ¨ Ù `å. JO^Œ ∞ =Å¡ h~° ∞ QÆ } © | qOK« @ O
x"åiOK«|_»∞`«∞Ok. Ñ¶e¨ `«OQÍ h~°∞ "åºHÀzOK«^∞Œ .
"åÜ«Ú=ÙÅ "åºHÀK«=Ú : ÉÏ~ÚÖò<"
Õ ∞£ ã≤~÷ ° LëÈ‚Q„ `Æ « =^ŒÌ x=∞q∞`« ^
„ =
Œ º~åt QÆÅ "åÜ«Ú=Ù =^ŒÌ HõÅ∞QÆ*ã
¿Ë Ñ‘_#
» =Ú
^•x QÆ}Ñï=∂#O aèÖ’=∂`«áê#=ÚQÍ LO@∞Ok.
XHõ "åÜ«Ú=Ù QÆ}Ñï=∂#O 'V' J~Ú`Õ ^•x Ñ‘_#
» O 'P' J~Ú`Õ P 1/V Wk XHõ ã≤~
÷ ° ãÖYº.
P = C x 1/V, PV = C XHõ ° Ú, P1V1 = P2V2
ã≤~÷ =
KåÔ~¡ãπ xÜ«∞=∞=Ú : (ã≤÷~°Ñ‘_»# xÜ«∞=∞=Ú) ã≤÷~°Ñ‘_»#O =^ŒÌ xÜ«∞q∞`« „^Œ=º~åt QÆÅ "åÜ«Ú=Ù Ü≥ÚHõ¯
QÆ}Ñï=∂#=Ú ^•x Ñ¨~= ° ∞ LëÈ‚Q„ `Æ ‰« Ωõ J#∞Ö’=∂xáê`«OÖ’ LO@∞Ok.
V T,
WHõ¯_» P ã≤÷~° ãÖYº. O0C =^ŒÌ XHõ "åÜ«Ú=Ù QÆ}Ñï=∂#O VOt0C =^ŒÌ VT J~Ú`Õ
Vt = Vo/t/273Vo =
Vt = Vo x (1 + t/273)
HÔ efi<£ ÖË^• Ñ¨~H° =õ ÚëÈ‚Q„ `Æ « =∂Ñ¨#=Ú : KåÔ~ã » O xÜ«∞=∞O„ÑH¨ Í~°=Ú -2730C =^ŒÌ "åÜ«Ú=Ù QÆ}Ñ¨~=
¡ π ã≤~÷ ° Ñ‘_# ° ∂#O
J~Ú# â◊¥#ºO J=Ù`«∞Ok. HÍ|\˜ì -2730C #∞ O Kelvin ÑïQÆ}˜™êÎ~°∞.
^Œ~å‡g∞@~ü ÖË^• L+¨‚=∂Ñ¨Hõ=Ú : LëÈ‚„QÆ`«#∞ H˘Å=_®xH˜ LÑ¨Ü≥∂yOKÕ ™ê^èŒ<å<Õfl ^Œ~å‡g∞@~ü Jx JO\Ï~°∞.
^Œ~å‡g∞@~üÖ’ áê^Œ~°™êxfl LÑ¨Ü≥∂y™êÎ~°∞. áê^Œ~°™êxH˜ LO_Õ qt+¨ª^Œ~å‡Å =Å¡ ^Œ~å‡g∞@~üÅÖ’ ^•x
LÑ¨Ü∂ ≥ y™êÎ~∞° .
áê^Œ~ã
° O¨ Ü≥ÚHõ¯ qt+¨ì ^Œ~å‡Å∞ : 1. áê^Œ~ã
° O¨ QÆk LëÈ‚Q„ `Æ « =^ŒÌ ã≤u
÷ `À LO_Õ UÔHH· õ Ö’Ç¨Ï=Ú, 2. nx
‚ åºHÀK«Q∞Æ }=Ú JkèHOõ QÍ LO@∞Ok. 3. nxH˜ J`«ºO`« ™êO„^`Œ « 13.6 g/cm3 LO@∞Ok.
L+¨"
™ê^è•~°}OQÍ =∞#=Ú ~Ô O_»∞ ~°HÍÅ ^Œ~å‡g∞@~°x
¡ LÑ¨Ü∂
≥ y™êÎ=Ú Jq. 1. ã
Ã eûÜ∞« ãπ ^Œ~å‡g∞@~ü, 2. á¶ê~°<Ç
£ Ï‘ \ò
^Œ~å‡g∞@~ü.
76
ÃãO\˜„ˆQ_£ =∞iÜ«Ú á¶ê~°<£Ç≤Ï\òÅ ãÖ|O^Œ=Ú : C/100 = F-32 / 180
=∞OK«∞ ^ Œ |=™ê÷#O O0C ÖË^• 320 á¶ê~°<Ç
„ g £ Ï≤ \ò ÖË^• 2730 K.
=∂#= â◊s~° LëÈ‚Q„ `Æ « H˘Å=_®xH˜ LÑ¨Ü∂
≥ yOK«∞ `«~å‡g∞@~ü#∞ H˜x
¡ HõÖò `«~å‡g∞@~ü ÖË^• [fi~°=∂Ñ¨x JO\Ï~°∞.
=∂#=Ùx â◊s~° ™ê=∂#º LëÈ‚Q„ `Æ « 980 F ÖË^• 370C .
ÃÑ„ +¨~ü ‰õΩHõ¯~ü Ñ¨xKÕ¿ã q^è•#=Ú : Ñ‘_< » åxfl Ñ Ã OK«_O» =Å¡ h\˜ ÉèÏ+¨Ê|=# ™ê÷#O Ñ
Ã ~°∞QÆ∞`«Ok. J#∞ ã¨∂`„ O« Ñ
Ã ·
P^è•~°Ñ_ ¨ çÑ Ã„ +¨~ü ‰õΩHõ¯~ü Ñ¨x KÕã∞¨ OÎ k.
™ê^•~°} áê„`Ö« ’ h~°∞ ™ê^è•~°}OQÍ 1000C =^ŒÌ =∞ã¨∞Å∞`«∞Ok HÍx Ñ Ã„ +¨~‰ü Ωõ Hõ¯~üÖ’ Ñ‘_<
» åxfl Ñ
Ã OK«_O» =Å¡
h\˜ ÉèÏ+≤Ê|=# ™ê÷#O Ñ Ã ~°∞QÆ∞`«∞Ok. ™ê^è•~°}OQÍ ÑÃ„ +¨~‰ü Ωõ Hõ¯~ü h~°∞ 1200C =^ŒÌ =∞ã¨∞Å∞`«∞Ok. JO^Œ∞=Å¡
1000C =^ŒÌ PÇ¨~°Ñ^¨ •~åúÅ∞ `«fi~°QÍ L_»∞‰õΩ`å~Ú.
=∞OK«∞ ¿ã¯\ÕQ∑ ã¨∂„`«=Ú : Ñ‘_<
» åxfl Ñ
Ã OK«_O» =Å¡ =∞OK«∞ ^„ g Œ |=# ™ê÷#O `«Q∞Æ `æ ∞« Ok. J#∞ ã¨∂`„ O« Ñ Ã · P^è•~°Ñ_¨ ç
=∞OK«∞ ã ¿ ¯\ÕQ∑ KÕÜ∞« |_»∞`«∞Ok. ™ê^è•~°}OQÍ =∞OK«∞ O0C =^ŒÌ Hõ~∞° QÆ∞`«∞Ok HÍx =∞OK«∞Ñ Ã · Ñ‘_<
» åxfl
Ã OK«_O» =Å¡ Jk O0c HõO>Ë `«‰Ωõ ¯= LëÈ‚Q„ `Æ « =^Œ<
Ñ Ì Õ Hõ~∞° QÆ∞`«∞Ok. JO^Œ∞=Å¡ Ñ‘_< » åxfl Ñ
Ã OK«_O» =Å¡ =∞OK«∞
^
„ g
Œ |=# ™ê÷#O `«Q∞Æ `æ ∞« Ok. ÑÖ_»~¡ ™° êÅÖ’ =∞OK«∞#∞ "ÕÜ∞« _®xH˜ =ÚO^Œ∞ =∞OK«∞ QÆ_# ¤» ∞ XHõ |@ìÖ’ LOz
|ÅOQÍ Hõ~„ `° À H˘@ì_O» =Å¡ =∞OK«∞ ^ Œ |=# ™ê÷#O `«yæ Jk O0c HõO>Ë `«‰Ωõ ¯= LëÈ‚Q„ `Æ « =^Œ<
„ g Ì Õ Y~°∞QÆ∞`«∞Ok.
ã¨=Ú„^Œ =∞@ìO #∞O_ç Z`«∞Î Ñ Ã iy`Õ h\˜ =∞~°∞QÆ∞ LëÈ‚Q„ `Æ « Ñ
Ã ~°∞QÆ∞`«∞Ok. Ñ
Ã„ +¨~ü ‰õΩHõ¯~ü =¸`« =∞^èºŒ Ö’ ÑÃ ·
ÉèÏQÆOÖ’ XHõ "åÖòfi J=∞~°Û|_ç LO@∞Ok. LëÈ‚O J<Õk "Õ_ç =ã¨∞= Î Ù #∞O_ç K«Åx ¡ =ã¨∞= Î Ù‰õΩ Ñ
„ =
¨ Ç≤ÏOKÕ â◊HÎ˜
ã¨fi~°∂Ñ¨=Ú. =ã¨∞=
Î ÙÅ Ü≥ÚHõ¯ "Õ_ç f„=`«#∞ QÍx K«Å^
¡ #
Œ O f„=^Œ`# « ∞ QÍx `≥eÜ«∞*ËÜ∞« Éè∫uHõ ~åâı LëÈ‚Q„ `Æ .«
L+¨=
‚ ∂Ñ¨HÍÅÖ’ L^Œfiã≤~÷ ™° ê÷#=Ú#∞ h~°∞ =∞iˆQ LëÈÊQ„‚ `Æ # « ∞ ã¨∂zOK«∞#∞, áê~°<Ç £ Ï≤ \ò L+¨=
‚ ∂Ñ¨H=
õ ÚÖ’
L^Œfiã≤~÷ ™° ê÷#=Ú 2120F á¶ê~°<Ç £ Ï≤ \ò J#QÍ 1000c ã¨=∂#=Ú. Ç≤Ï™êûg∞@~ü ÑïHõ~O° ^•fi~å L+¨= ‚ ∂Ñ¨HOõ Ö’
T^Œfiã≤÷~°™ê÷<åxfl QÆ∞iÎ™êÎ~°∞. F-32/180 = c/100.
U LëÈ‚Q„ `Æ « =^ŒÌ á¶ê~°<Ç Ã ÖÏûÜ∞« <£ ã¨=∂#OQÍ LO\Ï~Ú. -420 =^Œ.Ì H˜x
£ Ï‘ \ò ã ¡ Hõ~ü `«~å‡g∞@~ü#∞ [fi~°=∂xx Jx
‰õÄ_® JO\Ï~°∞. k#=Ú#O^Œe QÆi+¨ª Hõx+¨ª LëÈ‚Q„ `Æ # « ∞ QÆ∞iÎOKÕ ™ê^è# Œ "Õ∞ ã≤Hû± QÆi+¨ª Hõx+¨ª L+¨=
‚ ∂Ñ¨H=
õ Ú.
LëÈ‚Q„ `Æ #
« ∞ _çw„ ÅÖ’ H˘Å∞™êÎ~∞° . ã Ã eûÜ∞« <£ LëÈ‚Q„ `Æ « =∂#OÖ’ Ñ ¨ XHõ¯ ã¨=∞qÉèÏQÆ=Ú 10c J=Ù`«∞Ok. XHõ
„ u
~ÀQÆ LëÈ‚Q„ `Æ « 1020F J~Ú`Õ ã≤eÜ û ∞« ãπ ã „ H¨ Í~°O LëÈ‚Q„ `Æ « 38.80 LO@∞Ok.
¿ ¯Öò Ñ
Ñ¨^•~åúÅ#∞ "Õ_K ç ÜÕ ∞« _»O =Å¡HÍx K«ÖÏ¡~Û°_O» =Å¡ HÍx "å\˜ ã≤u ÷ x =∂~°Û=K«∞Û, =∞OK«∞ HõiQˆ LëÈ‚Q„ `Æ « O0c ,
"≥∞#
ÿ O^ Œ |=# LëÈ‚Q„ `Æ « 600c h~°∞ =∞iˆQ LëÈ‚Q„ `Æ « 1000c áê^Œ~ã
„ g ° O¨ ^ Œ |=# LëÈ‚Q„ `Æ « -370c D^èÖŒ ò
„ g
„^Œg|=# LëÈ‚„QÆ`« -1200c QÍA „^Œg|=# LëÈ‚„QÆ`« -11270c W#∞=Ú „^Œg|=# LëÈ‚„QÆ`« 15370c
L+¨# ‚ =Ú#‰õΩ Ñ
„ =¨ ∂#=Ú HÍÅsÅ∞, Z`≥# Î· Ñ¨~fi° `åÅ g∞^Œ Ñ‘_# » O `«‰Ωõ ¯=QÍ LO@∞Ok. XHõ ~Ày LëÈ‚Q„ `Æ «
38.80c J~Ú`Õ J`«x LëÈ‚Q „ `Æ « á¶ê~°<Ç „ H¨ Í~°OQÍ ã¨=∂#=∞~Ú`Õ P LëÈ‚Q„ `Æ « -400F = -
£ Ï≤ \ò LëÈ‚Q„ `Æ « =∂<åÅ Ñ
400c.
77
=∂#=ÙÅ â◊s~° LëÈ‚Q„ `Æ « =∂=¸Å∞QÍ 98.40F J~Ú`Õ ã Ã eûÜ∞« ãπ LëÈ‚Q„ `Æ « 36.90c QÍ LO@∞Ok. HÔ Åsq∞u
J#QÍ Lëê‚xfl =∞iÜ«Ú L+¨‚ ãÖ|O^Œ"∞≥ #
ÿ ~åâ◊√Å#∞ H˘Å=_»O L+¨= ‚ Ú XHõ â◊Hã Î˜ fi¨ ~°∂Ñ¨=Ú. Ñ¨^•~åúÅxflO\˜Ö’#∞
"åÜ«Ú=ÙÅ∞ "åºHÀz™êÎ~Ú. XHõ Ñ¨^•~°Oú Ü≥ÚHõ¯ qt+¨L ì +¨=‚ Ú =∞iÜ«Ú ^•x HÔ Å~ÀÑ¶H≤ ± qÅ∞= ™ê^è•~°}OQÍ
Jã¨=∂#OQÍ LO\Ï~Ú. qt+¨L ª +¨=
‚ Ú Ñ¨^•~°Oú Ñ¨Ó P^•~°Ñ_ ¨ ç LO@∞Ok. ^•i‡Hõ ã¨Ê~≈° L#fl ~Ô O_»∞ =ã¨∞= Î ÙÅÖ’
JkèHõ L+Ö‚ L#fl =ã¨∞=Î ÙÅÖ’x L+¨#‚ +¨=
ì Ú, JÅÊL+¨= ‚ Ú L#fl =ã¨∞= Î Ù L+¨Ö‚ Ï|=Ú#‰õΩ QÆÅ ãÖ|O^Œ=Ú
ã¨=∂#OQÍ LO@∞Ok. L+¨~‚ åt Q = ms J<Õ ã¨∂`„ = « ÚÖ’ t ã¨∂zOK«∞#k LëÈ‚Q„ `Æ Ö« ’x `Õ_®.
L+¨~‚ åâ◊√Å#∞ H˘Å∞=_®xH˜ "å_Õ ÑïHõ~= ° ÚÑ ¿ ~°∞ HÔ Ö’ig∞@~°∞. HÔ Ö’ig∞@~°∞ ~åy `«Ü∂ « ~°∞KÕÜ∞« |_ç LO@∞Ok.
QÆ} =ã¨∞= Î Ù Ü≥ÚHõ¯ qt+¨L ì +¨=‚ Ú q∞„â=◊ ∞ Ñ¨û ÌŒ Ö’ Hõ#∞Q˘#=K«∞Û. ^ „ =
Œ Ñ¨^•~åúÅ qt+¨L ì +¨=
‚ Ú Hõ#∞Q˘#∞@‰õΩ
LÑ¨Ü∂ ≥ yOK«∞ Ñ¨û ÌŒ #∂º@<£ j`«bY~°} Ñ¨û ÌŒ . JkèHõ qt+¨L ì +¨=
‚ Ú QÆÅ Ñ¨^•~°=ú Ú h~°∞. h~°∞ qtëÈì+= ‚¨ Ú
1ÔHÅs/gm/0c JÅ∂ºq∞xÜ«∞O qtëÈì+= ‚¨ Ú 0.22 c/gm/0c W#∞=Ú qtëÈì+= ‚¨ Ú qÅ∞= 0.12 c/gm/0c
QÍeÖ’ #∞O_ç L+¨= ‚ Ú WKÕÛ Ñ¨^•~°=
ú Ú WO^Œ#=Ú Ñ „ =
¨ ∂} ^„ =
Œ º~åt QÆÅ WO^Œ#=Ú ãÖÑ¨Ó~°O‚ QÍ =∞O_ç q_»∞^ŒÅ
KÕã
¿ L+¨â‚ H◊ <Î˜ Õ P WO^Œ#O Ü≥ÚHõ¯ HÔ Ö’iÑ¶H≤ ± qÅ∞= JO\Ï~°∞. 1 mj = 106 BÅ∞¡.
HÔ Ö’iÑ¶H≤ ± qÅ∞= qt+¨âì H◊ Î˜ = L`«ÊuÎ J~Ú# L+¨= ‚ Ú
Ñ
„ =
¨ ∂} ^„ =
Œ º~åt
MKS Ñ¨û
ÌŒ Ö’ HÔ Ö’iÑ¶H≤ ± xÅ∞=#‰õΩ Ñ ¨ ∂}=Ú BÅ∞û / kgm, cgs Ñ¨û
„ = ÌŒ Ö’ H˜Ö’_ç<£ qÅ∞=‰õΩ Ñ„ = ¨ ∂}=Ú
cal/gm. ã¨ÇÏ¨ ["åÜ«Ú=Ù H Ô Ö’iÑ¶H≤ ± qÅ∞= 34.50 mj / kg, Ñ „ ’Öò HÔ Ö’iÑ¶H≤ ± qÅ∞= 37 mj / kg HÀ‰õΩ HÔ Ö’i~°ÑH≤¶ ±
Ã \
qÅ∞= 34 mj/kg, ÉÁQÆ∞æ HÔ Ö’iÑ¶H≤ ± qÅ∞= 2324 mj/kg.
XHõ WO^Œ#O Ü≥ÚHõ¯ HÔ Ö’iÑ¶H≤ ± qÅ∞=#∞ `≥Å∞ã¨∞H˘#∞@‰õΩ LÑ¨Ü∂ ≥ yOK«∞ ÑïHõ~"
° ∞Õ ÉÏO|∞ HÔ Ö’ig∞@~°∞.
aÜ«∞ºO HÔ Ö’iÑ¶H≤ ± qÅ∞= 345 k-cal/100gm. É„~Ô áêÅ∞ HÔ Ö’iÑ¶H≤ ± qÅ∞= 117 kc/100gm J~°\Ñ ˜ O¨ _»∞ HÔ Ö’iÑ¶H≤ ±
qÅ∞= 116 kc/gm =ã¨∞= Î Ù#∞ "Õ_K ç Ü
Õ ∞« _®xH˜ LÑ¨Ü∂
≥ QÆÑ_
¨ Õ ~åt =∞iÜ«Ú WO^Œ#=Ú L`«ÊuÎ KÕã# ≤ "≥Ú`«OÎ
L+¨~‚ åâ◊√Å x+¨Êu< Î Õ L+¨^
‚ HŒ `∆õ « JO\Ï~°∞.
<å~åÎe<£ ^ „ gŒ |=# qt+¨Qì ∞Æ áÈÎ+= ‚¨ Ú 35.60 cal/gm. L+¨=‚ ∂Ñ¨HOõ Ö’ áê^Œ~ã ° O¨ "åºHÀãÖ K≥O^Œ_®xH˜ HÍ~°}=Ú
L+¨"‚ ∞≥ . "Õ_ç KÕÜ∞« _»O =Å¡ QÆ},˜ ^ „ =
Œ =∞iÜ«Ú "åÜ«Ú=Ù Ñ¨^•~åúÅ∞ "åºHÀz™êÎ~Ú. XHõ QÆ}Ñ¨^•~°Ñ ú Ù¨ á⁄_»=Ù
"≥O|_ç "åºHÀKåxfl ^ŒiQÆ"åºHÀK«#=Ú Jx JO\Ï~°∞. XHõ QÆ}Ñ¨^•~°Ñ ú Ù¨ "≥â· ßÅº "åºHÀKåxfl ^•xfl Hˆ u„∆ Ü«∞ "åºHÀK«O
Jx JO\Ï~°∞. XHõ QÆ}Ñ¨^•~°Ñ ú Ù¨ QÆ}Ñï=∂}Ï "åºHÀKåxfl QÆ}Ñï=∂} "åºHÀK«O Jx JO\Ï~°∞. Ñ „ =
¨ ∂}á⁄_»=Ù
QÆÅ XHõ =ã¨∞= Î Ù O0c L+¨Q„‚ `Æ « =$kÌH˜ ^•x á⁄_»=ÙÖ’ HõeQˆ =$kÌx P =ã¨∞= Î Ù Ü≥ÚHõ¯ ^è~·≥ º° "åºHÀK«Q∞Æ }HõO Jx
JO\Ï~°∞. ^≥·~°º"åºHÀK« QÆ∞}HÍxfl J<Õ JHõ∆~°O`À ã¨∂z™êÎ~°∞. JÅ∂ºq∞xÜ«∞O ^≥·~°º"åºHÀK«QÆ∞}Hõ=Ú
0.23 x 10-40 `åÑ¨# xÜ«∞O„`= « ÚÅ‰õΩ L^•Ç¨Ï~°}Å∞ i„Ñl ≤¶ ~ˆ @~ü, q^Œ∞º`ü, W„ãÑ ÃÎ‘ >ˇ.ì
"å`å=~°}OÖ’ HõeˆQ LëÈ‚„QÆ`« =∂iÊ_çH˜ `«y#@∞¡QÍ "åºHÀzOK«_»O HÀãÖ Ô~·Å∞ Ñ¨\ÏìÅ =∞^Œº MÏmÖ#∞
U~åÊ@∞KÕ™êÎ~∞° . ^
„ "Œ åÅ∞ "Õ_K ç ã
Õ #
≤ Ñ¨Ù_»∞ "åºHÀz™êÎÜ∞« x J<Õ xÜ«∞=∂xfl J#∞ãïOz ^ „ =
Œ LëÈ‚Q„ `Æ « =∂Ñ¨HÍÅx
`«Ü∂
« ~°∞KÕ™êÎ~∞° . Ñ „ =
¨ ∂}"≥â· ßÅºO QÆÅ XHõ =ã¨∞= Î ÙÖ’ 10c LëÈ‚Q„ `Æ « =$kÌH˜ ^•x "≥â· ßÅºOÖ’ HõeQˆ =$kÌx P
78
=ã¨∞=
Î Ù Ü≥ÚHõ¯ Hˆ f
„∆ Ü«∞ QÆ∞}HõO Jx JO\Ï~°∞. Ñ „ = Î ÙÖ’ 10c LëÈ‚Q„ `Æ « =$kÌH˜ ^•x
¨ ∂}"≥â· ßÅºO QÆÅ XHõ =ã¨∞=
QÆ}Ñï=∂#OÖ’ HõeQˆ =$kÌx P =ã¨∞= Î Ù Ü≥ÚHõ¯ QÆ}Ñï=∂# "åºHÀK«Q∞Æ }HõO Jx JO\Ï~°∞. ^≥~· º° "åºHÀK«Q∞Æ }Hõ
= á⁄_»=ÙÖ’ =$kÌ / `˘eá⁄_»=Ù x LëÈ‚Q „ `Æ Ö« ’x =$kÌ.
^≥·~°º"åºHÀK«QÆ∞}HÍxfl ' ' `À#∞, Hˆ f „∆ Ü«∞ "åºHÀK«Q∞Æ }HÍxfl 'B' `À#∞ QÆ}Ñï=∂} "åºHÀK«Q∞Æ }HÍxfl ' ' J<Õ
JHõ~∆ O° `À ã¨∂z™êÎ~∞° . ã≤~÷ Q° }
Æ Ñï=∂#O QÆÅ "åÜ«Ú=Ù Ü≥ÚHõ¯ `˘e Ñ‘_# » OÖ’ 10c LëÈ‚Q„ `Æ « =$kÌH˜ QÆÅÑ‘_# » =Ú
=$kÌx P "åÜ«Ú=Ù Ü≥ÚHõ¯ Ñ‘_# » QÆ∞}HõO Jx JO\Ï~°∞. Ñ‘_# » QÆ∞}HÍxfl 'O' J<Õ JHõ~∆ O° `À ã¨∂z™êÎ~∞° . Ñ‘_#
»
QÆ∞}HõO xÜ«∞=∞O`À<Õ "åÜ«Ú=Ù L+¨= ‚ ∂Ñ¨HÍÅ∞ `«Ü∂ « ~°=Ù`å~Ú. "åÜ«Ú=Ù L+¨= ‚ ∂Ñ¨HOõ `À QÍe Ü≥ÚHõ¯
Ñ‘_# » QÆ∞}HõO x~°~‚ ÚOK«=K«∞Û.
J`«ºkèHõ qt+¨L ì +¨=‚ Ú QÆÅ ^
„ =
Œ =Ú h~°∞. J`«ºÅÊ qt+¨L ì +¨=
‚ Ú QÆÅ QÆ}Ö’Ç¨Ï=Ú ã‘ã= ¨ Ú, J`«ºÅÊ qt+¨L ì +¨=
‚ Ú
QÆÅ „^Œ=Ö’Ç¨Ï=Ú áê^Œ~°ã¨=Ú, J`«ºkèHõ qtëÈì+¨‚=Ú QÆÅ Ö’Ç¨Ï=Ú JÅ∂ºq∞xÜ«∞=Ú. L+¨‚J"åÇ¨HÍÅ‰õΩ
L^•Ç¨Ï~°}Å∞ K˘Hõ¯ÉˇO_»∞, Lxfl "≥Ú^ŒÖ# ·ˇ q. J`«ºkèHõ HÔ Ö’iÑ¶H≤ ± qÅ∞= QÆÅ LO^Œ#=Ú ã¨ÇÏ¨ ["åÜ«Ú=Ù. J`«ºkèHõ
HÔ Ö’iÑ¶H≤ ± qÅ∞= QÆÅ PÇ¨~°Ñ^ ¨ •~°=
ú Ú "Õ~∞° â◊#QÆ, J`«ºkHõ HÔ ÅiÑ¶H≤ ± qÅ∞= QÆÅ ÑÖ_»∞ J~°\Ñ ˜ O¨ _»∞. J`«ºkèHõ
HÔ Ö’iÑ¶H≤ ± qÅ∞= QÆÅ áêÅ∞ |„~Ô áêÅ∞. J`«ºkHõ HÔ Ö’iÑ¶H≤ ± qÅ∞= QÆÅ HÍ~ÀÊÇ Ã Ï· _
„ _
Õ Å£ ∞ =i. ÉèÏ+≤Ê|=# qt+¨ì
QÆ∞áÈÎ+= ‚¨ Ú 70 cal/gm LO_Õ Ñ¨^•~°= ú Ú áê^Œ~ã ° =¨ Ú. J`«ºkHõ ÉèÏ+≤Ê|=# qt+¨ì QÆ∞áÈÎ+= ‚¨ Ú QÆÅ Ñ¨^•~°= ú Ú
h~°∞. J`«ºkèHõ ^„ gŒ |=# qt+¨ì QÆ∞áÈÎ+= ‚¨ Ú QÆÅ Ñ¨^•~°= ú Ú =∞OK«∞. JÅÊ^ „ gŒ |=# qt+¨ì QÆ∞áÈÎ+= ‚¨ Ú QÆÅ Ñ¨^•~°= ú Ú
<åÑ¶eÎ¨ <£. ^ Œ x[ "åºHÀK«O = áê„`« "åºHÀK«O + ^Œ$+¨º "åºHÀK«O.
„ =
1 gm LëÈ‚æ„QÆ`«#∞ 10c Ñ
Ã OK«_®xH˜
QÆÅ L+¨~‚ åt<Õ HÔ Ås JO\Ï~°∞. HÔ ÅiÑ¶H≤ ± qÅ∞= Ñ ¨ ∂}=Ú S-I Ñ¨û
„ = ÌŒ Ö’
BÅ∞/gm. qtëÈì+‚¨ Ñ ¨ ∂}=∞ S-I Ñ¨û
„ = ÌŒ Ö’ Joule/kgm dgC.
CHAPTER
HÍOu
HÍOu J<Õk XHõ â◊H~Î˜ ∂ ° Ñ¨=Ú. Wk =ã¨∞= Î Ù JQÆ∞Ñ≤OK«_®xH˜ ã¨Ç¨ Ü«∞Ñ¨_∞» `«∞Ok. ™ê^•~°}OQÍ =∞#O
ã¨∂~°∞ºxfl ã¨Ç¨ [HÍOu [#HõOQÍ =∞iÜ«Ú ã¨ÇÏ¨ [â◊HÎ˜ [#HõOQÍ Ñ ¿ ~˘¯O\Ï=Ú. ã¨∂~°∞º_ç`À áê@∞ #Hõ`„∆ åÅxfl
ã¨ÇÏ¨ [HÍOu[#HÍÖˇ. ã¨∂~°∞ºxH˜ Éè∂ í q∞H˜ =∞^èºŒ ^Œ∂~°=Ú 14 HÀ@¡ 95ÅHõÅ∆ 98"ÕÅ 500 H˜Ö’g∞@~°∞¡ ã¨∞=∂~°∞QÍ
15 HÀ@¡ km. ã¨ÇÏ¨ [ HÍOu "ÕQ= Æ Ú = 3 x 108 m/x ÖË^• 3 x 105 km/sec ã¨∂~°∞ºx #∞O_ç |Ü«∞Å∞^Õi#
ã¨∂~°ºHÍOu Éè∂ í q∞x KÕ~_° ®xH˜ Ñ¨@∞ìHÍÅ=Ú 8 x=∞ëêÅ 29 ã Ã HõO_»∞.¡ ã¨∂~°∞ºx `«~∞° "å`« =∞#‰õΩ Ju ^ŒQ~æÆ Q° Í
L#fl #Hõ`„∆ =
« Ú á¶êH˜=
û ∂ã Ã O\Ïe. Éè∂ í q∞ #∞O_ç JQÆ∞Ñ≤OK«∞ #Hõ`„∆ åÅÖ’ÔHÅ¡ HÍOu=O`«=∞~Ú#k ã≤iÜ«∞ãπ.
Éè∂
í q∞ #∞O_ç JQÆ∞Ñ≤ã∞¨ # Î fl #Hõ`„∆ O« Ö’ÔHÅ¡ JuÃÑ^Œk Ì ZÑ≤Öû Ï<£JiQÍ. HÍOux `«=∞QÆ∞O_® áÈxKÕÛ ^•ix |\˜ì
Ñ¨^•~åúÅ∞ ~Ô O_»∞ ~°HÍÅ∞QÍ LO\Ï~Ú. Wk XHõ\˜ áê~°^~Œ ≈° Hõ Ñ¨^•~åúÅ∞ 2) HÍOu|O^ŒHÍÅ∞.
áê~°^Œ~°≈Hõ Ñ¨^•~åúÅ∞ : HÍOux `«=∞QÆ∞O_® áÈxKÕÛ Ñ¨^•~åúÅ#∞ áê~°^~Œ ≈° Hõ Ñ¨^•~åúÅ∞ Jx JO\Ï~°∞. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ
QÍe, QÍA, h~°∞ "≥Ú^ŒÖ# ·ˇ q.
79
HÍOu|O^ŒHÍÅ∞ : HÍOu `«=∞QÆ∞O_® áÈx=fix Ñ¨^•~åúÅ#∞ HÍOu|O^ŒHÍÅ∞ Jx JO\Ï~°∞. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ ~°|ƒ~∞° ,
áê¡ãHì≤ ,± ~å~Ú, =∞\˜,ì =∂#=â◊s~°=Ú.
HÍOu^Œ~°≈Å∞ : 1. ~°∞A=~°#
Î ^Œ~≈° =Ú : HÍOu ZÅ¡ÑÙ¨ Ê_∞» ã¨~à° ~ˆ◊ MÏ =∂~°=
æ ÚÖ’ Ñ
„ Ü
¨ ∂
« }ÕK«∞ ^Œ~‡° <Õfl ~°∞A=~°#
Î =Ú
Jx JO\Ï~°∞.
J#∞=~°Î<åÅ∞ : HÍOu ~°∞A=~°# Î ^Œ~‡° O =Å¡ =ã¨∞=
Î ÙÅ KåÜ«∞Å∞ U~°Ê_`» å~Ú. KåÜ«∞Ö’ ~Ô O_»∞ ÉèÏQÍÅ∞ LO\Ï~Ú.
1. Ñ
„ K
¨ åÛÜ∞« , 2. LÑ¨KåÛÜ∞« .
KåÜ«∞ =∞^èºŒ Ö’ LO_Õ ^Œ@" ì ∞≥ #
ÿ pHõ\˜ á„ êO`åxfl Ñ
„ K
¨ åÛÜ∞« ÖË^• PO„| JO\Ï=Ú. Ñ
„ K
¨ åÛÜ∞« K«∞@∂ì H˘O`« pHõ\˜
=∞iH˘O`« "≥Å∞`«∞~°∞ Hõeã≤ LO>Ë á„ êO`åxfl LÑ¨KåÛ~Ú ÖË^• Ñ Ã #O„| JO\Ï=Ú. HÍOu ~°∞A=~°# Î ^Œ~‡° O =Å¡
ã¨∂~°º, K«O^
„ Œ Q„ Ç
Æ Ï¨ }ÏÅ∞ U~°Ê_`» å~Ú.
Z) ã¨∂~°ºQ„ ÇÆ Ï¨ }O U~°Ê_»∞@ : ™ê^è•~°}OQÍ Wk J=∂"åã¨º ~ÀA# U~°Ê_∞» `«∞Ok. J=∂"åã¨º ~ÀA ã¨∂~°∞º_»∞, K«O^ „ ∞Œ _»∞,
Éè∂
í q∞ XˆHã¨~à° ◊ ~ˆ YÃÑ· L#flÑÙ¨ Ê_∞» K«O^ „ ∞Œ x KåÜ«∞ Éè∂
í q∞ÃÑ· U~°Ê_∞» `«∞Ok. JÑ¨ÙÊ_∞» Éè∂
í q∞ÃÑ· Ñ
„ â¨ ßÛÜ∞« Ö’ L#fl"åiH˜
ã¨∂~°∞º_»∞ Jã¨ÖË HõxÑ≤OK«_∞» nxx ãÖÑ¨Ó~°‚ ã¨∂~°ºQ„ Ç Æ Ï¨ }O Jx JO\Ï~°∞. LÑ¨KåÛÜ∞« Ö’ L#fl "åiH˜ áêH˜H∆ Oõ QÍ
JQÆ∞Ñ≤™êÎ_∞» nxx áêH˜H∆ õ ã¨∂~°ºQ„ Ç Æ Ï¨ }O Jx JO\Ï=Ú.
a) K«O„^Œ„QÆÇ¨Ï}O U~°Ê_»∞@ : Wk ™ê^•~°}OQÍ áœ~°q ‚ ∞~ÀA U~°Ê_∞» `«∞Ok. áœ~°q ‚ ∞ ~ÀA ã¨∂~°∞º_»∞, Éè∂ í q∞ =∞iÜ«Ú
K«O^„ ∞Œ _»∞ XˆH ã¨~à° ◊ ~ˆ YÃÑ· L#flÑÙ¨ _»∞ ã¨∂~°∞º_ç =Å¡ "≥Å∞=_ç# HÍOu =Å¡ Éè∂ í q∞ KåÜ«∞ K«O^ „ ∞Œ x Ñ
Ã · U~°Ê_∞» `«∞Ok.
JÑ¨ÙÊ_∞» K«O^ „ ∞Œ x Éè∂í q∞ Ñ Ã ·Ñ
„ K
¨ åÛÜ∞« "≥Ú`«OÎ HõÑÊ≤ "ã
Õ #
≤ @∞¡ J~Ú`Õ JÑ¨Ù_»∞ Éè∂ í q∞ÃÑ· L#fl "åiH˜ K«O^ „ ∞Œ _»∞ Jã¨ÖË
JQÆ∞Ñ≤OK«_∞» J~Ú`Õ Éè∂ í q∞ Ü≥ÚHõ¯ H˘O`« Ñ „ K¨ åÛÜ∞« =∞iH˘O`« LÑ¨KåÛÜ∞« K«O^ „ ∞Œ xfl HõÑÊ≤ "ãÕ #≤ @∞¡ J~Ú`Õ
=∞#‰õΩ K«O^ „ ∞Œ _»∞ áêH˜H∆ Oõ QÆ JQÆ∞Ñ≤™êÎ_∞» nxx áêH˜H∆ õ K«O^ „ Q„Œ Ç
Æ Ï¨ }O Jx JO\Ï=Ú.
HÍOu Ñ¨~å=~°Î#=Ú : HÍOu[#HõO #∞O_ç |Ü«∞Å∞^Õi# HÍOu U^≥·<å XHõ Ü«∂#HõO QÆ∞O_® „Ñ¨Ü«∂}Õz
HÍOu|O^ŒHOõ #∞O_ç `«# kâ◊#∞ =∂~°∞ÛH˘x J^Õ Ü«∂#HõOFxH˜ Ñ
„ Ü
¨ ∂
« }˜ã
¿ Î kxx HÍOu Ñ¨~å=~°#
Î =Ú Jx
JO\Ï~°∞.
J#∞=~°Î<åÅ∞ : 1. HÍOuÑ¨~å=~°# Î O ^Œ~‡° O =Å¡<Õ =∞#‰õΩ =ã¨∞= Î ÙÅ∞ JQÆ∞Ñ≤™êÎ~Ú. 2. pHõ\’¡ =ã¨∞= Î ÙÅ∞ =∞#‰õΩ
Hõ#∞Ñ≤OK«Háõ È=_®xH˜ HÍ~°}=Ú =ã¨∞= Î ÙÅ #∞O_ç HÍOu Ñ¨~å=~°# Î =Ú K≥O^ŒHáõ È=_»"∞Õ . 3. QÍA, QÍe, h~°∞,
H˜~Àã≤<£ ÖÏO\˜ áê~°^~Œ ‡° Hõ Ñ¨^•~åúÅ∞ =∞#‰õΩ ã¨Ê+Oì¨ QÍ JQÆ∞Ñ≤OK«Háõ È=_®xH˜ HÍ~°}=Ú "å\˜ #∞O_ç HÍOu
Ñ¨~å=~°# Î O K≥O^ŒHáõ È=_»"∞Õ . 4. JO`«sHõÜ ∆ ∂
« u
„ ‰õΩÅ‰õΩ PHÍâ◊O #Å∞Ñ¨Ù~°OQÆ∞Ö’ JQÆ∞Ñ≤OK«_®xH˜ HÍ~°}O
JO`«sHõO∆ Ö’ ZÖÏO\˜ Ü«∂#HõO ÖË#O^Œ∞# â◊¥#º Ñ „ ^
¨ âÕ O◊ #∞O_ç HÍOu Ñ¨~å=~°# Î O K≥O^ŒHáõ È=_»O =Å¡ PHÍâ◊O
#Å∞Ñ¨Ù ~°OQÆ∞Ö’ JQÆ∞Ñ≤ã∞¨ OÎ k. 5. Q„ Ç Æ ¨ Å∞ =∞iÜ«Ú LÑ¨Q„ Ç Æ ¨ Å∞ "≥∞~°∞ã¨∞#
Î fl@∞¡ JQÆ∞Ñ≤OK«_®xH˜ HÍ~°}=Ú
#Hõ`„∆ åÅ∞ =∞iÜ«Ú ã¨∂~°∞ºx #∞O_ç "≥Å∞=_Õ HÍOu "å\˜ #∞O_ç Ñ¨~å=~°# Î O K≥O^Œ_" » ∞Õ . 6. Ñ
Ã i™È¯Ñπ HÍOu
Ñ¨~å=~°# Î O ^Œ~‡° OÃÑ· P^è•~°Ñ_
¨ ç Ñ¨xKÕã∞¨ OÎ k. WO^Œ∞Ö’ ~Ô O_»∞ ã¨=∞`«Å ^Œ~Ê° <åÅ∞ ~Ô O_»∞ U=∂O`«~° Q˘\ÏìÅÖ’
H˜¯∆ ^ŒÌ ã¨=∂O`«~° ~ˆ Y`À 450 HÀ}O KÕã∂ ¨ Î LO_»_O» =Å¡ Ñ „ u¨ aO|ÉÏÅ∞ U~°Ê_`» å~Ú nxx ^Õâã ◊ i¨ Ç¨Ï^Œ∞ÖÌ ’
80
HõO^ŒHÍÅÖ’ #∞O_ç ãÃ x · ‰õΩÅ∞ â◊`„ ∞« ^ÕâßÅ‰õΩ K≥Ok# K˘~°ÉÏ@∞^•~°∞Å HõêŒ Hõ#∞ QÆ=∞xOK«_®xH˜ LÑ¨Ü∂ ≥ y™êÎ~∞° .
JÖÏˆQ [ÅO`«QÍq∞Ö’‰õÄ_® nxx LÑ¨Ü∂ ≥ y™êÎ~∞° . ~Ô O_»∞ ã¨=∞`«Å ^Œ~Ê° <åÅ =∞^èºŒ U~°Ê_∞» Ñ
„ u¨ aOÉÏÅ ^Œ~å‡Å∞
~Ô O_»∞ ã¨=∞`«Å ^Œ~Ê° <åÅ =∞^Œº HÀ}O ' ' J~Ú`Õ U~°Ê_Õ Ñ „ u¨ aOÉÏÅ ãÖYº ' ' J#∞H˘x<å Ñ „ u¨ aOÉÏÅ ãÖYº
N = 360/ ‰õΩ ã¨=∂#OQÍ LO@∞Ok. J#QÍ ã¨=∞`«Å ^Œ~Ê° <åÅ =∞^èºŒ HÀ}O 1800 J~Ú#@¡~Ú`Õ 360/180
-1 = 2 -1 = 1 Ñ
„ u
¨ aO|O U~°Ê_∞» `«∞Ok.
ã¨=∞`«Å ^Œ~Ê° <åÅ =∞^èºŒ HÀ}O 600 J~Ú`Õ 360/60 -1 = 5 Ñ
„ u
¨ aOÉÏÅ∞ U~°Ê_`» å~Ú.
~Ô O_»∞ ã¨=∞`«Å ^Œ~Ê° }ÏÅ =∞^èºŒ O0 HÀ}O L#flÑÙ¨ Ê_∞» Ñ
„ u
¨ aOÉÏÅ ãÖYº J#O`«=Ú J~Ú`Õ ~Ô O_»∞ ^Œ~Ê° <åÅ =∞^èºŒ
HÍOu Ñ¨~å^Œ~# Î° O K≥O^Œ∞`«∂ LO_»_O» =Å¡ HÍOu f„=`« `«yáæ È~Ú Ñ „ u
¨ aOÉÏÅ∞ z=~°‰Ωõ =∞ã¨HÉõ ÏiáÈ~Ú
JQÆ∞Ñ≤OK«‰Ωõ O_®áÈ`å_»∞. S
HÍOu f„=`« : HÍOu f„=`«#∞ ÅH±û ÖË^• HÍO_çÖÏ¡ ÖË^• Å∂º"≥∞<£ÅÖ’ H˘Å∞™êÎ~∞° . HÍOu f„=`«‰Ωõ JO`«~å˚fÜ«∞
Ñ ¨ ∂}=Ú Å∂º"≥∞<£. XHõ Å∂º"≥∞<£ = 12.56 HÍO_çÖò Ñ¨=~üû.
„ =
ã¨=∞`«Å ^Œ~°Ê#OÖ’ U~°Ê_»∞ „ÑüaOÉHÍÅ∞ ^Œ~å‡Å∞ : 1. Ñ „ u
¨ aO|Ñ¨Ù ã Ã A · =ã¨∞= Î Ùã Ã A
· ã¨=∂#OQÍ LO@∞Ok. Ñ „ u¨ aO|Ñ¨Ù
^Œ∂~°O ã¨=∂#=Ú =ã¨∞= Î Ù ^Œ∂~°O Ñ „ u ¨ aO|O =∞iÜ«Ú =ã¨∞= Î Ù ^Œ~Ê° <åxH˜ wz# XˆH ÅO|ˆ~YÃÑ· LO\Ï~Ú.
Ñ
„ u
¨ aO|O =∞iÜ«Ú =ã¨∞= Î Ù Ñ¨~ã ° Ê¨ ~O° =ºuˆ~Y kâ◊Ö’ Ñ „ Ü ¨ ∂
« }˜™êÎ~Ú. WO^ŒOÖ’ U~°Ê_Õ Ñ „ u¨ aOÉÏÅ∞ ‰õΩ_ç
Z_»=∞Å∞QÍ HõxÑ≤™êÎ~Ú. ã¨=∞`«Å ^Œ~Ê° #OÖ’ XHõ Ñ¨ÓiÎ Ñ „ u ¨ aOÉÏxfl K«∂_®ÅO>Ë ^Œ~Ê° #O ã Ã A· =ã¨∞= Î ÙãÃ A
· Ö’
HõhãÖ ã¨QOÆ LO_®e. Wk x[ Ñ „ u¨ aOÉÏÅ∞ HÍ=Ù Wq q∞`«º Ñ „ u¨ aOÉÏÅ∞ g\˜x `≥~Ñ Ã° · Ñ¨@Öì =
Ë Ú. x[ Ñ „ u
¨ aOÉÏÅ‰õΩ
L^•Ç¨Ï~°}Å∞ á¶È\’„QÍÑ¶.π ‰õΩO|HÍ~ü ^Œ~≈° #OÖ’ U~°Ê_∞» Ñ „ u ¨ aOÉÏÅ ^Œ~å‡Å∞ : 1. Ñ „ u
¨ aO| ã Ã A· =ã¨∞= Î ÙãÃ A
·
HõO>Ë `«‰Ωõ ¯=QÍ LO@∞Ok. 2. Ñ „ u¨ aO| ^Œ∂~°=Ú =ã¨∞= Î Ù ^Œ∂~°O HõO>Ë Z‰õΩ¯=QÍ LO@∞Ok. 3. "åÇ¨Ï<åÅÖ’
‰õΩOÉèÏHÍ~° ^Œ~Ê° <åxfl ã
Ã _· ∞» q∞„~~° Qü Í LÑ¨Ü∂ ≥ y™êÎ~∞° .
Ñ¨Ù@HÍ~° ^Œ~°Ê#OÖ’ U~°Ê_Õ „ÑüaOÉÏÅ ^Œ~å‡Å∞ : 1. Ñ
„ u
¨ aO|O ãÃ A
· =ã¨∞=
Î ÙãÃ A
· HõO>Ë Z‰õΩ¯=QÍ LO@∞Ok. Ñ „ u
¨ aO|O
^Œ∂~°=Ú =ã¨∞= Î Ù ^Œ∂~°O HõO>Ë `«‰Ωõ ¯=QÍ LO@∞Ok. "åÇ¨Ï<åÅÖ’ Ç Ã Ï_£Ö\
·ˇ Åò Ö’ Ñ¨Ù\ÏHÍ~° ^Œ~Ê° #=Ú JÖÏˆQ <Õ`„ «
^ŒO`« "≥^· ∞Œ ºÅ∞ Ñ¨Ù\ÏHÍ~° ^Œ~Ê° <åxfl LÑ¨Ü∂ ≥ y™êÎ~∞° .
HÍOu =„H|© =#O : XHõ HÍOu Ü«∂#HõO #∞O_ç =∞~˘Hõ Ü«∂#HÍxH˜ Ñ „ "
¨ tÕ ã¨∞# Î flÑÙ¨ _»∞ Ü«∂#Hõ=Ú `«ÅÑ¨Ù=∞~°O
Ñ
„ ^
¨ âÕ O◊ =^ŒÌ HÍOu =Oy Ñ „ Ü¨ ∂ « }ÕKÕ ^Œ~å‡xfl HÍOu =„H|
© =#O JO\Ï~°∞. HÍOu q~°Å`«ÅÜ«∂#O #∞O_ç
™êO„^`Œ Ü « ∂
« #HõO Ö’xH˜ Ñ
„ "
¨ +Õ O≤ z#Ñ¨Ù_»∞ =„H|© =# H˜~}° =Ú ÅO|O "≥Ñ· Ù¨ ‰õΩ =OQÆ∞`«∞Ok. JO^Œ∞=Å¡ =„H| © =#
HÀ}=Ú Ñ¨`«#HÀ}O HõO>Ë `«‰õΩ¯=QÍ LO@∞Ok. HÍOu ™êO„^Œ`«Ü«∂#HõO #∞O_ç q~°ÅÜ«∂#HõOÖ’xH˜
Ñ
„ "
¨ tÕ Oz#Ñ¨Ù_»∞ =„H|© =# H˜~} ° O #∞O_ç ÅO|O #∞O_ç ^Œ∂~°OQÍ =OQÆ∞`«∞Ok. HÍ|\˜ì =„H| © =# HÀ}=Ú
Ñ¨`#« HÀ}O HõO>Ë Z‰õΩ¯=QÍ LO@∞Ok.
J#∞=~°Î<åÅ∞ : HÍOu =„H|
© =# ^Œ~‡° O =Å¡ h~°∞ ÖÏO\˜ ™êO„^HŒ `õ « Ü«∂#OÖ’ áêH˜H∆ Oõ QÍ =Úxy L#fl =ã¨∞= Î Ù
=Oy#@∞¡QÍ HõxÑ≤ã∞¨ OÎ k. ™êO„^HŒ `õ « Ü«∂#OÖ’ =Úxy L#fl =ã¨∞= Î ÙÑ
Ã H· ˜ ÖËz#@∞¡QÍ JQÆ∞Ñ≤OK«∞@‰õΩ HÍ~°}O
81
HÍOu =„H©|=#"Õ∞. h\˜Ö’ xO_ç L#flÑ¨Ù_»∞ |ˆH\ò J_»∞QÆ∞ÉèÏQÆ=Ú hÅ¡ \ÏºOH± J_»∞QÆ∞ ÉèÏQÆ=Ú, ÉèÏq
J_»∞QÆ∞ÉèÏQÆ=Ú ÑÃ H· ˜ ÖËz#@∞¡QÍ ÖË^• ^ŒQiæÆ QÍ HõxÑ≤OK«_®xH˜ HÍ~°}O HÍOu =„H|
© =#"Õ∞. q~°Å`«ÅÜ«∂#HõOÖ’
=Úxy L#fl =ã¨∞= Î ÙÅ∞ ^Œ∂~°OQÍ ÖË^• Ö’`«∞Ö’ L#fl@∞¡ JQÆ∞Ñ≤™êÎ~Ú. h~°∞ Hõ^∞Œ Å∞`«∞#flÑÙ¨ _»∞ h\˜Ö’ =Úxy
L## =ã¨∞= Î Ù Hõ^ÅŒ ∞`«∞#fl@∞¡ HõxÑ≤OK«_®xH˜ HÍ~°}=Ú HÍOu =„H| © =#"Õ∞. ~å„u Ñ¨Ó@ PHÍâ◊OÖ’ #Hõ`„∆ åÅ∞
q∞#∞‰õΩ q∞#∞‰õΩ =∞x "≥∞~°=_®xH˜ HÍ~°}=Ú HÍOu =„H| © =#"Õ∞.
ãÖkQÆÌ HÀ}=Ú : HÍOu U^≥< · å XHõ ™êO„^`Œ Ü
« ∂
« #HõO #∞O_ç q~°Å`«ÅÜ«∂#HõOÖ’xH˜ Ñ „ "¨ t
Õ ã¨∞#
Î flÑÙ¨ _»∞ =„H|
© =#
H˜~}° =Ú ÅO| H˜~} ° O 900 `À =„H| © =#O K≥O^•ÅO>Ë Ñ¨`# « H˜~}
° Ïxfl ZO`«HÀ}OÖ’ K≥OkOKåÖ’ P HÀ}Ï<Õfl
ãÖkQÆHÌ À}=Ú Jx JO\Ï~°∞. ãÖkQÆHÌ À}=Ú HÍOu Hˆ =ÅO ™êO„^`Œ Ü « ∂ « #HõO #∞O_ç q~°Å`«ÅÜ«∂#HõOÖ’xH˜
Ñ
„ "
¨ tÕ ã¨∞#
Î Ñ¨Ù_»∞ =∂„`"« ∞Õ U~°Ê_∞» `«∞Ok. x~°Å`«ÅÜ«∂#HõO #∞O_ç ™êO„^`Œ Ü « ∂
« #HõOÖ’xH˜ Ñ „ "¨ tÕ ã¨∞#
Î Ñ¨Ù_»∞
ãÖkQÆHÌ À}=Ú U~°Ê_^ » ∞Œ .
HÍOu ãÖÑ¨Ó~å‚O`«~° Ñ¨~å=~°Î#=Ú : HÍOu ™êO„^Œ`«Ü«∂#HõO #∞O_ç q~°Å `«ÅÜ«∂#HõOÖ’xH˜ „Ñ¨"Õtã¨∞Î#flÑ¨Ù_»∞
ãÖkQÆHÌ À}O HõO>Ë Z‰õΩ¯= HÀ}O`À Ñ¨`# « O K≥Ok#Ñ¨Ù_»∞ HÍOu H˜~} ° =Ú uiy q~°Å`«ÅÜ«∂#HõOÖ’xH˜
Ñ
„ "
¨ t
Õ OK«^∞Œ . ™êO„^`Œ Å« Ü«∂#HõOÖ’xH˜ J<ÕHõ =∂~°∞¡ Ñ¨~=
° ~°#
Î O K≥O^Œ∞`«∞Ok. nx<Õ HÍOu ãÖÑ¨Ó~å‚O`«~°
Ñ¨~å=~°#Î O Jx JO\Ï~°∞.
J#∞=~°Î<åÅ∞ : =„[O pHõ\’¡ ã Ã `· O« "≥∞~°=_®xfl HÍ~°}O HÍOu ãÖÑ¨Ó~å‚O`«~° Ñ¨~å=~°# Î ÜÕ∞. =„*ÏxH˜ LO_Õ PHõ$u
r*ÏQÀ}Öò ÖË^• + Ã _»∞ƒl PHÍ~°=Ú =∞iÜ«Ú nxH˜ ™êO„^`Œ « 3.51 g/vm3 =„[O x~å‡}=Ú =∞iÜ«Ú ^•x
™êO„^`Œ « =Å¡ HÍOu ãÖÑ¨Ó~å‚O`«~° Ñ¨~å=~°# Î ^Œ~å‡xfl Ñ „ ^ ¨ iŒ ≈ã¨∞OÎ k. "≥^· ºŒ ~°OQÆOÖ’ qiqQÍ LÑ¨Ü∂ ≥ yOKÕ
ZO_À™È¯Ñπ ÖË^• ÖÏº„áÈ™È¯ÑπÅ∞ HÍOu ãÖÑ¨Ó~å‚O`«~° Ñ¨~å=~°# Î ^Œ~‡° OÑ¨Ó P^è•~°Ñ_ ¨ ç Ñ¨xKÕ™êÎ~Ú. >ˇeHõ"∞Õ ºxˆH+¨<û£
=º=ã¨Ö÷ ’ LÑ¨Ü∂ ≥ yOKÕ ^Œ$+¨ `«O`«∞=ÙÅ∞ ÖË^• PÑ≤Hì Öõ ò Ñ Ã |·¶ ~üû HÍOu ãÖÑ¨Ó~å‚O`«~° Ñ¨~å=~°# Î ^Œ~‡° Ñ
Ã · P^•~°Ñ_ ¨ ç
Ñ¨xKÕ™êÎ~Ú. g\˜Ö’ \ „ Ï<£q
û ∞+≤<£ ã Ã +
ì <
¨ £ =^ŒÌ ^Œfixâ◊HÎ˜ HÍOu â◊HQÎ˜ Í =∂i D i¿ãqOQ∑ ã ¿ +
ì <
¨ £ =^ŒÌ HÍOu â◊HÎ˜
^Œfix â◊HQÎ˜ Í =∂~°∞`«∞Ok. WO^Œ∞Ö’ ã¨=∂Kå~°O HÍOu ~°∂ÑÖÖ’ HÍOu "ÕQOÆ `À ã¨=∂# "ÕQOÆ `À Ñ „ Ü
¨ ∂ « }˜ã∞¨ OÎ k.
ZO_»=∂=ÙÅ∞ HÍOu ãÖÑ¨Ó~å‚O`«~° Ñ¨~å=~°# Î O ^Œ~‡° OÑ¨Ó P^è•~°Ñ_ ¨ ç U~°Ê_`» å~Ú. ™ê^è•~°}OQÍ ZO_»=∂=ÙÅ∞
Ñ¨Q\Æ Ñ
˜ Ó¨ @ *ÏfÜ«∞ ~°ÇÏ¨ ^•^•~°∞Å∞ =∞iÜ«Ú Z_®~°∞ÅÖ’ U~°Ê_∞» `å~Ú. H˜~Àã≤<.£ Ñ Ã \
„ ’Öò ÖÏO\˜ Ñ Ã \„ ’eÜ«∞O
L`«Ê`«∞ÎÅ∞ <ÕÅÃÑ· Ñ¨_ç#Ñ¨Ù_»∞ HÍOu ãÖÑ¨Ó~å‚O`«~° Ñ¨~å=~°Î#O K«~°‡ =Å¡ "≥∞~°∞ã¨∞Î#fl@∞¡QÍ HõxÑ≤ã¨∞ÎOk.
HÍOu q=~°Î#=Ú : HÍOu U^≥·<å XHõ ã¨#fl\˜ peHõQÆ∞O_® „Ñ¨Ü«∂}˜ã¨∞Î#flÑ¨Ù_»∞ pÅHõ "≥Å∞Ñë JOK«∞Å =^ŒÌ
"åºÑ≤OK«_®xfl ÖË^• =Oy Ñ
„ Ü
¨ ∂
« }ÕK«∞ ^Œ~å‡xfl HÍOu q=~°#
Î O Jx JO\Ï~°∞.
J#∞=~°<Î åÅ∞ : ã¨∂~Àº^ŒÜ∂ « xH˜ H˘xfl xq∞ëêÅ =ÚO^Œ∞ H˘O_» JOK«∞ÅÃÑ· "≥∞~°∞ã¨∞#
Î fl@∞¡ JQÆ∞Ñ≤OK«_®xH˜
HÍ~°}=Ú HÍOu q=~°# Î "Õ∞. =∞#O U^≥< · å XHõ HÍOu [#HõO =ÚO^Œ∞ xÅ|_ç XHõ Ñ¨ÅK«x QÆ∞_»¤ QÆ∞O_® HÍOu
[#HÍxfl K«∂ã≤#Ñ¨Ù_»∞ ^•x ~°O^„ •Å∞ JkHõ HÍOu=O`«OQÍ "≥∞~°=_®xH˜ HÍ~°}=Ú HÍOu q=~°# Î =Ú.
HÍOu qˆHÑ∆ #¨ =Ú : HÍOu U^≥<
· å XHõ ™êO„^`Œ Ü
« ∂
« #HõO #∞O_ç Ñ
„ Ü
¨ ∂
« }˜ã∞¨ #
Î flÑÙ¨ _»∞ Jk qq^èŒ =~å‚Å∞QÍ q_çáÈ`«∞Ok
82
nx<Õ HÍOu qˆHÑ ¨ =Ú Jx JO\Ï=Ú. Ex `≥Åx
∆ # ¡ HÍOu XHõ Ñ¨@Hì Oõ QÆ∞O_® ÑÖÑ≤Oz#Ñ¨Ù_»∞ ql˚Ü∂
« ~ü J#∞
=~å‚Å∞QÍ q_çáÈ`«∞Ok. nx<Õ HÍOu qˆHÑ
∆ #
¨ =Ú Jx JO\Ï~°∞.
J#∞=~°Î<åÅ∞ : `≥Åx ¡ HÍOu U^≥< · å ™êO„^`Œ Ü « ∂ « #O #∞O_» Ñ „ Ü ¨ ∂
« }Õz#Ñ¨Ù_»∞ ql˚Ü∂ « ~ü J#∞ U_»∞ =~å‚Å∞QÍ
q_çáÈ`«∞Ok. Z~°∞Ñ¨Ù =~å‚xfl Ñ „ =¨ ∂^Œã∂ ¨ zHõQÍ ã¨∂zOK«_®xH˜ HÍ~°}=Ú Z~°∞Ñ¨Ù =~å‚xH˜ J`«ºkHõ `«~O° QÆ
^è~·≥ º° =Ú =∞iÜ«Ú J`«ºÅÊ qK«Å#HÀ}=Ú LO_»_" » ∞Õ =~å‚O^Œ`fi« O L#fl"å~°∞ P‰õΩÑ¨KÛ« =∞iÜ«Ú hÅO =∞^èºŒ
`Õ_®Å#∞ QÆ∞iÎOK«Ö~Ë ∞° . nxH˜ HÍ~°}=Ú D ~Ô O_»∞ =~å‚Å =∞^èºŒ `«~O° QÆ ^è~·≥ åºÅ =∞^èºŒ ÉË^= Œ Ú ã¨fiÅÊOQÍ LO_»O
=Å¡ P ~Ô O_çO\˜ =∞^èºŒ `Õ_®#∞ =~å‚O^Œ`fi« O L#fl"å~°∞ QÆ∞iÎOK«Ö~Ë ∞° . =∞OK«∞ ‰õΩi¿ã á„ êO`åÅÖ’ ZHõ`~« O° QÍ
^è~·≥ º° O QÆÅ Ñ¨ã∞¨ Ñ¨ÙÑ¨KÛ« =~å‚xfl =∂„`" « ∞Õ "åÇ¨Ï<åÅ Ç Ã Ï_£Ö@·ˇ ∞QÍ LÑ¨Ü∂ ≥ y™êÎ~∞° . nxH˜ HÍ~°}O Ñ¨ã∞¨ Ñ¨ÙÑ¨KÛ«
=~°= ‚ Ú á⁄QÆ=∞OK«∞QÆ∞O_® Ñ „ Ü¨ ∂ « }Õz#Ñ¨Ù_»∞ qq^èŒ =~å‚Å∞QÍ q_çáÈ‰õΩO_® ã¨Ê+Oì¨ QÍ JQÆ∞Ñ≤ã∞¨ OÎ k. XHõ =ºH˜Î
he~°OQÆ∞ J^•ÎÅ#∞ ^ŒiOz~À*Ï Ñ¨Ù+¨ÊO K«∂ã≤#Ñ¨Ù_»∞ P ~À*Ï Ñ¨Ù+¨ÊO J`«xH˜ #Å∞Ñ¨Ù~°OQÆ∞Ö’ JQÆ∞Ñ≤ã∞¨ OÎ k.
nxH˜ HÍ~°}O Z~°∞Ñ¨Ù ~°OQÆ∞Ñ Ã · HÍOuÑ¨`# « O K≥Ok#Ñ¨Ù_»∞ Jk `≥Åx ¡ HÍOuÖ’x Jxfl =~å‚Å#∞ â’+≤OK«∞H˘x
Z~°∞Ñ¨Ù =~å‚xfl =∂„`" « ∞Õ Ñ¨~å=iÎOÑ¨Kã Õ ∞¨ OÎ k. D Z~°∞Ñ¨Ù =~å‚xfl Z~°∞Ñ¨Ù ~°OQÆ∞ J^•ÌÅ∞ â’+≤OK«∞‰õΩO\Ï~Ú.
J#QÍ P Ñ¨Ù+¨ÊO #∞O_ç Ñ¨~å=~°# Î O K≥Ok# U HÍOu ‰õÄ_® HõO\˜Ö’x ~Ô \˜<å#∞ K≥~_ ° O» ÖË^∞Œ JO^Œ∞=Å¡ P
Ñ¨Ù+¨ÊO HÍOuÇ‘Ï#OQÍ ÖË^• #Å¡QÍ HõxÑ≤ã∞¨ OÎ k.
HÍOu ÑïˆH∆Ñ¨#=Ú : HÍOu U^≥< · å XHõ ™êO„^`Œ Ü
« ∂
« #O QÆ∞O_® Ñ„ Ü¨ ∂
« }˜ã∞¨ #
Î flÑÙ¨ _»∞ Z‰õΩ¯= `«~O° QÆ^~·≥è º° QÆÅ =~å‚Å∞
Roy "≥Ú^ŒÖ# ·ˇ q. <Õ~∞° QÍ P Ü«∂#HõO QÆ∞O_® Ñ „ Ü
¨ ∂ ¨ Î Ju `«‰Ωõ ¯= `«~O° QÆ ^≥~· åºÅ∞ J~Ú# VIB Å∞ P
« }˜ã∂
Ü«∂#HõO QÆ∞O_®<Õ J<ÕHõ =∂~°∞¡ Ñ¨~å=~°# Î O K≥O^Œ∞ ^Œ~å‡xfl HÍOu ÑïHˆ Ñ ∆ #¨ O Jx JO\Ï~°∞.
J#∞=~°Î<åÅ∞ : PHÍâ◊OÖ’ he ~°OQÆ∞ HõxÑ≤OK«_®xH˜ HÍ~°}=Ú HÍOuÑïˆH∆Ñ¨#"Õ∞. ã¨=Ú„^ŒÑ¨Ù h~°∞ he
~°OQÆ∞Ö’Hõ#∞Ñ≤OK«_®xH˜ HÍ~°}O HÍOu ÑïHˆ Ñ ∆ #
¨ =Ú. ã¨∂~Àº^ŒÜ∞« =∞iÜ«Ú ã¨∂~°º Jã¨=Î ∞Ü«∞O ã¨=∞Ü«∞OÖ’
ã¨∂~°∞º_»∞ Z~°∞Ñ¨Ù ÖË^• J~°∞} =~°O‚ Ö’ Hõ#∞Ñ≤OK«_®xH˜ HÍ~°}O HÍOu ÑïHˆ Ñ
∆ #¨ =Ú. ã¨∂~Àº^ŒÜ∞« =∞iÜ«Ú
ã¨∂~åºã¨=Î ∞Ü«∞ ã¨=∞Ü«∂ÅÖ’ "å`å=~°} Ñïã≤`÷ ∞« Å HÍ~°}OQÍ "å`å=~°}O QÆ∞O_® VIB Å`À áê@∞ GY Å∞
‰õÄ_® "å`å=~°}O QÆ∞O_® J<ÕHõ =∂~°∞¡ Ñ¨~å=~°# Î O K≥O^Œ∞`å~Ú. HÍx Z‰õΩ¯= `«~O° QÆ ^≥~· º° O QÆÅ 'R'O' Å∞
=∞# HõO\˜x KÕ~∞° `å~Ú. JO^Œ∞=Å¡ ã¨∂~°∞º_»∞ =∞#‰õΩ Z~°∞Ñ¨Ù ÖË^• J~°∞} =~°O‚ Ö’ HõxÑ≤™êÎ~Ú.
=~å‚Å∞ - ~°HÍÅ∞ : ™ê^•~°}OQÍ =~å‚Å∞ =¸_»∞ ~°HÍÅ∞ Jq. 1. á„ ê^äq
Œ ∞Hõ =~å‚Å∞ Jq XHõ\˜ ~Ô _£, w„ <£, |∂¡ Å#∞
á„ ê^äq
Œ ∞Hõ =~å‚Å∞QÍ Ñ¿ ~˘¯O\Ï~°∞.
2. Q“} =~å‚Å∞ - ZÖ’¡, "≥∞*ˇO\Ï, ã Ã Ü«∂#¡Å#∞ Q“} =~å‚Å∞QÍ Ñ ¿ ~˘¯O\Ï~°∞. D ~Ô O_»∞ á„ ê^äq
Œ ∞Hõ =~å‚Å
·≥ å Q“} =~°O‚ U~°Ê_∞» `«∞Ok. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ R + G = y, G + B = ã
HõÅ~ÚHõ =Å¡<< Ã Ü«∂<£, R + B = "≥∞*ˇO\Ï.
ã
Ã Ü«∂<£ J#QÍ =Ú^Œ∞~°∞ hÅ∞, <≥=∞b he =~°=
‚ Ú.
"≥∞*ˇO\Ï J#QÍ =Ú^Œ∞~°∞, Z~°∞Ñ¨Ù R + G + B = "≥·\ò, Y + C + M = "≥·\ò.
3. `«$fÜ«∞ =~å‚Å∞ : á„ ê^äq
Œ ∞Hõ, Q“} =∞iÜ«Ú `≥Å∞Ñ¨Ù =~°O‚ HÍ‰õΩO_® q∞QÆ`å =~å‚ÅO\˜x `«$fÜ«∞ =~å‚Å∞ Jx
83
JO\Ï~°∞ `≥Å∞Ñ¨Ù =~å‚xfl `«@ã¨=
÷ ~°O‚ Jx JO\Ï~°∞. qa˚Ü∂« ~ü Ö’x á„ ê^äqŒ ∞Hõ =~å‚Å∞ =¸_»∞ R,G,B. qa˚Ü∂
« ~üÖ’
QÆÅ Q“}=~°=‚ Ú Y, qa˚Ü∂ « ~üÖ’x `«$fÜ«∞ =~å‚Å∞ V,I,O.
^Œ$+≤ìÖ’áêÅ∞ : 1. ™ê^•~°} ^Œ$+≤ì : Ñ
„ u
¨ aO|O YzÛÒ« QÍ ~Ô \˜<å Ñ Ã · U~°Ê_`ç Õ ^•xx ™ê^è•~°} ^Œ$+≤ì JO\Ï~°∞.
™ê^è•~°} ^Œ$+≤ì L#fl"å~°∞ K«^∞Œ =Ù`«∞#flÑÙ¨ _» HõO\˜ #∞O_ç Ñ¨Ùã¨HÎ Oõ ^•^•Ñ¨Ù 25 ã Ã O\˜g∞@~°¡ ^Œ∂~°O LO_®e.
2. ëê~üì Ãã·\ò : Ñ
„ u
¨ aO|O ~Ô \˜<å‰õΩ =ÚO^Œ∞ÉèÏQÆOÖ’ U~°Ê_`ç Õ ^•xx Ç „ Ï¨ ã¨fi ^Œ$+≤ª JO\Ï=Ú nx<Õ =∞Ü≥∂Ñ≤Ü∂ «
Jx JO\Ï~°∞. Ç „ Ï¨ ã¨º ^Œ$+≤Öì ’ Ö’ÑÖ L#fl"åiH˜ ^ŒQ~æÆ Q° Í L#fl =ã¨∞= Î ÙÅ∞ ã¨Ê+Oì¨ QÍ HõxÑ≤™êÎ~Ú HÍx ^Œ∂~°ÑÙ¨
=ã¨∞=Î ÙÅ ã¨Ê+Oì¨ QÍ HõxÑ≤OK«=Ù Wk ™ê^è•~°}OQÍ Ñ≤#fl =Ü«∞ã¨∞Ö’ L#fl "åiÖ’ U~°Ê_∞» `«∞Ok. Ñ¨Ù\ÏHÍ~° Hõ@<åxfl
LÑ¨Ü∂ ≥ yOz Ç „ Ï¨ ã¨º ^Œ$+≤xì ã¨=iOK«=K«∞Û. Ñ¨Ù\ÏHÍ~° Hõ@HÍxfl LÑ¨Ü∂ ≥ yã¨∞# Î flÑÙ¨ _»∞ Ñ
„ u
¨ aO|O qˆHO„nHõ~} ° O
K«|_»∞`«∞Ok. Ç „ Ï¨ ã¨fi ^Œ$+≤x
ì ã¨=iOK«=K«∞Û. Ç„ Ï¨ ã¨fi ^Œ$+≤ì Ö’ÑÖ L#fl"å~°∞. K«^∞Œ =Ù`«∞#flÑÙ¨ _»∞ 25 cm HõO>Ë `«‰Ωõ ¯=
^Œ∂~°OÖ’ LO@∞Ok.
3. n~°… ^Œ$+≤ì - ÖÏOQ∑ ã Ã \
· ò:Ñ„ u
¨ aO|O ~Ô \˜<å‰õΩ "≥#∞Hõ ÉèÏQÆOÖ’ U~°Ê_`ç Õ nx<Õ n~°… ^Œ$+≤ì JO\Ï~°∞. n~°…^Œ$+≤ì
Ö’ÑÖ L#fl"åiH˜ ^Œ∂~°ÑÙ¨ =ã¨∞= Î ÙÅ∞ ã¨Ê+Oì¨ QÍ H˜xÑ≤™êÎ~Ú HÍx ^ŒQ~æÆ ° =ã¨∞= Î ÙÅ∞ ã¨Ê+Oì¨ QÍ JQÆ∞Ñ≤OK«=Ù. n~°…
^Œ$+≤x ì Ç Ã Ï· Ñ¨=~ü "≥∞\
„ ’Ñ≤Ü∞« Jx ‰õÄ_® JO\Ï~°∞. n~°… ^Œ$+≤ì ™ê^•~°}OQÍ =$^Œ∞ÖÌ ’¡ U~°Ê_∞» `«∞Ok. ‰õΩOÉèÏHÍ~°
Hõ@HÍxfl LÑ¨Ü∂ ≥ yOz n~°… ^Œ$+≤x ì ã¨=iOK«=K«∞Û#∞. ‰õΩOÉèÏHÍ~° Hõ@HõO QÆ∞O_® HÍOu Ñ „ Ü¨ ∂« }Õz#Ñ¨Ù_»∞
HÍOu Hˆ O„nHõiOK«|_»∞`«∞Ok. n~°… ^Œ$+≤ì Ö’ÑÖ L#fl"å~°∞ K«^∞Œ =Ù`«∞#flÑÙ¨ _»∞ 25 cm HõO>Ë Z‰õΩ¯= ^Œ∂~°OÖ’
Ñ¨Ùã¨HÎ Oõ LO@∞Ok. Ñ¨Ù\ÏHÍ~° ^Œ~ƒ° #O KÕ~ÚHõ$`« x[ Ñ „ u¨ aOÉÏxfl Wã¨∞OÎ k. ‰õΩOÉÏHÍ~° ^Œ~Ê° #O Hõ~∆ ÚHõ$`«
x`«ºÑ „ u ¨ aO|O#O Wã¨∞OÎ k. HÍOu "ÕQ= Æ Ú QÍA Hõx+Öì QÍ LO@∞Ok. `≥~Ñ Ã° · Ñ¨@Öì x
Ë Ñ „ u¨ aOÉÏÅ∞ q∞`«º
Ñ
„ u¨ aOÉÏÅ∞ Jx JO\Ï=Ú. HÍOu ZÅ¡ÑÙ¨ Ê_∞» QÆ=∞#OÖ’ LO_Õ â◊HÎ˜ ã¨fi~°∂UÑ¨=Ú HÍOu â◊¥#ºOQÆ∞O_® ã Ã Hõ#∞‰õΩ
3 ÅHõÅ∆ ∞ H˜Ö’g∞@~°¡ "ÕQOÆ `À Ñ „ Ü¨ ∂ « }˜ã∞¨ OÎ k. ã¨fiÜ«∞O Ñ „ H¨ ÍâßÅ‰õΩ L^•Ç¨Ï~°} ã¨∂~°∞º_»∞, ZÅ„HHì˜ ± |Å∞ƒ. Q“}
Ñ
„ H¨ ÍâßÅ‰õΩ L^•Ç¨Ï~°} Éè∂ í q∞, K«O^ „ ∞Œ _»∞ HÍOu ã¿ fiK«ÛQÍ Ñ
„ ã¨ i¨ OÑ¨QÅÆ Ñ¨^•~åúÅ#∞ áê~°^~Œ ≈° Hõ Ñ¨^•~åúÅ∞ JO\Ï~°∞.
áêH˜H∆ õ áê~°^~Œ ≈° HÍÅ‰õΩ L^•Ç¨Ï~°}Å∞ áê~åÑ¶< ≤ £ "≥∞#
ÿ =Ú, QÆ~∞° ‰õΩ QÍA. ã¨fiÜ«∞O Ñ „ H¨ ÍâßÅ #∞O_ç "≥Å∞=_Õ
=∞#‰õΩ ^Œ$ëêº#∞|=O Hõey# â◊H~Î˜ ∂ ° Ñ¨"∞≥ #
ÿ Éè∫uHõ~åt HÍOu. HÍOu Hõ#"≥∞Ü ÿ ∞« ã≤^•ÌO`«H~õ Î° #∂º@<£. HÍOu
`«~O° QÆ ã≤^•ÌO`„ =Î« Ú#∞ Ñ„ u¨ áêkOK«#k ÇÃ Ï· QÆ<.£ HÍOu ~°∞A=∂~°= æ ÚÖ’ Ñ „ ã¨ i¨ ã¨∞OÎ k. XHõ aO^Œ∞=Ù #∞O_ç "≥Å∞=_ç
Jxfl kâ◊Ö’¡#∂ Ñ¨Ü∞« xOKÕ HÍOu H˜~} ° ÏÅ ã¨=ÚÇ¨=Ú#∞ qˆHO„nHõ~} ° HÍOu JO\Ï~°∞. ã¨=∞`«Å ^Œ~Ê° #OÖ’
q∞`«º Ñ„ u
¨ aO|O U~°Ê_∞» #∞. Ñ¨~å=~°# Î OÖ’ Ñ¨~å=~°# Î HÀ}=Ú Ñ¨`# « HÀ}=Ú‰õΩ ã¨=∂#=Ú. ã¨=∞`«Å ^Œ~Ê° #OÖ’
Ñ¨`# « HÀ#O 550 J~Ú<å Ñ¨~= Î HÀ#=Ú 550 QÍ<Õ LO@∞Ok.
° ~°#
#Hõ∆„`åÅ∞ : Wq ã¨fiÜ«∞O„ÑH¨ Íâ◊HÍÅ∞. Jã¨fiÜ«∞O„ÑH¨ Íâ◊HÍÅ#∞ Q“}„ÑH¨ ÍâßÅ∞ Jx‰õÄ_® JO\Ï~°∞. HÍOu =∞#‰õΩ
^Œ$ëêº#∞|=O Hõeyã¨∞OÎ k. HÍOu U ~°∞A=∂~°Oæ QÆ∞O_® Ñ „ Ü¨ ∂
« xOzO^À P ~°∞A=∂~åæxfl K«∂Ñ ¿ ã¨~à° ~ˆ◊ Y#∞HÍOu
H˜~} ° O Jx JO\Ï~°∞. ã¨=∞`«Å ^Œ~Ê° <åÅ g∞^Œ HÍOu H˜~} ° ÏÅ∞ Ñ¨~å=~°#
Î O K≥O^Õ@Ñ¨Ù_»∞ x\Ï~°∞ q∞`«º Ñ „ u
¨ aO|O
U~°Ê_»∞`«∞Ok. ã¨=∞`«Å ^Œ~°Ê#OÖ’ =ã¨∞Î=ÙÅx „ÑüaO|=Ú ‰õΩ_ç, Z_»=∞Å∞QÍ `å~°∞=∂~°∞QÍ J=_®xfl
áê~°≈qÖ’=∞=Ú Jx JO\Ï~°∞. `≥~Ñ Ã° · Ñ¨@Qì ÅÆ Ñ
„ u
¨ aOÉÏÅ#∞ x[„Ñu ¨ aOÉÏÅ∞ Jx JO\Ï~°∞. q∞`«º Ñ „ u ¨ aOÉÏÅ∞
84
=ã¨∞Î=Ù=ÖË x\Ï~°∞=ÙQÍ LO\Ï~Ú. Ãã·x‰õΩÅ∞ QÀ`«∞ÅÖ’ â◊„`«∞=ÙÅ‰õΩ Hõ#|_»‰õΩO_® "åi ãÖKå~åxH˜
LÑ¨Ü∂ ≥ yOKÕ ÑïHõ~O° Ñ
¿ ~°∞ Ñ
Ã i™È¯Ñπ. ~Ô O_»∞ ^Œ~Ê° #OÅ =∞^èºŒ i HÀ#O LO>Ë U~°Ê_Õ Ñ
„ u
¨ aOÉÏÅ ãÖYº Hõ#∞Q˘<Õ
ã¨∂`„ O« N = 360/Q -1. ^Œ~Ê° #^ „ ∞Œ =O #∞O_ç ^•x <åcè =~°‰Ωõ QÆÅ ^Œ∂~åxfl #ÉèÏºO`«~O° JO\Ï~°∞. XHõ ^Œ~Ê° #
=„H`õ å"åº™ê~°Oú 40 cm. ^•x <å ÉèÏºO`«~= ° Ú 20 cm. Ñ¨Ù\ÏHÍ~° ^Œ~Ê° #OÖ’ q∞`«º Ñ
„ u
¨ aO|O U~°Ê_∞» @‰õΩ =ã¨∞=
Î Ù
™ê÷#O <åÉèÏºO`«~O° Ö’ LO_®e. Ñ¨Ù\ÏÉèÏ~° ^Œ~Ê° # <åÉèÏºO`«~O° Hõ#∞H˘#∞ ã¨∂`„ = « Ú 1/f = 1/4 + 1/v .
Ñ
„ u
¨ aO| ^Œ∂~åxH˜ =ã¨∞= Î Ù ^Œ∂~åxH˜ QÆÅ x+¨Êu< Î Õ P=~°#
ú =Ú JO\Ï~°∞. ‰õΩOÉèÏHÍ~° ^Œ~Ê° #OÖ’ U~°Ê_Õ
Ñ
„ u
¨ aO|=Ú q∞`«º Ñ „ u¨ aO|=Ú. ^ŒO`« "≥^ · ∞Œ ºÅ∞ LÑ¨Ü∂ ≥ yOKÕ ÑïHõ=Ú Ñ¨Ù\ÏHÍ~° ^Œ~Ê° #=Ú. Ent "≥·^Œ∞º_»∞
LÑ¨Ü∂ ≥ yOK«∞ ÑïHõ~= ° Ú Ñ¨Ù\ÏHÍ~° ^Œ~Ê°#=Ú. ã¨=∞`«Å ^Œ~Ê°#OÖ’ Ñ „ u¨ aO|=Ú ^Œ∂~°=Ú V = =ã¨∞= Î Ù ^Œ∂~°=Ú.
ã≤OÇ¨xH˜ ÉÏqÖ’ `«# Ñ „ u
¨ aOÉÏxfl HõxÑ≤OK«_®xH˜ HÍ~°}=Ú h\˜ LÑï`«ÅO =^ŒÌ HÍOu Ñ¨~å=~°# Î O K≥O^Œ_"» ∞Õ .
XHõ HÍOu Ñ¨`# « HÀãÖ 500 J~Ú`Õ nx Ñ¨~å=~°# Î HÀãÖ ‰õÄ_® 500ÖË LO@∞Ok. ‰õΩOÉèÏHÍ~° ^Œ~Ê° #O "åºãÖ
10cm P ^Œ~Ê° #O <åÉèÏºO`«~= ° Ú 2.5cm. =ã¨∞= Î Ù Ñï=∂#O Hõ<åfl `«‰Ωõ ¯=QÍ LO_Õ Ñ„ u
¨ aOÉÏxfl U~°Ê~K ° Õ ^Œ~Ê° ~K
° Õ
^Œ~Ê° #"Õ∞ ‰õΩOÉèÏHÍ~° ^Œ~Ê° #=Ú. ~Ô O_»∞ ^Œ~Ê° <åÅ =∞^èºŒ HÀãÖ `«y`æ Õ Ñ „ u¨ aOÉÏÅ ãÖYº ÑÃ ~°∞QÆ∞`«∞Ok.
h\˜Ö’ <å}ˇO Ñ Ã H· ˜ ÖËz#@∞¡QÍ HõxÑ≤OK«∞@‰õΩ HÍ~°}O =„HÉ © =
íè #"Õ∞. #Hõ`„∆ åÅ∞ q∞#∞‰õΩ q∞#∞‰õΩ =∞#_®xH˜
HÍ~°}O =„H| © =#"Õ∞. J#O`« ãÖYºÖ’ Ñ „ u¨ aOÉÏÅ∞ U~°Ê~K ° åe JO>Ë ^Œ~Ê° <åÅ#∞ ã¨=∂O`«~O° QÍ LOKåe.
^Œ~Ê° #O #∞O_ç =ã¨∞= Î Ù‰õΩ QÆÅ ^Œ∂~åxfl 'U' `À ã¨∂z™êÎ~∞° . ^Œ~Ê° #O #∞O_ç =ã¨∞= Î ÙÑ „ u¨ aO|O ^Œ∂~åxfl 'V' `À
ã¨∂z™êÎ~∞° . =„H| © =# QÆ∞}HÍx 'B' J<Õ QÆ∞~°∞`Î À ã¨∂z™êÎ~∞° . HÍOu =„H| © =<åxH˜ HÍ~°}O HÍOu "ÕQOÆ Ö’
=∂~°∞Ê Ñ „ u ¨ aO|O Z`«∞‰Î Ωõ =ã¨∞= Î Ù Z`«∞‰Î Ωõ QÆÅ x+¨Êu< Î Õ P=~°# ÷ O JO\Ï~°∞. HÔ Å_çÜ∂ « ™È¯Ñ¨ÙÖ’ QÆÅ ã¨=∞`«Å
^Œ~Ê° <åÅ Ñ ¿ eHõÅ ãÖYº 3. Ü«∂#HÍxH˜ L^•Ç¨Ï~°} QÍe, QÍA, HÍOu, x~À^è•Å‰õΩ L^•Ç¨Ï~°} : ~å~Ú. Hõ~„ °
"≥Ú^ŒÖ# ·ˇ k. ã Ã ÊH„ Àì™È¯Ñπ =~°Ñ ‚ @¨ âß„ãOÎ¨ J#QÍ =~°Ñ ‚ \
¨ ÏÅ J=QÍÇ¨Ï#. á„ ê^äq Œ ∞Hõ ~°OQÆ∞Å‰õΩ L^•Ç¨Ï~°} P‰õΩÑ¨KÛ«,
Z~°∞Ñ¨Ù, hÅO. ã¨∂Hõ‡∆ ^Œi≈x Ñ „ u¨ aOÉÏxfl P=~°# ú O KÕã∞¨ OÎ k. ^Œ∂~°^~Œ ≈° <£Å∞ ã¨=∂O`«~O° QÍ L#fl =ã¨∞= Î ÙÅx
^ŒQ~æÆ Q° Í Hõ#|_ÕÖÏ KÕã∞¨ OÎ k. YQÀà◊ ^Œ∂~°^~Œ ≈° <£Ö’x PHõi Ñ „ u¨ aO|=Ú x\Ï~°∞QÍ LO@∞Ok. XHõ u „ |∞[
PHÍ~°OÖ’ QÆÅ áê~°^~Œ ≈° Hõ Ñ¨^•~åúxfl Ñ¨\Hì˜ Oõ JO\Ï~°∞. ã Ã ÊH„ Àì™È¯Ñπ‰Ωõ =∞~À Ñ ¿ ~°∞ =~°Ñ ‚ @ ¨ âß„ã=Î¨ Ú. Ñ¨@Hì Oõ HÍOux
^•x ~°OQÆ∞Å JOâßÅQÆ∞QÍ, qÉèl í OKÕ Ñ„ H„¨ Ü
˜ ∞« <Õ HÍOu qâı+ ¡ }¨ O Jx JO\Ï~°∞. HÍOu qâı+ ¡ } ¨ Ö’ ã¨∂~°ºHÍOu 7
~°OQÆ∞ÅÖ’H˜ qÉèl í OK«|_»∞`«∞Ok. HÍOu QÆ∞@ìHOõ QÆ∞O_® "≥o§#Ñ¨Ù_»∞ ZÅ¡ÑÙ¨ Ê_∞» Ñ¨@Hì Oõ Ñ‘@HõO "≥Ñ · Ù¨ ‰õΩ =OQÆ∞`«∞Ok.
ã¨=∞ÉèÏÇ¨ïÑ¨\Hì˜ Oõ Ü≥ÚHõ¯ HÀ}=Ú 600QÍ LO@∞Ok. =~°Ñ ‚ \¨ ÏÅ J^ŒºÜ«∞#O KÕÜÚ « ÑïHõ~O° Ñ ¿ ~°∞ ã
Ã ÊH„ Àì™È¯Ñπ.
`≥Åx
¡ HÍOu Ñ¨@Hì Oõ QÆ∞O_® ÑÖÑ≤#Ñ¨Ù_»∞ `«‰Ωõ ¯=QÍ =„H| © =#O K≥O^Œ∞ ~°OQÆ∞ L^• ~°OQÆ∞. XHõ [`« Ü«∂#HÍÖÖ’
U Ñ¨`# « HÀ}ÏxH˜ 900 =„H| © =# HÀ}O U~°Ê_∞» `«∞O^À P Ñ¨`# « HÀ} qÅ∞=x ãÖkQÆHÌ À}O Jx JO\Ï~°∞. XHõ
=„H|© =# Ü«∂}O KÕã ¿ Ü«∂#Hõ LÑï`«Å=Ú Ñ¨~å=~°# Î Ü«∂#O ÖÏQÍ Ñ „ = ¨ iÎKÕ ^Œ$Q∑ q+¨Ü∂ « <Õfl ãÖÑ¨Ó~å‚O`«~°
Ñ¨~å=~°# Î "Õ∞. h\˜ Ñ Ã · `ÕeÜ«∂_Õ Ñ¨ÅÛ\˜ #∂<≥ áÈ~°Å∞ qaè#fl~O° QÆ∞Å∞ U~°Ê~K ° _« ®xH˜ HÍ~°}=Ú ãÖÑ¨Ó~å‚O`«~°
Ñ¨~å=~°# Î =Ú. ã¨∂~°ºHÍOu 7 ~°OQÆ∞Å =~°Ñ ‚ \¨ Ïxfl GR J<Õ ãÖˆH`«O`À QÆ∞~°∞ÎOK«∞‰õΩO\Ï~°∞.
XHõ ã≤~÷ `° ~« O° QÆ ^èHŒ ;õ ~º° O L#fl HÍOux ~°OQÆ∞x ~°OQÆ∞ JO\Ï=Ú. ~°OQÆ∞Å#∞ á„ ê^èq
Œ ∞Hõ ~°OQÆ∞Å∞QÍ#∞ =∞iÜ«Ú
85
Q“} ~°OQÆ∞Å∞QÍ qÉèl í OK«=K«∞Û. Q“} ~°OQÆ∞Å‰õΩ L^•Ç¨Ï~°}Å∞ Ñ¨K∞« Û, =Ú^Œ∞~°∞, Z~°∞Ñ¨Ù, =Ú^Œ∞~°∞, hÅO
"≥Ú^ŒÖ#
·ˇ q. XHõ Q“} ~°OQÆ∞ ^•x =ºuˆ~Hõ á„ ê^äq
Œ ∞Hõ ~°OQÆ∞`À J#∞áê`«O q∞„â=
◊ ∞O KÕã
¿ Î HÍOu =ã¨∞OÎ k.
=„[O "≥∞~°∞=Ù@‰õΩ HÍ~°}O ^•xÖ’ Ñ „ "¨ t
Õ Oz# HÍOu H˜~} ° ÏÅ∞ ãÖÑ¨Ó~å‚O`«~° Ñ¨~å=~°#Î O K≥O^Œ_" » ∞Õ .
QÆ∞ÖÏaè Ñ¨Ù+¨ÊO Z„~Q° Í LO_»_®xH˜ QÆÅ HÍ~°}O P Ñ¨Ù+¨ÊO Z„~~° O° QÆ∞ HÍOux Ñ¨~å=~°# Î O KÕã∞¨ OÎ k. P‰õΩÅ∞
P‰õΩÑ¨KÛ«QÍ LO_»_®xH˜ QÆÅ HÍ~°}O Jq P‰õΩÑ¨KÛ« ~°OQÆ∞ HÍOux Ñ¨~å=~°# Î O KÕ™êÎ~Ú. HÍOu H˜~} ° ÏÅ#∞
Hˆ O„nHõiOK«∞ Hõ@HõO ‰õΩOÉèÏHÍ~° Hõ@HõO. HÍOu H˜~} ° ÏÅ#∞ q=ÚH©Hiõ OK«∞ Hõ@HõO Ñ¨Ù\ÏHÍ~° Hõ@Hõ=Ú. Ñ¨Ù\ÏHÍ~°
Hõ@HõO #∞O_ç K«∂z# =ã¨∞= Î Ù ‰õΩOzOK«∞‰õΩáÈ~Ú#@∞¡ HõxÑ≤OK«∞#∞. ™ê=∂#º ã¨∂Hõ‡∆ ^Œi≈xQÍ LÑ¨Ü∂ ≥ yOK«∞
Hõ@Hõ=Ú ‰õΩOÉèÏHÍ~° Hõ@Hõ=Ú. 1/F = 1/4 + 1/V J<Õ ã¨∂`„ =« ÚÖ’ F #∞ ã¨∂zOK«∞#k <åÉèÏºO`«~= ° Ú. ‰õΩOÉèÏHÍ~°
Hõ@Hõ=Ú <åÉèÏºO`«~= ° Ú F = u x v/ u + v Ñ¨Ù\ÏHÍ~° <åÉèÏºO`«~=
° Ú F = 4 x v/ 4-v P=~°# Ì =Ú m = v/4.
=∂#=Ùx Hõ#∞fl#∞ HÔ =∞~å`À áÈÅ∞™êÎ~∞° . Hõ#∞flÖ’ `≥~Q° Í Ñ¨xKÕÜÚ « #k ~Ô \˜<å ^Œ$+≤Öì ’áêÅ∞ ~Ô O_»∞ ~°HÍÅ∞.
^ŒQ~æÆ Q° Í L#fl =ã¨∞= Î ÙÅ#∞ =∂„`"« ∞Õ K«∂_»QeÆ Qˆ k. ^Œ∂~°ÑÙ¨ =ã¨∞=
Î ÙÅ#∞ KÕ_Ö» #
Ë @∞=O\˜ ^•xfl Ç„ ¨ ~„ fi° ^Œ$+≤ì JO\Ï~°∞.
Ç
„ Ï¨ +¨fi ^Œ$+≤Öì ’ Ñ
„ u
¨ aO|=Ú ~Ô \˜<å g∞^Œ HÍHõ ~Ô \˜<å Hõ#fl=ÚO^Œ∞ Hˆ O„kHõiOÑ¨|_»∞`«∞Ok.
n~°… ^Œ$+≤Öì ’ÑÖ QÆÅ"å~°∞ ^Œ∂~°ÑÙ¨ =ã¨∞=
Î ÙÅ#∞ =∂„`"
« ∞Õ K«∂_»QÅÆ ~°∞ HÍx ^ŒQ~æÆ ° =ã¨∞=
Î ÙÅ#∞ K«∂_»Ö~Ë ∞° .
n~°… ^Œ$+≤ìÖ’ =ã¨∞Î=ÙÅ „ÑüaO|=Ú Ô~\˜<å "≥#∞Hõ ÉèÏQÆOÖ’ ˆHO„nHõiOK«|_»∞`«∞Ok. ˆHâ◊<åeHõ#∞ H˘eKÕ
^Œ$H±™ê^Œ#=Ú ãÖÜ«ÚHõÎ ã¨∂Hõ∆‡^Œi≈x. ÉèÏH©ìiÜ«∂, ~°HõÎ<å}ÏÅ#∞ K«∂¿ã ™ê^Œ#=Ú Éè∫q∞Hõ^Œ∂~°^Œi≈x.
Éè∫q∞Hõ^∂Œ ~°îŒ ≈xÖ’ ‰õΩOÉèÏHÍ~° Hõ@Hõ=ÚÅ ãÖYº =¸_»∞. ãÖÜ«ÚHõÎ ã¨∂Hõ‡∆ ^Œi≈xÖ’ ‰õΩOÉèÏHÍ~° Hõ@Hõ=ÚÅ
ãÖYº ~Ô O_»∞. á¶È\’„QÍÑ¶H≤ ± HÔ =∞~åÖ’ "å_»∞ Hõ@Hõ=Ú ‰õΩOÉèÏHÍ~° Hõ@Hõ=Ú. HÍOu ÑïHˆ Ñ ∆ #¨ =Å# PHÍâ◊O
hÅOQÍ HõxÑ≤ã∞¨ OÎ k. P ™ê=∞~°ºú =Ú = 1/ <å ÉèÏºO`«~= ° Ú.
"≥Ú@ì"Ú ≥ ^Œ\™˜ êiQÍ HÍOu ã¨fiÉèÏ=O q=iOKÕ Ñ „ Ü
¨ ∞« `«flO KÕã#
≤ "å_»∞ ã¨~ü S*ÏH± #∂º@<£. Ç
Ã Ï· QÆ<£
HÍOu `«~O° QÆ ã≤^•ÌO`åxfl Ñ„ u
¨ áêkOKå_»∞. =∂H˜"û Ö≥ ò HÍOu Ü≥ÚHõ¯ q^Œ∞º`ü JÜ«∞™ê¯O`« ã≤^•ÌO`åxfl q=iOKå_»∞.
qH˜~} ° HÍfiO\ÏÅ#∞ á¶È\Ï<£Å∞ Jx JO\Ï~°∞. #∂º@<£ HÍOuHõ# ã≤^•ÌO`åxfl Ñ „ u
¨ áêkOKå_»∞. q~°ÅÜ«∂#HõOÖ’
Hõ<åfl ™êO„^`Œ « Ü«∂#HõOÖ’HÍOu "ÕQOÆ Z‰õΩ¯=QÍ LO@∞O^Œx `≥Å∞ã¨∞OÎ k.
HÍOuHõ# ã≤^•ÌO`«=Ú, =ºu~°Hõ#=Ú, q~°Î#=Ú, =∞iÜ«Ú „^À}O =O\˜ ^Œ$Q∑q+¨Ü«∂Å#∞
q=iOK«ÖHË áõ È~ÚOk. ''D`«~—ü — ãÖÑ¨Ó~°‚ ã≤u ÷ ™ê÷ÑH¨ `õ « L#fl XHõ ÑïHõeÊHÜ õ ∂
« #HõO qâ◊fiO JO`å "åºÑ≤Oz
L#fl^< Œ åfl_∞» . Ç
Ã Ï· QÆ<£ HÍOu `«~O° QÆã^ ≤ •ÌO`«O `«~O° QÍ Q„ xÆ ~å‡} q+¨Ü∞« O ÑÃ · P^è•~°Ñ_
¨ ç L#flk. Ü«∂#HõOÖ’ XˆH
á„ ê=ãÖÖ’ HõOÑ¨#O KÕã∂ ¨ Î HÍOu[#HõO #∞O_ç XˆH ^Œ∂~°OÖ’ L#fl Hõ}ÏÅ ã¨=Ú^•Ü«∞O =Å¡ U~°Ê_Õ Ñ¨ÓºÇ¨`«‡Hõ
u
„ q∞fÜ«∞`«ÖÏxfl `«~O° QÍ„QOÆ JO\Ï~°∞. ÅaèÅOÉèÏÅ∞ XHõ aèO^Œ∞=Ù =^ŒÌ Hõeã≤#Ñ¨Ù_»∞ Åaèã~¨ } ° QÀcèÜ∞« `«~O° QÍ
Q„ ÍÅ∞ U~°Ê_`» å~Ú. ÅaèÅOÉÏÅ∞ XHõ aèO^Œ∞=Ù #∞O_ç q_çáÈ~Ú#Ñ¨Ù JÑ¨ã~¨ } ° QÀcèÜ∞« `«~O° QÆQ„ ÍÅ∞ U~°Ê_`» å~Ú.
Ç
Ã Ï· QÆ<£ ã≤^•ÌO`«OÖ’ HÍOu =H˜Î `«~O° QÆ K«Å#O ^•fi~å "åºÑ≤ã∞¨ OÎ ^Œx TÇ≤ÏOK«|_çOk. Ç Ã Ï· QÆ<Hû£ ÍOu `«~O° QÆ
ã≤^•ÌO`åxfl`å=∞ãπ, Ñ Ã„ <
¶ Ö≥ ò HõeÑ≤ ã¨=iOKå~°∞. ã Ã flÖò xÜ«∞=∞O Ñ „ H¨ Í~°=Ú = sin A/Sin R = c/v. XHõ Ñ¨Ù@HÍ~°
^Œ~°Ê#O ^•xÃÑ· Ñ¨`«#=∞ÜÕ∞º ã¨=∞`«Å `«~°OQÍ„QÍÅ#∞ JÑ¨ã¨~°#=∞Ü≥∞º `«=∞`«~°`«ÅOQÍ„QÍÅ#∞ QÀbÜ≥∂
86
`«~O° QÍ„QÍÅ∞QÍ =∂~°∞ã¨∞OÎ k. XHõ ‰õΩOÉèÏHÍ~° ^Œ~Ê° #O ^•x Ñ¨`#
« =∞ÜÕ∞º ã¨=∞`«Å `«~O° QÍ„QÍÅ#∞ JÑ¨ã~¨ #
° =∞ÜÕ∞º
QÀeÜ≥∂`«~O° QÍ„QÍÅ∞QÍ =∂~°∞ã¨∞OÎ k.
HÍOu `«~°OQÍÅ∞ ÖË^• h\˜ `«~°OQÍÅ∞ Ü«∂#HÍÅ ãïÇ¨Ï^Œ∞Ì ^ŒQÆæ~° `«=∞ „Ñ¨Ü«∂} "ÕQÍxfl kâ◊#∞
=∂~°∞ÛHÀ=_»O J<Õk `«~O° QÍÅ =„H| © =# ^Œ∞a „ +¨ºO =Å# [~°∞QÆ∞`«∞#flk. =ºuHõ~} ° =Ú =∞iÜ«Ú q=~°# Î =Ú
ÖÏO\˜ ^Œ$Q∑ q+¨Ü∂ « Å#∞ `«~O° QÆ ã≤^•ÌO`«O`À q=iOK«QÅÆ =Ú. ~Ô O_»∞ JO`«H< õ åfl Z‰õΩ¯= `«~O° QÍÅ∞ XˆH HÍÅOÖ’
JO`«~åOÖ’ Hõeã≤#Ñ¨Ù_»∞ J<ÕHõ Éè∫uHõ Ñ „ = ¨ ∂^•Å∞ U~°Ê_`» å~Ú. g\˜Ö’ =ºuHõ~} ° =Ú XHõ Ñ „ É
¨ Ïè ==Ú. "Õ~∞° "Õ~∞°
`«~O° QÍÅ∞ HõÅ=_»O =Å# U~°Ê_Õ Ñ „ É¨ Ïè "åxfl `«~O° QÍÅ J^•fi~ÀÑ¨# ã¨∂`„ O« ^•fi~å J~°Oú KÕã∞¨ HÀ=K«∞Û. ~Ô O_»∞
`«~O° QÍÅ ^ŒâßO`«~O° QÍ HÍx 'N' HÍx L#flÑÙ¨ _»∞ `«~O° QÍÅ qhâ◊Hõ J^•º~À+¨# U~°Ê_∞» `«∞Ok. ~Ô O_»∞ HõOÑ¨#
[#HÍÅ #∞O_ç XˆH áœ#Ñ¨Ù}ºO =∞iÜ«Ú XˆH HõOÑ¨#Ñïq∞`«∞Å`À L<åfl `«~O° QÍÅ∞ J^•fi~ÀÑ¨#O [~°Q_ Æ O» =Å¡
U~°Ê_Õ Éè∫uHõ Ñ „ É¨ Ïè "åxfl =ºuHõ~} ° O JO\Ï~°∞. Ñ „ ã
¨ Ê¨ O^Œ# =∞iÜ«Ú Jã¨ÊO^Œ# ~ˆ YÅ∞ =~°∞ã¨QÍ HÍOu=O`«O
J~Ú<å =∞iÜ«Ú pHõ\˜ Ñ „ ^¨ âÕ ßÅ U~°Ê~K ° _« O» =¡ `«~O° QÍÅ =ºuHõ~} ° #=¸<å =ã¨∞OÎ k ~Ô O_»∞ HÍOu [#HÍÅ
^•fi~å L`«ÊuÎ J~Ú U^≥< · å XHõ aO^Œ∞=Ù =^ŒÌ HÍÅO`À ^ŒâßO`«~O° ã≤~÷ O° QÍ LO@∂ =ºuHõ~} ° Ü≥∂QÆº"≥∞# ÿ `«~O° QÆ
ÅHõ} ∆ Ïxfl ãÖ|^Œ`Ì « JO\Ï~°∞. U^≥< · å XHõ aèO^Œ∞=Ù =^ŒÌ HÍÅO`À ã≤~÷ O° QÍ LO@∂ ^ŒâßO`«~O° L#fl@∞=O\˜ HÍOu
`«~O° QÍÅ#∞ L`«ÊuÎ KÕã ¿ ~Ô O_»∞ HÍOu [#HÍÅ#∞ ãÖ|^Œ`Ì « HÍOu [#HÍÅ∞ JO\Ï~°∞. ãÖ|^Œ`Ì « JO>Ë HÍÅO`À
^ŒâßO`«~O° ã≤~÷ O° QÍ LO_®e. "≥Å∞QÆ∞`«∞#fl H˘=fi`«∞ÅÎ `À, ~Ô O_»∞ ™È_çÜ∞« O náê`À ãÖ|^ŒÌ ÅHõ} ∆ ÏÅ L#fl HÍOux
L`«ÊuÎ KÕÜ∞« ÖË=Ú. XHõ `«~O° QÆ ^≥~· º° O`À L#fl HÍOu L^•æiOKÕ HÍOu [#HÍÅ#∞ UHõ =~°H‚ ÍOu[#HÍÅ∞ JO\Ï~°∞.
pHõ\˜ Ñ¨\Hì˜ õ U~°Ê__ » ®xH˜ 2n + 1 Ñ¨`åO`«~O° LO_®e. "≥Å∞QÆ∞ Ñ¨\Hì˜ õ U~°Ê__ » ®xH˜ ^ŒâßO`«~O° â◊¥#ºO ÖË^• 2II
LO_®e. HÍOu `«~O° QÍÅ∞ J=~À^Œ JOK«∞Å =^ŒÌ =OQÆ_®xfl q=~°# Î O JO\Ï~°∞. HÍOuHõ}ÏÅx Ñ¨~å=~°`Î } « ÏÅ∞
qHõi¬OK«|_»`å~Ú. HÍOu Hõ}ÏÅx =„H| ˜ =# `«ÖÏÅ∞ PHõi¬OÑ¨|_»`å~Ú. ICBM J#QÍ WO@~ü HÍO\˜<O≥ @Öò
ÉÏºÖˇã≤ìH± q∞Ãã·Öò Laser J#QÍ Öˇ\ · ò Uq∞+¨<£ PÑ¶π ~Ô _çÜ∞Õ +¨<.£ Sonar J#QÍ ™œO_£ <åqˆQ+¨<£ JO_£ ~ˆ OlOQ∑,
"≥Ú^Œ\™˜ êiQÍ ÖË[~üH˜ ãÖ|OkOz# âß„ãÜ Î‘ ∞« Ñï*Ï˝<åxfl Ñ „ u
¨ áêkOz# "å~°∞ KåÔ~ã ¡ πÇ Ã ÏKü \∫<£û 1954
ãÖIIÖ’, ã¨ÊO^Œ# ÖË[~ü#∞ Ñ „ u ¨ áêkOz# ãÖII 1960 ÖË[~ü J#QÍ L`Õl Î `« HÍOu L^•æ~O° =Å# HÍOu =~°Hú Íxfl
ã¨∂zã¨∞OÎ k. ÖË[~ü‰Ωõ LO_Õ ÅHõ} ∆ ÏÅ∞ ãÖ|^Œ`Ì ,« kâ◊xÜ«∞`«, UHõ=s‚Ü∞« `« =∞iÜ«Ú f„=`«. ÖË[~ü L`åÊ^# Œ Ö’
Ju =ÚYº"≥∞# ÿ k HÍÅãÖ|^Œ`Ì .« ™ê^•~°} HÍOu`À ÖËã~¨ ü JãÖ|^Œ`Ì « =Å# `«$H„ ¯õ ^Œ =∞iÜ«Ú ãÖ|^Œ`Ì « HÍ~°}OQÍ
^Œ$ãÖw`«O U~°Ê_»∞`«∞Ok. HÍÅ ãÖ|^ŒÌ`« HÍ~°}OQÍ 1013 â◊H˜Îx KåÖÏ `«‰õΩ¯= „Ñ¨^Õâ◊O`À 10-6 m Ö’
Hˆ O„nHõiOK«=K«∞Û ™ê^•~°} náêÅ #∞O_ç HÍOu Jxfl "≥Ñ · Ù¨ ÖÏ "åºÑ≤™êÎ~Ú. nx<Õ JÑ¨ã~¨ } ° O JO\Ï~°∞. ™È_çÜ∞« O
nÑÖ UHõ=~°‚ HÍOu `«~O° QÆ ^≥~· º° =Ú 5893 POQ∑ã „ "
ì¨ ∞£ _çw„ Å∞. ™ê^è•~°} ÖË[~ü Ñ¨\Hì˜ õ "≥_Å» ∞Ê 10 POQ∑ã „ "ì¨ ∞£
H„ =
õ ∞OÖ’ LO@∞Ok. Ñ¨~= ° ∂}∞=ÙÅÖ’ L`Õ[Î ™ê÷~ÚÖ’ L#fl ZÅ„HÍì<Å£ ∞ "å@O`«@ J"Õ ã¨fiK«ÛO^ŒOQÍ â◊Hx Î˜
q_»∞^ŒÅ KÕã∂ ¨ Î Éè∂ í ™ê÷~ÚÖ’ L#fl ZÅ„HÍì<Å£ ∞ "å@O`«@ J"Õ ã¨fiK«ÛO^ŒOQÍ â◊Hx Î˜ q_»∞^ŒÅ KÕã∂ ¨ Î Éè∂
í ™ê÷~Úx
KÕ~∞° HÀ=_®xfl ã¨fiK«ÛO^Œ L^•æ~O° JO\Ï~°∞. ÖË[~ü Ñ¨xKÕÜ∞« _®xH˜ J=ã¨~= ° ∞~Ú# "≥Ú^Œ\˜ +¨~`° ∞« [<åÉèÏqÖ’=∞O
n27n QÆ}ã≤u ÷ ÖË[~ü‰Ωõ L^•Ç¨Ï~°} ~°∞aèÖ[Ë ~ü. ~°∞aèÖ[Ë ~üÖ’ LO_Õq Al2O3 , Cr3+ r<å<£ L`«~û åæÅO`À HÍOux
ã¨~Ñ ° ~¨¶ å KÕÜ∞« _»O ^•fi~å ÑÖÑ≤OQ∑ ™êkOK«=K«∞Û. ~°∞cèÖ[Ë ~ü `«~O° QÆ^~·≥ º° =Ú 6943 A "åÜ«ÚÖË[~ü‰Ωõ L^•Ç¨Ï~°}
Ç≤ÏeÜ«∞"£∞ xÜ«∂<£ ÖË[~ü. Ç≤ÏÅÜ«∞"£∞xÜ«∂<£ `«~O° QÆ ÖË[~ü 6328 POQ∑ã ì¨ ∞£ Å∞. CAT J#QÍ ã
„ " Ã O@~ü Ñ¶~¨ ü
87
J_®fi<£û >ˇHÍflÅl. ÖË[~üÅ ã¨Ç¨ Ü«∞O`À É „ ∫è xÜ«∞<£ K«Å<åÅx ÑïjeOK«=K«∞Û. HÍOu "ÕQOÆ Jxfl kâ◊ÖÖ’
ã¨=∂#=∞x ~°∞A=Ù KÕã# ≤ ÖË[~ü Ç≤ÏeÜ«∞"£∞xÜ«∂<£ ÖË[~ü. q∞„â= ◊ ∞ S™È\’ÑπÅ#∞ "Õ~∞° Ñ¨~Û°QÅÆ k ÖË[~ü. áê¡™ê‡
ã≤÷uÖ’ L#fl Ñ¨^•~åúxfl ÑïjeOK≥O^Œ∞‰õΩ ÖË[~ü. ÖË[~ü#∞ Ç¨ÏÖ’„QÆÑ¶≤ J<Õ „Ñ¨`ÕºHõ „uq∞fÜ«∞ áÈ\’„QÆÑ¶≤Ö’
LÑ¨Ü∂ ≥ y™êÎ~∞° . ÖË[~ü‰Ωõ L#fl JkèHõ f„=`« kâ◊xÜ«∞`« =Å# "≥∞H„ÿ À~å=∞<£ =~°Ñ ‚ @
¨ âß„ãOÎ¨ #∞ Jaè=$kÌ KÕ™êÎ~∞° .
Ñ
¿ QÆ∞ÅÖ’x JÅû~Åü #∞ ÑïjeOK«_®xH˜ ZO_À™È¯ÑπÅÖ’ ÖË[~üÅ#∞ "å_»∞`«∞<åfl~∞° . ã¨fiK«ÛO^Œ L^•æ~° Ñ „ H„¨ Ü˜ ∞« Ö’
ZÅ„HÍì#∞¡ L`ÕÎl`« ™ê÷~Ú #∞O_ç JãÖ|^ŒÌ HÍOux L^•æiã¨∂Î q_»∞^ŒÅ J=Ù`å~Ú. HÍOu J<ÕÑ¨^Œ=Ú
q^Œ∞º^•~Ú™ê¯O`« Ñ¨@OÖ’x ^Œ∞~ÀæK~« ° á„ êO`åxfl ã¨∂zã¨∞OÎ k. H˘xfl Ñ „ `¨ ºÕ Hõ Ñ
„ =¨ ∂}ÏÅ∞ Ñ¨^`ÌŒ ∞« Å ^•fi~å ~Ô O_»∞
HÍOu [#HÍÅ ™ê¿ÑHõ∆ HÍOu f„=`«#∞ HÀÅ=QÆeQˆ âß„ã" Î¨ ∞Õ ^
„ ∞Œ QÀK«~H° ÍOu Ñ „ = ¨ ∂}HÍÅOÖ’ XHõ HÍOu [#HõO
#∞O_ç „Ñ¨=Ç≤ÏOKÕ qHõ~°}â◊H˜Îx HÍOuJaè"åÇ¨ÏO JO\Ï~°∞. HÍOu Jaè"åÇ¨ÏO XHõ HÍOu[#HõO Ü≥ÚHõ¯
nÑ¨#™ê=∞~°ºú O HÍOu L„kHõ`Î« Ñ Ã · P^è•~°Ñ_
¨ ç LO@∞Ok. HÍOuJa"åÇ¨Ïxfl HÀÅ∞K«∞@‰õΩ LÑ¨Ü∂ ≥ yOKÕÜ¸ « x\ò
Å∂ºq∞<£. Å∂ºq∞<£#∞ HÍºO_çÖÏ J<Õ =∞~À Ñ „ Ü
¨ ∂
« }O`À ‰õÄ_® x~°fiz™êÎ~∞° . â◊OY∞Ñ‘~O°î "≥â· Ö◊ ÏºxH˜ =∞iÜ«Ú
QÀÅ"åº™ê~°Oú Ü≥ÚHõ¯ =~°x ‚ H˜ QÆÅ x+¨Êu< Î Õ 'QÆ}HÀ}O— JO\Ï~°∞. QÆ}HÀ}O#‰õΩ Ñ „ Ü
¨ ∂ « }ÏÅ∞ ã
¿ ~ˆì _çÜ∞« <£Å∞
QÆ}HÀ}=Ú D X"≥∞QÍ = A/R2
ãÖÑ¨Ó~°Q‚ ÀÖÏxH˜ QÆ}HÀ}=Ú X"≥∞QÍ = 4/Sr
HÍOuf„=`« I x nÑ¨#™ê=∞~°ºú O Jx ‰õÄ_® JO\Ï~°∞. HÍOuf„=`«#∞ HÍº_çÖÏÅÖ’ HÀÅ∞™êÎ~∞° . HÍOuf„=`«#∞
x~°fizOK«_®xH˜ Ñ „ Ü
¨ ∂« }HÀ"˘fi`«∞# Î ∞ LÑ¨Ü∂ ≥ yOKÕ"å~°∞. 2 "ÕÅ 46 HÔ o<£ =^ŒÌ Ñ¶∞¨ hÉèq
í Oz# áê¡\# ˜ O Hõã‚¨
=ã¨∞= Î Ù Ü≥ÚHõ¯ `«ÅO Ñ Ã · K«^~Œ Ñ Ã O.g∞. Ö’ 1/60 = =O`«∞ "≥â· ßÖÏºxH˜ ÅaèÅO|OQÍ XHõ Ñ
° Ù¨ ã „ =
¨ ∂} QÆ}HÀ}∞Ö’
L^Œ~æ =° ∞ÜÕ∞º HÍOu"åÇ¨Ï<Õfl HÍºO_çÖÏÅQÍ x~°fiz™êÎ~∞° . HÍOuJaè"åÇ¨ÏO J<Õ Ñ „ Ü
¨ ∂
« }Ïxfl Å∂º=∞<£ J<Õ Ñ„ =
¨ ∂}O`À
H˘Å∞™êÎ~∞° . XHõ HÍºO_çÖÏ nÑ¨# ™ê=∞~°ºú O L#fl HÍOu[#Hõ=Ú Ñ „ =
¨ ∂}QÆ}HÀ}OÖ’ L^Œ~æ O° KÕã# ≤ HÍOu
Jaè"åÇ¨ÏxH˜ Å∂º=∞<£ ã¨=∂#O. U^≥< · å XHõ kâ◊Ö’ HÍOu[#HõO HÍOuf„=`«#∞ HÍºO_çÖÏÖ’K≥ÑÊ≤ #Ñ¨ÙÊ_∞» ^•xx
'HÍºO_çÖò ™ê=∞~°ºú =Ú— JO\Ï~°∞. Jaè"åÇ¨Ï"≥Ú`«= Î Ú TQA = 4/L .
HÍOu[#HõO #∞O_ç Ñ „ Ü
¨ ∂
« }`«ÖÏxH˜ JaèÅO|OQÍ L#fl HÍOu Jaè"åÇ¨xfl HÍOu[#HõO Ü≥ÚHõ¯ nÑ¨#QÍ
x~°fiz™êÎ~∞° . Jaè"åÇ¨ÏO/"≥â· ßÅºO #∞ 'ÅH±—û JO\Ï~°∞.
ÅH±û XHõ JÑ¨Ü∂
≥ QÆ Ñ
„ Ü
¨ ∂ ° =Ú = L/R2
« }=Ú nÑ¨`Î ‰« Ωõ ã¨g∞Hõ~}
XHõ á¶È~üì = XHõÅ∂º=∞<£ / XHõ ã
Ã O.g∞. 2
nÑ¨`Î ‰« Ωõ Ñ
„ =
¨ ∂}=Ú ÅH±û
XHõ ÅH±û =
XHõ Å∂º=∞<£ / XHõ M2 = XHõ ÅH±û
Ñ
„ Ü
¨ ∂« } QÆ}HÀ}OÖ’ Ñ
„ Ü
¨ ∂
« }"≥â· ßÅºO Ñ
Ã · qãïÎ Oz# HÍOu[#HõO L^Œiæ OKÕ HÍOu Jaè"åÇ¨Ïxfl ^Œ∞ºu JO\Ï~°∞.
^Œ∞ºuH˜ Ñ ¨ ∂}ÏÅ∞ HÍºO_çÖÏ / M2 ÖË^• HÍº_çÖÏ / C:m2
„ =
88
Å∂º=∞<£Å∞ / "å@∞¡ = kÑ¨`Î «
ã¨∂~°∞ºx QÆi+¨ª qHõ~} ° â◊HÎ˜ P‰õΩÑ¨KÛ« `«~O° QÆ ^è~·≥ …° ºO 5500 JOQ∑™„ êì"∞£ Å‰õΩ ^ŒQ~æÆ Q° Í LO@∞Ok. L+¨n ‚ ÑÖÎ Ü≥ÚHõ¯
nÑ¨º`« 4 Å∂º=∞<£Å∞ per "å\ò Ñ „ f
¨ nÑ¨k Î Ñ¨ºO Ü≥ÚHõ¯ kÑ¨º`« 43 Å∂º=∞<£Å∞ =∞iÜ«Ú per "å\ò Ç¨ÏÖ’[<£nÑÖÎ
Ü≥ÚHõ¯ nÑ¨º`« 58 Öˇº· =∞<£Å∞ =∞iÜ«Ú per "å\ò 100 "å@∞¡ L+¨n ‚ Ñ¨Î nÑ¨ºO Ü≥ÚHõ¯ nÑ¨# ™ê=∞~°^ºŒè O 118
HÍºO_çÖÏÖò XHõ Ñ„ =¨ ∂}˜Hõ HÍOu[#HõO ã¨Ç¨ Ü«∞O`À HÍOu[#HõÑÙ¨ HÍOu f„=`«#∞ H˘Å=_®xH˜ HÍOu =∂Ñ¨HÍxfl
LÑ¨Ü∂ ≥ yOK«=K«∞Û. nx<Õ 'HÍOuq∞u— JO\Ï~°∞. HÍOu =∂Ñ¨Hõ ã¨∂`„ = « Ú L/L2 = F Wk ã¨=∂# kÑ¨`Î Å« ∞ L#fl
HÍOu[#HÍÅ x+¨ÊuÎ `≥~# ° ∞O_ç Jq LO_Õ ^Œ∞~åÅ x+¨ÊuHˆÎ ã¨=∂#=Ú. ~Ô O_»∞ UHõ=~°‚ HÍOu[#HÍÅ∞ L^Œ~æ O°
KÕã
¿ HÍOu f„=`«Å#∞ H˘ÅK«_®xH˜ LÑ¨Ü∂ ≥ yOKÕ ÑïHõ~= ° Ú '|∞<≥< û £ `≥Å· Ñ¨Ù =∞K«ÛHÍOu=∂Ñ¨H= õ Ú).
~Ô O_»∞ H˘"˘fi`«∞ÅÎ HÍºO_çÖò ™ê=∞~åúflWfl H˘ÅK«_®xH˜ KèåÜ«∞HÍOu =∂Ñ¨HÍxfl LÑ¨Ü∂ ≥ y™êÎ~∞° .
CHAPTER
^èŒfix (SOUND)
^èfiŒ x J<Õk XHõ â◊HÎ˜ ~°∂Ñ¨=Ú. Wk qxH˜_ç â◊Hx Î˜ Hõeyã¨∞OÎ k. ^Œfix Ñ„ ã¨ ~¨ } ° ‰õΩ U^≥< · å XHõ Ü«∂#HõO
`«ÑÊ¨ xãïQÍ J=ã¨~= ° ∞=Ù`«∞Ok. â◊¥#º„Ñ^ ¨ âÕ O◊ QÆ∞O_® ^Œfix Ñ
„ Ü
¨ ∂« }ÕK«^∞Œ . HõOÑ≤ã∞¨ # Î fl =ã¨∞=Î Ù #∞O_ç =∂„`"« ∞Õ
^èfiŒ x L`«ÊuÎ J=Ù`«∞Ok. =ã¨∞= Î Ù HõOÑ≤OK«#O`«=~°‰Ωõ ^èfiŒ x L`«ÊuÎ HÍ^Œ∞. HõOÑ≤ã∞¨ # Î fl =ã¨∞= Î Ù #∞O_ç L`«ÊuÎ J~Ú#
^Œfix U^≥< · å XHõ Ü«∂#HõO #∞O_ç Ñ „ Ü¨ ∂ « }Õz `«~O° QÆ ~°∂ÑÖÖ’ =∞# K≥qÖ’x Hõ~É ‚° iË x KÕ~∞° `«∞Ok JÑ¨Ù_»∞
=∞# K≥qÖ’x Hõ~É ‚° iËè HõOÑ≤OK«@O =Å¡ =∞#‰õΩ ^Œfix qxÑ≤ã∞¨ OÎ k. =ã¨∞= Î Ù HõOÑ≤OK«#O`« =~°‰Ωõ =∞#‰õΩ ^Œfix
qxÑ≤OK«^∞Œ . =∞# K≥qeFx Hõ~É ‚° iËè Ñ„ u¨ â◊ÉÏÌxH˜ ã Ã Hõ#∞Ö’ 10= =O`«∞ HÍÅO`Àáê@∞ HõOÑ≤ã∞¨ OÎ k. nx<Õ
qxH˜_ç ã≤~÷ `° « ÖË^• â◊|Ì Q„ ÍÇ¨Ïº`« Jx JO\Ï=Ú. HÍ|\˜ì Ñ „ ≤ãÃ Hõ#∞‰õΩ=∞# Hõ~É ‚° iË QÆi+Öì QÍ 10^èfiŒ #∞Å#∞
=∂„`" « ∞Õ q#QÆÅ^Œ∞.
áœ}Ñ¨Ù}º=Ú : HõOÑ≤ã∞¨ # Î fl XHõ =ã¨∞=
Î Ù XHõ ã
Ã HõO_»∞Ö’ KÕã¿ HõOÑ¨<åÅ ãÖYº#∞ ^•x áœ}Ñ¨Ù}ºO Jx JO\Ï~°∞.
áœ}Ñ¨Ù}ºxfl Ç¨Ï~ü*ì Öò ’ H˘Å∞™êÎ~∞° . ™ê^è•~°}OQÍ XHõ =ã¨∞=Î Ù áœ}Ñ¨Ù}ºO ZÅ¡ÑÙ¨ Ê_∞» ã≤~÷ O° QÍ LO@∞Ok. Wk =∂~°^∞Œ .
áœ}Ñ¨Ù}ºxfl |\˜ì ^èfiŒ x ~°HÍÅ∞. áœ}Ñ¨Ù}ºxfl |\˜ì ^Œfix =¸_»∞ ~°HÍÅ∞ Jq.
1. q∞u^Œfix : ^Œfix áœ}Ñ¨Ù}º=Ú O #∞O_ç 20 Hz =~°‰Ωõ LO>Ë Jk =∂#=Ùx K≥qH˜ qxÑ≤OK«∞ nx<Õ q∞u
^Œfix JO\Ï~°∞. `åÉËà√◊ , uq∞OQÆàÏÅ∞, "≥Úã¨Å∞¡, KÕÑÅ¨ ∞ "≥Ú^ŒÖ#
·ˇ k. q∞`« ^Œfi#∞Å#∞ ‰õÄ_® q#QÆÅ∞QÆ∞`å~Ú.
2. „âß=º e=k : ^èfiŒ x áœ}Ñ¨Ù}º=Ú 20 Hz #∞O_ç 20,000 Hz =~°‰Ωõ QÆÅ ^Œfi#∞Å#∞ â„ ß=º J=k Jx JO\Ï=Ú
D ^Œfix =∂#=Ùx K≥qH˜ qxÑ≤ã∞¨ OÎ k.
3. Ju^Œfix : ^Œfix áœ}Ñ¨Ù}º=Ú 20,000 Hz HõO>Ë Z‰õΩ¯= LO>Ë Jk =∂#=Ùx K≥qH˜ qxÑ≤OK«^∞Œ . nx<Õ Ju
^Œfix JO\Ï=Ú. ‰õΩHõ¯Å∞ O #∞O_ç 50,000 Hz =~°‰Ωõ q#QÆÅ∞QÆ∞`å~Ú. QÆaƒÖÏÅ∞ =∞iÜ«Ú U#∞QÆ∞Å∞ 0
#∞O_ç XHõ ÅHõ∆ Ç Ã Ï~ü*ì Åò =~°‰Ωõ q#QÆÅ∞QÆ∞`å~Ú.
89
Ju^Œfix J#∞=~°Î<åÅ∞ : Éèí∂QÆ~°ƒùOÖ’ xH˜∆Ñ¨Î"≥∞ÿ L#fl Yx[ =~°}∞Å LxH˜x Hõ#∞Q˘#_®xH˜ Ju ^Œfi#∞Å∞
LÑ¨Ü∂ ≥ QÆÑ_
¨ `» å~Ú. áêÅÖ’ ÉèÏºH˜iì Ü«∂#∞ K«OÑ¨_®xH˜ á¶êâ◊Û~Ô *· + Ë <
¨ Ö£ ’ LÑ¨Ü∂
≥ QÆÑ_
¨ `» å~Ú. á¶êâ◊Û~Ô *· +
Ë <
¨ £ J#QÍ
áêÅ#∞ â◊√kÌKã ¿Õ Ñ
„ H„¨ Ü
˜ ∞« H˜_flçÖ’ ~åà◊√§ U~°Ê_#
ç Ñ¨Ù_»∞ Ju ^Œfi#∞Å#∞ L`«ÊuÎ KÕã≤ ~åà◊§#∞ Hõiy™êÎ~Ú.
^Œ$â◊º ã≤÷~°`« : U^≥<
· å =ã¨∞=
Î Ùã
Ã Hõ#∞Ö’ 16HõO>Ë `«‰Ωõ ¯= HõOÑ¨<åÅ∞ KÕã∞¨ # Î flÑÙ¨ _»∞ =∂„`"
« ∞Õ =∂#=Ùx Hõ#∞fl ^Õx
HõO_»<åxfl QÆ∞iÎOK«QÅÆ ^Œ∞. 16 HõO>Ë Z‰õΩ¯= HõOÑ¨<åÅ∞ KÕã# ≤ Ñ¨Ù_»∞ P =ã¨∞= Î Ù#∞ =∂#=Ùx Hõ#∞fl ã¨Ê+Oì¨ QÍ
K«∂_»Ö^ Ë ∞Œ . U^≥<
· å XHõ =ã¨∞=
Î Ù#∞ 1/16 ãÃ Hõ#¡ HÍÅOáê@∞ =∞# HõO\˜Ö’ xeÛ L#flÑÙ¨ _»∞ =∂„`" « ∞Õ ^•xx
QÆ∞iÎOK«QÅÆ ^Œ∞. HÍ|\˜ì 1/16 ã Ã HõO_»∞ HÍÖÏxfl ^Œ$â◊ºã≤~÷ `° « Jx JO\Ï=Ú.
^èŒfix "ÕQÆO : ™ê^è•~°}OQÍ ^Œfix "ÕQ=
Æ Ú Ñ¨^•~åúxfl |\˜ì LO@∞Ok. U^≥< · å XHõ Ü«∂#HõOÖ’ ^Œfix "ÕQOÆ ^•x
áœ}Ñ¨Ù}ºO 'N' =∞iÜ«Ú `«~O° QÆ ^è~·≥ º° =Ú ÖÏ=∂¤ÅÑÃ · P^•~°ÑÙ¨ _»∞`«∞Ok. ^Œfix "ÕQOÆ V = N x ÖÏ=∂¤, ™ê^è•~°}OQÍ
QÆ}Ñ¨^•~åúÅÖ’ ^Œfix "ÕQOÆ Z‰õΩ¯=QÍ#∞ ^ „ =
Œ Ñ¨^•~åúÅÖ’ ^Œfix "ÕQOÆ `«‰Ωõ ¯=QÍ#∞, "åÜ«Ú-Ñ¨^•~åúÅÖ’ ^Œfi#
"ÕQOÆ WOHÍ `«‰Ωõ ¯=QÍ#∞ LO@∞Ok. QÍeÖ’ ^èfiŒ x "ÕQ= Æ Ú 332 m/s2 h\˜Ö’ ^Œfix "ÕQ= Æ Ú 1450 m/s2,
QÍAÖ’ ^Œfix "ÕQOÆ 5540 m/s2, ã‘ìÖòÖ’ ^Œfix"ÕQÆO 6000 m/s2 LO@∞Ok.
=<£=∂H± "ÕQÆO : QÍeÖ’ ^èfiŒ x "ÕQOÆ `À ã¨=∂#O J~Ú#@∞=O\˜ "ÕQÍxfl =<£=∂H± "ÕQOÆ JO\Ï~°∞. U^≥< · å XHõ
=ã¨∞=
Î Ù "ÕQOÆ QÍeÖ’x ^Œfix "ÕQOÆ Hõ#fl Z‰õΩ¯=QÍ LO>Ë ^•x "ÕQÍxfl ã¨∂Ñ¨~™ü êxH± "ÕQOÆ Jx JO\Ï~°∞.
Ñ„ ü^Œfix : =∞#O L`«ÊuÎ KÕã#
≤ ^Œfix U^≥< · å XHõ Ñ¨~å=~°HÎ õ `«ÅO#∞O_ç Ñ¨~å=~°#
Î O K≥Ok# J#O`«~O° =∞#O
qO>Ë ^•xx Ñ „ u
¨ ^Œfix JO\Ï=Ú. ã¨Ê+"
ì¨ ∞≥ #
ÿ Ñ
„ ^
≤ fiŒ x q<åÅO>Ë =∞#‰õΩ Ñ¨~å=~°#Î `«ÖÏxH˜ LO_»=Åã≤# Hõhã¨
^Œ∂~°=Ú 16.5 m.
™È<å~ü Ñ¨^ŒÌu : ™È<å~ü J#QÍ ™œO_£ <åqˆQ+¨<£ JO_£ ~ˆ OlOQ∑. Wk Ñ
„ u
¨ ^Œfix ã¨∂`„ O« Ñ
Ã · P^è•~°Ñ_
¨ ç Ñ¨xKÕã∞¨ OÎ k.
J#∞=~°Î<åÅ∞ : ™È<å~ü Ñ¨^ŒÌux LÑ¨Ü≥∂yOz ã¨=Ú„^ŒÑ¨Ù Ö’`«∞#∞ Hõ#∞Q˘#=K«∞Û#∞. ã¨=Ú„^ŒOÖ’ =Úxy
Ñ
„ Ü
¨ ∂ « }˜ã∞¨ #
Î fl [ÖÏO`«~åæ=ÚÅ#∞ =ÚxyáÈ~Ú# F_» =∞iÜ«Ú ã¨=Ú„ÔŒ Ö’ LO_Õ =∞OK«∞ Ñ¨~fi° `åÅ∞, "å\˜
LxH˜x Hõ#∞Q˘#=K«∞Û. Éè∂ í QÆ~ƒ°Où Ö’ xH˜Ñ
∆ "
Î¨ ∞≥ ÿ L#fl Yx[=#~°∞Å LxH˜x Hõ#∞Q˘#=K«∞Û, PHÍâ◊OÖ’ ZQÆ∞~°∞`«∞#fl
q=∂#O Z`«∞# Î ∞ Hõ#∞Q˘#=K«∞Û. ^Œfix Ñ¨~å=~°# Î O P^•~°OQÍ QÆaƒÅO ~å„u"ÕàÖ◊ ’¡ ãÃ `· O« "Õ@_»QÅÆ ^Œ∞. ™È<å~ü
Ñ¨ûÌŒ Ö’ 20"ÕÅ Ç¨~ü*ì ò Hõ#fl Z‰õΩ¯= QÆÅ áœ}Ñ¨Ù}ºxfl LÑ¨Ü∂ ≥ yã¨∞<
Î åfl~∞° . J#QÍ Ju^Œfi#∞Å#∞ LÑ¨Ü∂ ≥ y™êÎ~∞° .
~å_»~ü =º=ã¨÷ Ñ „ `≤ Ñ
« ~¨ å=~°#
Î O J^•~°OQÍ Ñ¨xKÕã∞¨ OÎ k.
^Œfix f„=`« : ^Œfix f„=`«‰Ωõ Ñ „ =¨ ∂}ÏÅ∞ _≥ã|≤ ∞Öò.û QÍeH˜ HõkÖË Ñ¨KÛ«x QÆ_¤ç ^Œfix f„=`« 50 #∞O_ç 60 _≥ã| ≤ ∞Öòû
LO@∞Ok. QÆ∞QÆ∞QÆ∞ã¨ =∂\Ï¡_`ç Õ ^Œfix f„=`« 25 #∞O_ç 30 _≥ã| ≤ ∞Öòû LO@∞Ok. QÀ_» QÆ_Ü ç ∂
« ~°OÖ’x ãÃ Hõ#¡
=ÚÅ∞¡ ^Œfix f„=`« 30 _≥ã| ≤ ∞Öòû LO@∞Ok. >ˇeá¶È<£ iOyOQ∑ ^Œfix f„=`« 60 _çã| ≤ ∞Öòû LO@∞Ok. ™ê^è•~°}OQÍ
^èfiŒ x f„=`« 85 _≥ã| ≤ ∞Öòû ^•\˜`Õ Jk ^Œfix HÍÅ∞ëêºxH˜ ^•ifã¨∞OÎ k. *ˇ\ò q=∂<åÅ∞ ^Œfix f„=`« 120 _≥ã| ≤ ∞Öòû
LO@∞Ok. ~åÔH\ò Ñ „ Ü¨ ∂
≥ QÍÅÖ’ ^Œfix f„=`« 150 _≥ã| ≤ ∞Öòû LO@∞Ok.
90
Éèí=# ^Œfix âß„ã¨Î=Ú : U^≥·<å XHõ Éèí=#OÖ’ ÖË^• P=~°}Ö’ ^Œfix ÉèÏQÍ q`«~°} ÉÏQÍ q`«~°} K≥O^•ÅO>Ë
fã¨∞HÀ=Åã≤# *Ï„Q`Æ ÅÎ« ∞ `≥eÜ«∞*Ëã ¿ âß„™êÎxfl Éè=
í #^Œfix âß„ãOÎ¨ Jx JO\Ï~°∞. nxx Jaè=$kÌ KÕã# ≤ âß„ã" Î¨ `Õ Î«
'™êÉˇ<· —£ ^èfiŒ x ÉèÏQÍ q`«~}
° K≥O^•ÅO>Ë Éè= í # x~å‡}OÖ’ fã¨∞HÀ=Åã≤# *Ï„Q`Æ ÅÎ« ∞ 1. QÆk 4 QÀ_»Å#∞ ^Œfix
™È+¨#HÍ~°∞ÅKÕ JÅOHõiOKåe, 2. ^èfiŒ x™È+¨#HÍ~°∞Å‰õΩ L^•Ç¨Ï~°}Å∞ Ñ ¿ Ñ¨~,ü JOÑ¨ÑÙ¨ á⁄@∞ì, ™êÊO*ò, P~å‡HÀÖò,
HÍ@<£, Hõ~„ ° ™ê=∂„y "≥Ú^ŒÖ# ·ˇ q.
QÆkÖ’ LO_Õ XHõ¯™êiQÍ =„H`õ Ö« ÏÅ#∞ UHõsu =„H`õ Ö« ÏÅ∞QÍ =∂~åÛe. ã≤x=∂ käÜ∞Õ @~ü, P_ç\’iÜ«∞O =∞iÜ«Ú
P_çÜ∂ ≥ käÜ∞Õ @~üÅÖ’ JHõ¯_»H¯õ _» =∂=¸Å∞ Hõ#fl H˘O`« Z`«∞ÖÎ ’ ™œO_»∞ ÉèÏ‰õΩÅû ∞ J=∞~åÛe. Éè=
í #OÖ’ ZHÀÖˇ<£
Ñ
„ É
¨ Ïè "åxfl x"åiOKåe.
UHÀÅ<£ „Ñ¨ÉèÏ=O : U^≥<
· å XHõ =ã¨∞=
Î Ù ^Œfix L`«ÊuÎ KÕã∞¨ #
Î flÑÙ¨ _»∞ Jk HõOÑ≤OK«@O PyáÈ~Ú#Ñ¨Ê\H˜ ˜ Ñïã¨~°
„áêO`«OÖ’x =ã¨∞Î=ÙÅ∞ J^ÕsuQÍ HõOÑ≤ã¨∂Î LO>Ë ZHÀÅ<£ „Ñ¨ÉèÏ=O Jx JO\Ï=Ú. ZHÀÅ<£ „Ñ¨ÉèÏ=O
x"åiOK«_®xH˜ ^•xH˜ HÍ~°} JÜÕ∞º =ã¨∞= Î ÙÅ LÑï`«ÖÏÅ#∞ HÍÔ~Ê\ò ÖÏO\˜ ^Œfix ™È+¨#HÍ~°∞ÅKÕ HõÑÊ≤ LOKåe.
qã¨ÊO^Œ<åÅ∞ : ã¨fiÅÊ áœ}Ñ¨Ù}ºO Éè^Ë OŒ QÆÅ ~Ô O_»∞ =ã¨∞=
Î ÙÅ#∞ XˆH™êi HõeÑ≤ ^Œ$Q∑q+¨Ü∂ « xfl qã¨ÊO^Œ<åÅ∞ Jx
JO\Ï~°∞. qã¨ÊO^Œ<åÅ∞ q#_®xH˜ q#™⁄OÑ¨ÙQÍ LO\Ï~Ú. ~Ô O_»∞ =ã¨∞= Î ÙÅ#∞ HõeÑ≤ "≥∂yOz#Ñ¨Ù qxÑ≤OKÕ
qã¨ÊO^Œ<åÅ ãÖYº "å\˜ áœ}Ñ¨Ù}º ÉË^•xH˜ ã¨=∂#O. 60 Hz =∞iÜ«Ú 64 Hz QÆÅ áœ}Ñ¨Ù}ºO QÆÅ ~Ô O_»∞
=ã¨∞=Î ÙÅ#∞ XˆH™êi HõeÑ≤ "≥∂yOz#Ñ¨Ù_»∞ qxÑ≤OKÕ qã¨ÊO^Œ<åÅ ãÖYº 4 =∂„`" « ∞Õ . 100 Hz, 112 Hz
Ñ¨=#Ñ¨Ù}ºO QÆÅ ~Ô O_»∞ =ã¨∞= Î ÙÅ∞ HõeÑ≤ "≥ÚyOz#Ñ¨Ù_»∞ qxÑ≤OKÕ qã¨ÊO^Œ<åÅ ãÖYº 0. nxH˜ HÍ~°}O
=∂#=Ùx K≥q U^≥< · å 10 HõO>Ë `«‰Ωõ ¯= â◊ÉÏÌÅ#∞ L`«ÊuÎ KÕã#
≤ Ñ¨Ù_»∞ =∂„`"
« ∞Õ q#QÆÅ^Œ∞. 10 HõO>Ë Z‰õΩ¯=
â◊ÉÏÌÅ#∞ q#ÖË^∞Œ .
qã¨ÊO^Œ<åÅ J#∞=~°<Î åÅ∞ : qã¨ÊO^Œ<åÅ#∞ LÑ¨Ü∂
≥ yOz XHõ =ã¨∞=Î Ù `≥eÜ«∞x Ñ¨=}Ñ¨Ù}Ïºx Hõ#∞Q˘#=K«∞Û#∞.
xi÷+ì¨ Ñ¨=}Ñ¨Ù}ºO QÆÅ =ã¨∞=Î Ù#∞ ~°∂á⁄OkK«=K«∞Û qã¨ÊO^Œ<åÅ#∞ LÑ¨Ü∂ ≥ yOz QÆ<Å£ Ö’ q+¨"åÜ«Ú=ÙÅ
LxH˜x Hõ#∞Q˘#=K«∞Û#∞.
^Œfix `«~O° QÍÅ∞ ^≥~· º° `«~O° QÍÅ ~°HÍxH˜ K≥Ok#q. QÍeÖ’ ^èfiŒ x `«~O° QÍÅ∞ Ñ „ Ü
¨ ∂« }˜ã∞¨ # Î flÑÙ¨ _»∞ J#∞=ÙÅ∞
ã≤~÷ ™° ê÷#O #∞O_ç J@∞, W@∂ HõOÑ≤™êÎ~Ú. fQÆ "å~Ú^•ºÅÖ’ L`«ÊuÎ JÜÕ∞º `«~O° QÍÅ∞ ^è~·≥ º° `«~O° QÍÅ∞. ^Œfix "ÕQOÆ
L‰õΩ¯Ö’ QÆi+Öì QÍ LO@∞Ok. â◊¥#ºOÖ’ ^èfiŒ x "ÕQOÆ â◊¥#ºO. Ñ „ H¨ Oõ Ñ≤ã∞¨ #
Î fl =ã¨∞=
Î Ù #∞O_ç ^Œfix L`«ÊuÎ J=Ù`«∞Ok.
^Œfix L`«ÊuÎ JQÆ∞@‰õΩÜ«∂O„uHõ â◊HÎ˜ HÍ"åe. Ö’Ç¨ÏO`À KÕÜ∞« |_ç# 'U' PHÍ~°O ÑïHõ~" ° ∞Õ â„ √◊ u ^ŒO_»=Ú. K≥qÖ’
\ÕÑ¨#O ÖË^• QÆ∂| J<Õ Ñ¨ÅÛx á⁄~° ^Œfix `«~O° QÍÅ#∞ "≥∞^Œ_∞» #‰õΩ KÕ~" ° ãÕ ∞¨ OÎ k. ^Œfix â◊¥#ºO Ñ „ ^
¨ âÕ O◊ Ö’
Ñ
„ ã
¨ i¨ OK«^∞Œ . ^Œfix Ñ „ ™¨ ê~åxH˜ QÍe =O\˜ Ü«∂#HõO HÍ"åe. â◊Hx Î˜ Ñ
„ ™¨ êkOKÕ Ñ¨^•~åúxfl Ü«∂#HõO JO\Ï~°∞.
QÍeÖ’x ^Œfix `«~O° QÍÅ∞ J#∞^è~·≥ º° `«~O° QÍÅ∞. Ü«∂O„uHõ `«~O° QÍÅ∞ â◊¥#ºOÖ’ Ñ „ ã¨ i¨ OK«Ö= Ë Ù. QÆ}, ^ „ =Œ , "åÜ«Ú,
Ñ¨^•~åúÅÖ’ ^Œfix Ñ „ ã
¨ ~¨ }° QÆ} Ñ¨^•~åúÅÖ’ Z‰õΩ¯=QÍ LO@∞Ok. K≥qH˜ qOÑ¨ÙQÍ LO_Õ â◊ÉÏÌÅ#∞ ãÖw`« ã¨fi~åÅ∞
JO\Ï=Ú. ^Œfi#∞Å∞ H„ = õ ∞~°ÇÏ≤ `«OQÍ#∞ q#_®xH˜ qOÑ¨ÙQÍ LO_»x ^Œfi#∞Å#∞ K«ÑÙ¨ Ê_∞» ÖËHõ Hõ\’~° ^Œfi#∞Å∞
JO\Ï~°∞. fQÆ "å~Ú^•ºÅ‰õΩ L^•Ç¨Ï~°} ã≤`å~°, g}, HõOÑ≤ã∞¨ # Î fl á⁄~° QÆÅ "å~Ú^•ºÅ‰õΩ L^•Ç¨Ï~°}Å∞ ^Œ_Ñ » Ù¨ Ê_,»
91
`«|Å, "åÜ«Ú "å~Ú^•ºÅ‰õΩ L^•Ç¨Ï~°}Å∞ Ñ≤Å# ¡ Q„ Àq, HÍ¡i#\ò. LÑ¨ÙÊ, h~°∞, Ç Ã Ï· _
„ À[<£, ^Œfix "ÕQOÆ L‰õΩ¯Ö’
QÆi+Öì QÍ LO@∞Ok. ^Œfix HõOÑ≤ã∞¨ #
Î fl =ã¨∞=Î ÙÅ∞ KÕã ¿ â◊HÎ˜ ã¨fi~°∂Ñ¨=Ú. HõOÑ≤ã∞¨ # Î fl =ã¨∞=
Î Ù ^•x K«∞@∂ì L#fl
Ü«∂#HõOÖ’ ã¨$+≤Oì KÕ ãÖK«Å<åxfl `«~O° QÆO JO\Ï~°∞. QÍeÖ’ ^Œfix `«~O° QÍÅ∞ ^è~·≥ º° `«~O° QÍÅ∞. ^Œfix `«~O° QÍÅ∞
Jq Ñ„ Ü ¨ ∂
« }ÕKÕ =∂#‰õΩÖ’ ™êO„nHõ~} ° q~°mHõ~} ° Å∞ HõÅ∞QÆ*™Ë êÎ~Ú. QÆ} Ñ¨^•~åúÅÖ’ ^Œfix "ÕQOÆ QÆi+Öì QÍ
LO@∞Ok. "åÜ«Ú Ñ¨^•~åúÅÖ’ ^Œfix "ÕQOÆ Hõi+Öì QÍ LO@∞Ok. ^Œfix `«~O° QÍÅ∞ Ü«∂O„uHõ `«~O° QÍÅ∞ HÍ=_»O
=Å¡ Jq â◊¥#ºOÖ’ Ñ „ Ü
¨ ∂
« }ÕK«Ö=
Ë Ù ^èfiŒ #∞Å∞ Hõ=∞~°ÇÏ≤ `«OQÍ#∞ XHõ Ñ¨û ÌŒ ÖË‰Ωõ O_®#∞ "≥Å∞=_ç`Õ Jq q#_®xH˜
qOÑ¨ÙQÍ LO_»=Ù HÍ|\˜ì "å\˜x Hõ~Àî ~° ^Œfi#∞Å∞ Jx JO\Ï~°∞.
â„ ß=º`å Ñ¨=#Ñ¨Ù}º Ç¨Ï^Œ∞ÅÌ ∞ J#QÍ =∂#=Ù_»∞ g#QÆeQˆ ^Œfix Ç¨Ï^Œ∞ÅÌ ∞ 20 Hz #∞O_ç 20 KHz ÖË^•
20,000 Hz Å∞. "åÜ«Ú=ÙÖ’ ^Œfix "ÕQ= Æ Ú LëÈ‚Q„ `Æ `« À Ñ Ã ~°∞QÆ∞`«∞Ok. ^Œfix XHõ â◊HÎ˜ ã¨fi~°∂Ñ¨=Ú. HõOÑ≤OKÕ
=ã¨∞= Î ÙÅ =Å# ^èfiŒ x L^Œƒqã¨∞OÎ k. ^Œfix Ñ„ ã¨ ~¨ }
° ‰õΩ Ü«∂#HõO J=ã¨~O° . HõOÑ≤OKÕ =ã¨∞= Î Ù L#fl Ñ¨ãÊ¨ ~Ü
° ∂
« #HõOÖ’
HõeQˆ JÅ[_ç<Õ `«~O° QÆO JO\Ï~°∞. ^Œfix `«~O° QÍÅ∞ J#∞^≥~· …° `«~O° QÍÅ∞. Ñ „ ã
¨ i¨ OKÕ Ü«∂#HõOÖ’ ^Œfix `«~O° QÍÅ∞
ãÖÑ‘_# » qÅhHõ~< ° åÅ∞ U~°Ê~∞° ã¨∞OÎ k. ^Œfix â◊¥#ºOÖ’ Ñ „ ã¨ i¨ OK«^∞Œ . XHõ ã Ã Hõ#∞ HÍÅOÖ’ KÕ~Ú HõOÑ¨<åÅ
ãÖYº#∞ Ñ¨=}Ñ¨Ù}ºO JO\Ï~°∞. =∞# K≥qÖ’ Hõ~É ‚° iËè J}∞ Ñ¨ÅÛx ù á⁄~° LO@∞Ok. â„ ß=ºÇ¨Ï^Œ∞Ì HõO>Ë `«‰Ωõ ¯=
Ñ¨=}Ñ¨Ù}ºO QÆÅ ^Œfix `«~O° QÍÅ#∞ Ñ¨~â„° ß=º^Œfi#∞Å∞ JO\Ï~°∞. â„ ß=ºÇ¨Ï^Œ∞HÌ Oõ >Ë Z‰õΩ¯= Ñ¨=}Ñ¨Ù}ºO QÆÅ ^Œfix
`«~O° QÍÅ#∞ Ju^Œfi#∞Å∞ JO\Ï~°∞. J#∞^≥~· …° `«~O° QÍÅÖ’ ãÖÑ‘_< » åÅ∞, qÅhHõ~} ° ÏÅ∞ L`«ÊuÎ J=Ù`å~Ú. ^Œfix
"ÕQÍxH˜ #∂º@<£ ã¨g∞Hõ~} ° =Ú V = e/ROW. ^Œfix "ÕQÍxH˜ ÖÏÑ¨ã ¡ π ã¨g∞Hõ~} ° O V = P ROW
QÍeÖ’ ^Œfix "ÕQÆ=Ú 331 m/s. "åÜ«Ú=ÙÖ’ ^Œfix "ÕQÆ=Ú Ñ¨~°=ÚëÈ‚„QÆ`« Ü≥ÚHõ¯ =~°æ =¸ÖÏxH˜
J#∞Ö’#∞áê`«OÖ’ LO@∞Ok. ã≤~÷ À+¨Ñ „‚ H„¨ Ü˜ ∞« Ö’ Pv XHõ ã≤~÷ ° ~åt. ^Œfix "ÕQÍxH˜ #∂º@<£ ã¨g∞Hõ~} ° Ö’ 'e' x
`≥eÜ«∞*Ëã# ≤ k. ã¨=∞ø+¨H‚ ã õ ∂
¨ ÅÎ QÆ∞}Hõ=Ú. QÍeÖ’ ^Œfix Ü≥ÚHõ¯ ã · •ºOuHõ qÅ∞= 280 m/s QÍeÖ’ ^Œfix
Ã ^
Ü≥ÚHõ¯ Ñ „ Ü ¨ ∂≥ QÆHõ qÅ∞= 331 m/s. "åÜ«Ú=ÙÅÖ’ ^Œfix "ÕQÆ=Ú ^•x Ñ¨~°"≥∂+¨‚ „QÆ`« =~°æ=¸Å=Ú#‰õΩ
J#∞Ö’#∞áê`«=Ú LO@∞Ok. V t ã¨g∞Hõ~} ° Ö’ 't' x `≥eÜ«∞*ËÜÚ « #k LëÈ‚Q„ `Æ .« ^Œfixx L`«ÊuÎ KÕÜÚ «
ÑïHõ~åÅ‰õΩ L^•Ç¨Ï~°}Å∞ L`Õ[Î Ñïz# â„ √◊ u ^ŒO_»=Ú `«#º`«`À L#fl fQÆ#∞ g∞\˜#Ñ¨Ù_»∞ ^Œfix L`«ÊuÎ J=Ù`«∞Ok.
Ñ
„ u
¨ =ã¨∞= Î Ù‰õΩ `«#^≥# · ã¨ÇÏ¨ [ HõOÑ¨<åÅ∞ LO\Ï~Ú. â„ √◊ u^ŒO_»=Ú Ñ¨=}Ñ¨Ù}ºO ^•x Ñï=∂#O Ñ Ã · P^•~°Ñ_ ¨ ç
LO@∞Ok. ã¨ÇÏ¨ [ HõOÑ¨<åÅ#∞ ã ¿ fiK«Û HõOÑ¨<åÅ∞ Jx ‰õÄ_® JO\Ï~°∞. HÍÅO`À `«yáæ ÈÜÕ∞ HõOÑ¨# Ñïq∞`«∞Å∞
L#fl P=~°# Î K«Å<åÅxfl J=~°∞^ŒÌ HõOÑ¨<åÅ∞ ÖË^• J=~°∞^ŒÌ _ÀÅ<åÅ∞ JO\Ï~°∞. XHõ =ã¨∞= Î Ù ÉèÏÇ¨Ïº P=~°#Î O
|ÅHõOÑ¨<åÅ Ñ „ É
¨ Ïè =O`À HõOÑ≤ã ¿ Î ^•xx ÉèÅí `«$Hõ HõOÑ¨<åÅ∞ JO\Ï~°∞. XˆH ã¨ÇÏ¨ [ Ñ¨=#Ñ¨Ù}ºÅ∞ L#fl ~Ô O_»∞
=ã¨∞=Î ÙÅ∞ XHõ^•x Ñ „ É¨ Ïè =O`À =∞~˘Hõ\˜ J`«ºkHõ _ÀÅ#Ñïq∞u`ÀHõOÑ¨<åÅ∞ KÕã ¿ ^Œ$Q∑ q+¨Ü∂ « xfl J#∞"å^ŒO
JO\Ï~°∞. Hõ"å`«∞ KÕã∂ ¨ Î áÈ`«∞#fl ã Ã x · ‰õΩÅ#∞ ™ê^•~°} #_»H`õ À =OÔHÅ#∞ ^•@∞`«∞O\Ï~°∞. nxH˜ HÍ~°}O
J#∞"å^Œ=Ú. [Hõ Ñ „ `¨ ºÕ Hõ "ÕQ#Æ O =^ŒÌ "åÇ¨Ï#Ñ¨Ù WO[<£`À "åÇ¨Ï# W`«~° ÉèÏQÍÅ∞ J#∞"å^Œ=ÚÖ’ LO\Ï~Ú.
XHõ Ü«∂#HõOÖ’ [#HõO #∞O_ç ^Œ∂~°OQÍ Ñ „ Ü¨ ∂« }ÕKÕ `«~O° QÍÅ#∞ Ñ¨Ù~˘OQÍq∞ `«~O° QÍÅ∞ JO\Ï~°∞. Ü«∂#HõOÖ’
Hõ<åÅ∞ `«~O° QÆ K«Å# kâ◊‰Ωõ ÅO|kâ◊Ö’ HõOÑ≤ã∞¨ OÎ >Ë U~°Ê_Õ `«~O° QÍÅx `«iÜ«∞`«~O° QÍÅ∞ JO\Ï~°∞.
92
Ü«∂#HõOÖ’ Hõ}ÏÅ∞ `«~O° QÆKÅ« # kâ◊Ö’<Õ HõOÑ≤ã∞¨ OÎ >Ë U~°Ê_Õ `«~O° QÍÅ#∞ J#∞^≥~· º° `«~O° QÍÅ∞ JO\Ï~°∞.
ã
„ Ê≤ OQ∑ ^
„ =
Œ º~åt`À =º=ã¨Ö÷ ’ `«~O° QÍÅ∞ J#∞^≥~· º° `«~O° QÍÅ∞. Ñ¨Ù~ÀQÍq∞ `«~O° QÍÅÖ’ Hõ}ÏÅ∞ XˆH HõOÑ¨# Ñïq∞u
Ñ¨=}Ñ¨Ù}ºO`À Ñ „ Ü
¨ ∂
« }˜™êÎ~Ú. XˆH Ñ „ ™¨ ê÷Ö’ L#fl ~Ô O_»∞ J#∞„H= õ ∂Å =∞^Œº ^Œ∂~°=Ú `«~O° QÆ^~·≥ º° =Ú 'ÖÏ=∂¤—
J=Ù`«∞Ok. XHõ`~« O° QÆ^~·≥ º° O KÕ~"° ã
¿Õ â◊HÎ˜ P `«~O° QÆOÖ’x Hõ}ÏÅ H˜t
∆ ^Œ =∞iÜ«Ú H˜t
∆ ^Œ â◊‰Ωõ ÅÎ "≥Ú`åÎxH˜ ã¨=∂#O.
J=~À^•Å #∞O_ç Ñ¨~å=~°# Î O K≥Ok# `«~O° QÍÅ á„ ê=ã¨÷ II ÖË^• 1800 =∂~°∞Ê LO@∞Ok.
ã¨=∂# Ñ¨=#Ñ¨Ù}ºÅ∞ =∞iÜ«Ú HõOÑ¨# Ñïq∞`«∞Å∞ L#fl `«~O° QÍÅ∞ XHõ Ñ¨Ò« Ö’ =ºuˆ~Hõ kâ◊Ö’¡
Ñ
„ Ü
¨ ∂ « }ÕK«_O» =Å¡ ã≤~÷ `° ~« O° QÍÅ∞ U~°Ê_`» å~Ú. ã≤~÷ ° `«~O° QÍÖ’¡ H˘xfl `«~O° QÍÅ∞ J`«ºÅÊ ™ê÷#É„ Oíè â◊O K≥O^Œ∞`å~Ú.
g\˜x Jã¨ÊO^Œ#™ê÷<åÅ∞ JO\Ï~°∞. ã≤÷~°`«~åQÍÖÖ’ H˘xfl Hõ}ÏÅ∞ J`«ºkHõ ™ê÷#„ÉèíOâ◊O K≥O^Œ∞`å~Ú. g\˜x
Ñ
„ ã¨ Ê¨ O^Œ#™ê÷<åÅ∞ JO\Ï~°∞. ~Ô O_»∞ =~°∞ã¨ Jã¨ÊO^Œ#™ê÷<åÅ∞ =∞^èºŒ ÖË^• ~Ô O_»∞ =~°∞ã¨ Ñ „ ã¨ Ê¨ O^Œ#™ê÷<åÅ =∞^èºŒ
^Œ∂~°=Ú Å=∂¤ / 2 H˜ ã¨=∂#OQÍ LO@∞Ok. QÍeÖ’ ™êO„^`Œ « 'e' Ñ‘_# » =Ú 'P' J~Ú`Õ QÍeÖ’ ^Œfix"ÕQOÆ
V = ÖÏ=∂¤ P/2 "≥Ú^Œ\˜ J#∞"å^ŒOÖ’ QÍA Q˘@ìOÖ’ QÍeãÖ ÷ |Ñ¨Ù á⁄_»=Ù L, = ÖÏ=∂¤ /4 ~Ô O_»= QÍÅ
ãÖÎ |Ñ¨Ù á⁄_»=Ù L2 = 3 `å=∞‡ /4 LO@∞Ok. QÍeÖ’ ^Œfix"ÕQOÆ V = 2 ÖÏ=∂¤ ( L2-4) QÍeÖ’ ^Œfix"ÕQÍxfl
J#∞"å^ŒO KÕã ¿ QÍe ãÖ÷ ÉÏÅ#∞ LÑ¨Ü∂ ≥ yOz `≥Å∞ã¨∞HÀ=K«∞Û. Ñ¨~å=~°# Î O J~Ú# `«~O° QÆOÖ’x á„ ê=ã¨÷ 'II'
=∂~°∞`«∞Ok. ~Ô O_»∞ =~°∞ã¨ Jã¨ÊO^Œ#Å ÖË^• Ñ „ ã
¨ Ê¨ O^Œ#Å =∞^èºŒ ^Œ∂~°=Ú ÖÏ=∂¤ / 2 LO@∞Ok. ~Ô O_»∞ =~°∞ã¨
Jã¨ÊO^ŒÅ ÖË^• Ñ ¨ Ê¨ O^Œ#Å aO^Œ∞=ÙÅ =∞^èºŒ ^Œ∂~°=Ú ÖÏ=∂¤ / 4 Ñ¨=}Ñ¨Ù}ºO 'N' `«~O° QÆ^~·≥ º° 'ÖÏ=∂¤— L#flÑÙ¨ _»∞
„ ã
^Œfix "ÕQOÆ V = N x ÖÏ=∂¤ ^•fi~å ã¨∂z™êÎ=Ú.
CHAPTER
JÜ«∞™ê¯O`« `«`«fi=Ú (MAGNETISM)
™ê^•~°}OQÍ Ö’Ç¨Å∞ Ñ¨~ã° Ê¨ ~° JHõi¬OK«∞H˘<Õ ^Œ~å‡<Õfl JÜ«∞™ê¯O`« `«`fi« O Jx JO\Ï~°∞. ™ê^è•~°}OQÍ
=∂QÆflã · ò Mgco3 x ã¨Ç¨ Ü«∞ JÜ«∞™ê¯O`«OQÍ Ñ
Ã \ ¿ ~˘¯O\Ï=Ú.
JÜ«∞™ê¯O`åÅ ^Œ~å‡Å∞ O 1. k^Œ$= ^Œ~‡° =Ú, 2. PHõ~¬° } ^Œ~‡° =Ú, 3. kâß^Œ~‡° =Ú, 4. Ñ
¿„ ~°}Ï JÜ«∞™ê¯O`«`fi« O.
k^Œ$= ^Œ~°‡=Ú : „Ñü JÜ«∞™ê¯O`åxH˜ Ô~O_»∞ ^Œ$"åÅ∞ LO\Ï~Ú. Jq L`«Î~° =∞iÜ«Ú ^ŒH˜∆} ^Œ$"åÅ∞. [~°
JÜ«∞™ê¯O`åxfl z#fl z#fl =ÚHõ¯Å∞QÍ KÕã# ≤ Ñ¨Ê\H˜ ˜ Ñ
„ u
¨ z#fl z#fl =ÚHõ¯‰õΩ ~Ô O_»∞ ^Œ$"åÅ∞ LO\Ï~Ú. =∞iÜ«Ú
D ~Ô O_çO\˜ ^Œ$=ã¨`fi« =Ú ã¨=∂#OQÍ LO\Ï~Ú. nx<Õ k^Œ$= ^Œ~‡° =Ú JO\Ï~°∞.
2. PHõ~°¬} ^Œ$=O : Ô~O_»∞ JÜ«∞™ê¯O`åÅ ã¨*Ïu ^Œ$"åÅ∞ qHõi¬OK«∞‰õΩO\Ï~Ú. =∞iÜ«Ú q*Ïu^Œ$"åÅ∞
PHõi¬OK«∞‰õΩO\Ï~Ú nx<Õ PHõ~¬° } ^Œ$=O JO\Ï~°∞.
3. kâß^Œ~‡° =Ú : XHõ ^ŒO_» JÜ«∞™ê¯O`åxfl ã
¿ fiK«ÛQÍ "ÕÖÏ_»nã≤#Ñ¨Ù_»∞ Jk ZÅ¡ÑÙ¨ _»∞ Éè∫Q“eHõ L`«~Î ° ^ŒH}
∆˜ kâ◊Å#∞
ã¨∂zã¨∞OÎ k nx<Õ kâß ^Œ~‡° =Ú JO\Ï~°∞.
4. „¿Ñ~°}Ï JÜ«∞™ê¯O`«`«fiO : Z^≥<
· å XHõ JÜ«∞™ê¯O`« Ñ¨^•~åúxfl XHõ |Å=∞~Ú# JÜ«∞™ê¯O`« Hˆ `„∆ O« Ö’ LOz#Ñ¨Ù_»∞
93
JÜ«∞™ê¯O`« Ñ¨^•~°=
ú Ú JÜ«∞™ê¯O`« Hˆ `„∆ « Ñ
¿„ ~°} =Å¡ á⁄O^Õ JÜ«∞™ê¯O`«``« åfixfl Ñ
¿„ ~°} JÜ«∞™ê¯O`«`Î fi« O Jx
JO\Ï~°∞.
JÜ«∞™ê¯OfHõ~°} Ñ¨^ŒÌ`«∞Å∞ : JÜ«∞™ê¯O`åÅ#∞ ™ê^è•~°}OQÍ HÕk JÜ«∞™ê¯OfHõ~}
° Ñ¨^`ÌŒ ∞« Å ^•fi~å KÕ™êÎ~∞° .
1. UHõã¨Ê~°≈ Ñ¨^ŒÌu, 2. k+π Ñ¨~å≈Ñ¨^ŒÌu, 3. UHõ=ÚHõq^Œ∞º`ü „Ñ¨"åÇ¨Ï=Ú, 4. Éèí∂ JÜ«∞™ê¯O`« „¿Ñ~°} =Å¡
J~Ú™ê¯OfHõ~} ° .
Ñ
Ã · Ñ¨^`ÌŒ ∞« ÅÔHÅ¡ ZHõ=ÚHõ q^Œ∞º`ü Ñ ¨ åÇ¨Ï=Ú DC =Å¡ JÜ«∞™ê¯OfHõ~}
„ " ° J<Õk L`«"Î ∞≥ #
ÿ Ñ¨û
ÌŒ . D Ñ¨û
ÌŒ Ö’ XHõ
"≥∞`«xÎ X#∞Ñ¨ =ÚHõ¯ LQÆO_® q^Œ∞º`ü#∞ Ñ „ =
¨ Ç≤ÏOÑ¨*ã
Ë #
≤ Ñ¨Ù_»∞ Jk |Å"≥∞#
ÿ JÜ«∞™ê¯O`« =∞iÜ«Ú âßâ◊fi`«
JÜ«∞™ê¯O`«OQÍ Ñ¨xKÕã∞¨ OÎ k. J~Ú`Õ W#∞Ñ¨ =ÚHõ¯ |^Œ∞Å∞ L‰õΩ¯ Hõ_x ¤ô JÜ«∞™ê¯Of#z#@∞¡ J~Ú`Õ W#∞Ñ¨
=ÚHõ¯ Hõ<åfl WOHÍ |Å"≥∞# ÿ =∞iÜ«Ú âßâ◊fi`« J~Ú™ê¯O`«OQÍ Ñ¨xKÕã∞¨ OÎ k.
Éè∂
í JÜ«∞™ê¯O`« Ñ¿„ ~°} =Å¡ JÜ«∞™ê¯OfHõ~}
° Hˆ =ÅO Jk XHõ `å`å¯eHõ JÜ«∞™ê¯O`«OQÍ Ñ¨xKÕã∞¨ OÎ k.
D Ñ¨û ÌŒ Ö’ XHõ W#∞Ñ¨ =ÚHõ¯#∞ Z„~Q° Í J~Ú#O`« ã ¿ Ñ¨Ù "Õ_ç KÕã≤ Éè∫Q“eHõ L`«~Î ° ^ŒH}
∆˜ kâ◊Ö’ LOz ã¨∞uÎ`À
H˘@ìO_»O =Å¡ Jk JÜ«∞™ê¯O`«OQÍ Ñ¨xKÕã∞¨ OÎ k. J~Ú`Õ Jk K«ÖÏ¡~∞° `«∞#flÑÙ¨ _»∞ Hõ}ÏÅ∞ zO^Œ~= ° O^Œ~Q° Í
ãÖHÀzOK«_O» =Å¡ `«=∞ JÜ«∞™ê¯O`«`åfixfl HÀÖ’Ê`å~Ú. JÜ«∞™ê¯O`« Hõ_Å¤ô #∞ "Õ_K ç ã Õ #
≤ Ñ¨Ù_»∞ "å\˜ á⁄_»=Ù
ã¨fiÅÊOQÍ ÑÃ ~°∞QÆ∞`«Ok. JÜ«∞™ê¯O`åÅ∞ HÕk ãÖ^Œ~ƒ°OÖ’ `«=∞ JÜ«∞™ê¯O`«`åfixfl HÀÖ’Ê`å~Ú.
1. JÜ«∞™ê¯O`åxfl H˘O`« Z`«∞Î #∞O_ç Ñ¨_"
» ã
Õ #
≤ Ñ¨Ù_»∞ =Å#
2. JÜ«∞™ê¯O`åÅ#∞ "Õ_ç KÕÜ∞« _»O =Å#
3. JÜ«∞™ê¯O`åÅ#∞ qK«ÛÅ q_çQÍ "å_»_O» =Å#
Ñ
Ã · Jxfl ãÖ^Œ~åƒÅù Ö’ JÜ«∞™ê¯O`åÅ∞ `« JÜ«∞™ê¯O`«`åfixfl HÀÖ’Ê`å~Ú.
JÜ«∞™ê¯O`« qÖ’=∞=~°æ xÜ«∞=∞=Ú : ~Ô O_»∞ JÜ«∞™ê¯O`« PHõ~¬° } |Å=Ú, ~Ô O_»∞ JÜ«∞™ê¯O`åÅ ^Œ$=ã¨`åfiÅ
ÅÉÏÌxH˜ J#∞Ö’#∞áê`«=ÚÖ’#∂ =∞iÜ«Ú "å\˜ =∞^Œº ^Œ∂~°O Ü≥ÚHõ¯ =~åæxH˜ qÖ’=∂#áê`«OÖ’#∂ LO@∞Ok.
nx<Õ J~Ú™ê¯O`«qÖ’=∞=~°æ xÜ«∞=∞O Jx JO\Ï=Ú.
~Ô O_»∞ JÜ«∞™ê¯O`« ^Œ$=|ÖÏÅ∞ =~°∞ã¨QÍ m1, m2 J~Ú`Õ "å\˜ =∞^Œº ^Œ∂~°=Ú 'D' J~Ú`Õ "å\˜
=∞^èºŒ PHõ~¬° } |Å=Ú F m1 m2/D2 nx<Õ F /4II x m1m2/D2 JO\Ï~°∞. WHõ¯_» J<Õk QÍe ÖË^•
â◊¥#º„Ñ^¨ âÕ O◊ Ñ
„ "
¨ +
Õ Ñ
¨ Ù¨ jÅ`«.
JÜ«∞™ê¯O`« ^Œ~å‡Å∞ : 1. Ñ „ "
¨ âÕ ◊ +‘Å`«............ : U^≥<
· å XHõ Ü«∂#HõO `«#QÆ∞O_® JÜ«∞™ê¯O`« |Åˆ~YÅ# áÈxKÕÛ
^Œ~å‡<Õfl Ñ
„ "
¨ +
Õ j
¨ Å`« JO\Ï~°∞. QÍe ÖË^• â◊¥#º Ñ „ ^¨ âÕ O◊ Ñ
„ " ◊ Ù¨ jÅ`« = 4 II x 107 H/m
¨ âÕ Ñ
2. ã¨ã¨+≤ì ae\˜ : U^≥< · å XHõ JÜ«∞™ê¯O`« Ñ¨^•~åúxfl JÜ«∞™ê¯O`« Hˆ `„∆ O« Ö’ LOz#Ñ¨Ù_»∞ Jk á⁄Ok# J~Ú™ê¯O`«
Hˆ `„∆ `« « f„=`« 'I' =∞iÜ«Ú Ñ„ Ü ≥ yOz# JÜ«∞™ê¯O`« f„=`« H Å‰õΩ x+¨Êu<Õ ã¨ãÑ
¨ ∂ ¨ a
ì≤ e\˜ Jx JO\Ï~°∞. ã¨ã+
¨ a
ì≤ e\˜
= I/H
94
3. i@xìq\˜ : U^≥<
· å XHõ JÜ«∞™ê¯O`« Ñ¨^•~åúxfl XHõ |Å=∞~Ú# JÜ«∞™ê¯O`« Hˆ `„∆ O« #∞O_ç `˘ÅyOz# `«~∞° "å`«
‰õÄ_® `«#Ö’ H˘O`« JÜ«∞™ê¯O`«`åfixfl q∞yÅ∞ÛH˘x ^Œ~å‡xfl i@xìq\˜ JO\Ï~°∞.
JÜ«∞™ê¯O`« Ñ¨^•~åúÅ∞ - ~°HÍÅ∞ : ™ê^è•~°}OQÍ JÜ«∞™ê¯O`« Ñ¨^•~åúÅ∞ 3 ~°HÍÅ∞ Jq
1. _»Ü∂
« , 2. áê~å, 3. Ñ
Ã ~„¶ À JÜ«∞™ê¯O`« Ñ¨^•~åúÅ∞.
_»Ü«∂JÜ«∞™ê¯O`« Ñ¨^•~åúÅ∞ : |Å"≥∞# ÿ JÜ«∞™ê¯O`åÅKÕ ã¨fiÅÊOQÍ qHõi¬OKÕ Ñ¨^•~åúÅ#∞ _»Ü∂ « JÜ«∞™ê¯O`«
Ñ¨^•~åúÅ∞ JO\Ï~°∞. g\˜x |Å"≥∞ÿ# JÜ«∞™ê¯O`« ˆH∆„`åxH˜ fã¨∞‰õΩ =zÛ#Ñ¨Ù_»∞ Jq „Ñ¨Ü≥∂yOz#
JÜ«∞™ê¯O`«Hˆ `„∆ Å« ‰õΩ =ºuˆ~Hõ kâ◊Ö’ Hõ^∞Œ Å∞`å~Ú. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ QÍe, h~°∞, áê^Œ~ã
° O¨ , ÇÃ Ï· _
„ À[<£, =„[O, |OQÍ~°O,
PÅ¯Ç¨Öò, "≥Ú^ŒÖ# ·ˇ q g\˜ Ñ
„ " Õ ¨ jÅº`« = 1 HõO>Ë `«‰Ωõ ¯= ÖË^• ã¨=∂#OQÍ LO@∞Ok. g\˜ ã¨ãÑ
¨ + ì≤ eè \˜ Kye
¨ a
< 1 HÍx xy\˜".£
áê~åJÜ«∞™ê¯O`« Ñ¨^•~åúÅ∞ : |Å"≥∞#

ÿ Ü«∞™ê¯O`åÅKÕ ã¨fiÅÊOQÍ PHõi¬OK«|_Õ Ñ¨^•~åúÅ#∞ áê~åJÜ«∞™ê¯O`« Ñ¨^•~åúÅ∞
JO\Ï~°∞. g\˜x |Å"≥∞# ÿ JÜ«∞™ê¯O`« Hˆ `„∆ O« =^Œ‰Ì Ωõ fã¨∞‰õΩ=zÛ#Ñ¨Ù_»∞ JÜ«∞™ê¯O`« Hˆ `„∆ « kâ◊Ö’<Õ "≥∞Å¡QÍ
Hõ^∞Œ Å∞`å~Ú. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ PH˜[û <£, ~åy, á¶ê\ ¡ #
˜ "£∞, H„ Àq∞Ü«∞"£∞ "≥Ú^ŒÖ#
·ˇ q. g\˜ Ñ
„ " Õ ¨ jÅº`« 1 g\˜
¨ +
ã¨ãÑ ì≤ eè \˜ Kye < 1 HÍx ^Œ<åO`«‡Hõ=Ú.
¨ a
ÑÃ ¶„~ÀJÜ«∞™ê¯O`« Ñ¨^•~åúÅ∞ : JÜ«∞™ê¯O`åÅKÕ |ÅOQÍ PHõi¬OK«|_Õ Ñ¨^•~°Åú #∞ Ñ Ã ~„¶ À JÜ«∞™ê¯O`« Ñ¨^•~åúÅ∞ Jx
JO\Ï~°∞. Ü«∞™ê¯O`«Hˆ `„∆ O« =^Œ‰Ì Ωõ fã¨∞‰õΩ=zÛ#Ñ¨Ù_»∞ Wk JÜ«∞™ê¯O`« Hˆ `„∆ « kâ◊Ö’ |ÅOQÍ ÖË^• "ÕQOÆ QÍ
Hõ^ÅŒ ∞`å~Ú. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ W#∞=Ú, JÅ∞ºq∞xÜ«∞O, xdÖò, HÀÉèÏÖò,ì g\˜ Ñ „ " ¨ âÕ ◊ jÅº`« 1 g\˜ ã¨ãÑ ¨ a
ì≤ bè \˜
Kye >, 1 =∞iÜ«Ú ^Œ<åO`«‡Hõ=Ú.
|Å"≥∞ÿ# JÜ«∞™ê¯O`åÅ‰õΩ L^•Ç¨Ï~°} JeflHÀ J#∞ q∞„â◊=∞Ö’Ç¨ÏO`À `«Ü«∂~°∞ KÕ™êÎ~°∞. Wk

JÅ∂ºq∞xÜ«∞O, xdÖò =∞iÜ«Ú HÀÉèÏÖòÅì q∞„â=
◊ ∞Ö’Ç¨Ï=Ú.
q^Œ ∞ º^•Ü« ∞ ™ê¯O`åÅ#∞ `« Ü « ∂ ~° ∞ KÕ Ü « ∞ _®xH˜ LÑ¨ Ü ≥ ∂ yOKÕ Ñ¨ ^ •~° ú = Ú "≥ ∞ `« Î x W#∞=Ú.
JÜ«∞™ê¯O`«=ÚÖ’x L`«~Î ° ^ŒH} ∆˜ ^Œ$"åÅ#∞ "Õ~∞° KÕÜ∞« ÖË=Ú. JÜ«∞™ê¯O`« |Åˆ~YÅ∞ =„H~ˆõ YÅ∞. JÜ«∞™ê¯O`«
^Œ~å‡Å∞#fl W#∞Ñ¨ Yx[=Ú =∂„Q> Æ \ÿˇ .ò W#∞=Ú Ü≥ÚHõ¯ Yx[=Ú =∂QÆfl>\ ÿˇ .ò ã¨ÇÏ¨ [ JÜ«∞™ê¯O`«=Ú#‰õΩ
L^•Ç¨Ï~°} Ö’_£™Èì<.£ Hõ$u„ =∞ JÜ«∞™ê¯O`«=ÚÅ∞ `«Ü∂ « ~°∞KÕÜÚ« @‰õΩ "Õ∞Å~Ú# Ñ¨û ÌŒ q^Œ∞º`ü Ñ¨^WÎŒ . Hõ$u
„ =∞
JÜ«∞™ê¯O`«=ÚÅ‰õΩ L^•Ç¨Ï~°} QÆ∞~„ Ñ ° Ù¨ <å_» JÜ«∞™ê¯O`«=Ú, ^ŒO_» J~Ú™ê¯O`«=Ú, "≥Ú^ŒÖ# ·ˇ q. JÜ«∞™ê¯O`«=Ú
W#∞Ñ¨"Õ∞‰õΩ#∞ PHõi¬OKÕ ^Œ~°‡=Ú JÜ«∞™ê¯O`« „¿Ñ~°}, JÜ«∞™ê¯O`«OÖ’ JÜ«∞™ê¯O`« QÆ∞}=Ú Z‰õΩ¯=
Hˆ O„nHõiOK«|_Õ aO^Œ∞=ÙÅ#∞ JÜ«∞™ê¯O`« ^ „ ∞Œ "åÅ∞ JO\Ï~°∞. JÜ«∞™ê¯O`« Ñ¨^•~åú=ÚÅ‰õΩ L^•Ç¨Ï~°}O W#∞=Ú,
xdÖò, HÀÉèÏÖò,ì L‰õΩ¯, "≥Ú^ŒÖ#
·ˇ q.
`å`å¯eHõ JÜ«∞™ê¯O`«=ÚÅ#∞ "≥∞`«x Î W#∞=Ú`À KÕ™êÎ~∞° . âßâ◊fi`« JÜ«∞™ê¯O`«=ÚÅ#∞ L‰õΩ¯`À KÕ™êÎ~∞° .
JÜ«∞™ê¯O`« ã¨*Ïu„^∞Œ "åÅ∞ qHõi¬OK«∞‰õΩO\Ï~Ú. JÜ«∞™ê¯O`« q*Ïu„^∞Œ "åÅ∞ PHõi¬OK«∞‰õΩO\Ï~Ú. W#∞=Ú,
HÀÉÏÖò@ÖÏO\˜ Ñ¨^•~åúÅÖ’ JÜ«∞™ê¯O`« JÜ«∞™ê¯O`«`fi« =Ú#∞ Ñ
¿„ ~ˆ Ñ≤™êÎ~Ú. âßâ◊fi`« JÜ«∞™ê¯O`«=ÚÅ‰õΩ i@xìq\˜
95
Z‰õΩ¯=. "≥∞`«x Î W#∞=Ú`À q^Œ∞º`ü JÜ«∞™ê¯O`«=ÚÅ#∞ `«Ü∂ « ~°∞KÕ™êÎ~∞° . XHõ JÜ«∞™ê¯O`«O K«∞@∂ì ^•x
Ñ
„ É
¨ Ïè "åxfl HõxÑ≤OKÕ "Õ∞~°#∞ JÜ«∞™ê¯O`«Hˆ `„∆ =
« Ú JO\Ï~°∞. JÜ«∞™ê¯O`« |Åˆ~YÅ∞ L`«~Î ^ „° ∞Œ =O =^ŒÌ á„ ê~°OÉè=
í ∞~Ú
^ŒH}∆˜ ^„ ∞Œ =O =^ŒÌ JO`«=∞QÆ∞#∞. JÜ«∞™ê¯O`åxfl "Õ_ç KÕã≤ ã¨∞Öˇ`· À H˘\˜# ì Ñ¨Ù_»∞ JÜ«∞™ê¯O`«`fi« O áÈ`«∞Ok.
JÜ«∞™ê¯O`«=Ú#∞ ~°|ƒ~∞° ã¨∞uÎ`À H˘\˜< ì å JÜ«∞™ê¯O`«`fi« O áÈ=Ù#∞. D ^Œ~å‡xfl x~°Ü∞« ™ê¯OfHõ~} ° O JO\Ï~°∞.
ã¨=Ú„ÔŒ =∞^ŒºÖ’ F_»∞™ê÷#O `≥Å∞ã¨∞H˘#∞@‰õΩ LÑ¨Ü∂ ≥ yOKÕ ÑïHõ~=° Ú <åqHÍ k‰õÄz û . q^Œ∞º`ü JÜ«∞™ê¯O`«
J#∞=~°Î<åÅ∞ 1. _≥·#"≥∂, 2. "≥∂\Ï~°∞¡, 3. >ËÑπiHÍ~°¤~ü.
JÜ«∞™ê¯O`« Ö’Ñ¨Å UaO^Œ∞=Ù =^ŒÌ PHõi¬OKÕ QÆ∞}O QÆi+Öì QÍ LO@∞O^À P aO^Œ∞=Ù#∞ ^ „ ∞Œ "åÅ∞ JO\Ï~°∞.
U Ñ¨^•~åúÅ~Ú`Õ JÜ«∞™ê¯O`åÅKÕ Z‰õΩ¯= PHõi¬OK«|_»`åÜ≥∂ "å\˜x JÜ«∞™ê¯O`« Ñ¨^•~åúÅ∞ JO\Ï~°∞.
JÜ«∞™ê¯O`åÅ∞ kâß^Œ~‡° O Hõey LO\Ï~Ú. JÜ«∞™ê¯O`åÅ∞ n„^∞Œ "åÅ∞. JÜ«∞™ê¯O`« |Åˆ~YÅ∞ TÇ¨~ˆ YÅ∞
=∂„`"« ∞Õ . JÜ«∞™ê¯O`«Hˆ `„∆ O« Ö’ JÜ«∞™ê¯O`« |Åˆ~YÅ∞ ÖËHõ JÜ«∞™ê¯O Ja"åuHõÇÏ¨ O LO\Ï~Ú. JÜ«∞™ê¯O`«O#∞
"Õ_Kç ã
Õ < ≤ å Jk JÜ«∞™ê¯O`«`fi« O HÀÖ’Ê`∞« Ok. JÜ«∞™ê¯O`« ã¨∂zx "ÕÖÏ_»nã ¿ Î Jk ZÅ¡ÑÙ¨ Ê_∞» L`«~Î ° ^ŒH} ∆˜
kâ◊Å#∞ ã¨∂zã¨∞ÎOk. JkHõ â◊H˜Î=O`«=∞~Ú# JÜ«∞™ê¯O`åÅ#∞ q^Œ∞º`ü Ñ¨^ŒÌu ^•fi~å `«Ü«∂~°∞KÕ™êÎ~°∞.
JÜ«∞™ê¯O`« ^ „ ∞Œ "åÅ#∞ q_»nÜ«∞ÖË=Ú ZO^Œ∞Hõ#QÍ ^ „ ∞Œ "åÅ∞ [O@QÍ LO\Ï~Ú. Éè∂ í JÜ«∞™ê¯O`«`fi« O Éè∂ í
JÜ«∞™ê¯O`«Hˆ `„∆ O« QÆ∞iOz J=QÍÇ¨Ï# KÕã∞¨ OÎ k. JÜ«∞™ê¯O`«O K«∞@∂ì JÜ«∞™ê¯O`« Hˆ `„∆ O« u „ q∞fÜ«∞OQÍ
LO@∞Ok. ^ŒO_» JÜ«∞™ê¯O`«O ã¨∂zOKÕ kâ◊ Éè∂ í q∞ ÑÃ # · L#fl UÔ~O_»∞ "Õ~∞° "Õ~∞° á„ êO`åÅ =∞^Œº XˆH q^èOŒ QÍ
LO_»^∞Œ . ^ŒO_» JÜ«∞™ê¯O`«O#∞ ã ¿ fiK«ÛQÍ "ÕÖÏ_»nã≤#Ñ¨Ù_»∞ Éè∫uHõ L`«~Î ° ^ „ ∞Œ ==Ú Éè∫Qˆ eHõ ^ŒH} ∆˜ ^„ ∞Œ =O "≥Ñ
· Ù¨ ‰õΩ
LO@∞Ok. JÜ«∞™ê¯O`« P=iOz# JO`å~åÅOÖ’ WO`«~= ° ‰õΩ ^•x Ñ
„ É¨ Ïè =O LO@∞O^À ^•xx JÜ«∞™ê¯O`«Hˆ `„∆ O«
Jx JO\Ï~°∞. XHõ Ñ „ ^¨ âÕ O◊ Ö’x Éè∂
í QÀà◊ =∞iÜ«Ú JÜ«∞™ê¯O`« Ü«∂=Ú`«~Î ° ~ˆ YÅ =∞^èºŒ HÀ}Ïxfl kHÍÊÒ« JO\Ï~°∞.
Éè∂
í JÜ«∞™ê¯O`«Hˆ `„∆ O« Ü≥ÚHõ¯ Ñ¶e¨ `«f= „ `« kâ◊‰Ωõ JHõ¯_» H©t ∆ ^Œã=¨ ∂O`«~° kâ◊‰Ωõ =∞^èºŒ QÆÅ HÀ}Ïxfl J^Œáê`«O
JO\Ï~°∞. XHõ¯ Ñ „ ^
¨ âÕ Ñ◊ Ù¨ J=áê`«ÑÙ¨ qÅ∞=‰õΩ LÑ¨Ü∂ ≥ yOK«∞ ÑïHõ~O° Ñ ¿ ~°∞ 'J=áê`«O ã¨∂z— I, V,H Å =∞^èŒº
ãÖ|O^Œ=Ú 12 = V2 + H2 H˜t ∆ ^•Oâ◊=Ú H xÅ∞= JOâ◊=Ú V J~Ú# B/H = Tan Q.
XHõ Ñ
„ ^ í q∞ Ü≥ÚHõ¯ Ñ¶e¨ `« J~Ú™ê¯O`«Hˆ `„∆ « f„=`« I =∞iÜ«Ú J=áê`« HÀ}=Ú J~Ú<å H˜t
¨ âÕ O◊ Ö’ Éè∂ ∆ ^ŒeOâ◊=Ú
H = I Cos.
XHõ <å<À>ˇ™ê¡ = 10-9 >ˇ™ê¡Å∞.

ÑÃ ^ŒÌ JÜ«∞™ê¯O`«OQÍ Éè∂í JÜ«∞™ê¯O`«=Ú#∞ QÆ∞iÎ™êÎ~∞° . Éè∂ í JÜ«∞™ê¯O`« Ñ „ É¨ Ïè ==Ú Éè∂í LÑï`«ÅO #∞O_ç
ã¨∞=∂~°∞ 5 ÅHõ∆Å 28 "ÕÅ H˜Ö’g∞@~°¡ Z`«∞Î =~°‰õΩ "åºÑ≤Oz LO@∞Ok. U„QÆÇ¨ÏO^≥·<å JÜ«∞™ê¯O`«ˆH∆„`«
J^ŒÜ∞« Ü«∞=Ú#∞ Éè∂í JÜ«∞™ê¯O`«`fi« O JO\Ï~°∞. Éè∂ í JÜ«∞™ê¯O`«O Ü≥ÚHõ¯ L`«~Î ° ^ŒH} ∆˜ ^„ ∞Œ "åÅ#∞ HõeÑ¿
~ˆ YÅ#∞ JÜ«∞™ê¯O`« PH∆ÍÅ∞ JO\Ï~°∞ Éè∫Q“eHõ L`«~Î ^ ° HŒ }
∆˜ ^„ ∞Œ "åÅ#∞ HõeÑ ¿ ã¨~à° ~ˆ◊ YÅ#∞ Éè∫Q“eY ÅHõº∆ O
JO\Ï~°∞ JÜ«∞™ê¯O`« Hˆ `„∆ O« Ö’ Ju ^ŒQ~æÆ Q° Í L#fl ~Ô O_»∞ aO^Œ∞=ÙÅ#∞ HõeÑ ¿ XHõ ã¨~à° ~ˆ◊ Y#∞ JÜ«∞™ê¯O`«
|Åˆ~Y JO\Ï~°∞. XHõ Ñ
„ =¨ ∂} QÆ}Ñï=∂#O =∞^èºŒ ÅO|OQÍ LO_Õ JÜ«∞™ê¯O`« |Åˆ~Y ãÖYº#∞ JÜ«∞™ê¯O`«
Jaè"åÇ¨ÏO JO\Ï~°∞. Éè∂
í JÜ«∞™ê¯O`« =¸Å~åâ◊√Å∞ kHÍûÒ« , J=áê`«O, H˜t ∆ ^•Oâ◊O. XHõ Ñ „ ^¨ âÕ O◊ Ö’x kHÍûÒ«
96
qÅ∞=Å#∞ ãÖH„ ÍOu ÑÖ_»∞QÆ~ÀA# KÕã# ≤ @¡~Ú`Õ Ñ¶e¨ `åÅ∞ ÉèÏQÆ∞O\Ï~Ú. ™œ~°Q_ Æ Ü
ç ∂
« ~°O ^•fi~å U~°Ê_#
ç Ju
á⁄\˜ì h_»q Hõ~„ ° Ü≥ÚHõ¯ áê^•xfl Hõ`∞« Å∞`«∂ wÜ«∞x ã¨~à° ~ˆ◊ Y#∞ ã¨~à° ~ˆ◊ Ykâ◊ JO\Ï~°∞. Éè∂ í =∞^Œº ~ˆ Y =^ŒÌ
`«=áê`« qÅ∞= 'O' JÜ«∞™ê¯O`« Hˆ `„∆ O« Ö’ XHõ aO^Œ∞=Ù =^ŒÌ Ñ „ =
¨ ∂} ^
„ ∞Œ =O Ñ
Ã e· O`« |ÅO LO@∞O^À ^•xx P
aO^Œ∞=Ù =^ŒÌ JÜ«∞™ê¯O`«Hˆ `„∆ « f„=`« JO\Ï~°∞. I1 = H2 + V2 H = ICosQ, V = I SinQ, V/H = Tan.
JÜ«∂™ê¯O`« |Åˆ~YÅ∞ JO`«=∞ÜÕ∞º Ñ „ ^
¨ âÕ O◊ ^ŒH} ∆˜ ^„ ∞Œ =O. JÜ«∞™ê¯O`«`fi« ÅHõ} ∆ ÏÅ =¸ÅHÍ~°}=Ú Ñ¨~= ° ∂}∞=ÙÅ
ZÅ„HÍì<Å£ q<åºã¨=Ú ÖË^• J}∞=ÙÅÖ’x Ñ¨~= ° ∂}∞=ÙÅ J=∞iHõ. JÜ«∞™ê¯O`«`Î fi« xH˜ =¸ÅO Ñ¨^•~°Oú Ö’x
ã¨∂H∆Í‡H˜`∆ "« ∞≥ #
ÿ Ñ¨^•~°=
ú ¸ LO_»∞K«∞# Û x "ÕÉ~íè À 1852Ö’. Ñ „ u
¨ JÜ«∞™ê¯O`« Ñ¨^•~°Oú Ö’x J}∞=Ù Jx K≥ÑÊ≤#"å_»∞.
'DqOQ∑— 1890 ãÖIIÖ’. J~Ú™ê¯O`åxfl JÜ«∞™ê¯O`« k^Œ∞fi=O JO\Ï~°∞. XHõ Ñ¨^•~°Oú JÜ«∞™ê¯OfHõ~° J=kx
JÜ«∞™ê¯O`« ãÖ`«$Ñ¨`Î « JO\Ï~°∞. HÍÑ¨~,ü aã¨‡`ü, =O\˜ Ñ¨^•~åúÅ∞ JÜ«∞™ê¯O`« qHõ~¬° }‰õΩ QÆ∞i J=Ù`«∞O^À
ue¿Ñ ã≤^•ÌO`«O P^Œ∞xHõ ZÅ„HÍì<£ ã≤^•ÌO`«O XHõ JÜ«∞™ê¯O`« ^ „ ∞Œ =O =∞~˘Hõ JÜ«∞™ê¯O`« ^ „ ∞Œ "åxfl PHõi¬OKÕ
ÖË ^ • qHõ i ¬OKÕ ã¨ fi Éè Ï "å<Õ fl „ ^ Œ ∞ =ã¨ ` « fi O JO\Ï~° ∞ . M1,M2, R,F =∞^è Œ º ã¨ O |O^•<Õ fl `≥ e Ü« ∞ *Ë ¿ ã
"≥Ö’=∞=~°x æ Ü«∞=∂<Õfl '‰õΩÅO— Ñ „ u¨ áêkOKå_»∞. Ü«∂#HõO ã¨fiÉèÏ"åxfl JÜ«∞™ê¯O`« Ñ „ "
¨ âÕ ◊ jÅº`« JO\Ï~°∞.
„ ∞Œ =ã¨`åfixH˜ MKS Ñ¨û
^ ÌŒ Ö’ Ñ
„ =¨ ∂}=Ú "Õ|~ü. â◊¥#ºO Ü≥ÚHõ¯ Ñ ¨ âÕ ◊ jÅº`« = 4 II x 107 Ç
„ " Ã Ï„x"≥∂@~ü.
~Ô O_»∞ JÜ«∞™ê¯O`« ^ „ ∞Œ "åÅ =∞^èºŒ [ÅO Ñ Ã · P^•~°Ñ_ ¨ ç LO@∞Ok. â◊¥#º`«Å Ü«∂#HõOÖ’ JÜ«∞™ê¯O`« |ÖÏxH˜
â◊¥#ºOÖ’ JÜ«∞™ê¯O`« |ÖÏxH˜ x+¨Êu< Î Õ P¿ÑHõÑ „∆ " ¨ âÕ ◊ jÅº`« JO\Ï~°∞. ™ê¿ÑHõÑ „∆ "
¨ âÕ ◊ jÅº`«‰Ωõ QÆÅ ã¨g∞Hõ~} ° =Ú
... = / .
XHõ ^Õ|~ü / meter2 = 1 \˜™ê¡. JÜ«∞™ê¯O`« Hˆ `„∆ « f„=`« Ü«∂#HõOÑ

Ã · P^•~°Ñ_ » ∞Œ B,H Å "≥ÚeHõ ÉèÏ=#Å∞ XHõ>.Ë
¨ ^
B,Hew JÜ«∞™ê¯O`«H ˆ `„∆ }
« Å#∞ ã¨∂z™êÎ~Ú.
B.H Å =∞^èºŒ ãÖ|O^Œ=Ú B = H, H = M/NVr2 â◊¥#ºOÖ’ B =∞iÜ«Ú H Å∞ ã¨=∂#"Õ∞ Ñ¨~=
° ∞Ñ
„ "
¨ âÕ j
◊ Åº`«
........... = x .
Ü«∂#HõO "≥∞`«xÎ W#∞=Ú J~Ú`Õ qÅ∞= XHõ\˜ Hõ<åfl KåÖÏ `«‰Ωõ ¯=QÍ LO@∞Ok. JÜ«∞™ê¯O`«Hˆ `„∆ O« Ü≥ÚHõ¯
Ñ ¨ ∂}=Ú CGS Ñ¨û
„ = ÌŒ Ö’ QÍãπ. JÜ«∞™ê¯O`« É „ Ïè =∞HõO m = 2lm. JÜ«∞™ê¯O`« É „ = íè ∞HõO Ü≥ÚHõ¯ S.I Ñ „ =¨ ∂}=Ú
JOÑ≤Ü∞« ~ü g∞@~ü2 ( Ampm2) ^ŒO_» JÜ«∞™ê¯O`« L`«~Î ° ^ŒH} ∆˜ ^
„ ∞Œ "åÅ#∞ HõÅ∞Ñ¨Ù`«∂ ^ „ = Œ º~°t Hˆ O„ÔŒ QÆ∞O_®
áÈÜÕ∞ LÇ¨~ˆ Y#∞ 'JHõÜ ∆ ∞« ~ˆ Y— JO\Ï~°∞. JHõÜ ∆ ∞« ~ˆ Y Ñ Ã · U^≥<
· å aO^Œ∞=Ù =^ŒÌ JÜ«∞™ê¯O`« Hˆ `„∆ « Ñ ¿„ ~°} =^ŒÌ B =
/ 4H x 2m / D2 N Ampm. JÜ«∞™ê¯O`« ^ „ = Œ º~åt Hˆ O„ÔŒ QÆ∞O_® =∞iÜ«Ú ^ „ ∞Œ "åÅ#∞ HõeÑ ¿ TÇ¨~ˆ Y‰õΩ
ÅO|OQÍ LO_Õ ~ˆ Y#∞ =∞^èºŒ ÅO| ~ˆ Y JO\Ï~°∞. =∞^èºŒ ÅOÉè~ˆí YÃÑ· JÜ«∞™ê¯O`« Hˆ `„∆ « Ñ ¿„ ~°} B = 4II x 2m/D2.
B0 = -B JÜÕ∞º@@∞¡QÍ LO_Õ aO^Œ∞=Ù `«@ãä ÷ O^Œ∞=Ù. `«O_» JÜ«∞™ê¯O`« Ü≥ÚHõ¯ `«@ãä ÷ O^Œ∞=ÙÅ ™ê÷<åÅ#∞
k‰õÄzû Å`À JÜ«∞™ê¯O`« |Åˆ~YÅ Ñ¨@O wÜ«∞_»O ^•fi~å QÆ∞iÎOK«=K«∞Û. Éè∫QÀeHõ L`«~Î ^ „° =Œ kâ◊#∞ K«∂ã¨∞# Î fl
XHõ ^ŒO_»JÜ«∞™ê¯O`«ÑÙ¨ L`«~Î ° ^ „ ∞Œ =O =Å¡ U~°Ê_Õ ~Ô O_»∞ `«@ã¨÷ aO^Œ∞=ÙÅ∞ ^ŒO_» JÜ«∞™ê¯O`« =∞^èºŒ aO^Œ∞=Ù‰õΩ
™ê=∞# ^Œ∂~°OÖ’ JÜ«∞™ê¯O`« =∞^èºŒ ÅO|ˆ~Y Ñ Ã · LO\Ï~Ú. Éè∫QÀeHõ L`«~Î ° ^„ ∞Œ = kâ◊#∞ K«∂ã¨∞# Î fl XHõ ^ŒO_»
JÜ«∞™ê¯O`« ^ŒH} ∆˜ ^
„ ∞Œ =O =Å¡ U~°Ê_Õ ~Ô O_»∞ `«@ãä ÷ O^Œ∞=ÙÅ#∞ ^ŒO_» JÜ«∞™ê¯O`« =∞^èºŒ aO^Œ∞=Ù‰õΩ ã¨=∂#
97
^Œ∂~°OÖ’ JHõÜ∆ ∞« ~ˆ Y Ñ
Ã · LO\Ï~Ú. PO„^Ñ ¨ âÕ Öò ’ Bo qÅ∞= ã¨∞=∂~°∞ 0.39 x 10-4 \˜™ê¡Å∞QÍ LO@∞Ok.
„Œè ^
÷ O^Œ∞=ÙÅ∞ ^ŒO_» JÜ«∞™ê¯O`«O =∞^èºŒ aO^Œ∞=Ù O #∞O_ç =∞^Œº ÅO|ˆ~Y Ñ
`«@ãä Ã · 'D' ^Œ∂~°OÖ’ L#flÑÙ¨ _»∞ M =
390D3/2L Ampm.
ZÅ„HÍì<£ P`«‡ É
„ =
íè ∞}O ‰õÄ_® JÜ«∞™ê¯O`« | „ Ç¨Ï}O#∞ ‰õÄ_® L`«ÊuÎ KÕã∞¨ OÎ k. JÜ«∞™ê¯O`« ~°∞^•~°Oú Ö’x
J}∞=ÙÅ∞Ö’ Ñ¶e¨ `« Ü«∞J™ê¯O`« É „ q
íè ∞HõO â◊¥#ºOHÍ^Œ∞. K«H¯õ =O\˜ J<≥· eÜ«∞™ê¯O`« Ñ¨^•~°Oú Ö’ JÜ«∞™ê¯O`«
É
„ Ïè =∞HõO â◊¥#ºO. Ñ¨^•~åúÅ Ju =ÚYº"≥∞# ÿ JÜ«∞™ê¯O`« ^Œ~å‡Å∞ JÜ«∞™ê¯O`«ÑÙ¨ Ñ „ "
¨ +
Õ j¨ Åº`« JÜ«∞™ê¯O`«
ã¨ãÑ ≤ a ì≤ e\˜. ã¨ãÑ¨ a
ì≤ e\Ïh J~°Oú KÕã∞¨ HÀ=_®xH˜ XHõ =ã¨∞= Î Ù#∞ ÉèÏÇ¨Ïº JÜ«∞™ê¯O`« Hˆ `„∆ O« Ö’ LOz#Ñ¨Ù_»∞
ZO`«"Õ∞~°‰õΩ JÜ«∞™ê¯O`«H©~°}O K≥O^ŒQÆÅ^À `≥eÜ«∞=ÖË#∞. „Ñ¨=∂}QÆ}Ñï=∂} Ñ¨^•~°úOÖ’ JÜ«∞™ê¯O`«
É
„ Ïè =∞HÍxfl JÜ«∞™ê¯O`«H~õ } ° f„=`« 'I' QÍ x~°fiz™êÎ~∞° . JÜ«∞™ê¯OfHõ~} ° f„=`« 'I' Ñ
„ =
¨ ∂}=Ú JO¿ÑÜ«∞~ü g∞@~ü.
XHõ Ñ¨^•~°Ñ ú Ù¨ JÜ«∞™ê¯O`« ã¨ãÑ ¨ a ì≤ e\˜QÍ x~°fiz™êÎ~∞° . H˘O`« JÜ«∞™ê¯OfHõ~} ° f„=`« =ã¨∞= Î ÙÖ’ q∞yeáÈ~Ú#
ã¨fiÉèÏ"åxfl i@xìq\˜ JO\Ï~°∞. JÜ«∞™ê¯O`« ^Œ~å‡Å P^•~°OQÍ Ñ¨^•~åúÅ#∞ =¸_»∞ =~åæÅ∞QÍ qÉèl í OK«=K«∞Û.
QÍe, h~°∞, aèã‡¨ `ü =O\˜ Ñ¨^•~åúÅ#∞ _»Ü∂ « JÜ«∞™ê¯O`« Ñ¨^•~åúÅ∞ JO\Ï~°∞. ZÅ„HÍì<£ HõHÅ∆õ ^Œ∞iæq<åºãÖ
=∞iÜ«Ú ZÅ„HÍì<£ P`«‡Å É „ =íè ∞} Ñ¶e¨ `« JÜ«∞™ê¯O`« É „ Ïè =∞HõO Ñ„ u¨ Ñ¨~=
° ∂}∞=ÙÖ’ â◊¥#ºO JÜÕ∞º@@∞¡ LO@∞Ok.
U^≥< · å Ñ¨^•~åúÅ∞ Ñ¶e¨ `« JÜ«∞™ê¯O`« É „ =
íè ∞HõO â◊¥#º"≥∂ P Ñ¨^•~åúÅ#∞ _»Ü∂ « eÜ«∞™ê¯O`« Ñ¨^•~åúÅ∞ JO\Ï~°∞.
_»Ü∂ « eÜ«∞™ê¯O`« ™ê¿ÑHõ∆ Ñ „ "
¨ âÕ ◊ +‘Åº`« , ã¨ãÑ ≤ a ì≤ e\˜ KåÖÏ `«‰Ωõ ¯= =∞iÜ«Ú ~°∞}Ï`«‡HõO.
áê~å JÜ«∞™ê¯O`« Ñ¨^•~åúÅ ™ê¿ÑHõ∆ 1, áê~åeÜ«∞™ê¯O`« Ñ¨^•~åúÅ ã¨ã≤Ñ≤ìae\˜ ^Œ<å`«‡HõO.
áê~åJÜ«∞™ê¯O`« Ñ¨^•~åúÅ L^•Ç¨Ï~°} JÅ∂ºq∞xÜ«∞O, áê¡\# ˜ O, H„ Àq∞Ü«∞O, ÑÃ ~„¶ À eÜ«∞™ê¯O`« Ñ¨^•~åúÅ
Ñ
„ =
¨ ∂#∞ÅÖ’x ZÅ„HÍì<Å£ ∞ [`«QÍ ÖËHáõ È=@O =Å¡ Ñ¶e¨ `«JÜ«∞™ê¯O`« É „ Ïè =∞HõO U~°Ê_∞» `«∞Ok. Ñ
Ã ~„¶ À JÜ«∞™ê¯O`«
Ñ¨^•~åúÅÖ’ q#=∞Ü«∞ Ü«∞[˝O J<Õ Ñ „ `¨ ºÕ Hõ Ñ
„ É
¨ Ïè =O =Å# U~°Ê_∞» `«∞Ok. g\˜ ã¨ãÑ ≤ a
ì≤ e\˜ KåÖÏ Z‰õΩ¯=
=∞iÜ«Ú ^Œ<å`«‡HõO. Ñ
Ã ~„¶ ÀeÜ«∞™ê¯O`« Ñ¨^•~åúÅ∞ _˘"≥∞< ÿ Å£ ∞ J<Õ z#fl á„ êO`åÅˆH Ñïq∞`«=Ú.
ÃÑ¶„~ÀJÜ«∞™ê¯O`« Ñ¨^•~åúÅ‰õΩ L^•Ç¨Ï~°}Å∞ ÃÑ¶„~°ãπ, HÀÉèÏÖòì, xdÖò, QÆfi_ÀeÜ«∞Ñ¨"£∞, "≥Ú^ŒÖˇ·#q
Ñ
Ã ~„¶ ˘eÜ«∞™ê¯O`« Ñ¨^•~åúÅ‰õΩ Hõ#|ˆ~Û ÅHõ}
∆ =Ú i@xìq\˜.
CHAPTER
„Ñ¨"åÇ¨Ï q^Œ∞º`«∞Î
ã
¿ fiK«Ûù ZÅ„HÍì#¡ Ñ
„ "
¨ åÇ¨<Õfl Hõ~Ô O@∞ ÖË^• Ñ
„ "
¨ åÇ¨ q^Œ∞º`«∞Î JO\Ï~°∞. ZÅ„HÍì<£ P"Õâ=
◊ Ú 1.6 x 10-19
‰õÄÅ∞OÉòÅ∞. P"Õâ◊ Ñ„ "
¨ åÇ¨ÏÑ¨Ù ~ˆ @∞<Õ Hõ~Ô O@∞ JO\Ï~°∞.
Hõ~Ô O@∞ I = J"Õ+¨ ~°Ñ"
¨ åÇ¨ÏÑ¨Ù ~ˆ @∞ = P"ÕâO◊ / HÍÅ∞ = Q / T.
Hõ~Ô O@∞#∞ POÑ≤Ü∞« ~°~Åü Ö’, P"Õâßxfl ‰õÄÅ∞OÉòÅÖ’, HÍÖÏxfl ã
Ã Hõ#∞ÅÖ’ H˘Å∞™êÎ~∞° .
98
q^Œ∞º`ü QÆ@=Ú ÖË^• ÉèÏº@s : q^Œ∞º`ü â◊Hx
Î˜ xÅ∞= LOK«_®xH˜ LÑ¨Ü∂ ≥ yOKÕ ™ê^Œ<å<Õfl q^Œ∞º`ü QÆ@=Ú ÖË^•
ÉÏº@s Jx JO\Ï=Ú. ÉèÏº@sÖ’ â◊HÎ˜ ~°™êÜ«∞#Hõ â◊HÎ˜ ~°∂ÑÖÖ’ <åÅ∞= LO@∞Ok. WO^Œ∞Ö’ ~°™êÜ«∞#â◊HÎ˜
q^Œ∞º`ü â◊HQÎ˜ Í =∂~°∞`«∞Ok. ÉèÏº@sÅÖ’ LÑ¨Ü∂ ≥ yOKÕ q^Œ∞º`ü qâı+ ¨ Ú ã¨Å∞ÊiH± P=∞¡=Ú (H2So4)
¡ =
™ê^•~°}OQÍ ÉÏº@sÅ#∞ Ô~O_»∞ ~°HÍÅ∞QÍ J#∞ãÖ^•x™êÎ=Ú. 1. „âı}˜ J#∞ãÖ^•#=Ú, 2. ã¨=∂O`«~°
J}∞ãÖ^•#=Ú.
â„ }ı ˜ J}∞ãÖ^•#=Ú : XHõ ÉÏº@s ^Œ#^ „ ∞Œ "åxfl Ñ¶∞¨ ~ÀHõ ^•x ~°∞}„^∞Œ "åxH˜ J}∞ãÖ^•x¿ãÎ ^•xx â„ } ı ˜ J#∞ãÖ^•#=Ú
JO\Ï=Ú. E1, E2, E3 QÆÅ á⁄@x¬Ü«∞Öò Éè^ Ë OŒ QÆÅ =¸_»∞ ÉÏº@sÅ#∞ â„ } ı Ö˜ ’ J}∞ãÖ^•xOz#Ñ¨Ù_»∞ "å\˜
Ñ¶e¨ `« á⁄@x¬Ü«∞Öò Éè^ Ë =Œ Ú E = E1 + E2 + E3 J=Ù`«∞Ok. ™ê^•~°}OQÍ \Ï~üÛÖ\ ·ˇ ,ò ~ˆ _çÜ∂
≥ ,\„ Ïxûã~ì¨ ü =∞iÜ«Ú
>ËÑiπ HÍ~°~¤ Åü Ö’ ÉÏº@sÅ#∞ â„ }ı Ö˜ ’ J}∞ãÖ^•x™êÎ=Ú.
ã¨=∂O`«~° J}∞ãÖ^•#=∞ : ÉÏº@sÅ ^Œ#^ „ ∞Œ "åÅxflO\˜x XHõz=iH˜ =∞iÜ«Ú ~°∞}„^∞Œ "åÅxflO\˜x =∞~˘Hõ z=iH˜
J}∞ãÖ^•#O KÕã ¿ Î ^•xx ã¨=∂O`«~° J}∞ãÖ^•#O JO\Ï~°∞. ÉèÏº@sÅ#∞ ã¨=∂O`«~O° QÍ }∞ãÖ^•xOz#Ñ¨Ù_»∞
Ñ¶e¨ `«=Ú á¶⁄>ˇx¬Ü«∞Öò Éè^ Œ Ú J}∞ãÖ^•xOÑ¨|_ç# ÉèÏº@sÅ#∞ ã¨=∂O`«~O° QÍ J}∞ãÖ^•x™êÎ~∞° . 1v, 2v,
Ë =
3v Å áÈ>ˇx¬Ü«∞Öò Éè^ Ë OŒ QÆÅ =¸_»∞ ÉèÏº@sÅ#∞ â„ } ı Ö˜ ’ J}∞ãÖ^•xOz#Ñ¨Ù_»∞ Ñ¶e¨ `« á⁄>ˇx¬Ü«∞Öò Éè^ Ë OŒ
QÆÅ =¸_»∞ ÉÏº@sÅ#∞ â„ } ı Ö˜ ’ J}∞ãÖ^•xOz#Ñ¨Ù_»∞ Ñ¶e¨ `«=Ú á⁄>ˇx¬Ü«∞Öò Éè^ Ë OŒ 6v, 1v, 2v,3v Å
á⁄>ˇx¬Ü«∞Öò Éè^ Ë OŒ QÆÅ =¸_»∞ ÉÏº@sÅ#∞ ã¨=∂O`«~° â„ } ı Ö˜ ’ J}∞ãÖ^•xOz#Ñ¨Ù_»∞ Ñ¶e¨ `« á⁄>ˇx¬Ü«∞Öò
ÉËÔŒ 3v =∂„`" « ∞Õ . XHõ "ÀÅ∞ì á⁄>ˇx¬Ü«∞Öò Éè^ Ë OŒ QÆÅ =¸_»∞ ÉèÏº@sÅ#∞ â„ } ı Ö˜ ’ J}∞ãÖ^•x¿ãÎ á⁄\˜x¬Ü«∞Öò
ÉË^= Œ Ú 3 "ÀÅ∞ìÅ∞.
q^Œ∞º`ü x~À^Œ=Ú : U^≥<
· å q^Œ∞º`ü "åÇ¨ÏHõO `«#QÆ∞O_® q^Œ∞º`ü Ñ
„ "¨ åÇ¨xfl x~ÀkOK«∞ ^Œ~‡° <Õfl q^Œ∞º`ü x~À^Œ=Ú
Jx JO\Ï=Ú. x~À^•xfl F"£∞ÅÖ’ H˘Å∞™êÎ~∞° . ™ê^•~°}OQÍ Z‰õΩ¯= x~À^ŒO QÆÅ "åÇ¨ÏHõO `«#QÆ∞O_® `«‰Ωõ ¯=
Hõ~Ô O@∞#∞ áÈxã¨∞OÎ k HÍ|\˜ì x~À^Œ=Ú =∞iÜ«Ú "åÇ¨ÏHõO Ñ¨~ã ° Ê¨ ~° "≥Ö’=∂# áê`«OÖ’ LO\Ï~Ú.
x~À^Œ xÜ«∞=∂Å∞ : XHõ "åÇ¨ÏHõÑÙ¨ x~À^ŒO ^•x á⁄_»=Ù#‰õΩ J#∞Ö’=∞áê`«OQÍ LO@∞Ok. x~À^ŒO R L. XHõ
"åÇ¨ÏHõÑÙ¨ x~À^ŒO 'R' ^•x J_»∞H¤ À`« "≥â· ßÅºO 'A' ‰õΩ qÖ’#∞áê`«OÖ’ LO@∞Ok. R 1/A XHõ "åÇ¨ÏHõÑÙ¨
q~À^ŒO HÍx LëÈ‚Q„ `Æ « T H˜ J#∞Ö’#∞áê`«OÖ’ LO@∞Ok. R T. ™ê^•~°}OQÍ ã¨fiK«Û"∞≥ # ÿ h~°∞ J^Œ=∞q^Œ∞º`ü
"åÇ¨ÏHõO J~Ú`Õ U^≥< · å H˘O`« PÅ¯s ^ „ •=#O ÖË^• Å=<åxfl HõeÑ≤#Ñ¨Ù_»∞ ^•x QÆ∞O_® q^Œ∞º`ü Ñ „ =¨ Ç≤Ïã¨∞OÎ k.
"åÜ«Ú=ÙÅ∞ ™ê^•~°}OQÍ J^Œ=∞q^Œ∞º`ü "åÇ¨ÏHÍÅ∞ J~Ú`≥ LëÈ‚Q„ `Æ « `«yã æ ∂
¨ L
Î O>Ë "åÜ«Ú=ÙÅ∞ x~À^ŒO `«QæÆ
Ã ~°∞QÆ∞`«∞Ok. JO^Œ∞=Å¡ -1730c =^ŒÌ "åÜ«Ú=ÙÅ∞ q^Œ∞º`ü "åÇ¨ÏHÍÅ∞QÍ Ñ¨xKÕÜ∞« @O "≥Ú^ŒÅ=Ù`«∞Ok.
"åÇ¨ÏHõ`« Ñ
-1730c #∞O_ç - 2730c LëÈ‚Q „ `Æ « `«yã
æ ∂¨ Î LO>Ë "åÜ«Ú=ÙÅ q~À^ŒO `«yæ "åÇ¨ÏHõ`« WOHÍ Ñ
Ã ~°∞QÆ∞`«Ok. HÍ|\˜ì
-2730c =^ŒÌ "åÜ«Ú=ÙÅ x~À^ŒO â◊¥#ºO J~Úº J`«∞º`«= Î ∞ "åÇ¨ÏHÍÅ∞QÍ Ñ¨xKÕ™êÎ~Ú. nx<Õ J`«∞º`«= Î ∞ "åÇ¨ÏHõ`«
ÖË^• ã¨∂Ñ¨~ü HõO_»Hq ì˜ \˜ Jx JO\Ï=Ú.
F"£∞ xÜ«∞=∞O : ã≤~÷ ° LëÈ‚Q„ `Æ « =^ŒÌ "åÇ¨ÏHõÑÙ¨ ~Ô O_»∞ z=~°Å =∞^èºŒ Ñ
„ =
¨ Ç≤ÏOKÕ Hõ~Ô O@∞ P "åÇ¨ÏHõÑÙ¨ ~Ô O_»∞ z=~°Å
=∞^èºŒ QÆÅ á⁄>ˇx¬Ü«∞Öò Éè^ Ë OŒ V H˜ J#∞Ö’#∞áê`«OÖ’ LO@∞Ok. "åÇ¨ÏHõÑÙ¨ QÆ∞O_® Ñ ¨ Ç≤ÏOKÕ Hõ~Ô O@∞ 'I'
„ =
99
J~Ú`Õ V I, V = IR WHõ¯_» R J<Õk q^Œ∞º`ü x~À^Œ=Ú. I = V/R, R = V/I.
q^Œ∞º`ü x~À^•Å J}∞ãÖ^•#=Ú : ™ê^•~°}OQÍ q^Œ∞º`ü x~À^•Å#∞ ~Ô O_»∞ ~°HÍÅ∞QÍ J}∞ãÖ^•x™êÎ=Ú Jq 1.

„âı}˜ J#∞ãÖ^•#=Ú, XHõ x~À^ŒÑ¨Ù ^Œ#„^Œ∞^Œ# =∞~˘Hõ x~À^ŒÑ¨Ù~°∞} „^Œ∞"åxflH˜ J}∞ãÖ^•x¿ãÎ ^•xH˜
â„ } ˜ }∞ãÖ^•#=Ú JO\Ï=Ú. R1,R2,R3 =¸_»∞ x~À^•Å â„ }
ı J ı ∞Å#∞ J}∞ãÖ^•xOz#Ñ¨ÙÊ_∞» x~À^•Å JxflO\˜
QÆ∞O_® XˆH Hõ~Ô O@∞ Ñ„ =
¨ Ç≤Ïã¨∞OÎ k. =∞iÜ«Ú x~À^•ÅÃÑ· ã¨fi`«O`„ « xÜ«∞O„`}
« LO_»^∞Œ HÍ|\˜ì â„ }
ı J
˜ }∞ãÖ^•xfl
LÑ¨Ü∂ ≥ y™êÎ=Ú. ã‘iãπ |Å∞ƒÅÖ’ LÑ¨Ü∂ ≥ yOKÕ J}∞ãÖ^•#=Ú â„ } ı J
˜ }∞ãÖ^•#=Ú.
ã¨=∂O`«~° J}∞ãÖ^•#=Ú : x~À^•Å ^Œ# ^ „ ∞Œ "åÅ Jxfl XHõKÀ\˜H˜ =∞iÜ«Ú ~°∞} ^ „ ∞Œ "åÅxflO\˜H˜ =∞~˘Hõ KÀ@∞H˜
J}∞ãÖ^•x¿ãÎ "å\˜x ã¨=∂O`«~° J}∞ãÖ^•#=Ú Jx JO\Ï=Ú. R1, R2,R3 J#∞ =¸_»∞ x~À^•Å#∞
J}∞ãÖ^•xOz#Ñ¨Ù_»∞ Ñ¶e¨ `« x~À^Œ=Ú R J~Ú`Õ 1/R = 1/R 1+1/R2+1/R3 J=Ù`«∞Ok. ã¨=∂O`«~O° QÍ
J}∞ãÖ^•xOz#Ñ¨Ù_»∞ Jxfl x~À^•ÅQÆ∞O_® "Õ~∞° "Õ~∞° Hõ~Ô O@∞Å∞ Ñ „ =
¨ Ç≤Ï™êÎ~Ú =∞iÜ«Ú P J}∞ãÖ^•#=ÚÅÖ’
Ñ
„ u
¨ x~À^ŒOÑ Ã · ã¨fi`«O`„ « xÜ«∞O„`}
« LO@∞Ok. JO^Œ∞=Å¡ =∞#O Wà◊§Ö’, PÑ¶ã ‘ ∞¨ ÅÖ’ ã¨=∂O`«~° J}∞ãÖ^•x<Õ
LÑ¨Ü∂≥ y™êÎ=Ú.
q^Œ∞º`ü „Ñ¨"åÇ¨ÏO =Å¡ L+¨‚ [##O : U^≥·<å „Ñ¨"åÇ¨ÏOQÆ∞O_® q^Œ∞º`ü „Ñ¨=Ç≤ÏOz#Ñ¨Ù_»∞ P „Ñ¨"åÇ¨ÏHõOÖ’ [xOKÕ
L+¨=‚ Ú Q ^•i QÆ∞O_® Ñ ¨ Ç≤ÏOKÕ Hõ~Ô O@∞ 'I' x~À^Œ=Ú 'R' =∞iÜ«Ú HÍÅO 'T' Ü≥ÚHõ¯ =~åæxH˜ J#∞Ö’#∞áê`«OÖ’
„ =
LO@∞Ok. Q I2. [xOz# L+¨= ‚ Ú Q ^•x q^Œ∞º`ü x~À^ŒO 'R' ‰õΩ J#∞Ö’#∞áê`«OÖ’ LO@∞Ok. Q R
[xOz# L+¨= ‚ Ú HÍÅ=Ú 'T' H˜ J#∞Ö’#∞áê`«OÖ’ LO@∞Ok. Q T 1, 2, 3 Å #∞O_ç Q I2 RT ÖË^• Q =
NI2RT WHõ¯_» N J<Õk fQÆK∞« @¡ ãÖYº.
H˘xfl q^Œ∞º`ü ™ê^Œ<åÅ∞ : q^Œ∞º`ü |Å∞¤`À LÑ¨Ü∂

≥ yOKÕ Ñ¶Å≤ "≥∞O@∞#∞ @OQ∑ã<ì¨ `£ À `«Ü∂
« ~°∞ KÕ™êÎ~∞° . nxH˜ J`«ºkHõ
x~À^Œ=Ú =∞iÜ«Ú J`«ºkHõ ^ „ g
Œ |=#™ê÷#=Ú LO@∞Ok. |Å∞ƒ`À JÅÊÑ_ ‘ # » O QÆÅ Ç‘ÏeÜ«∞O, xÜ«∂<£, P~åæ<,£
<≥\
„· ’[<£ ÖÏO\˜ =∞O^ŒH˘_ç "åÜ«Ú=ÙÅ#∞ xOÑ¨Ù`å~°∞. Ç≤Ï\ÕQ∑ HÍ~ÚÖò : Ç‘Ï\ÕQ∑Ö’ LÑ¨Ü∂ ≥ yOKÕ ã „ Ê≤ OQ∑ ÖË^•
fQÆK«∞@ì#∞ x„HÀ"£∞`À `«Ü«∂~°∞KÕ™êÎ~°∞. WO^Œ∞Ö’ xdÖò, „HÀq∞Ü«∞O =∂ÅaÌ#"£∞Å q∞„â◊=∞ Ö’Ç¨ÏO
LÑ¨Ü∂ ≥ yOK«|_»∞`«∞Ok.
Ñ¨Óº*ò "≥·~ü : U^≥<· å XHõ q^Œ∞º`ü =ÅÜ«∞OÖ’ "ÀÖË*ì ò ZQÆ∞_»∞kQÆ∞_»∞Å #∞O_ç q^Œ∞º`ü ™ê^Œ<åÅ#∞ ~°HO∆˜ K«_®xH˜
Ñ¶Ó¨ º*ò "≥~· #
ü ∞ LÑ¨Ü∂ ≥ y™êÎ~∞° . ™ê^•~°}OQÍ Ñ¶Ó¨ º*ò "≥~· #
ü ∞ xYÖò`À `«Ü∂
« ~°∞KÕ™êÎ~∞° . Ñ¶Ó¨ º*ò "≥~· ‰ü Ωõ J`«ºkHõ x~À^Œ=Ú
=∞iÜ«Ú J`«ºkèHõ ^ „ gŒ |=# ™ê÷#O LO_®e.
Jq∞‡@~ü : q^Œ∞º`ü =ÅÜ«∞OÖ’ Hõ~Ô O@∞#∞ H˘Å=_®xH˜ LÑ¨Ü∂
≥ yOKÕ ™ê^Œ<åxfl Jq∞‡@~ü JO\Ï~°∞. J"≥∂‡@~ü
Hõ~Ô O@∞#∞ POÑ≤Ü∞« ~üÅÖ’ ã¨∂zã¨∞OÎ k.
"ÀÖòì"≥∂@~ü : q^Œ∞º`ü =ÅÜ«∞OÖ’ "ÀÖË*ì #ò ∞ H˘Å=_®xH˜ LÑ¨Ü∂ ≥ yOKÕ ™ê^Œ<å<Õfl "ÀÖò"
ì ∂
≥ @~ü Jx JO\Ï~°∞.
"ÀÖò"ì ∂
≥ @~ü#∞ ZÅ¡ÑÙ¨ Ê_∞» ã¨=∂O`«~O° QÍ J}∞ãÖ^•x™êÎ~∞° .
iÜ≥∂™êì\ò : x~À^•xfl =∂~°Û_®xH˜ LÑ¨Ü∂
≥ yOK«∞ ™ê^Œ<åxfl iÜ≥∂™êì\ò JO\Ï~°∞.
100
™ê^•~°} q^Œ∞º`ü =ÅÜ«∞O : q^Œ∞º`ü [#HõO =∞iÜ«Ú q^Œ∞º`ü ™ê^Œ<åÅ‰õΩ =∞iÜ«Ú "å\˜ J}∞ãÖ^•<åÅ#∞ `≥eÜ«∞*Ëã
¿
™ê^•~°} Ñ¨\Ï<Õfl ™ê^•~°} q^Œ∞º`ü =ÅÜ«∞O Jx JO\Ï=Ú.
\„ Ï<£ûá¶ê~°‡~ü : U^≥< · å XHõ q^Œ∞º`ü =ÅÜ«∞OÖ’ "ÀÖˇ*ì # ò ∞ =∂~°Û_®xH˜ LÑ¨Ü∂ ≥ yOK«∞ ™ê^Œ<å<Õfl \ „ Ï<£áû ê¶ ~°‡~ü Jx
JO\Ï~°∞. ™ê^•~°}OQÍ \ „ Ï<£áû ê¶ ~°‡~üÖ’ ~Ô O_»∞ fQÆÅK«∞@ìÅ∞ LO\Ï~Ú. Jq 1. á„ ê^äq Œ ∞Hõ, 2. Q“}fQÆK∞« @ìÅ∞
LO\Ï~Ú. Ñ „ ^
¨ q
Œä ∞Hõ =∞iÜ«Ú Q“}fQÆ K«∞@ìÅ∞Ö’¡ K«∞@¡ ãÖYº#∞ |\˜ì "ÀÖˇ*ì ò =∂~°∞`«∞Ok. á„ ê^äq Œ ∞Hõ =∞iÜ«Ú
Q“}fQÆ K«∞@ìÅ∞ K«∞@¡ ãÖYº "ÀÖË*ì ò =∞iÜ«Ú Hõ~Ô O@∞Å∞ =~°∞ã¨QÍ N,V,I, =∞iÜ«Ú N2V2I2 Å∞ J~Ú`Õ
N1/N2 = V1/V2 = I1/I2 J=Ù`«∞Ok. ™ê^•~°}OQÍ =∞#O ~ Ô O_»∞ ~°HÍÅ \
„ Ï<£áû ê¶ ~°‡~üÅ#∞ LÑ¨Ü∂ ≥ y™êÎ=Ú Jq
1. ÃãìÑπeÑπ \Ï<£û á¶ê~°‡~ü, 2. ÃãìÑπ_Ò<£ „\Ï<£ûá¶ê~°‡~ü.
ãÃ ìÑπeÑπ „\Ï<£ûá¶ê~°‡~ü : U^≥<
· å XHõ q^Œ∞º`ü =ÅÜ«∞OÖ’ "ÀÖˇl
ì xÑ
Ã OK«_®xH˜ LÑ¨Ü∂
≥ yOK«∞ \
„ Ï<£áû ê¶ ~°‡~ü#∞ ã
Ã Ñ
ì eπ Ñπ
\„ Ï<£áû ê¶ ~°‡~ü Jx JO\Ï=Ú. WO^Œ∞Ö’ N2 > N1, V2 > V1 I2 < I1 LO@∞Ok.
ãÃ Ñì _π Ò<£ \„ Ï<£ûá¶ê~°‡~ü : Q“}fQÆK∞« @ìÖ’ "ÀÖˇl
ì x `«yOæ KÕ \
„ Ï<£áû ê¶ ~°‡~ü#∞ ã
Ã Ñ
ì _
π Ò<£ \
„ Ï<£áû ê¶ ~°‡~ü Jx JO\Ï=Ú. WO^Œ∞Ö’
N2 < N1, V2 < V1, I2 > I1 QÍ LO@∞Ok.
q^Œ∞º`ü qxÜ≥∂QÆO : =∞#O qxÜ≥∂yOK«∞‰õΩ#fl q^Œ∞º`ü#∞ H˜Ö’"å\òJ=~üÅÖ’ H˘Å∞™êÎ~∞° . XHõ Ü«¸x\ò =

1KWH + 1000 W x 1 hour.
1HP + 746 W. XHõ H˜Ö’"å\ò ™ê=∞~°÷ºO QÆÅ Ç‘Ï\ÕQ∑ HÍ~ÚÖò#∞ XHõ QÆO@áê@∞ qxÜ≥∂y¿ãÎ
qxÜ≥∂yOK«|_Õ Hõ~Ô O@∞ 1 Ü«¸x\ò J=Ù`«∞Ok. ÖÏ=~Ú# QÆ}"åÇ¨ÏOQÆ∞O_® H˘OK«O q^Œ∞º`ü Ñ „ =¨ Ç≤ÏOKÕ@Ñ¨Ù_»∞
JÜ«∞™ê¯O`« Hˆ `„∆ O« U~°Ê_∞» `«∞Ok. q^Œ∞º`ü JÜ«∞™ê¯O`«O "≥∞`«x Î W#∞=Ú`À `«Ü∂ « ~°∞KÕ™êÎ~∞° . á„ ê^äq Œ ∞Hõ QÆ@OÖ’
^Œ<å"ÕâO◊ ~åy ZÅ„HÀì_# £ ∞ ~°∞}Ï"ÕâO◊ lOH± ZÅ„HÀì_# £ ∞ KÕ~∞° `å~Ú. q^Œ∞º`ü Z‰õΩ¯= á⁄@x¬Ü«∞Öò #∞O_ç `«‰Ωõ ¯=
á⁄@x¬Ü«∞Öò‰Ωõ Ñ „ =¨ Ç≤Ïã¨∞OÎ k. á„ ê^äq Œ ∞Hõ QÆ@OÖ’ ~°™êÜ«∞# â◊HÎ˜ q^Œ∞º`ü â◊HQÎ˜ Í =∂~°∞`«∞Ok. `«@ã¨= ÷ ã¨∞=Î ÙÖ’
^Œ<å"ÕâÅ◊ ãÖYº ~°∞}Ï"ÕâßÅ ãÖYº ã¨=∂#OQÍ LO\Ï~Ú. 'ZÅ„Hã ˜ \≤ —˜ J#∞ Ñ¨ÔŒ "≥Ú^Œ@ LÑ¨Ü∂ ≥ yOz#
âß„ãÎ̈"Õ`«Î '`ÕÖòû— ã‘=∞ QÆ∞yæÖÏxfl „w‰õΩ ÉèÏ+¨Ö’ ZÅ„HÍì<£ JO\Ï~°∞. =ã¨∞Î=ÙÃÑ· ~°∞^ŒÌ_»O =Å¡ q^Œ∞º`ü Ñ¨Ó~å‚xflHõeyOKÕ
Ñ¨ûÌŒ q^Œ∞ºnHõ~} ° =Ú. QÍA Hõ_x ¤ô ã≤Ö¯ò QÆ∞_»`¤ À ~°∞kÌ<å QÍA Hõ_á¤ô ⁄O^Õ P"Õâ= ◊ Ú ^Œ<å"Õâ= ◊ Ú. =ã¨∞= Î ÙÅÃÑ·
q^Œ∞º^•"ÕâO◊ ã≤~÷ O° QÍ L#flÑÙ¨ _»∞ ã≤~÷ q ° ^Œ∞º`ü JO\Ï~°∞. ^Œ# ~°∞} q^Œ∞º^•"ÕâßÅ∞ ~Ô O_»∞ ~°HÍÅx Hõ#∞Q˘#fl âß„ã" Î¨ `Õ Î«
ÉˇO[q∞<£ á„ ê¶ OH˜< ¡ .£ ^Œ# q^Œ∞º^•"Õâ= ◊ Ú, ~°∞} q^Œ∞º^•"Õ+= ¨ Ú ã¨=∂#áêÅÖ’ LO_Õ =ã¨∞= Î ÙÅ#∞ `«@ã¨÷ =ã¨∞= Î ÙÅ∞
JO\Ï~°∞. q^Œ∞º^•"ÕâO◊ Éè∂ í q∞H˜ |^Œb J=@O 'Ñ≤_∞» QÆ∞— JO\Ï~°∞. ~°∞^Œ@ Ì O =Å¡ HõeQˆ q^Œ∞º`«∞Î Ñ¶∞¨ ~°¬} q^Œ∞º`«∞.Î
ã¨*Ïu P"ÕâßÅ∞ qHõi¬OK«∞H˘#∞#∞. q^Œ∞º^•"Õâß Y<åÅ Ñ „ "
¨ åÇ¨xfl q^Œ∞º`ü JO\Ï~°∞. q^Œ∞º`ü Ñ „ =
¨ Ç≤ÏOK«x
Ñ¨^•~åúÅ#∞ q^Œ∞º`ü |O^ŒHÍÅ∞ JO\Ï~°∞. á„ ê^èq Œ ∞Hõ QÆ\Ïxfl Hõ#∞Q˘#fl âß„ã" Î¨ `Õ Î« '"ÀÖÏì—— QÆ\ÏÅ∞ ~°™êÜ«∞# â◊Hx Î˜
q^Œ∞º`ü â◊HQÎ˜ Í =∂~°∞™êÎ~Ú. á⁄\Ï+≤Ü∞« O _≥H„· À"Õ∞\ò á¶ê~°∞‡ÖÏ K2Cr2O7 J<å~°ú QÆ\ÏÅ#∞ ~ˆ _çÜ∂ ≥ Å∞ =∞iÜ«Ú
\Ï~üÛÖ\·ˇ Åò Ö’ LÑ¨Ü∂ ≥ y™êÎ~∞° . q^Œ∞º`ü KåÅHõ |ÖÏxH˜ Ñ „ =
¨ ∂^•Å∞ '"ÀÖòÅì ∞— ÉˇH„· À"≥∞\ ÿ ò QÆ@O q^Œ∞º`ü KåÅHõ|ÅO
2V. q^Œ∞º`ü Ñ „ = ¨ Ç≤ÏOK«∞ fQÆK∞« @∂ì JÜ«∞™ê¯O`«Hˆ `„∆ O« U~°Ê_∞» #k Hõ#∞Q˘#fl âß„ã" Î¨ `Õ Î« 'S~üã_ì¨ —£ q^Œ∞º`ü Ñ „ = ¨ Ç≤ÏOKÕ
fQÆ JÜ«∞™ê¯O`«OQÍ Ñ¨xKÕÜÚ « #∞. á⁄_»"# ·≥ ãï¯Öò PHÍ~°ÑÙ¨ fQÆK∞« @ì#∞ ™êe<å~Ú_£ JO\Ï~°∞. q^Œ∞º`ü
101
=
„ =Ç≤ÏOKÕ ™êe<å~Ú_£ JÜ«∞™ê¯O`«O =ÖË Ñ¨xKÕã∞¨ OÎ k. z#flz#fl q^Œ∞º`ü Ñ „ "¨ åÇ¨Å#∞ H˘eKÕ ÑïHõ~=
° Ú
QÆÅfi<å™È¯Ñ¨Ù. ^Œ∂~° „áêO`«=ÚÅ‰õΩ QÆ∞~°∞ÎÅ∞ ^•fi~å "å~°ÎÅ#∞ ÑÖ¿Ñ ™ê^Œ#=Ú >ˇe„QÍÑ¶π. h\˜Ö’ q^Œ∞º`ü
Ñ
„ =
¨ Ç≤ÏOK«∞@‰õΩ ã¨ÅÊiù H± P=∞¡=Ú HõÅáêe. ~åy Ñ¨Ó`« U~°Ê~∞° K«@‰õΩ "å_Õ q^Œ∞º`ü qâı+
¡ }
¨ ^
„ •=#=Ú HÍÑ¨~ü
ã¨ÖÊË \
ù .ò QÆ@∞ì#QÆÅ `«Ü∂
« i q^Œ∞º`ü qâı¬#O =Å¡ `«Ü∂
« ~°∞KÕ™êÎ~∞° .
q^Œ∞º`ü |Å∞ƒ#∞ Hõ#∞Q˘#fl âß„ã" Î¨ `Õ Î« '^•=∞ãπ JÖÏfi Z_çã< ¨ —£ — q^Œ∞º`ü Ñ
„ "¨ åÇ¨ÏO g∞^Œ LO_Õ J=~À^•xfl
q^Œ∞º`ü x~À^ŒO JO\Ï~°∞. q^Œ∞º`ü |Å∞ƒÖ’ Ñ¶Å≤ "≥∞O\ò#∞ @OQ∑ã< ì¨ `£ À KÕ™êÎ~∞° . ZÅ„HHì˜ ± ã¨"ì Ö£ ’ x„É’è "£∞fQÆ `åÑ¨Hõ
qÉèÏQÆOQÍ Ñ¨xKÕã∞¨ OÎ k. q~À^ŒO =∞^Œº KÕ^Œ "≥â· ßºÅ=Ú#‰õΩ qÖ’=∂#áê`«OQÍ LO_»∞#∞. q^Œ∞º`ü KåÅHõ|ÅO
J#QÍ á⁄>Ëx¬~ÚÖò Éè^ Ë =
Œ Ú. q^Œ∞º`ü‰Ωõ Ñ „ = ¨ ∂}=Ú POÑ≤Ü∞ü ~üÅ∞ "ÀÖÏìQ@ Æ OÖ’ q^Œ∞º`ü qâı+ ¡ }¨ ^„ •=#=Ú
ã¨Å∞÷iH± P=∞¡=Ú. P"≥∂xÜ«∞O HÀ¡~Ô _ · £ á¶ê~°∞‡ÖÏ NH4Cl. J<å~°ú QÆ@OÖ’ q^Œ∞º`ü qâı+ ¡ #
¨ ^
„ •=#=Ú P"≥∂xÜ«∞O
HÀ¡~Ô _· £ =Ú^ŒÌ "˘ÖòQì @Æ O Ü≥ÚHõ¯ q^Œ∞º`ü KåÅHõ|ÅO 1.08v xHÍ¡Oz QÆ@OÜ≥ÚHõ¯ q^Œ∞º`ü KåÅHõ|ÅO 1.5v
ÉˇH„· À"≥∞\ÿ ò Ñ¶∞¨ @O Ü≥ÚHõ¯ q^Œ∞º`ü KåÅHõ |ÅO 2v JÜ«∞™ê¯O`«`åfixH˜ q^Œ∞º`ü Ñ „ "¨ åÇ¨xH˜ =∞^ŒºQÆÅ ãÖ|O^•xfl
Hõ#∞Q˘#fl âß„ãÎ̈"Õ`«Î ''S~üãì̈_£—— JÜ«∞™ê¯O`«|Åˆ~YÅ∞ L`«Î~°„^Œ∞=O #∞O_ç ^ŒH˜∆} „^Œ∞=O "≥·Ñ¨Ù‰õΩ „Ñ¨"Õt™êÎ~Ú.
Ç „ À[<£ eÜ«∂<£ ãÖHˆ `«=Ú H+ PÔH_
Ã Ï· _ û· £ JÜ«∂<£ ãÖHˆ `«=Ú O- HÍÑ¨~ü eÜ«∂<£ ãÖHˆ `«=Ú Cu++
ã¨ÅÊ~ù ü eÜ«∂<£ ãÖHˆ `«=Ú So4-- HÍÑ¨~ü ã¨ÖÊË _ ù £ ™êOˆHuHõ=Ú Cuso4 q^Œ∞º`ü#∞ LÑ¨Ü∂ ≥ yOKÕ ~°™êÜ«∞#
ã¨"∞Õ ‡Å#=Ú#∞ "å\˜ =¸ÅHÍÅ#∞ qÉèl í OKÕ Ñ „ H„¨ Ü˜ ∞« #∞ q^Œ∞º`ü qâı+ ¡ #¨ =Ú JO\Ï~°∞. q^Œ∞º`ü Ñ „ =¨ Ç≤ÏOKÕ
^
„ •=<åÅ#∞ q^Œ∞º`ü qâıë¡ êºÅ∞ JO\Ï~°∞. q^Œ∞º`ü qâıë¡ êºxH˜ L^•Ç¨Ï~°} HÍÑ¨~ü ã¨ÖÊË \ ù .ò ^
„ •=<åxfl q^Œ∞º`ü qâı+ ¡ }¨ O
KÕã¿ Î ~åyÑ¨Ó`« Hˆ `À_£ =^ŒÌ U~°Ê_∞» `«∞Ok. HÍÑ¨~ü ã¨ÖÊË _ ù £ q^Œ∞º`ü qâı+¡ }
¨ Ñ „ H„¨ Ü˜ ∞« `À ÉÏº@s ^ „ ∞Œ "åÅ‰õΩ HõeÑ¿ "å\˜x
ZÅ„HÀì_£ JO\Ï~°∞. q^Œ∞º`ü qâı¡ëêºÅQÆ∞O_® q^Œ∞º`ü „Ñ¨=Ç≤ÏOÑ¨*Ëã≤#Ñ¨Ù_»∞ ZÅ„HÀì_£ =^ŒÌ ~°™êÜ«∞# K«~°ºÅ∞
[~°∞QÆ∞`å~Ú. áÈ_çÜ∞« O HÀ¡~Ô _ · £^
„ •=#O QÆ∞O_® q^Œ∞º`ü Ñ „ =
¨ Ç≤ÏOÑ¨Kã ¿Õ Î ™È_çÜ∞« O, HÀ¡i<£ eÜ«∂#∞¡ U~°Ê_∞» `å~Ú.
ÉÏº@s ^Œ# ^ „ ∞Œ "åxH˜ HõeÑ
¿ Ñ¨ÅHõ#∞ P<å_£ JO\Ï~°∞. ÉÏº@s ~°∞}„^∞Œ "å}˜H˜ HõeÑ ¿ Ñ¨ÅHõ#∞ HÍº`À_£ JO\Ï~°∞.
W#∞=Ú `«∞Ñ¨ÙÊ Ñ¨@‰ì Ωõ O_® x~ÀkOK«_®xH˜ ^•xÃÑ· xYÖò H„ Àq∞Ü«∞O Ñ¨Ó`«#∞ q^Œ∞º`ü qâı+ ¡ }¨ O ^•fi~å U~°Ê_@ Õ @∞¡
KÕ™êÎ~∞° .
"åÇ¨ÏHõOQÆ∞O_® q^Œ∞º`ü Ñ „ =¨ Ç≤ÏOKÕ@Ñ¨Ù_»∞ ^•x x~À^ŒO =Å# q^Œ∞º`«âH◊ Î˜ L+¨‚ â◊HQÎ˜ Í =∂~°∞`«∞Ok.
q^Œ∞º^•Ü«∞™ê¯O`« ã¨∂`„ O« Ñ Ã · "≥∂~üû ãÖHˆ `«O g∞^Œ P^•~°Ñ_ ¨ ç >ˇeQ„ ÍÑ¶π Ñ¨xKÕã∞¨ OÎ k. ZÅ„HÍì#∞¡#∞ á⁄Ok# =ã¨∞= Î ÙÅx
~°∂}Ï"ÕâO◊ J~Ú# =ã¨∞= Î Ù JO\Ï~°∞. +¨HÍ‡O`«~åxfl"ÀÖòì g∞@~ü`À HÀÅ∞™êÎ~∞° . Ñ „ =¨ ∂} HÍÅOÖ’ Ñ „ =¨ Ç≤ÏOKÕ P"Õâß<Õfl,
q^Œ∞º`ü JO\Ï~°∞. XHõ ™ê÷#OÖ’x +¨HÍ‡xfl "ÀÖòÅì ∞Ö’ H˘Å∞™êÎ~∞° . Ñ¶∞¨ @OÅ =Å# q^Œ∞º`ü â◊HÎ˜ L`«Ê#flO J=Ù`«Ok.
~åÑ≤_ç =Å# q^Œ∞º`ü â◊HÎ˜ L`«Ê#flO J=Ù`«∞Ok. ~åÑ≤_ç =Å# J~Ú# q^Œ∞º`ü â◊Hx Î˜ ™ê÷=~°q^Œ∞º`ü JO\Ï~°∞. ™ê÷=~°
q^Œ∞º`ü#∞ Hõ#∞Q˘#fl âß„ã" Î¨ `Õ Î« yÖò|~ü.¤ Ñ¶∞¨ ~°¬} =Å¡ XHõ LÑï`«ÅO #∞O_ç "Õ~˘Hõ LÑï`«ÅO Ñ Ã H· ˜ ZÅ„HÍì#L¡ |^Œb
KÕÜ∞« _»O q^Œ∞ºnHõ~} ° O JO\Ï~°∞. ã≤Ö¯ò QÆ∞_»`¤ À QÍA QÆ∞_»# ¤ ∞ ~°∞kÌ#Ñ¨Ù_»∞ U~°Ê_∞» q^Œ∞º^•"Õâ= ◊ ∞ ^Œ<å"Õ+=¨ Ú.
q^Œ∞ºnHõ~}° [iy# =ã¨∞= Î ÙÅ#∞ q^Œ∞ºnHõ~} ° =ã¨∞=Î ÙÅ∞ Jx JO\Ï~°∞. ~åÑ≤_ç =Å# XHõ LÑï`«ÅO LO_ç
=∞~˘Hõ LÑï`«ÅO "≥Ñ · Ù¨ ZÅ„HÍì## ¡ ∞ |^ŒbKÕÜ∞« _®<≥fl q^Œ∞ºnHõ~} ° JO\Ï~°∞. "åÇ¨ÏHÍÅ∞ Z‰õΩ¯= ãÖYºÖ’
ZÅ„HÍì##¡ ∞ Hõey LO\Ï~Ú. QÆ}=ã¨∞= Î ÙÅÖ’ Ñ¨~= ° ∂#∞=ÙÅ∞ =∞^Œº QÆÅ JO`«~Ñ ° ~¨ =
° ∂#∞ |ÖÏÅ =Å¡ Jq L#fl
102
™ê÷<åÖ’¡<Õ x+Û̈ÅOQÍ LO\Ï~Ú. H˘xfl QÆ} Ñ¨^•~åúÅÖ’ ZÅ„HÍì#∞¡ "å\˜ Ñ¨~= ° ∂#∞=ÙÅ#∞ =^Œ∞Å∞QÍ JO\˜Ñ Ã @∞ìH˘x
LO\Ï~Ú. "åÇ¨ÏHõ ZÅ„HÍì#¡#∞ Hõey L#fl@∞=O\˜ =ã¨∞Î=ÙÅx "åÇ¨ÏHÍÅ∞ Jx JO\Ï~°∞. "åÇ¨ÏHÍÅ#∞
J"åÇ¨ÏHÍÅ#∞ "å\˜ "åÇ¨ÏHõ ZÅ„HÍì#¡ ~åt Ü≥ÚHõ¯ `Õ_®`À ã¨∂zOK«|_ç#k. ZÅ„HÍì## ¡ ∞ |^ŒbKÕã# ≤ =ã¨∞=Î Ùx
^Œ#q^Œ∞ºnHõ~°} K≥Ok#kQÍ#∞ =º=Ç¨Ïi™êÎ~°∞. ã¨*ÏuÑ¨Ù~°<åÅ∞ qHõi¬OK«∞‰õΩO\Ï~Ú. q*ÏuÑ¨Ó~°<åÅ∞
PHõi¬OK«∞‰õΩO\Ï~Ú. Ñ¨Ù~°}O ZÑ¨ÙÊ_∞» "åÇ¨ÏHõO Ü≥ÚHõ¯ LÑï`«ÅOÃÑ< · Õ LO@∞Ok. ™ê÷#O q^Œ∞º`ü Ü≥ÚHõ¯ LxH˜x
`≥Å∞ã¨∞HÀ=_®xH˜ LÑ¨Ü∂ ≥ yOKÕ ™ê^Œ<å<Õfl q^Œ∞º`üîŒ ≈x JO\Ï~°∞. "åÇ¨ÏHÍÅ‰õΩ L^•Ç¨Ï~°} Ö’Ç¨Å∞, ~åy,
"≥O_ç. J=Ç¨HÍÅ‰õΩ L^•Ç¨Ï~°} ~°|ƒ~∞° , QÍA, H˘Ü«∞º, q^Œ∞º^•"ÕâßÅ#∞ QÆ∞iÎOKÕ ÑïHõ~= ° Ú q^Œ∞º^£îŒ ≈x,
Ñ¨ÅÛ\˜ ã¨fi~°Ñ
‚ `„¨ åÅx Hõey# q^Œ∞º^Œi≈xx ã¨fi~°Ñ ‚ `„¨ « q^Œ∞º^£îŒ ≈x JO\Ï~°∞. ã¨fi~°Ñ
‚ u
„¨ q^Œ∞º^Œi≈xÖ’ Ñ¨`„ åÅ qHõ~¬° }
^Œ∂~°=Ú "å\˜Ñ Ã H· ˜ KÕi# P"Õ+|
¨ ÖÏxfl |\˜ì =∂~°∞`«∂LO@∞Ok. ~Ô O_»∞ Ñ¨Ó~°}ÏÅ =∞^Œº=Ù#fl PHõ~¬° } ÖËHõ qHõ~¬° }
|ÅO P Ñ¨Ó~°}ÏÅ ÅÉÏÌxH˜ J#∞Ö’#∞áê`«OÖ’ LO@∞Ok. ~Ô O_»∞ Ñ¨Ó~°}ÏÅ =∞^Œº=Ù#fl PHõ~¬° } ÖËHõ qHõ~¬° } |ÅO
P Ñ¨Ó~°}ÏÅ =∞^Œº =~åæxH˜ qÖ’#∞áê`«OÖ’ LO@∞Ok. F = k x Q1 x Q2/D2 WHõ¯_» K J<Õk _≥· Ze„HHì˜ ±
ã≤~÷ åOHõO.
ZÅ„HHì˜ ± ã≤~÷ åOHÍxfl q^Œ∞º`ü~À^ŒHõ ã≤~÷ åOHõO Jx ‰õÄ_® Ñ≤Å∞™êÎ~∞° . F = 1/4II e0 12/D2 Ö’
e0 J<Õk â◊¥#ºOÖ’ Ñ
Ã i‡\˜q\˜ ã≤~÷ åOHõ=Ú
CGS Ñ¨û ÌŒ Ö’ |ÖÏxH˜ Ñ „ =¨ ∂}=Ú _≥# · ∞¡, mks Ñ¨û ÌŒ Ö’ |ÖÏxH˜ Ñ„ =
¨ ∂}=Ú #∂º@#∞¡ XHõ Ñ¨Ó~°}O K«∞@∂ì
L#fl JO`«~å#OÖ’ ZO`« "Õ∞~°‰Ωõ ^•x Ñ „ É¨ Ïè =O LO@∞O^À P á„ êO`åxfl q^Œ∞º`ü Hˆ `„∆ O« Jx JO\Ï~°∞. XHõ Ñ¨Ó~°}O
K«∞@∂ì ZO`« "Õ∞~°‰Ωõ =∞~˘Hõ Ñ¨Ó~°}O PHõ~¬° # ÖËHõ qHõ~¬° # |ÖÏÅ‰õΩ Ö’#∞HÍQÆÅ∞QÆ∞`«∞O^À P á„ êO`«=∞O`«\Ïx
q^Œ∞º`üHˆ `„∆ =
« Ú Jx JO\Ï~°∞. q^Œ∞º`ü Hˆ `„∆ O« Ü≥ÚHõ¯ LxH˜x q^Œ∞º`ü^~Œ ≈° #O ^•fi~å `≥Å∞ã¨∞HÀ=K«∞Û. q^Œ∞º^•"ÕâO◊
L#fl XHõ =ã¨∞= Î Ù Ü≥ÚHõ¯ Éè∫uHõ ã≤u
÷ x q=iOK«_®xH˜ LÑ¨Ü∂ ≥ yOKÕ Ñ¨^"Œ ∞Õ â◊H‡õ O ÖËHõ á⁄>ˇx¬Ü«∞Öò. =ã¨∞=Î ÙÖ’x
U^≥<· å XHõ ™ê÷#OÖ’x q^Œ∞º^£P"ÕâÑ ◊ Ù¨ ~åtx ã¨∂zOKÕk q^Œ∞º^£ â◊H‡õ O. =ã¨∞= Î ÙÑÃ · xÅfi LO_Õ ~åt q^Œ∞º^£
P"Õ+~¨ åt. q^Œ∞º^£P"Õâ~◊ åt Z‰õΩ¯= LO>Ë JkHõ Hõâ‡◊ O JO\Ï~°∞. q^Œ∞º^Œ P"Õ+¨ ~åt `«‰Ωõ ¯=QÍ LO>Ë JÅÊâH◊ ‡õ O
JO\Ï~°∞. q^Œ∞º^£P"Õ+~¨ åt â◊HÍ‡xfl "ÀÅ∞ìÅÖ’ H˘Å∞™êÎ~∞° . "ÀÅ∞ì‰Ωõ zÇ¨ÏflO 'V' ~Ô O_»âH◊ Í‡Å =∞^Œº `Õ_®x â◊HÍ‡O`«~O°
Jx JO\Ï~°∞. â◊HÍ‡O`«~O° 'PD' J<Õ Ñ¨ÔŒ `À ã¨∂z™êÎ~∞° . 'PD' x "˘Å∞ìÅÖ’<Õ H˘Å∞™êÎ~∞° . â◊HÍ‡O`«~åxfl FÖògì ∞@~ü
J<Õ ÑïHõ~O° `À H˘Å∞™êÎ~∞° . q^Œ∞º^•"Õâ◊ ~åt 'Q' x ‰õÄÅ∞OÉòÅÖ’ H˘Å∞™êÎ~°∞. Hõ∆=∞`«#∞ á¶ê~°_ÕÅÖ’ H˘Å∞™êÎ~°∞.
q^Œ∞º^•"ÕâO◊ Ö’ xO¿Ñ ™ê^Œ<åxfl HÔ áêã¨~ì ü ÖË^• Hõ= ∆ ∞je JO\Ï~°∞. q^Œ∞º^•"Õ+O¨ Ñ „ =
¨ Ç≤Ïã¨∞#
Î fl@∞ì J~Ú`Õ ^•xx
Ñ
„ "
¨ åÇ¨Ï q^Œ∞º`ü ÖË^• Hõ~Ô O\ò JO\Ï~°∞. Ñ „ =¨ ∂} HÍÅOÖ’ Ñ „ =
¨ Ç≤ÏOKÕ q^Œ∞º^•"Õëêxfl Hõ~Ô O@∞ Jx x~°fiz™êÎ~∞° .
q^Œ∞º^•"ÕâO◊ Q/T = Hõ~Ô O@∞. XHõ ‰õÄÅ∞O|∞ / ã Ã Hõ#∞ = 1 ÅOÑ‘Ü∞« ~ü.
Hõ~Ô O@∞#∞ POÑ≤Ü∞« ~üÅÖ’ H˘Å∞™êÎ~∞° . XHõ "åÇ¨ÏHõO QÆ∞O_® Ñ „ =
¨ Ç≤Ïã¨∞# Î fl Hõ~Ô O@∞x Jq∞‡@~ü J<Õ ÑïHõ~O° `À
H˘Å∞™êÎ~∞° . q^Œ∞º^•"ÕâßxH˜ Ñ „ =¨ ∂}=Ú ‰õΩÅ∂OÉèÅò ∞. P.F. J#QÍ Ñ≤Há± ê¶ ~°_.Õ Hõ= ∆ ∞jeH˜ L^•Ç¨Ï~°} Öˇ_<
» £ Hõ=
∆ ∞je.
XHõ "åÇ¨ÏHõOÖ’ Ñ „ =
¨ Ç≤Ïã¨∞#
Î fl P"ÕâßÅ#∞ q^Œ∞º`ü Ñ ¨ åÇ¨Ï=Ú Jx JO\Ï~°∞. Hõ~Ô O@∞ I = Q/T. q^Œ∞º`ü Ñ
„ " „ "¨ åÇ¨Ïxfl
POÑ≤Ü∞« ~üÅÖ’ H˘Å∞™êÎ~∞° . P"ÕâßÅ#∞ ‰õÄÅ∞OÉòÅÖ’ H˘Å∞™êÎ~∞° . UÔHH· õ ^Œ<å"Õâßxfl J#O`«O #∞O_ç JO`«~åÅOÖ’
103
XHõ aO^Œ∞=Ù =^Œ‰Ì Ωõ KÕ~Û°_®xH˜ qxÜ≥∂yOz# Ñ¨x P aO^Œ∞=Ù =^ŒÌ áÈ>Ëx¬Ü«∞Öò‰Ωõ ã¨=∂#=Ú. á⁄>ˇ#¬Ü«∞Öò
Éè^
Ë •xH˜ ã¨=∂#=Ú "ÀÅ∞ì. á⁄>ˇx¬Ü«∞Öò ÉË^•xfl HÀÅ∞K«∞@‰õΩ LÑ¨Ü∂ ≥ yOKÕ ÑïHõ~O° "ÀÖò" ì ∂≥ @~ü. á⁄>ˇx¬Ü«∞Öò
ã¨=∂#=Ú. V = W/Q. JÅÊ~∞° }Ï`«‡Hõ P"Õ+= ¨ Ú JkèHõ á⁄>ˇx¬Ü«∞Öò#∞ ã¨∂zã¨∞OÎ k. XHõ q^Œ∞º`ü ÑïHõ~O°
Ü≥ÚHõ¯ áÈ>ˇx¬Ü«∞Öò ÉË^•xfl "ÀÖË*ì ò JO\Ï=Ú. ZÅ„HÍì## ¡ ∞ JkèHõ á⁄>ˇx¬Ü«∞Öò aO^Œ∞=Ù "≥Ñ · Ù¨ H˜ `«~e° OK«_®xH˜
q^Œ∞º`ü Ñ¶∞¨ @HõO KÕã ¿ Ñ¨x<Õ q^Œ∞º`ü KåÅHõ|ÅO JO\Ï~°∞. q^Œ∞º`ü KåÅHõ |ÖÏxfl "ÀÅ∞ìÅÖ’ H˘Å∞™êÎ~∞° . q^Œ∞º`ü
[#HõO â◊HÎ˜ LÑ¨Ü∂ ≥ yOKÕ ™ê^Œ#=Ú "å\˜x HõeÑ ¿ "åÇ¨ÏHÍÅ`À U~°Ê_# ç J=∞iHõ#∞ q^Œ∞º`ü =ÅÜ«∞O JO\Ï~°∞.
™ê=∞~°ºú =Ú#‰õΩ Ñ „ =¨ ∂}=Ú '"å\ò— ™ê=∞~°º÷ [#HÍÅ∞ ã¨~Ñ ° ~¨¶ å KÕã
¿ q^Œ∞º`ü â◊HxÎ˜ |Å∞ƒÅ =O\˜ q^Œ∞º`ü ™ê^Œ<åÅ∞
qxÜ≥∂yOK«∞‰õΩO\Ï~Ú. HÍ|\˜ì g\˜x ™ê=∞~°ºú qxÜ≥∂QÆ^•~°∞Å∞ Jx JO\Ï=Ú. XHõ ÉÏº@s ~°∞}„^∞Œ "åxfl
=∞~À ÉÏº@s ^Œ#^ „ ∞Œ =O ãÖkOK«_O» =Å¡ U~°Ê_Õ J=∞iHõ#∞ ÉÏº@sÅ â„ } ı ˜ ãÖ^•#O JO\Ï~°∞. "åÇ¨ÏHõOÖ’
ZÅ„HÍì#¡ ã¿ fiKåÛ Ñ
„ "¨ åÇ¨xfl =ºuˆ~HÕKÕ ÅHõ} ∆ Ï<Õfl P "åÇ¨ÏHõÑÙ¨ x~À^ŒO Jx JO\Ï~°∞. "åÇ¨ÏHõ`fi« O J#QÍ x~À^•xH˜
qÖ’=∞O "åÇ¨ÏHõOÖ’ á⁄>ˇx¬Ü«∞Öò Éè^ Ë •xfl =∂iÛ`Õ "åÇ¨ÏHõOÖ’ Ñ „ =¨ Ç≤ÏOKÕ q^Œ∞º`ü Ñ
„ "¨ åÇ¨ÏO ^•xH˜ J#∞Ö’=∞OQÍ
LO@∞Ok. Jx `≥eÑ≤# âß„ã" Î¨ `Õ Î« 'G.S.' F"£∞. F"£∞ xÜ«∞=∞O V = IR., 106 F"£∞Å∞ = "≥∞QÍF"£∞., 1 kw = 103
F"£∞Å∞. =ÅÜ«∞OÖ’ á„ ê=∂xHõOQÍ x~À^ŒOQÍ LÑ¨Ü∂ ≥ yOKÕk =∂OQÆhãπ.
F"£∞ xÜ«∞=∂xfl QÆ∞iÎOKÕ q^ŒOQÍ wKÕ u
„ Éè∂
í *Ïxfl `«=∂ëê u
„ Éè∞í [O JO\Ï~°∞. ã¨=~°} ÜÕ∞QÆº x~À^ŒHOõ QÍ
=º=Ç¨ÏiOKÕk iÜ≥∂™êì\.ò X"£∞ xÜ«∞=∂xfl áê\ÕK«x "åÇ¨ÏHÍÅ#∞ P["≥∂Ü«∞"åÇ¨ÏHÍÅ∞ JO\Ï~°∞.
CHAPTER
P^èŒ∞xHõ Éè∫uHõ âß„ãÎ̈O
Éè̌Hõfi~°Öò H˜~°}ÏÅ∞ : Ñ¨~= ° ∂}∞ ãÖYº 82 HõO>Ë Z‰õΩ¯= QÆÅ =¸ÅHÍÅ∞ ã¨ÇÏ¨ [ ã≤ÔÌŒ QÍ L+ä ‚ Hõ~}
° Ïxfl
q_»∞^ŒÅ KÕ™êÎ~Ú. D ^ „ ∞Œ Q∑ q+¨Ü∂« xfl Hõ#∞Q˘#fl âß„ã"
Î¨ `Õ « ÉèHË fiõ ~°Öò HÍ|\˜ì D H˜~}
° ÏÅx aèHfiõ ~°Öò H˜~} ° ÏÅ∞ Jx
JO\Ï=Ú. Ñ¨~= ° ∂}∞ ãÖYº 82 HõO>Ë Z‰õΩ¯=QÆÅ =¸ÅHÍÅ∞ ã¨ÇÏ¨ [ã≤ÔÌŒ QÍ L+¨c ‚ Hõ~} ° Ïxfl "≥^[Œ ÖË¡ ^Œ~å‡xfl
ã¨Ç¨ [ ~ˆ _çÜ∂ ≥ ^•i‡Hõ`« Jx JO\Ï=Ú. D =¸ÅHÍÅ#∞ ~ˆ _çÜ∂ ≥ ^•i‡Hõ =¸ÅHÍÅ∞ Jx ‰õÄ_® JO\Ï=Ú.
~ˆ _çÜ∂ ≥ ^•i‡Hõ`« =Å¡ =¸ÅHÍÅ∞ Jx ‰õÄ_® JO\Ï=Ú. ~ˆ _çÜ∂ ≥ ^•i‡Hõ`« =Å¡ =¸ÅHÍÅ ^ „ = Œ º~åtÖ’ `«~∞° QÆ∞^ŒÅ
U~°Ê_∞» `«∞Ok. ~ˆ _çÜ∂ ≥ ^•i‡Hõ`« =Å¡ =¸ÅHÍÅ ^ „ =Œ º~åtÖ’ `«~∞° QÆ∞^ŒÅ U~°Ê_∞» `«∞Ok. S<£ã ¿ <ì £ ™ê¿ÑHõ∆ ã≤^•ÌO`«O
Ñ„ H¨ Í~°O XHõ ~ˆ _çÜ∂ ≥ ^•i‡HõO "≥^[Œ ÖË¡ L+¨‚ qHõ~}° â◊HÎ˜ e = Amc2 WHõ¯_» AM J<Õk ^ „ =Œ º~åtÖ’x `«~∞° QÆ∞^ŒÅ#∞
ã¨∂zã¨∞OÎ k. c = 3 x 108 m/s. Wk HÍOu"ÕQOÆ #‰õΩ ã¨=∂#=Ú.
J~°úrq`« HÍÅO : U^≥<
· å XHõ ~ˆ _çÜ∂
≥ ^•i‡Hõ =¸ÅO ^
„ =
Œ º~åtÖ’ ã¨QOÆ `«~∞° QÆ∞^ŒÅ U~°Ê__
» ®xH˜ Ñ¨@∞ì HÍÖÏxfl^•x
J~°rú q`« HÍÅO Jx JO\Ï=Ú. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ Ü«¸~ˆ xÜ«∞O J~°r ÷ q`« HÍÅO 540 q∞eÜ«∞<£ ãÖII J#QÍ
504 HÀ@¡ ãÖII.
Ü«¸~ˆ xÜ«∞O _Õ\O˜ Q∑ Ñ¨ûÌŒ : U^≥<
· å XHõ tÖÏ[ =Ü«∞ã¨∞#
û ∞ ÖˇH¯˜ OK«_®xH˜ LÑ¨Ü∂
≥ yOKÕ XHõ âß„ãÜ
Î≤ ∞« "≥∞#
ÿ Ñ¨û
ÌŒ <Õ
Ü«Úˆ~xÜ«∞O_ÕO\ÕQ∑ Ñ¨^ŒÌu Jx JO\Ï~°∞. rqOK«∞ L#fl „Ñ¨f rqÖ’ Ü«¸ˆ~xÜ«∞O U^À H˘kÌ
104
"≥∂`å^Œ∞Ö’LO@∞Ok. HÍx =∞~°}Ï#O`«~O° Ü«¸~ˆ xÜ«∞O ^ „ =
Œ º~åtÖ’ `«~∞° QÆ∞^ŒÅ U~°Ê_∞» `«∞Ok. ^
„ =
Œ º~åtÖ’
U~°Ê_∞» ^Œ `«~∞° QÆ∞^ŒÅ#∞ |\˜ì P jÖÏ[ =Ü«∞ã¨∞#
û ∞ âß„ãÜ
Î‘ ∞« OQÍ ÖˇH¯˜ ™êÎ~∞° .
HÍ~°ƒ<£ _Õ\ÕQ∑ Ñ¨^ŒÌu : (C14 Ñ¨û
ÌŒ ) : rqOK«∞Ü«Ú#fl r=ÙÅxflO\˜Ö’ HÍ~°ƒ# ã¨"∞Õ ‡Å<åÅ∞ LO\Ï~Ú. =$Hõ∆ =∞iÜ«Ú
[O`«∞ *Ï`«∞ÅxflO\˜Ö’ ^•^•Ñ¨Ù 70% Hõ~fl° ã¨"∞Õ ‡Å<åÅ∞ LO\Ï~Ú. D Hõ~ƒ° #ã¨"∞Õ ‡Å<åÅ∞ H˘xfl C6-14 =∞iH˘xfl
C 6-12 Å ~°∂ÑÖÖ’ LO\Ï~Ú. C6-14 =∞iÜ«Ú C6-12 Å x+¨ÊuÎ rqOK«∞L#fl Ñ „ f¨ rqÖ’ ã≤~÷ O° QÍ LO@∞Ok.
HÍx rq=∞~°}ÏO`«~O° C6-14 ^ Œ º~åtÖ’ `«~∞° QÆ∞^ŒÅ U~°Ê_∞» `«∞Ok. HÍx C6-12 ^
„ = „ =Œ º~åt =∂~°^∞Œ Wk ã≤~÷ O° QÍ
LO@∞Ok. C6-14 J~°Ì rq`«HÍÅ=Ú 5565 ãÖII C6-14 =∞iÜ«Ú C6-12 Å x+¨Êux Î |\˜ì P tÖÏ[ =Ü«∞ã¨∞# û ∞
ÖˇH¯˜ ™êÎ~∞° . tÖÏ*ÏÅ =Ü«∞ã¨∞# û ∞ ÖˇH¯˜ OK«_®xH˜ #∂`«# Ñ¨û ÌŒ Wk.
PÖÏÊù, c\Ï, QÍ=∂ H˜~°}ÏÅ∞ : U^≥<
· å XHõ =¸ã¨Ö’ LOz#Ñ¨Ù_»∞ Jk ã¨ÇÏ¨ [ ~ˆ _çÜ∂ ≥ ^•i‡Hõ =Å¡ L+¨q‚ Hõ~}
° Ïxfl
q_»∞^ŒÅ KÕã∞¨ OÎ k. J~Ú`Õ ^•xx XHõ q^Œ∞º`ü JÜ«∞™ê¯O`«O Hˆ `„∆ O« Ö’ LOz#Ñ¨Ù_»∞ P L+¨q ‚ H˜~}
° O =¸_»∞
Ñ¨ÙO*ÏÅ∞QÍ q_çáÈ`«∞Ok. D =¸_»∞ Ñ¨ÙO*ÏÅ<Õ PÖÏÊ,ù c\Ï, QÍ=∂ H˜~} ° ÏÅ∞ JO\Ï~°∞.
PÖÏÊù H˜~°}ÏÅ ^Œ~å‡Å∞ : Wq q^Œ∞º`ü JÜ«∞™ê¯O`« Hˆ `„∆ O« Ö’ ~°∞}„^∞Œ =O "≥Ñ· Ù¨ PHõ~¬° `«O J=Ù`å~Ú. g\˜H˜ ^Œ<å"Õ+O¨
LO@∞Ok. g\˜x Ç‘ÏeÜ«∞O Hˆ O„^HŒ ÍÅ∞QÍ QÆ∞iÎOKå~°∞. q^Œ∞º`ü JÜ«∞™ê¯O`« Hˆ `„∆ O« Ö’ Z‰õΩ¯= HÀ}O`À qK«Å#O
K≥O^Œ∞`å~Ú. "åÜ«Ú=ÙÅ∞ QÆ∞O_® „Ñ¨Ü«∂}Õz#Ñ¨Ù_»∞ Wq "åÜ«Ú=ÙÅ#∞ J~ÚhHõiOK«∞`å~Ú. g\˜
JÜ«∞hHõ~} ° ÏÅHõO>Ë Z‰õΩ¯=, "ÕQOÆ 106 m/s =~°‰Ωõ LO@∞Ok. g\˜H˜ Ñ¨^•~åúÅ QÆ∞O_®
° ™ê=∞~°ºú =Ú ............. H˜~}
K˘K«∞Û‰Ωõ áÈ=Ù ™ê=∞~°ºú =Ú J`«ºÅÊOQÍ LO@∞Ok. g\˜H˜ K˘K«∞ÛHáõ ⁄=Ù ™ê=∞~°ºú =Ú B, Å HõO\© `«‰Ωõ ¯=.
c\Ï H˜~} ° ÏÅ ^Œ~å‡Å∞ : g\˜x ZÅ„HÍì#∞¡QÍ QÆ∞iÎOKå~°∞. q^Œ∞ºu JÜ«∞™ê¯O`« Hˆ `„∆ O« Ö’ ^Œ#^„ ∞Œ =O "≥Ñ
· Ù¨ qK«Å<å
K≥O^Œ∞`å~Ú. g\˜ JÜ«∞hHõ~} ° ™ê=∞~°ºú =Ú PÖÏÊù H˜~}
° ÏÅ HõO>Ë `«‰Ωõ ¯= HÍx QÍ=∂ H˜~} ° ÏÅ HõO>Ë Z‰õΩ¯=QÍ
LO@∞Ok. g\˜ 108 m/s LO@∞Ok. J#QÍ PÖÏÊHù ~˜ } ° ÏÅ HõO>Ë Z‰õΩ¯= =∞iÜ«Ú QÍ=∂ H˜~} ° O HõO>Ë `«‰Ωõ ¯=QÍ
LO@∞Ok. g\˜H˜ Ñ¨^•~°Åú QÆ∞O_® K˘K«∞ÛHáõ È=Ù ™ê=∞~°ºú =Ú PÖÏÊHù ~˜ }
° ÏÅ HõO>Ë Z‰õΩ¯= HÍx QÍ=∂ H˜~} ° ÏÅHõO>Ë
`«‰Ωõ ¯=.
105
QÍ=∂ H˜~°}ÏÅ ^Œ~å≈Å∞ : Wq J"ÕâÑ ◊ ~¨ O° QÍ `«@ã¨" ú ∞≥ #
ÿ q JO^Œ∞=Å q^Œ∞º^ŒÜ∞« ™ê¯O`« Ñ „ É¨ Ïè =xH˜ Ö’#∞ HÍ=Ù. g\˜
K«Å#HÀÅO PÖÏÊù =∞iÜ«Ú cè\Ï HÀ}ÏÅ HõO>Ë `«‰Ωõ ¯= g\˜ JÜ«∞hHõ~} ° ™ê=∞~°ºú =Ú ........=∞iÜ«Ú. . . . .
.Å HõO>Ë `«‰Ωõ ¯= . g\˜ "ÕQOÆ HÍOu "ÕQOÆ `À ã¨=∂#OQÍ LO@∞Ok. HÍOu "ÕQOÆ c=3x10 m/s J#QÍ g\˜
"ÕQÆO . . . . . 8. , . . . . . HõO>Ë Z‰õΩ¯= . Ñ¨^•~åúÅ QÆ∞O_® K˘K«∞ÛHáõ È=Ù ™ê=∞~°ºú O g\˜H˜ . . . . , . . . HõO>Ë Z‰õΩ¯=QÍ
LO@∞Ok. Wq r= Hõ}ÏÅ QÆ∞O_® K˘K«∞Û‰Ωõ áÈ`å~Ú QÍx xi˚= Hõ}ÏÅ #∞O_ç K˘K«∞ÛHáõ ⁄=Ù. @OQ∑ãOì¨ <£
ÖÏO\˜ ÉèÏs Ö’Ç¨ÏÅ#∞ QÍ=∂ H˜~} ° ÏÅ∞ _èô H˘#flÑÙ¨ _»∞ 'x' H˜~} ° ÏÅ∞ L`«ÊuÎ J=Ù`å~Ú. JU^Œ∞=Å¡ g\˜x-Ray
á¶È\’ Q„ ÍÑ¶Ö≤ ’ LÑ¨Ü∞≥ y™êÎ~∞° .
ˆHO„^ŒHõ K«~°ºÅ∞ : Hˆ O„^HŒ õ xzÛuÎ =∞iÜ«Ú Hˆ O„^HŒ õ ãÖb#=Ú J#∞ ~Ô O_»∞ ~°HÍÅ Hˆ O„^HŒ õ K«~º° Å∞ L<åfl~Ú.
1.ˆHˆ O„^HŒ õ qzÛuÎ : Z^≥< · å XHõ ÉèÏs Hˆ O„^HŒ Oõ ~Ô O_»∞ `≥eHõáê\˜ Hˆ O„^HŒ ÍÅ∞QÍ g_çáÈ=Ù@<Õ Hˆ O„^HŒ õ qzÛuÎ JO\Ï=Ú.
L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ Ü«Ú~ˆ xÜ«∞O Hˆ O„^HŒ Íxfl#∂º„@<£ _èHô ˘#flÑÙ¨ _»∞ ÉËiÜ«∞O, H„ á˜ êì<Å£ ∞QÍ q_çáÈ`«∞Ok. nxÖ’ =¸_»∞
#∂º„\Ï#∞¡ "≥Å∞=_ç 247 qeÜ«∞<£ ZÅ„HÍì#¡ "ÀÅ∞ìÅ L+¨â‚ H◊ Î˜ q_»∞^ŒÅ J=Ù`«∞Ok.
„â◊√O‰õΩÅ K«~°º ÖË^• Q˘Å∞ã¨∞ K«~°º : Hˆ O„^HŒ õ qzÛuÎ K«~º° PQÆ‰Ωõ O_® xifi~å=∞OQÍ H˘#™êy#@¡~Ú`Õ nxx Q˘Å∞ã¨∞
K«~º° ÖË^• â„ √◊ O‰õΩÅ K«~º° JO\Ï~°∞
#∂ºH˜¡Ü«∂~ü iÜ«∂Hõì~ü ÖË^• J}∞ iÜ«∂Hõì~ü : J}∞ q^Œ∞º`ü â◊Hx Î˜ L`«ÊuÎ KÕÜ∞« _®xH˜ LÑ¨Ü∞≥ yOKÕ ™ê^Œ<å<Õfl J}∞
iÜ«∂Hõ~ì ü ÖË^• #∂ºH˜Ü ¡ ∂ « ~ü iÜ«∂Hõ~ì ü Jx JO\ÏO. WO^Œ∞Ö’ [iˆQ K«~º° Hˆ O„^HŒ õ qzÛuÎ K«~º° . WO^Œ∞Ö’
Hˆ O„^HŒ õ qzÛuÎ K«~º° xÜ«∞O„uHõ Q˘Å∞ã¨∞ K«~º° QÍ [~°∞QÆ∞`«∞Ok. WO^Œ∞Ö’ q_»∞^ŒÅ~Ú# L+¨â‚ H◊ Î˜ Ü«∂O„uHõ
â◊HQÎ˜ Í =∂i P `«~∞° "å`« Ü«∂O„uHõ â◊HÎ˜ q^Œ∞º`ü â◊HÎ˜ QÍ =∂~°∞`«∞Ok.
#∂ºH˜¡Ü«∂~ü iÜ«∂Hõì~üÖ’ =ÚMÏº"≥∞ÿ# ÉèÏQÍÅ∞ : WO^Œ#O : ™ê^è•~°}OQÍ Ü«¸ˆ~xÜ«∞O ÖË^• `˘iÜ«∞O ÖË^•
Ñ¨Ù\ ¡ ’xÜ«∞OÅ#∞ #∂ºH˜Ü ¡ ∞« ~ü iÜ«∂Hõ~ì Åü Ö’ WO^è# Œ OQÍ LÑ¨Ü∞≥ y™êÎ~∞° . Ü«¸~ˆ xÜ«∞O HõO>Ë `˘iÜ«∞O =∞iÜ«Ú
`˘iÜ«∞O HõO>Ë Ñ¨Ù\ ¡ ’xÜ«∞O Z‰õΩ¯= ^ŒH`∆˜ « Hõey#q.
xÜ«∞O„`«} Hõ_ô¤Å∞ : #∂ºH˜Ü ¡ ∂ « ~ü iÜ«∂Hõ~ì Öü ’ K«~º° "ÕQÍxfl xÜ«∞O„uOK«_®xH˜ LÑ¨Ü∞≥ yOKÕ Hõ_Å¤ô <Õ xÜ«∞O„`} «
Hõ_Å¤ô ∞ Jx JO\Ï~°∞. ™ê^•~°}OQÍ É’~å<£ ÖË^• Q„ Í¿Ñ\ ¶ ò Å`À Z~åÊ@∞ KÕã# ≤ @∞=O\˜ xÜ«∞O„`} « Hõ_Å¤ô #∞
`«Ü∂ « ~°∞ KÕ™êÎ~∞° .
q∞`«HÍix : #∂ºH˜Ü ¡ ∂ « ~ü iÜ«∂Hõ~ì Åü Ö’ #∂º„\Ï<£ "ÕQÍxfl `«yOæ KÕ Ñ¨^•~åÌxfl q∞`«HÍix JO\Ï~°∞. ™ê^•~°}OQÍ
ÉèÏ~°[Å=Ú , _»∞º\’iÜ«∞"£∞ PˆH_ û £ ÖË^• áê¡ãHì≤ ì± ãÖK«∞Å#∞ q∞`«HÍ~°∞Å∞QÍ LÑ¨Ü∂ ≥ y™êÎ~∞° . H˘xfl ãÖ^Œ~åƒÅÖ’
ã¨fiKèÛ«"∞≥ # ÿ [ÖÏxfl ‰õÄ_® q∞`«HÍiQÍ LÑ¨Ü∂ ≥ y™êÎ~∞° .
j`«ÅHÍix : #∂ºH˜Ü ¡ ∂ « ~ü iÜ«∂Hõ~ì ü Ö’ L+¨‚ qH˜~} ° =Ú Ñïã¨~° á„ êO`åÅ‰õΩ "åºÑ≤OK«‰Ωõ O_® LÑ¨Ü∂ ≥ yOKÕ
Ñ¨^•~åÌxfl j`«ÅHÍix Jx JO\Ï=Ú. ™ê^•~°}OQÍ ã¨fiKèÛ«"∞≥ # ÿ [ÖÏxflj`«ÅHÍixQÍ LÑ¨Ü∂ ≥ y™êÎ~∞° .
~°H}∆õ QÀ_» : #∂ºH˜Ü ¡ ∂ « ~üÅÖ’ iÜ«∂Hõ~ì Öü ’ q_»∞^ŒÅ~Ú# ~ˆ _çÜ∂ ≥ ^è•i‡Hõ L+¨q‚ H˜~}° O |Ü«∞@‰õΩ q_»∞^ŒÅ HÍ‰õΩO_®
Ñ¨k "≥∂@~°¡ =∞O^Œ=∞~Ú# Ñ¨\+ ì˜ " ÿ Rcc QÀ_»Å`À ~°H}
ª¨ ∞≥ # ∆õ QÀ_»#∞ #∂ºH˜Ü ¡ ∂« ~ü iÜ«∂Hõ~ì ü K«∞@∂ì xi‡™êÎ~∞° .
Rcc Ö’ ã≤"∞≥ O@∞, HõOHõ~,° Wã¨∞Hõ, h~°∞, W#∞Ñ¨ TK«Å∞ "≥Ú^Öˇ# ˇ· q LO\Ï~Ú.RccJ#QÍ sW<ÀÊ_ ù £ ã≤"∞≥ O\ò
HÍO„H\ © .ò ÉèÏ~°`^ « âÕ O◊ Ö’ Hˆ =ÅO 3% =∂„`" « ∞Õ J}∞ q^Œ∞º`ü #∞O_ç â◊Hx Î˜ L`«ÊuÎ KÕã∞¨ OÎ k
Hˆ O„^HŒ õ ãÖb#=Ú : Z"≥< · å ~Ô O_»∞ `≥eHõáê\˜ Hˆ O„^•Å∞ Hõeã≤ XHõ ÉèÏs Hˆ O„^HŒ Oõ Z~åÊ_∞» @#∞ Hˆ O„^HŒ õ ãÖb#O Jx
106
JO\Ï~°∞. Hˆ O„^HŒ õ ãÖb#OÖ’ q_»∞^ŒÅÜ≥∞º L+¨â‚ H◊ 9Î˜ 31.5 q∞eÜ«∂<£ ZÅ„HÍì<£ "ÀÅ∞ìÅ∞. ã¨∂~°∞º_»∞ =∞iÜ«Ú
W`«~° #Hõ`„∆ åÅÃÑ· <å [iˆQ K«~º° Hˆ O„^HŒ õ ãÖb# K«~º° . g\˜ Ñ Ã ·Ç Ã Ï· _
„ À[<£ Hˆ O„^HŒ ÍÅ∞ Hõeã≤ ÉèÏs Ç‘ÏeÜ«∞O Hˆ O„^HŒ Oõ
U~°Ê_∞» `«∞Ok. WO^Œ∞Ö’ Ñ „ f ¨ ^ŒâÖ◊ ’ 931.5 q∞eÜ«∞<£ "ÀÅ∞ìÅ â◊HÎ˜ q_»∞^ŒÅ J=Ù`«∞Ok. ã¨∂~°∞º_»∞ =∞iÜ«Ú
#Hõ`„∆ åÅÃÑ· Hˆ O„^HŒ õ ãÖb# K«~º° Å =Å¡ q_»∞^ŒÅ~Ú# L+¨â‚ H◊ Î˜ L+¨‚ qH˜~} ° ~°∂ÑÖÖ’ Éè∂ í q∞x KÕ~∞° `«∞Ok. J}∞
ÉÏO|∞ Ñ¨x KÕ¿ã ã¨∂„`«O : J}∞ ÉÏO|∞ Hˆ O„^HŒ õ qzÛuÎ ã¨∂`„ O« Ñ Ã · P^•~°Ñ_ ¨ ç Ñ¨xKÕã∞¨ OÎ k. Ç Ã Ï· _ „ À[<£ ÉÏO|∞ Hˆ O„^HŒ õ
ãÖb#O ã¨∂`„ O« Ñ Ã · P^•~°Ñ_ ¨ ç Ñ¨x KÕã∞¨ OÎ k. Hˆ O„^HŒ õ ãÖb#OÖ’ q_»∞^ŒÅÜ≥∞º L+¨â‚ H◊ Î˜ Hˆ O„^HŒ õ qzÛuÖÎ ’ q_»∞^ŒÅÜ≥∞º
â◊HÎ˜ HõO>Ë Z‰õΩ¯= HÍ|\˜ì Ç Ã Ï· _
„ À[<£ ÉÏO|∞ J}∞ ÉÏO|∞ HõO>Ë Z‰õΩ¯= â◊H= Î˜ O`«"∞≥ # ÿ k.May 11,1999Ö’
ÉèÏ~°`^ « âÕ O◊ ~å[™ê÷<Ö£ ’x á⁄„MÏ<£ Z_®iÖ’ q[Ü«∞=O`«OQÍ Ñ¨sHÕ∆ zOk. "å`å=~°} Ñ‘_# » O =^ŒÌ Jxfl
"åÜ«Ú=ÙÅ∞ q^Œ∞º`ü |O^ŒHÍÅ =ÖË Ñ¨xKÕ™êÎ~Ú. "åÜ«Ú=Ù Ü≥ÚHõ¯ Ñ‘_»<åxfl `«yæOz q^Œ∞º`ü â◊HÍ‡xfl
Ñ
Ã Oz#@¡~Ú`Õ Jq q^Œ∞º`ü "åÇ¨ÏHÍÅ =ÖË Ñ¨xKÕ™êÎ~Ú. "åÜ«Ú=ÙÅ#∞ q^Œ∞º`ü "åÇ¨ÏHÍÅ∞QÍ =∂~°Û_®xH˜
LÑ¨Ü∂ ≥ QÆÑ_ ¨ Õ XHõ QÍA <åeHõ<Õ L`«~û Oæ° JO\Ï~°∞. L`«~û < æ° åÅOÖ’ "åÜ«Ú=ÙÅ q^Œ∞º`ü L`«~û åæxfl QÆ∞iOz
<Õ~∞° ÛHÀ=K«∞Û. L`«~û < æ° åÅO QÍA`À `«Ü∂ « ~°∞KÕÜ∞« |_ç ~Ô O_»∞z=~°Å ZÅ„H˘ì_Å£ #∞ Hõey LO@∞Ok. ^è< Œ å"Õ+O¨
Hõey#ZÅ„H˘ì_Å£ #∞ P<À_£ Jx ~°∞}Ï"Õ+O¨ Hõey# ZÅ„H˘ì_£ HÍ`À_£ Jx JO\Ï~°∞. <åeHõ Ö’Ñë Ñ‘_< » åxfl
=∂~°Û_®xH˜ <åeHõ‰Ωõ QÆÅ |Ç≤Ï~°^ æ •fi~åxfl "åÜ«Ú~ˆ K«HÍxH˜ HõÅ∞Ñ¨Ù`å~°∞. q^Œ∞º`ü Ñ „ "¨ åÇ¨Ïx q∞e¡ Pq∞‡~ü ^•fi~å
`≥Å∞ã¨∞H˘=K«∞# Û ∞. L`«~û < æ° åeHõÅÖ’x "åÜ«ÚÑ‘_# » O 12mm Ñ‘_# » O =^ŒÌ ZÖÏO\˜ q^Œ∞º`ü Ñ „ "¨ åÇ¨ÏO Ñ „ =¨ Ç≤ÏOK«^∞Œ .
L`«~û < æ° åeHõÅÖ’x "åÜ«ÚÑ‘_# » =Ú 10mm Ñ‘_# » O =^ŒÌ Ñ „ H¨ Íâ◊=O`«=∞~Ú# HÍOu Kå~°Å∞ ~Ô O_»∞ ZÅ„H˘ì_Å£
=∞^Œº HõxÑ≤™êÎ~Ú. 4mm Ñ‘_# » O =^ŒL æ° åÅOÖ’x "åÜ«Ú=Ù q^Œ∞º`ü "åÇ¨ÏHõOQÍ =∂~°∞`«∞Ok. 4mm Ñ‘_#
Ì `«~û < » O
=^ŒÌ L`«~û < æ° åÅOÖ’x "åÜ«Ú=Ù HõO\˜H˜ HõxÑ≤OK«x pHõ\˜ L`«~û Oæ° LO@∞Ok. 1-65mm Ñ‘_# » O =^ŒÌ L`«~û < æ° åÅOÖ’
Ç
Ã Ï· _
„ À[<£ "åÜ«Ú=Ù#∞ L`«~û Oæ° KÕã ¿ Î Z~°Ê_Õ ~°OQÆ∞ hÅO ~°OQÆ∞. 1-65mm Ñ‘_# » O =^ŒÌ L`«~û < æ° åÅOÖ’ QÍe
L`«~û Oæ° [iy`Õ Z~°Ê_Õ ~°OQÆ∞ U~°∞Ñ¨Ù ~°OQÆ∞. 0.5mm Ñ‘_# » O =^ŒÌ L`«~û < æ° åÅOÖ’ Ñ≤OH± ~°OQÆ∞Ö’ HÍ`À_£ "≥∞~°∞ã¨∞OÎ k.
0.5mm Ñ‘_# » O =^ŒÌ L`«~û < æ° åÅOÖ’ ‰„ Ä õ H±û pHõ\Ñ ¨ âÕ O◊ Z~°Ê_∞» `«∞Ok. 0.1mm Ñ‘_#
„˜ ^ » O =^ŒÌ P<À_£‰Ωõ ^ŒQ~æÆ Ö° ’
QÍA QÀ_»ÅÑ Ã ·Ñ ¨ nÑ≤Î HõxÑ≤ã∞¨ OÎ k. 0.02mm Ñ‘_#
„ u » O =^ŒÌ L`«~û < æ° åÅO "≥Ú`«OÎ ‰„ Ä õ H±û pHõ\˜ Ñ „ ^ ¨ âÕ O◊ `À
xO_çáÈ`«∞Ok. 0.001mm Ñ‘_# » O =^ŒÌ L`«~û < æ° åÅO =^ŒÌ L`«~û Oæ° [~°Q^ Æ ∞Œ .0.001mm Ñ‘_# » O =^ŒÌ L`«~û < æ° åÅOÖ’
L`«~û Oæ° [~°QHÆ áõ È=\ÏxH˜ HÍ~°}O q^Œ∞º`ü Ñ „ " ¨ åÇ¨ÏxH˜ HÍ=eã≤# q^Œ∞º`ü "åÇ¨ÏHÍÅ∞ Z=∂„Ò« ÖËHáõ È=_»"∞Õ .
L`«~û < æ° åÅOÖ’ ^•^•Ñ¨Ù 0.1mm Ñ‘_# » O L#flÑÙ¨ _»∞ HÍ`À_£ H˜~} ° ÏÅ∞ L`«ÊuÎ J=Ù`å~Ú. HÍ`À_£ H˜~} ° ÏÅ∞ HÍ`À_£
LÑï`«ÅO #∞O_ç ÅO|OQÍ |Ü«∞Å∞^Õ~∞° `å~Ú. HÍ`À_£ H˜~} ° ÏÅ∞ ã¨~à° ~ˆ◊ YÅ =∂~°Oæ Ö’ P<À_£ "ÕÑÙ¨ ‰õΩ Ñ „ Ü ¨ ∂ « }O
KÕ™êÎ~Ú. HÍ`À_£ H˜~} ° ÏÅ∞ =∂~°= æ ∞^ŒºOÖ’ L#fl =ã¨∞= Î ÙÅ h_»Å#∞ Z~°Ê~∞° ™êÎ~Ú. HÍ`À_£ H˜~} ° ÏÅ‰õΩQÆ`º« `« â◊HÎ˜
LO@∞Ok. HÍ`À_£ H˜~} ° ÏÅ∞ "å\˜ =∂~°Oæ Ö’ L#fl "≥∞Hÿ Í K«H„ Íxfl uÑ¨ÙÊ`å~Ú. HÍ`À_£ H˜~} ° ÏÅ∞ Ñ „ u
¨ nÑ≤x Î Hõey™êÎ~Ú.
HÍ`À_£ H˜~} ° ÏÅ∞ lOH± ã¨ÖÊË _ ù £ =O\˜ Ñ¨^•~åÌÅÑ Ã · Ñ¨_# ç Ñ¨Ù_»∞ P‰õΩÑ¨KÛ«x ^Œ$+¨º HÍOu U~°Ê_∞» `«∞Ok. HÍ`À_£
H˜~} ° ÏÅ∞ =„*ÏÅ q∞^Œ Ñ¨_# ç Ñ¨Ù_»∞ Jq qq^èŒ ~°OQÆ∞Å#∞ Ñ „ ^ ¨ iŒ ≈™êÎ~Ú. HÍ`À_£ H˜~} ° ÏÅ#∞ JÜ«∞™ê¯O`« Hˆ `„∆ O« Ö’
Jq JÑ¨=~°# Î O K≥O^Œ∞`å~Ú. HÍ`À_£ H˜~} ° ÏÅ∞ q^Œ∞º`ü Hˆ `„∆ O« Ö’ JÑ¨=~°# Î O K≥O^Œ∞`å~Ú. HÍ`À_£ H˜~} ° ÏÅ∞
8
ZÅ„HÍì#¡ Ñ „ " ¨ åÇ¨Ï=Ú. Ñ¨ÅÛxÖ’Ç¨ÏÅ QÆ∞O_® K˘K«∞ÛH˘x áÈQÆÅ=Ù.HÍOu "ÕQOÆ c=3x10 m/s J~Ú<å HÍ`À_£
8 8
H˜~} ° Ï "ÕQOÆ 3/10x10 m/s ÖË^•0.3x10 m/s HÍ`À_£ H˜~} ° ÏÅ ^ „ =
Œ º~åt
107
ã¨∞=∂~°∞QÍ Ç Ã Ï· _„ À[<£ Ñ¨~= ° ∂}∞=ÙÖ’ 1/1837 = =O`«∞ LO@∞Ok. HÍ`À_£ H˜~} ° ÏÅ#∞ L`«ÊuÎ KÕã ¿
™ê^è# Œ =ÚÅ∞ >ˇeq[<£ Ñ≤HÛõ~ü @∂ºÉò , HõOÑ¨Óº@~ü _çã ¿ Ê ¡ @∂ºÉòÅ∞ "≥Ú^ŒÅ"≥∞# ÿ q. @∂ºÉò Öˇ\ · ò Ö’ HÍ`À_£ H˜~} ° ÏÅ∞
L`«ÊuÎ J=Ù`å~Ú. HÍ`À_£ H˜~} ° ÏÅx „ Ñ¨ã∞¨ `Î O« qiqiQÍ =_»∞HõÖ’ L#fl @∂ºÉòÖ\ ·ˇ ,ò >ˇeq[<£ Ñ≤HÛõ~ü @∂ºÉòQÍ
=∂~°| Û _®¤~Ú. "ÕQOÆ QÍ Ñ „ Ü ¨ ∂ « }ÕKÕ ZÅ„HÍì## ¡ ∞ H˘xfl ÉèÏs Ö’Ç¨ÏÅ#∞ _èHô ˘#_»O =Å¡ x H˜~} ° ÏÅ∞ L`«Ê#flO J=Ù`å~Ú.
'x' H˜~} ° ÏÅ#∞ Hõ#∞Q˘#fl âßG"Õ`« Î ~åO\ò[<£. x H˜~} ° ÏÅ‰õΩ =∞~ÀHõ Ñ ¿ ~°∞ ~åO\ò[<£ H˜~} ° ÏÅ∞. x H˜~} ° ÏÅ∞ J^Œ$â◊º
H˜~} ° ÏÅ∞. x H˜~} ° ÏÅ∞ ~°∞A =∂~°Oæ Ö’ Ñ „ Ü ¨ ∂ « }˜™êÎ~Ú.x H˜~} ° ÏÅ∞ "ÕQOÆ HÍOu "ÕQÍxH˜ ã¨=∂#=Ú. x H˜~} ° ÏÅ∞
JÜ«∞™ê¯O`«Hˆ `„∆ O« =Å¡ JÑ¨=~°# Î O HÍ=Ù .x H˜~} ° ÏÅ‰õΩ P"ÕâO◊ ÖË^∞Œ . x H˜~} ° ÏÅ∞ lOH± ã¨ÖÊË _ ù £ =O\˜ Ñ¨^•~åÌÅÑ Ã ·
„Ñ¨ãïOz#Ñ¨Ù_»∞ „ÑünÑ≤Îx HõÅ∞QÆ*Ë™êÎ~Ú. x H˜~°}ÏÅ∞ „Ñ¨Ü«∂}O KÕ¿ã =∂~°æOÖ’ L#fl "åÜ«Ú=Ùx
JÜ«∞xHõi™êÎ~Ú. x H˜~} ° ÏÅ∞ á¶È\’„QÍÑ¶H≤ ± Ñ¨ÅHõÅ Ñ Ã ·Ñ„ É ¨ Ïè =O K«∂Ñ≤™êÎ~Ú. =∂#=Ùx â◊s~åxH˜x H˜~} ° ÏÅ∞
Ç¨Ïx Hõey™êÎ~Ú. x˜ H˜~} ° ÏÅ∞ q^Œ∞º`ü JÜ«∞™ê¯O`« `«~O° QÍÅ∞. ã¨Ê\H˜ õ x~å‡}Ïxfl `≥Å∞ã¨∞H˘=\ÏxH˜x H˜~} ° ÏÅx
LÑ¨Ü∂ ≥ y™êÎ~∞° . x H˜~} ° ÏÅ#∞ LÑ¨Ü∂ ≥ yOz qiy# Ü«∞=ÚHõÅ#∞ QÆ∞iÎ™êÎ~∞° . x H˜~} ° ÏÅ#∞ LÑ¨Ü∂ ≥ yOz
Ö’Ç¨ÏÅÖ’ ~°O^ „ •Å∞ KÕÜ∞« _®xH˜ "å_»`å~°∞. J}∞=ÙÅ x~å‡}O Hõ#∞Q˘#_®xH˜ x H˜~} ° ÏÅx LÑ¨Ü∂ ≥ y™êÎ~∞° .x
H˜~} ° ÏÅ`À =ã¨∞= Î Ù `«Ü∂« iÖ’ Ö’áêÅ∞ ÖËHõ Ñ¨Q∞Æ à◊§#∞ `≥Å∞ã¨∞‰õΩO\Ï~°∞. #∂º„\Ï<£#∞ Hõ#∞Q˘# âßG"Õ`« Kå_£qH±.
#∂º„\Ï<£ q`«∞^Œ∞º`ü Ñ¨~O° QÍ `«@ã¨" ÷ ∞≥ # ÿ Hõ}O #∂º„\Ï<£ ^ „ = Œ º~åt ZÅ„HÍì<£ ^ „ =Œ º~åtHõ<åfl 1836 ~Ô @∞¡ LO@∞Ok.
á„ ⁄\Ï#∞¡ #∂º„\Ï<£#∞¡ HõeÑ≤ #∂ºH˜Ü ¡ ∂ « #∞¡ JO\Ï~°∞. Ñ¨~= ° ∂}∞=ÙÖ’x á„ ⁄„\Ï<£ ãÖYº#∞ Ñ¨~= ° ∂}∞=Ù ãÖYº
JO\Ï~°∞. Ñ¨~= ° ∂}∞=Ù ^ „ = Œ º~åt Ñ „ = ¨ ∂}=ÚAmv Å∞. Amv J#QÍ `«@ã¨÷ HÍ~°ƒ<£ 12„^= Œ º~åtÖ’1/12=
=O`«∞QÍ x~°fizOKå~°∞. #∂º„\Ï#¡ ãÖYº N=a-z .XHõ Ñ¨~= ° ∂}∞=Ù Hˆ O„^HŒ õ ãÖÑ¶∞¨ @#Å q_ç ^ „ =Œ º~åâ◊√Å
"≥Ú`åÎxH˜ Ñ¨~= ° ∂}∞=Ù Hˆ O„^HŒ õ ^ „ = Œ º~åâ◊√Å =∞^Œº QÆÅ `Õ_®x ^ „ = Œ º~åt Ö’ÑÖ Jx JO\Ï~°∞.„^= Œ º~åt Ö’ÑÖ=
Hˆ O„^HŒ ^ „õ = Œ º~åâ◊√Å "≥Ú`«OÎ - ã¨ÇÏ¨ [ Ñ¨~= ° ∂}∞=ÙÅ Hˆ O„^HŒ õ ^ „ =Œ º~åt.E= mc2. XHõ Kg= 9x106*∫Öò¡.
Hˆ O„^HŒ õ |O^Œ# â◊HÎ˜ Hˆ O„^HŒ õ ^ „ = Œ º~åt `«~∞° QÆ∞x931.5q∞eÜ«∞<£ ZÅ„HÍì<£ "ÀÅ∞ìÅ∞. 1Amv= 931.5q∞eÜ«∞<£
"ÀÅ∞ìÅ∞. Ç Ã Ï· _
„ À[<£ ÉÏO|∞ JxÜ«∞O„uHõ Hˆ O„^HŒ õ ãÖb# K«~º° Å xÜ«∞=∞O`À `«Ü∂ « ~°∞ J=Ù`«∞Ok. ~ˆ _çÜ∂ ≥
^•i‡Hõ`# « ∞ Pq+¨¯iOz# Ñ Ã„ O¶ Kü Éè∫uHõ âßG"Õ`Î« AH. ÉèHˇ fiõ ~ˆ Öò. Ñ¨~= ° ∂}∞ ãÖYº 83 Hõ<åfl Z‰õΩ¯= QÆÅ H˘xfl
Ñ¨~= ° ∂}∞ Hˆ O„^HŒ ÍÅ∞ Jã≤~÷ `° fi« O =Å# qH˜~} ° ÏÅ#∞ L`«~û # æ° O KÕã ¿ ÅHõ} ∆ ÏÅ<Õ ã¨ÇÏ¨ [ ~ˆ _çÜ∂ ≥ ^•i‡Hõ`« JO\Ï~°∞.
7
. . . . . . . Hõ}O = He24 . . . . . Hõ}ÏÅ∞ QÍeÖ’ "ÕQ= Æ Ú 10 m/s . . . . . . Hõ}ÏÅ∞ J#QÍ ZÅ„HÍì<Õ¡. . . . . . Hõ}Ïxfl
7 8
E0 ã¨∂zOK«=K«∞Û. . . . . . . Hõ}ÏÅ "ÕQOÆ QÍeÖ’ ã¨∂=∞~°∞10 m/s. . . . . . .Hõ}ÏÅ∞ "åÜ«Ú=ÙÅ#∞ JÜ«∞hHõi™êÎ~Ú.
. . . . . . . Hõ}ÏÅ∞ q^Œ∞º`ü JÜ«∞™ê¯O`« qH˜~} ° ÏÅ∞. QÍ=∂ Hõ}ÏÅ "ÕQOÆ HÍOu "ÕQOÆ `À ã¨=∂#=Ú. J~°Ì rq`«
HÍÖÏxH˜ qHõ@# ã≤~Ì åO`«O<åH˜ ãÖ|O^ŒO Z=∞#QÍ ÖÏ=∂¤= 0.693/T JkèHõ â◊HÎ˜ Hõ}ÏÅ`À `åÅ#OKÕã≤ XHõ
=¸ÅHÍx fl=∞~À =¸ÅHõOQÍ =∂ˆ~Û Ñ „ H„¨ Ü ˜ ∞« <Õ HõV$u=∞ Ñï=~°# Î O JO\Ï~°∞. HõV$u=∞ ~ˆ _çÜ∂≥ ^•i‡Hõ`Ö« ’ á¶êl„\Ï<£Å∞
Hõ}ÏÅ∞ L^•æ~O° J=Ù`å~Ú. HõV$u=∞ ~ˆ _çÜ∂ ≥ ^•i‡Hõ`1« 934ãÖ "≥∞_»"∞£ S~°<‰£ Ä õ ºi EºeÜ«∞\ò Pq+¨¯iOKå~°∞.
Jã≤~÷ ° =¸ÅHõxfl ~ˆ _çÜ∂ ≥ ^•i‡Hõ`« =¸ÅHõOQÍ =∂~°Û_®xfl HõV$u=∞ ~ˆ _çÜ∂ ≥ ^•i‡Hõ`« JO\Ï~°∞. HÍ#û~# ü ∞
27. (c 27) `≥~ 131
x~°∂‡eOK«\ÏxH˜ "å_Õ ~ˆ _çÜ∂ ≥ S™È\’Ñ¨Ù HÀÉÏÖò 60 60 · ~ ° Ú_£ Q„ OÆ kè Ñ¨xf~°∞ I 33 `À S™È\’Ñπ
Ñ¨sH˜™∆ êÎ~∞° . +≤ÖÏ*ÏÅ =Ü«∞ã¨∞# û ∞ x~åÌiOKÕ Ñ¨û úŒ x ~ˆ _çÜ∂ ≥ ^•i‡Hõ`« _Õ\O˜ Q∑ JO\Ï~°∞. Éè∂ í q∞ +≤ÖÏ*ÏÅ
=Ü«∞ã¨∞x û Ü«¸~ˆ xÜ«∞O S™È\’ÑπÅ x+¨Êux QÆ∞}Õz x~°fiz™êÎ~∞° . 1939 Ö’ *Ë~‡° <£ âßG"Õ`«
108
« F\˜Ç ì Ï¨ <£ Hˆ O„^HŒ õ qzÛux Î Pq+¨¯iOKå~°∞.
ZÅ„HÍìxH±û : JkèHõ ãÖYºÖ’ ^Œ@Oì QÍ Ñ ¿ ~°Û|_ç# â◊HÎ˜ ™êú~ÚÅ#∞ â◊HÎ˜ Ñ¨\Åì© ∞ JO\Ï~°∞. ãÖÜ≥∂l`« ZÅ„HÍì<Å£ `À
xO_ç L#fl HÕk â◊HÎ˜ Ñ¨\x ì© ãÖÜ≥∂[Hõ Ñ¨\Åì© ∞ JO\Ï~°∞. Ñ Ã · â◊HÎ˜ Ñ¨\x ì© "åÇ¨ÏHõ Ñ¨\ì© JO\Ï~°∞. ã¨Ê\H˜ Oõ `À
ãÖÜ≥∂[Hõ Ñ¨\ì˜ "åÇ¨ÏHõ Ñ¨\Åì˜ =∞^Œº#∞#fl â◊HÎ˜ JO`«~åxfl ã¨Ê\H˜ Ñ õ Ù¨ â◊HÎ˜ JO`«~= ° Ú JO\Ï~°∞. q^Œ∞º`ü J^Œ=∞
"åÇ¨ÏHÍxfl q^Œ∞º`ü |O^ŒHOõ JO\Ï~°∞. q^Œ∞º`ü |O^ŒHÖõ ’¡ x¿+^Œ Ñ¨\ì˜ KåÖÏ Z‰õΩ¯=QÍ ZÅ„HÍì#¡ ™êO„^`Œ « KåÖÏ
`«‰Ωõ ¯=QÍ LO@∞Ok. J~°Ì "åÇ¨ÏHõOÖ’ x+≤^ÌŒ JO`«~O° qÅ∞= ã¨∞=∂~°∞ XHõ ZÅ„HÍì<£ "ÀÅ∞ì LO@∞Ok. ãÖÜ≥∂[Hõ
Ñ¨\Öì˜ ’ ZÅ„HÍì#¡ ÖËq∞x ~°O^ „ = Œè Ú ÖË^• Ç¨ÏŸÖò JO\Ï~°∞. Ç¨ÏŸÖò q^Œ∞º`ü Ñ „ "¨ åÇ¨Ï=Ú ^è•<å"Õâßxfl =„ "åÇ≤ÏOÑ¨Kã Õ ∞¨ OÎ k.
Ñ¨~= ° ∞ â◊¥#ºO J#QÍ ã¨∞#fl _„yç HÔ efi<£ LëÈ‚Q„ `Æ « =^ŒÌ J~°Ì "åÇ¨ÏHÍÅx q^Œ∞º`ü |O^ŒHÍÅ∞QÍ Ñ¨xKÕ™êÎ~Ú. J~°Ì
"åÇ¨ÏHõOÖ’ ZÅ„HÍì#∞¡ Ç¨ÏŸÅ∞Å∞ q^Œ∞º`ü#∞ Ñ „ "¨ åÇ≤ÏOÑ¨*™Ë êÎ~Ú. J~°Ì "åÇ¨ÏHÍÖ’ x¿+^èŒ Ñ¨\ì˜ JO`«~= ° Ú ã¨∂=∂~°∞
FHõ ZÅ„HÍì<£ "ÀÅ∞ìQÍ LO@∞Ok. ZÅ„HÍì#∞¡ ™êO„^`Œ « "åÇ¨ÏHÍÅ∞ q^Œ∞º`ü |O^ŒHÍÅ∞ =∞^ŒºQÍ ã¨∂=∂~°∞1017m3J~°Ì
"åÇ¨ÏHõÑÙ¨ LëÈ‚Q„ `Æ « Ñ Ã Oz`Õ ãÖÜ≥∂[Hõ Ñ¨\Öì˜ ’x ZÅ„HÍì#∞¡âH◊ x Î˜ á⁄Ok "åÇ¨ÏHõÑÙ¨ Ñ¨\ì˜ â◊HÎ˜ ™ê÷~ÚÅ#∞ â◊HÎ˜
JO`«~O° `«Q∞Æ `æ ∞« Ok. ã¨fiÉèÏ=[ J~°Ì "åÇ¨ÏHõOÖ’ "åÇ¨ÏHõÑ\ ¨ Öì© ’x ZÅ„HÍì#¡ ãÖYº ãÖÜ≥∂[Hõ Ñ¨\Öì© ’x Ç¨ÏŸÖòÅ
ãÖYº‰õΩ ã¨=∂#=Ú. QÆk LëÈ‚Q„ `Æ « =^ŒÌ ã¨fiK«Û"∞≥ # ÿ PÔ~‡xÜ«∞O x+≤^ÌŒ Ñ¨\ì© qÅ∞=0.72 ZÅ„HÍì<£ "ÀÅ∞ìÅ∞. ã¨fiK«Û"∞≥ # ÿ
ã≤eHÍ<£ x+≤^ÌŒ Ñ¨\Åì© qÅ∞=Å∞1.1ZÅ„HÍì<£ "ÀÅ∞ìÅ∞. o0K =^ŒÌ [Ô~‡xÜ«∞O, ã≤eHÍ<£ x+≤^ÌŒ Ñ¨\Åì© qÅ∞=Å∞
0.785 ev. KåÖÏ `«‰Ωõ ¯= = "≥∂`å^Œ∞Ö’ q∞ye# Ñ¨^•~åÌÅ#∞ ã¨fiK«Û"∞≥ # ÿ Ñ¨^•~åÌÅÖ’H˜ Ñ „ " ¨ +Õ Ñ Ã¨ @ì_®xfl '
=∂kHõ~} ° O JO\Ï~°∞. 'P' ~°HOõ J~°" Ì åÇ¨ÏHÍÅÖ’ Ç¨ÏŸÖòÅ PkHõº`« HõÅ^Œ∞.'N' ~°HOõ J~°Ì "åÇ¨ÏHÍÅÖ’ ZÅ„HÍì#¡
PkHõ º `« Hõ Å ^Œ ∞ . Ñ¨ O K« ã ¨ O Ü≥ ∂ [hÜ« ∞ =∂e<åºÅ‰õ Ω L^•Ç¨ Ï ~° } Å∞ P~° û x H± , "≥ ∂ x, á¶ ê ã¨ Ê ù ~ ° ã π .
ÑÖK«ãO¨ Ü≥∂[hÜ«∞=∂b<åºÅ‰õΩ QÆÅ =∞~À¿Ñ~°∞ ^•`«=∂e<åºÅ∞. D ãÖÜ≥∂[hÜ«∞=∂e<åºÅ#∞ Q„ Ç Æ Ï≤ `«
=∂b<åºÅ∞ JO\Ï~°∞. XHõ 'P' ~°HOõ J~°" Ì åÇ¨ÏHÍxfl'N' ~°HOõ J~°Ì "åÇ¨ÏHÍxfl `«y# q^èOŒ QÍ [`«Kã Õ # ≤ Ñ¨Ù_»∞ P
~Ô O_»∞ ã¨Êi≈OK«∞H˘<Õ ™ê÷<åxfl ‰õÄ_»e ÖË^• [OHõ< ∆ £ Jxfl JO\Ï~°∞. =ÅÜ«∂ÅÖ’ UHõ¯kHÍ¯iQÍ _»Ü∂ ≥ _£#∞
LÑ¨Ü∂ ≥ yã¨∞OÎ k. Z^Œ∞~°∞|Ü«∂ãπ Ñ¨û ÌŒ Ö’ _»Ü∂ « _£‰Ωõ VJkHõ x~À^ŒO LO@∞Ok. "åÅ∞|Ü«∂ ã≤u ÷ Ö’ _»Ü∂ « _£Ö’
"åÇ¨Ï#O LO@∞Ok.P,N_»Ü∂ « _£Å‰õΩ q^Œ∞º`ü ã¨~Ñ ° ~¨¶ å KÕã# ≤ Ñ¨Ù_»∞ Jq "≥Å∞QÆ∞`å~Ú. WÖÏO\˜ _»Ü∂ « _£Å#∞
HÍOuL^•…~å _»Ü∂ « _£Å∞ JO\Ï~°∞. HÍOu L^•…~° _»Ü∂ « _£Å#∞ _çl@Öò QÆ_Ü ç ∂« ~åÅÖ’, HÍºÅ∞¯ÖË@~üÅÖ’
LÑ¨Ü∂ ≥ y™êÎ~∞° .. XHõ PÖË^•N~°HOõ J~°Ì "åÇ¨ÏHÍxfl ^•xfl =ºuˆ~Hõ=∞~Ú# J~°Ì "åÇ¨ÏHÍÅ =∞^Œº *’_çOK«QÍ
Z~°Ê_# ç ~Ô O_»∞P,N[OHõ# ∆ ¡ ZÅ„HÍì<£ ™ê^•<å<Õfl \ „ Ïxûã~ì¨ ü POÑ≤Ñ Ã¡ ~·¶ Qü Í Ñ¨xKÕã∞¨ OÎ k. "ÀÖËlì q^Œ∞º`ü Ñ „ " ¨ åÇ¨Ï=Ú
=O\˜ q^Œ∞º`ü ãÖHˆ `åÅ#∞ \ „ Ïxûã~ì¨ ü =õV$nÌH~õ }° O KÕã∞¨ OÎ k. \ „ Ïxûã~ì¨ ü KÕã ¿ D K«~º° x POÑ≤Ñ ¡ Hˆ≤¶ +¨<£ JO\Ï~°∞.
\„ Ïxûã~ì≤ Öü ’ XHõ L^•æ~H° Oõ P^•~°O =∞iÜ«Ú ã ¿ Hõi}˜ J<Õ =¸_»∞ @i‡#ÖòÅ∞ LO\Ï~Ú. 1895 ãÖ =∂~˘¯x
~ˆ _çÜ∂ ≥ Ñ „ ™¨ ê~°`~« O° QÍÅx Ñïâ’kèOKå_»∞. ~ˆ _çÜ∂ ≥ Ñ „ ™¨ ê~° Ñ¨=#Ñ¨Ù}ºO ã¨∂=∂~°∞QÍ 300khz#∞O_ç30mhz
=~°‰Ωõ LO@∞Ok. >ˇeq[<£ Ñ „ ™¨ ê~° Ñ¨=#Ñ¨Ù}ºO qÅ∞= ã¨∞=∂~°∞QÍ 30mhz#∞O_ç 300mhz =~°‰Ωõ LO@∞Ok.
ãÖ^ÕâßxflRf"åÇ¨ÏHõ `«~°OQÍÅÖ’ HõÅÑ¨_®xfl =∂_»∞ºÖË+¨<£ JO\Ï~°∞. =∂_»∞ºÖË+¨<£ KÕã≤# ã¨=∂Kå~åxfl
"åÇ¨ÏHõ`«~°OQÍÅ #∞O_ç "Õ~°∞ KÕÜ«∞_®xfl _ô=∂_»∞ºÖË+¨<£ JO\Ï=Ú.=∂_»∞ºÖË+¨<£ KÕã≤# ã¨=∂Kå~åxfl
"åÇ¨ÏHõ`~« O° QÍÅ #∞O_ç "Õ~∞° KÕÜ∞« _®xfl _ô=∂_»∞ºÖË+< ¨ £ JO\Ï=Ú. ^Œfix`À áê@∞ Ñ „ u ¨ aOÉÏÅ# Ñ „ ™¨ ê~°O KÕÜ∞« _»O
Ñ¨Ù#~°∞Ñπ=∂kOK«_O» >ˇeq[<£ Ñ „ ™¨ ê~°} =∞iÜ«Ú Q„ ÍÇ¨Ï#OÖ’ =ÚHÍºOâßÅ∞. XHõ =ã¨∞=Ù‰õΩ ãÖ|OkOz#
109
g_çÜ∂ ≥ ãÖHˆ `åÅ#∞ L`åÊkOK«_O» Ö’ Ñ „ ^
¨ •è # ^Œâ◊ ™ê¯xOQ∑. WÑ¨C_»∞ ™ê¯xOQ∑#∞ ™êOˆHuHõOQÍ "≥∞~°∞QÆ∞Ñïz#
SHõ<À™È¯Ñπ#∞ LÑ¨Ü≥∂yã¨∞Î<åfl~°∞. Tv„Ñ¨™ê~åÅ‰õΩ ^Œfix z„`«O Ô~O_çO\˜x HõeÑ≤6mhz Å J=kx
Hˆ O\Ï~ÚOKå~°∞.Tv x H˜x™È¯Ñπ JO\Ï~°∞. HÍ`À_£ H˜~} ° ÏÅ∞ HÍOu QÆ\ÏÅ∞#fl Hˆ =∞~å#∞ SHõ<À™È¯Ñπ JO\Ï~°∞.
Am J#QÍ _ÀÅ<åÑïq∞u =∂_»∞ºÖË+¨<£, fm JO>Ë _ÀÅ<åÑïq∞u =∂_»∞ºÖË+¨<£.IcÅ HõÅ~ÚHõ`À
"≥∞H„ÿ Àáê¿ãã¨~ü Z~°Ê_∞» `«∞Ok. x"Õ+™¨ ê^Œ#O ^•fi~å HõOÑ¨Óº@~üÖ’H˜ ^Œ`åÎOâßxfl x"Õk™êÎ~∞° , cu,Aiu,"≥∞=∞i
Jxfl HõeÑ≤ Hˆ O„nÜ«∞ HÍ~°ºã¨~x ° qÉèÏQÆ=Úcpu J=Ù`«∞Ok. 0 ã¨∞<åfl ÖË^• XHõ\˜ ãÖYº#∞ XHõ a\ò JO\Ï=Ú.
Zxq∞k aè\Åò ã¨=Ú^•Ü«∂xfl Éˇ\ · ò JO\Ï~°∞.BCD HÀ_£Ö’ "≥Ú^Œ\˜ <åÅ∞QÆ∞ aè\Åò x aè\ò *’<£Å∞ Jx
q∞QÆye# 4aè\Åò x #∂º=∞iH± aè\Åò x JO\Ï~°∞. P^ÕâßÅ ã¨=Ú^•Ü«∞xfl á„ È„QÍ"£∞ JO\Ï~°∞. Ü«∞O„`« ÉèÏ+¨
HõOÑ¨Óº@~ü Ç¨Ï~ü" ¤ ~Õ ü Ñ
Ã · P^•~°Ñ_
¨ ç LO@∞Ok. L#fl`« ÉèÏ+¨ HõOÑ¨Óº@~ü Ç¨Ï~ü" ¤ ~Õ ü Ñ
Ã · P^•~°Ñ_
¨ ^
» ∞Œ . L#fl`« ™ê÷~Ú
ÉèÏ+¨Å#∞ P^ÕâßÅ#∞ Ü«∞O„`« ÉèÏ+¨Ö’H˜ `«~∞° = ˚ ∂ KÕã∞¨ OÎ k Ü«∞O„`« ÉèÏ+¨. JÃãO|¡~ü XHõ Ü«∞O„`« ÉèÏ+¨. ÉËãH≤ ± XHõ
L#fl`« ™ê÷~Ú ÉèÏ+¨. XHõ\˜ ÖËHõ JO`«HOõ >Ë Z‰õΩ¯= Éè@ ·ˇ ∞¡ HõeÑ≤ XHõ =~ü¤ J=Ù`«∞Ok.L#fl`« ™ê÷~Ú ÉèÏ+¨Å∞cpu
x"Õ+x ¨ ~°=
æ ∞ ™ê^Œ<åÅxflO\˜x HõeÑ≤ Ç¨Ï~ü"¤ ~Õ ü JO\Ï~°∞. HõOÑ Ã Å· ~ü =∞# KÕã
¿ á„ È„QÍOÅ#∞ HõeÑ≤ ™êÑ¶"ìπ ~Õ ü JO\Ï~°∞.
110

Physical - Science

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Physical - Science

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Phsical Science

2x22=8, N=3 " " " " " "

|ÅÇ‘Ï#"≥∞# ÿ P=∞¡=ÚÅ∞HÍx H∆Í~°=ÚÅ∞HÍx =∞iO`« eÜ«∞hHõ~} ° O K≥OkOK«∞@‰õΩ H˘O`« L+¨~‚ åt

ã¨∂~°ºHÍOu ã¨=∞HõO∆ Ö’ =∞O_»∞K«∞#fl Ç

™È_çÜ∞« O, HÍe¬Ü«∞O ÖÏO\˜ K«∞~°∞HÔ #

1m3 = 1000 lt ÖË^• 1000 kgm

h\˜ „Ñ¨"åÇ¨Ï ˆ~@∞ :

ã ¨ ¯ˆQlÖ’ 'U' PHÍ~°ÑÙ¨ Ö’Ç¨ÏÑ¨Ù K«@

nxH˜ Ñ ¨ ∂}ÏÅ∞ C.G.S Ñ¨^u

ÃÑ·H˜ qã≤i# =ã¨∞Î=Ù KÕ~°∞‰õΩ<Õ QÆi+ì̈ Z`«∞Î H = U2 / 2G.

Ñ¶Å¨ Ü«∞}"ÕQOÆ `À qã¨~|

H˘xfl Ñ¨^•~åúÅ ™êO„^`Œ Å« ∞ D H„ O˜ k q^èOŒ QÍ LO\Ï~Ú.

áê~åJÜ«∞™ê¯O`« Ñ¨^•~åúÅ∞ : |Å"≥∞#

|Å"≥∞ÿ# JÜ«∞™ê¯O`åÅ‰õΩ L^•Ç¨Ï~°} JeflHÀ J#∞ q∞„â◊=∞Ö’Ç¨ÏO`À `«Ü«∂~°∞ KÕ™êÎ~°∞. Wk

XHõ <å<À>ˇ™ê¡ = 10-9 >ˇ™ê¡Å∞.

XHõ ^Õ|~ü / meter2 = 1 \˜™ê¡. JÜ«∞™ê¯O`« Hˆ `„∆ « f„=`« Ü«∂#HõOÑ

q^Œ∞º`ü x~À^•Å J}∞ã¨O^•#=Ú : ™ê^•~°}OQÍ q^Œ∞º`ü x~À^•Å#∞ ~Ô O_»∞ ~°HÍÅ∞QÍ J}∞ã¨O^•x™êÎ=Ú Jq 1.

H˘xfl q^Œ∞º`ü ™ê^Œ<åÅ∞ : q^Œ∞º`ü |Å∞¤`À LÑ¨Ü∂

q^Œ∞º`ü qxÜ≥∂QÆO : =∞#O qxÜ≥∂yOK«∞‰õΩ#fl q^Œ∞º`ü#∞ H˜Ö’"å\òJ=~üÅÖ’ H˘Å∞™êÎ~∞° . XHõ Ü«¸x\ò =

You might also like