Albana Velianj

Albana Velianj, Qendra e Studimeve Albanologjike
REPUBLIKA E SHQIPRIS MINISTRIA E ARSIMIT DHE SHKENCS QENDRA E STUDIMEVE ALBANOLOGJIKE Sheshi Nn Tereza, nr. 3, Tiran Tel. / fax. : + 355 42 240 713
Republika e Shqipris Ministria e Arsimit dhe Shkencs Qendra Ndruniversitare e Studimeve Albanologjike Shkolla Doktorale e Studimeve Etnologjike
RITE E SIMBOLE N CEREMONIALIN E DASMS TRADICIONALE

Tez pr mbrojtjen e grads Doktor
Autori Albana Velianj
Drejtues shkencor Prof. dr. Shaban Sinani
Tiran, _____________ 2012
Rite e simbole n ceremonialin e dasms tradicionale
REPUBLIKA E SHQIPRIS MINISTRIA E ARSIMIT DHE SHKENCS QENDRA E STUDIMEVE ALBANOLOGJIKE

Sheshi Nn Tereza, nr. 3, Tiran Tel. / fax. : + 355 42 240 713
Republika e Shqipris Ministria e Arsimit dhe Shkencs Qendra Ndruniversitare e Studimeve Albanologjike Shkolla Doktorale e Studimeve Etnologjike Tez pr mbrojtjen e grads Doktor Nr. regjistrit:_________
RITE E SIMBOLE N CEREMONIALIN E DASMS TRADICIONALE

Juria: ____________ ____________ ____________ ____________ ____________ Autori Albana Velianj Drejtues shkencor Prof. dr. Shaban Sinani Tiran,______________ 2012
2
Pasqyra e lnds:
- Hyrje
I -Mendimi teorik n lidhje me martesn dhe ritet e dasms
Prfaqsuesit
shkolls
antropologjike,
mitologjike;
prfaqsuesit
funksionalizmit, strukturalizmit; shkolla e sociologve pozitivist etj. - Gjendja e studimeve n Shqipri.
II -Ritet e dasms. Lidhja e ritit me mendimin mitik
- Stadi i mendimit, tipi i mendsis n ritet e dasms. Mendsia primitive dhe komunikimi simbolik; simbolika mitike e krijimit dhe e shkatrrimit, vdekjes dhe rilindjes. - Gjurm t riteve parafamiljare, matriarkale, patriarkale - Funksioni shoqror i riteve
III-Knga dhe riti n dasmn tradicionale shqiptare
-Parashtres teorike- konceptuale. Teksti poetik dhe funksionet e tij.

3
- Prpjekjet e para t klasifikimit t ciklit t kngve t dasms. Botimi Bleta Shqiptare i Th. Mitkos - Llojet e krijimeve folklorike n dasm. - Karakteristika t kngve rituale q thrresin ritin. - Figurat simbolike
IV -Prani religjioze n ritet shqiptare t dasms. Interferime ritesh ndrfetare - Nga politeizmi n rite t periudhs s krishtrimit t hershm (t krishtrimit t fsheht). - Familja n Islam. Gjurm t ndikimit lindor n ritet dhe kngt e dasms tradicionale shqiptare.
V -Riti i znies s brumit n ceremonial. -Riti i znies s brumit pr bukn e dasms n Shqipri. -Paralele ballkanike. -Semantika e kngve rituale t brumit dhe e prbrsve t ritit. - Kulai ritual i dasms. Simbolika e kngve dhe e veprimeve q lidhen me kulain. - Sprov pr dekodifikim. Mendime pr lashtsin e ritit.
VI - Simbole t tjera rituale. Kompleksi semiotik universal i drurit botror -Shigjetat dhe harku i kulait ritual. -Flamuri i dasms (Bajraku). -Pema e dasms. Koncepti i drurit botror n strukturn artistike t kngve t dasms.
4
-Sprov tjetr pr dekodifikim.
VII -Hapsira dhe koha rituale. - Perceptimi artistik i hapsirs dhe kohs n kng. - Semantika e t kundrtave n kngt e dasms.
VIII- Kulti i t parve n ritet e dasms shqiptare - Sakralja n procesin e integrimit t individit n mjedisin e ri social. -Prfshirja n fisin e ri dhe nderimi i kultit t t parve. Sprov pr dekodifikim.
IX-Mbyllja n gjerdek si moment ritual kalimi. -Paralele botrore. -Nata e gjerdekut dhe kalimi. Disa karakteristika sociale e psikologjike t shndrrimit.
- Bibliografia dhe burimet
HYRJE
Ritet dhe kngt e dasms prbjn nj burim mjaft t pasur pr arkivat e trashgimis son popullore, por studimet teorike lidhur me to, jan t pakta. Ky punim merr prsipr t studioj nj dukuri t till kulturore si sht dasma, sigurisht, pa pretenduar t ndrioj t gjitha ant e saj, por t ndalet n disa specifika q prcaktojn kuptimin e dasms n kulturn tradicionale shqiptare. N procesin e puns s studimit t riteve, simboleve e kngve, ndrlikohet shtja n lidhje me pozicionin interpretativ n pikpamje t trajtimit t marrdhnieve midis realitetit dhe artit, midis ritit dhe kngs, funksionet e secilit, t interpretimit t simboleve rituale, vshtirsi q lind nga mpleksja e dy parimeve t ndryshme. Grshetimi i parimit artistik me at joartistik sht karakteristik pr folklorin dhe artet primitive n prgjithsi. Krahas veprimtaris praktike t njeriut primitiv, lindi dhe ajo estetike. Nj mjet i rndsishm pr t mbrritur n nj prfytyrim ideal t realitetit, ishte veprimtaria rituale e bashksis, e cila bnte t mundur shkputjen nga qenia individuale duke realizuar prgjithsimin e paraqitjes ideale. N kt mnyr, rituali kuptohet si pjes
6
e jets shpirtrore t bashksis, duke krijuar dhe nj distanc me veprimtarin prodhuese. Ai fiton prmasat e nj dukurie simbolike. Studimi i elementeve simboliko- rituale t dasms tradicionale shqiptare bhet duke pasur parasysh vshtirsit e funksionimit estetik t tyre. Fragmentariteti i ktyre elementeve do t shihet brenda kontekstit t nj sistemi ritual t reduktuar, q ka psuar gradualisht rotacion n nivele t ndryshme t tij. Materiali folklorik i lidhur me ritet e kngt i referohet gjendjes tradicionale t mbledhur hert e q vazhdon deri n shek. XX. Megjithat, fakti i ruajtjes s riteve, simboleve rituale e kngve edhe n kt form t reduktuar, ka t bj me vlerat e tyre si dukuri estetike si dhe me rolin q luajn ato si prbrs t strukturs sociale dhe rregullator t saj. Marrdhniet midis individit dhe grupit jan shprehur prmes riteve dhe njkohsisht ritet kan qen dhe nj form e ruajtjes, forcimit dhe riprtritjes s ktyre marrdhnieve, ndrmjetsues intensiv dhe korrekt t veprimtaris s individit dhe grupit, duke funksionuar si nj pik e fort lidhjeje midis tyre e duke ruajtur unitetin e shoqris. Ceremoniali i dasms sht nj sintez e artit me veprimtarin praktike, e kngs folklorike me muzikn e vallen, e lojrave popullore, urimeve me ritin, ceremonin, sjelljen rituale, objektet dhe personazhet e ritit, lvizjet e veprimet rituale. Ai lidh prbrsit artistik me prbrsit praktik. Ceremoniali prbn nj lloj t teatrit folklorik ku nprmjet prbrsve t msiprm gjenerohet nj kod simbolik i kuptueshm pr t gjith pjesmarrsit e tij. Ai kumton ndryshimin e gjendjes sociale t iftit t t sapomartuarve, kalimin e tyre n nj stad e grup t ri social. Ky kalim q kuptohet si vdekje simbolike e statusit t mparshm t tyre dhe rilindje simbolike n statusin e ri, ka prcaktuar dhe pranin e kodit simbolik n nivele t ndryshme gjat ceremonialit. Referencat q vendosin ritet e dasms me sistemin e besimeve popullore, realizohen nprmjet komunikimit simbolik q i prket planit verbal dhe joverbal. Nprmjet simboliks s fjals artistike si shprehje e planit
verbal dhe simboliks s mjeteve t planit joverbal (objekte, veprime, sjellje etj.), vihen n veprim nivele t caktuara t strukturs semantike t ceremonialit. Marrdhniet midis konceptimit real dhe artistik t ceremonialit, midis ligjrimit poetik dhe sjelljes rituale duke vendosur nj komunikueshmri simbolike me sfern e besimeve, synojn krijimin e idealit, estetizimin e realitetit. Prmes dimensionit simbolik ato japin prmbajtjen dhe kuptimin e dasms si fenomen shoqror q lidhet me krijimin e familjes, vazhdimsin e fisit, shoqris, trashgimin e vlerave sociale e estetike. Rite dhe simbole t caktuara t dasms jan synuar t shihen n semantikn e tyre, n lidhjet e ndryshme t elementeve prbrse n raport me konceptet e prfytyrimet e lashta primitive. N kt kuptim, e rndsishme sht t shpjegohet lidhja e ritit me mendimin arkaik mitik, me komunikimin simbolik si dhe rndsia e funksionit shoqror t riteve. Rite t caktuara, si riti i znies s brumit, riti i mbylljes n gjerdek, do t analizohen n kt kndvshtrim n kompleksitetin e prbrsve t tyre semantik dhe n mekanizmin e procesit ritual, t lidhur me kalimin e individve n nj pozit t re pr t mbrritur n simbole t tjera rituale e artistike; shigjetat, flamuri, pema e dasms. Qmtimi i koncepteve t lashta universale n tekstet poetike t dasms, do t shihet n marrdhnien e ngusht midis simboleve poetike me ato rituale. N kt marrdhnie realizohet funksioni estetik i riteve dhe kngve. Marrdhnia midis kngs, (tekstit poetik) dhe ritit, do t shihet e lidhur me kontekstin e ceremonialit; do t analizohet lidhja e kngs me procesin ritual, elemente t ktij raporti etj. Hapsira dhe koha jan trajtuar n aspektin e tyre ritual, duke qen pjes e semantiks s t kundrtave q mbizotron ceremonialin. Elementet e sfers s besimeve si prues t sakrales vshtrohen n lidhje me procesin e integrimit t individit n mjedisin e ri social. Nga pikpamja metodologjike, interpretimi i shenjave e i sjelljes simboliko- rituale n kontekstin social sht br nprmjet
8
rindrtimit t sekuencs t veprimit ritual; analiza e teksteve i nnshtrohet zbrthimit t simboliks s prgjithshme. Mjaft shtje t tjera t lidhura me problemin e simboliks rituale e t kngve, nuk kan zn vend n kt punim, duke sugjeruar vazhdimin e trajtimeve dhe nga ana e studiuesve t tjer.
MENDIMI TEORIK N LIDHJE ME MARTESN

DHE RITET E DASMS
Prfaqsuesit
shkolls
antropologjike,
mitologjike; prfaqsuesit e funksionalizmit, strukturalizmit; shkolla e sociologve pozitivist. Gjendja e studimeve n Shqipri.
Martesa sht akti q shnon bashkimin e dy individve me synim vazhdimin e jets njerzore, krijimin e familjes. Ky akt do t thot ndryshim i pozits sociale t dy individve dhe kalim n nj pozit t re. Trsia e akteve rituale e ceremonive, kngve, valleve, lojrave popullore, performanca sinkretike e elementeve artistike dhe joartistike, prbrsit ritual dhe prjetimet emocionale, me nj fjal, i gjith sistemi i ceremonialit sht bashkshoqrues i individve n kt hap t rndsishm. sht i natyrshm interesi shkencor ndaj ktij sistemi.
10
Duke qen nj kompleks ritual, nj dukuri shoqrore e kulturore ceremoniali i dasms sht br objekt studimi pr etnologt, folkloristt, sociologt, psikologt, mitologt, studiuesit e religjionit etj. Vzhgimet e prgjithshme mbi martesn dhe ceremonit e lidhura me t, studimi i marrdhnieve midis individve dhe grupit primar (familjes), grupeve e shoqris, t para n kompleksitetin e praktikave simboliko- rituale, u kan dhn mundsin studiuesve t nxjerrin konkluzione teorike t rndsishme mbi evolucionin njerzor, mentalitetin e lasht primitiv, institucionet, faktet kulturore, mitet etj., duke synuar rindrtimin e historis s fragmenteve t qytetrimeve t kaluara. Qysh hert, prfaqsuesit e mendimit etnologjik botror do t futeshin n nj varg polemikash mbi shtje t ndryshme q lidheshin me martesn, ritet e praktikat e ndryshme ceremoniale, marrdhniet midis miteve e riteve etj. Prfaqsuesit e shkolls antropologjike angleze i konsideronin ritet e ceremonit e dasms si mbeturina t qytetrimeve t kaluara, rudimente sociale, mbeturina t martess me blerje ose martess me rrmbim. E. B. Tylor prmes studimit t mbijetojave (survivals), u prpoq t vshtronte organizimin e familjes dhe organizimin shoqror n veprn Primitive Culture (1871). A. E. Crawley, n veprn The Mystic Rose, a Study of Primitive Marriage (1902) argumentoi se n universin e organizimit ritual dhe t tabuve q rregullojn marrdhniet midis dy gjinive para e pas martese, mekanizmat e reagimeve fiziologjike prireshin t vepronin si rregullator t sjelljes. Sipas tij, institucioni i pretenduar i martess me rrmbim, nuk reduktohet vese n nj rit. J. F. Mclennan n veprn Primitive Marriage, e cila kishte si nntitull Krkim mbi origjinn e martess me rrmbim n ceremonit e dasms, arrin n prfundimin se zakoni i rrmbimit t nuses gjat martess, realisht apo simbolikisht prbnte simbolin juridik t doktrins evolucioniste t procesit natyror. Pamjaftueshmria e grave, stimuloi sipas tij, fillimin e rrmbimit t tyre gj q oi n martesn
11
ekzogamike, prfundim ky i kundrshtuar nga E. Westermarck. Pr studiuesin francez A. Van Gennep prleshjet e simuluara gjat dasms jan karakteristik e theksimit t kontradikts midis grupeve t ndryshme shoqrore. Kjo nuk sht mbijetoj, por, nj fakt aktual q prsritet n do inicim dhe n do martes dhe shpreh ndryshimin e gjendjes dhe statusit t individve prkats. 1 L. H. Morgan, n veprn System of Consanguinity and Affinity of the Human Family (1871), prcakton sistemin evolutiv prej fazs fillestare t przierjes seksuale, (promiskuiteti seksual), tek familja monogame. N gjenezn e sistemit t tij klasifikues ai vendos martesn me grupe n format m arkaike t organizimit shoqror. Origjina mund t shpjegohet duke pranuar si primare familjen e bazuar n martesn midis dy partnerve t vetm. Kjo origjin mund t pranohet me shum gjasa nse pranohet se ka ekzistuar shum hert nj seri zakonesh n t cilat, njri sht reform e tjetrit, q nis me promiskuitetin seksual dhe prfundon me instalimin e familjes, si sht e krijuar tashm mbi bazn e martess midis ifteve t vetme. 2 Teoria e Morganit dhe teoria e origjins s familjes, shpjegimi i procesit evolucionar nprmjet tipave t prodhimit, e vazhduar nga Engels, shihen me dyshim nga studiuesit bashkkohor, si t privuara nga baza historike. Nj nga meritat e Morganit mbetet theksimi i rndsis s kulturs materiale dhe roli i saj n organizimin shoqror. Prfaqsuesit e shkolls mitologjike synuan interpretimin e riteve t dasms n frymn romantike. Synimi i gjetjes s nj miti t lasht pr do rit e ceremoni dasme, sht objekt i puns s tyre. Kjo karakteristik u vu re, p.sh. n veprn e studiuesit italian A. De Gubernatis Storia degli usi nuziali in Italia e presso altri popoli indoeuropei (Milano 1869).
A. Van Gennep The rites of passage London 1965, f. 124. L. H. Morgan System of Consanguinity and Affinity of the Human Family London 1871, vol.II, f. 143;
12
Prfaqsuesit e funksionalizmit me n krye B. Malinovski- n do t shihnin ritet dhe mitet si pjesmarrs n trsin q formon kulturn bashkkohore. Radcliffe-Brown i sheh ritualet n aspektin e tyre simbolik si ruajts t kulturs shoqrore t shprehur n sistemet farefisnore e familjare. Prfaqsuesit e strukturalizmit i shohin ligjet e prgjithshme strukturore si universale pr shpjegimin e institucioneve t shoqris, sistemet farefisnore e familjare, ide kto t shprehura n veprat e njohura t C. Levy-Strauss, Mitologiques, Les Structures elementaire de la parent etj. V. Turner n veprat e tij Symbol and Ritual, 1972, The ritual proces. Structure and antistructure 1966, shpjegon specifikn e simboleve t ritualit duke e par at si pjesn m t imt q ruan informacion mbi veorit specifike t sjelljes, ndalet n strukturn semantike t simbolit, simbolet dominuese etj. A. Van Gennep n veprn e tij Les rites de passage (1908) i prfshin ritet e martess brenda ciklit t riteve t jets njerzore n ritet e quajtura ritet e kalimit, t cilat jan rite q shoqrojn ndryshimet e vendit, gjendjes, pozits sociale. Ai dallon tri faza t riteve t kalimit: 1- ndarje (stadi i shkputjes nga situata, statusi i mparshm (stadi preliminal) 2- kalimi (stadi i ndrmjetm i kalimit, stadi liminal) 3- bashkimi (integrimi i individit n shoqri), stadi postliminal (A. Van Gennep (The Rites of passage, London 1965, f. 11- 14). N veprn tjetr Manuel du folklore francais contemporain, Paris 1943, ai thekson se ceremonit martesore kan si qllim thelbsor jo mbrojtjen nga forcat e mbinatyrshme, por afrimin e qelizave familjare dhe shoqrore. 3 Ai vren zhvillimin e ceremonialit sipas sekuencave t caktuara me nj simbolizm, t caktuar kolektiv duke e vn theksin n konceptimin dramatik t dasms. 4
A.V.Gennep Manuel du folklore francais contemporain, Paris 1943, f. 227-228.

13
E. Westermarck n veprn The history of human marriage, prcakton familjen monogame si institucion primar njerzor. Ai vren se teoria e nj stadi t hershm t martess me rrmbim (q sipas tij nuk ka mbshtetje racionale t qndroj) sht mbshtetur nga nj sr dokesh q jan interpretuar si mbijetoja (survivals) t rrmbimit n t kaluarn. N veprn e tij Marriage, 1929, E. Westermarck e prkufizon martesn si bashkim t burrit dhe gruas, q sanksionohet nga shoqria prmes kryerjes s nj ceremonie. Ritet q kryhen n kt rast ai i ndan : grupi i par i tyre q lidhen me fejesn, unazn e fejess, shtrngimin e duarve etj. Nj grup tjetr ritesh kan si qllim fekonditetin e nuses, rite t cilat sipas tij lidhen me parimin e magjis mimetike. 5 Ai vren dhe rite t tjera t karakterit argtues ceremonial. Sipas mendimit t prgjithshm, nusja dhe dhndri jan n rrezik t vazhdueshm prandaj, n shum rite supozohet se ktyre dy protagonistve u jepet nj fuqi mbrojtse kundr ndikimeve t forcave t kqija. 6 Studiuesi i njohur italian i riteve t dasms R. Corso, do t shihte me sy kritik arritjet e prfaqsuesve t shkollave t mparshme. Sipas tij, shkolla e sociologve pozitivist sheh tek ritet e dasms rudimente sociale t qytetrimeve t kaluara. Pr prfaqsuesit e pansimbolizmit mitologjik, ritet nuk jan gj tjetr vese, alegori e trillime. T dyja palt thon shum e nuk shpjegojn asgj, sipas tij. Shkolla sociologjike,edhe pse pati meritn e zhveshjes s velit t trashgimis s vjetr simbolike, duke rindrtuar fazat m t lashta t martess prmes sistemit t analogjive biologjike, nuk theksoi rndsin e funksionin shoqror t riteve. Ndrsa, pr prfaqsuesit e pansimbolizmit mitologjik, ai thot se fuqia e imagjinats n
4
Po aty, f. 230. E.Westermarck, Marriage, London 1929, f. 47. Po aty, f. 47-58.

14
traditat e lashta t popujve jo t zhvilluar sht mjaft e dobt dhe abstragimet jan cilsi e mendjeve t zhvilluara. Ai theksoi funksionin shoqror t riteve, i cili lidhet me qllimin e tyre pr ta integruar nj individ n nj grup ose, bashksi t caktuar. Sipas R. Corsos, martesa ssht vese nj rit, sepse, prmes prdorimit t rregullave e formave t caktuara nga tradita, ka si qllim shkputjen e njrit nga ifti, m tepr t nuses: a)nga grupi i vet farefisnor, b) nga shoqria e vet seksuale, c) nga shoqria e vet fminore (ose adoleshenciale) pr ta integruar:
a) n nj brtham t re sociale b) n nj shoqri t re seksuale c) pr t filluar zakonet e grupit t t rriturve. 7
Sipas tij, prmes ritit t dasms imponohet ndjekja e nj norme, e cila t veproj prmes forcs s mistershme, n baz t bestytnive religjioze dhe q mbetet n kt mnyr si nj praktik e qndrueshme e prsritshme dhe e njjt, domethn zakon, dok. Ritin e prbjn nj seri veprimesh t sakralizuara dhe solemne; n baz t ritit ka nj bestytni t karakterit religjioz. 8 Duke kaluar prmes shqyrtimit t konceptit t ceremonive t veanta e t prgjithshme, pra t motiveve demopsikologjike (bestytni, paragjykime, supersticione), pr t cilat riti sht shpjegues i ndjeshm, arrihet t kuptohet domethnia e tyre simbolike. 9 Nj grup studiuesish t dekadave t fundit do ta studiojn ceremonialin e dasms n frymn e arritjeve m t reja t shkencs s folkloristiks e etnologjis.
7
R.Corso Patti damore e pegni di promessa Palermo 1981, f.1-3. R.Corso, po aty, f.4. R.Corso, po aty, f.9.
15
G. Levinton n veprn e tij Rituali i dasms ruse, bn nj prshkrim semiotik t ritualit, (veanrisht t pjess verbale). Levinton e vshtron ritualin si nj tekst t gjeneruar nga sistemi semantik, i cili sht n thelb i ngjashm me at q gjeneron prralla. Dasma, ashtu si dhe prralla, ka nj subjekt. Dy elemente t prbashkta t subjektit jan t dukshme n dy gjini: 1) natyra e detyrueshme e martess dhe prfundimi i prralls (dasma reduktohet n fest; kjo mund t prcaktohet nga fakti q elementet e tjera rituale shndrrohen n modele t subjektit t prralls. 2) n disa prralla mashkullore heroi niset dhe kthehet, ndrsa prrallat femrore (ato t cilat prfundojn n martes), nuk e prfshijn kthimin. Trajtimi i dhndrit si i huaj mund t lidhet me faktin q ai sht trajtuar si prfaqsues i bots s huaj. Prandaj do dhndr mund t vshtrohet si i mrekullishm n termat e prralls. Levinton analizon rolin e hapsirs n ritual n termat i vet, i huaj. Vmendje e veant i kushtohet zonave t ndrmjetme (intermediare). 10 N veprn Dasma folklorike bullgare, studiuesja bullgare R. Ivanova e vshtron ceremonialin si nj sistem simbolesh. Ajo analizon semantikn e ritualit, strukturimin e ceremonialit si nj sistem i kalimit dhe i krijimit, mjedisin dhe kohn, simbole t ritualit, estetikn e tij duke synuar prcaktimin e ligjshmris n baz t sistemit. J. Adamowski, n punimin e tij Semantika dhe organizimi i hapsirs rituale t dasms, analizon strukturn dhe semantikn e hapsirs n ritualin e dasms polake. Analizohen hapsirat rituale t shtpis s dasms : dhomat, pragu etj. M tej ndiqet trajektorja, kalohet n elementet q prbjn pengesa, studiohen m tej epitetet konstante q karakterizojn trajektoren e dasms n kngt folklorike, roli i
10
Segal, D: Aspects of structuralism in soviet philology, Tel-Aviv University, 1974, f. 75-76
16
hapsirs e trajektores s dasms si simbole t integrimit t iftit n grupin e ri dhe fazs s re t jets s iftit. A. Plotnikova n studimin Fmija i vogl n ceremonin e dasms tek sllavt e Jugut ndalet n kuptimin magjik t rolit t djalit t vogl n ceremonin e dasms n sllavt e Jugut. Kjo analiz sht paraqitur n aspektin semantik, gjeografik dhe etnografik. T. Agapkina e titullon studimin e saj Dasma n kalendar. Ritualet para dhe pas dasme n ciklin e vitit. E. Uzeneva bn objekt t studimit t saj Prdorimin ritual sekondar t objekteve n dasmn bullgare etj. N Shqipri, studimet mbi ceremonialin e dasms, n prgjithsi, jan paraqitur n nivelin deskriptiv. Prgjithsisht, jan br studime t karakterit lokal t cilat kan br objekt t tyre figuracionin e kngve, prshkrimin e riteve, por, pa u ndalur n aspektin interpretativ t semantiks s tyre, ose duke mbetur n shpjegime shum t siprfaqshme. Nuk jan br prpjekje pr t vrejtur polivalencn e riteve, kuptimin e shenjave n kontekstin shoqror e kulturor. Shumkuptimsia e simboleve nuk sht br objekt studimi, prve ndonj rasti t veant. E njjta gj mund t thuhet dhe pr prqasjet krahasuese, t cilat, n prgjithsi, jan shum t rralla. Gjithsesi, pasuria folklorike ekzistuese nuk do t mund t kuptohej pa punn e jashtzakonshme t mbledhjes s materialeve folklorike mbi dasmn n terren. Edhe studimet mbi ceremonialin dhe kngt e tij mbeten t rndsishme me gjith karakterin e tyre deskriptiv t kushtzuar dhe nga vshtirsit e shumta n evolucionin e shkencs s folkloristiks e etnologjis si pasoj e kufizimeve ideologjike, izolimit etj. Prmendim ktu mbledhsit e studiuesit e shquar Rr. Zojzi, Q. Haxhihasani, A. Dojaka, A. Gjergji, M. Tirta, Z. Sako, Gj. Komnino etj.; n Kosov Sh. Pllana, A. etta etj.
17
Botimet e hershme t materialeve folklorike mbi dasmn (zakone, rite, kng etj.) jan ekspozuar tek arbresht nga studiuesit e mbledhsit e zellshm V. Dorsa, M. Markiano, Z. Skiroi, Dh. Kamarda, De Rada, C. Marini, A. Scura, etj. N vitet 30, n Shqipri, Visaret e Kombit u bn botimet m t mbushura me kng, rite e zakone dasme. Prve tyre dhe botime t tjera si Hylli i Drits, Leka, Normalisti, Edukata e re, do t prfshinin n prmbajtjen e tyre dasmn n rite e kng. Fretrit e urdhrit franceskan B. Palaj, D. Kurti, M. Sirdani ishin nga mbledhsit m t zellshm. Edhe elemente t tjer t rinis intelektuale do t ishin dashamirs pasionant t kulturs tradicionale si ishte M. Kokalari. Studiuesit e huaj si G. Hahn, F. Nopa, E. Durham do ti bnin dhe ritet e dasms pjes t studimeve t tyre mbi kulturn shqiptare pr t vazhduar dekada m von me t tjer dashamirs t kulturs son tradicionale J. Ivanova, A. Desnjickaja etj.
18
II
RITET E DASMS. LIDHJA E RITIT ME MENDIMIN MITIK.
- Stadi i mendimit, tipi i mendsis n ritet e dasms. - Mendsia primitive dhe komunikimi simbolik; Simbolika mitike e krijimit dhe e shkatrrimit, vdekjes dhe rilindjes. (Gjurm t riteve parafamiljare, matriarkale, patriarkale). - Funksioni shoqror i riteve
Ritet e dasms jan t lidhura me nj mnyr t sjelluri ritual e cila e ka origjinn n praktika t lashta t sfers s besimeve popullore. Kto praktika magjiko- religjioze paraqesin nj faz t strmome t mendsis primitive. Institucioni i martess dhe kompleksi i riteve t lidhura me t formojn nj realitet kulturor, i cili kryen nj funksion t caktuar n momentin kur gjendja sociale e individit, statusi i i tij vihen n nj udhkryq, jan n nj faz ndryshimi. N kt moment personaliteti i tij sht n gjendje krize. Mentaliteti i lasht primitiv i vinte
19
n ndihm personalitetit nprmjet prpjekjes pr t mbizotruar ato forca q e cnonin at. Synimi pr tu ruajtur e pr t frenuar veprimin cnues, apo, ndikimin e keq t ktyre forcave kozmike, prdorimi i ndrgjegjshm i kozmikes qndron n thelb t veprimeve magjiko- religjioze t ritit. Veprimi magjiko- religjioz bazohet n mundsin pr t prfshir forcat kozmike n cakun e individualitetit njerzor dhe pr t vepruar mbi botn nprmjet ktij t fundit, t fuqizuar kshtu, n mnyr t mbinatyrshme. Nprmjet ritit njeriu riaktivizon kozmosin, prmes individualitetit sjell botn tek vetja, ndrsuazon elementet kozmike n brendsi t fenomeneve sociale, v n pun forcn e tij t pavetdijshme pr qllime t vetdijshme. Ritet e dasms bjn pjes n fenomenet arkaizuese dhe konservative nga pikpamja kulturore. Sa her q ndodh shndrrimi njerzor nga nj stad social n nj tjetr, pra, sa her kryhet nj rit dasme q karakterizon n mnyr normale jetn e individve, fisit dhe bashksive prkatse, n kt moment rizgjohen nga kujtesa e trashguar kolektive arketipat e vjetr t praktikave rituale, tashm, t thirrura simbolikisht n veprim. Ritet e dasms i referohen nj kohe t strlasht n t ciln jeta shpirtrore dhe ajo materiale nuk ndaheshin n mnyr t prer. Nprmjet riteve paraqiteshin marrdhniet sociale e farefisnore duke lidhur fenomenet natyrore me ngjarjet e jets s prditshme. Ngarkesa mitologjike e riteve e shtyn veprimin e praktikimin e tyre n kohrat kur njeriu nuk bnte dallimin midis natyrs dhe kulturs, imagjinats dhe realitetit, kur njeriu besonte n realitetin e mitit; kur prfshirja e tij n kozmosin mitik ishte gjja m e natyrshme pr t, ashtu si dhe prfshirja n fisin e tij, n bashksi, n natyr. 1 Mendsia primitive sjell prmes riteve t dasms, sjelljes rituale modelet primordiale. Duke qen se mitet respektoheshin si t vrteta me vler t madhe
A. Ui, Mitologjia, folklori, letrsia, Tiran 1982, f.27.

20
shoqrore, si trsi normash t sjelljes s antarve t fisit... 2, praktikat rituale sillnin kt prmbajtje t tyre: prmbajtjen e mendimit mitik. Studiuesit kan vrejtur se sistemi mitik dhe prfytyrimet e rrjedhura prej tij shrbejn pr t vendosur raporte ngjashmrie midis gjendjes natyrore dhe gjendjeve shoqrore, ose m saktsisht, pr t prcaktuar nj ligj ngjashmrie midis disa llojeve t kundrtash semantike t vendosura n rrafshe t ndryshme sociale, rituale, religjioze e filozofike. 3 Ritet e dasms i referohen modeleve mitike, vendosin marrdhnie t caktuara me mitet. Lidhja midis ritit dhe mitit kuptohet prmes skenarit t zhvendosjes n kohn e lasht t zanafills. Prmes kryerjes s veprimeve simbolike, shprehjeve, lvizjeve, simbolizmit t prgjithshm t ceremonive kryhet nj zhvendosje n skemn arketipore mitike. Karakteristikat e funksionimit t mendimit mitik mbi bazn e t kundrtave semantike, konceptimi i natyrs dhe i bots mbi bazn e opozicioneve binare dhe shndrrimeve, jan n thelb t riteve. Ato duke bartur nj model, exemplum mitik, prcjellin kumtet simbolike t kundrvnieve e metamorfozave t sistemit mitik. Dikotomia midis racionales dhe irracionales, ndarja midis pjess shpirtrore t njeriut dhe pjess instinktive, kafshrore apo materiale ishte ajo q analogjikisht prcaktonte n jetn kolektive ndarjen e mardhnieve biologjike nga ato sociale. N terma t tjer, kjo dikotomi prkufizohet si dikotomia natyrkultur. Sipas Levi- Straussit kudo ku shfaqet rregulli ne e dim me saktsi q jemi n planin e kulturs. Simetrikisht sht e leht t dallojm tek universaliteti kriterin e natyrs. Pohojm kshtu q gjithka q sht universale, prfshir dhe njeriun, i
A.Ui, po aty, f.27. C.Levi-Strauss Il pensiero selvaggio, Milano 1965, f.107.

21
prket rendit t natyrs dhe sht e karakterizuar nga spontaniteti dhe, gjithka q i sht nnshtruar nj norme- i prket kulturs. 4 Rituali i dasms lidhej me ngjarjen m t rndsishme n jetn e individit e t fisit, martesn. N nj kuptim t prgjithshm, martesa paraqitet si struktur, rregull, krahasuar me gjendjen kaotike t beqaris, duke u klasifikuar n planin e kulturs, si e prcaktuar nga normat e fisit e t bashksis. Konceptimi i lasht, ndrthurte faktet natyrore me ato sociale, n kompleksin e shtjeve t farefisnis. Biologjikja, natyrorja, kulturorja dhe socialja ndrfuten shum ngushtsisht. Sipas Levi- Straussit . . rregullat e farefisnis e t martess jan shfaqur si t tilla pr t ezauruar n ndryshueshmrin e modaliteteve t tyre historike e gjeografike gjith mnyrat e mundshme pr t siguruar integrimin e familjeve biologjike n gjirin e grupit social. 5 Integrimi i familjes e i fisit brenda kozmosit n t cilin ishin projektuar marrdhniet dhe jeta shoqrore, bhej nprmjet funksionimit t mendimit mitologjik i cili, e vlersonte jetn e fisit si fryt t kozmosit mitologjik, por, dhe si prsritje, dublim t tij.
6
Prmes ceremonialit t dasms lvizet midis kohrave t kaluara dhe kohs
aktuale q prsrit modelet e dikurshme. N kt mnyr, ashtu si ndodh me prsritjen ciklike te proceseve kozmike, nprmjet riteve t dasms aktualizohet, prsritje e protokrijimit, e zanafills. . . si perceptim i kozmosit dhe imitim i tij. 7 N procesin e shoqrizimit t individit brenda fisit e bashksis, ishte e rndsishme ruajtja e forcimi i rregullave e normave t vendosura pr t gjith pjestart, dhe kjo mund t bhej prmes mosndryshimit t tyre, prsritjes s vazhdueshme. Trsia e riteve t dasms prmbante n thelb mendimin e lasht mitik, i cili prfytyrimet e
4
C.Levi-Strauss Le strutture elementari della parentela, Milano 1969, f.47. C.Levi-Strauss Le strutture) f.631. A.Ui, vep.e cit.f.31. A.Ui, po aty, f.32.
22
njeriut pr botn i lidhte me modelin e sjelljes s tij sociale. Kjo bhej, sipas A. Uit, duke vn n themel t mendimit mitik prsritjen me karakter sakral, sepse prmes prsritjes s proetaloneve sakrale n rite jeta merrte nj kuptim m t lart, bhej pjes e kozmosit t amshuar mitologjik.8 Polisemantika e riteve dhe e krijimeve folklorike t dasms mund t kuptohet e lidhur me prfytyrimet e mome. N t vrtet, zbrthimi i saj do t thot kuptimi i lidhjes midis mentalitetit t lasht q evokojn e bartin ritet dhe, mendimit artistik t performimeve shoqruese e simboleve folklorike, midis sistemit t besimeve dhe sistemit t folklorit. Ky komunikim simbolik prohet nprmjet integrimit te mendimit mitik n ritet dhe strukturn artistike t kngve rituale. N themel t ceremonialit qndrojn dikotomit, opozicionet binare dhe shndrrimet si cilsi t mentalitetit mitologjik, prmes s cilave lviz jeta. Dasma paraqitet si nj fenomen q bart simbolikn mitike t shkatrrimit dhe t krijimit, t vdekjes e t rilindjes, t shtimit e riprodhimit. Ritet dasmore n semantikn e tyre, konotacionet dhe finalizimin utilitar kumtojn vdekjen simbolike t vajzs dhe t djalit, t statusit t tyre t beqaris dhe rilindjen simbolike n statusin e ri t t martuarve. Edhe fiset e tyre ndryshojn n kt akt t ri social; fisi i vajzs shprbhet, humbet nj pjestar, fisi i djalit shtohet, por, dhe ai nis procesin e shprbrjes n kontekstin e marrdhnieve t reja q implikon ardhja e nuses dhe premisa pr krijimin e familjes s re me lindjen e fmijs s par. Dasma paraqitet si fenomen shoqror i lidhur me aktin e krijimit, i cili, evokohet n trsin rituale t saj, prmes praktikave t ndryshme simbolike. Ky simbolizm i tyre organizon gjith strukturn e ritualit. Sipas B. Malinowskit Prmes funksionit simbolik nj realitet i caktuar fizik ose nj sjellje marrin nj vler konvencionale aq sa do lloj formacioni kulturor nuk mund t realizohet prvese, n marrdhnie me nj komunikueshmri simbolike q transferon impulset
8
A.Ui, po aty, f.174.

23
fiziologjike mbi shenjat. Nga funksioni simbolik lindin n kt mnyr sistemet e shenjave, gjesteve, tingujve si form e par e ndrgjegjes e si pasoj vet ndrgjegjja. .9 N kt mnyr, n ceremonial, komunikimi simbolik siguron pjesmarrjen e disa sistemeve shprehse brenda ritit : sistemi verbal- ligjrimi poetik (kngt), sistemi jo verbal,- (gjestual) i lidhur me veprimet, sjelljet, objektet etj.,) t veshura me ngarkesn magjiko- religjioze, gj q lidhet me nj pritje pr mbarvajtjen dhe suksesin e plot t praktiks rituale. N sistemin e shprehjes verbale hyjn dhe urimet e bekimet rituale q shoqrojn sekuencat dhe prcjellin shpresn e lidhur me mbarvajtjen pozitive dhe ankthin q pron parashikimi i nj dshtimi t mundshm etj. T dyja kto gjendje, t lidhura me prgjigjen pozitive (shpresa), apo negative (dshtimi), jan n konflikt me njra- tjetrn. Riti nuk konsiderohet dhe nuk sht i suksesshm si pasoj e mosrespektimit t nj tabuje. Veprimet magjiko- religjioze,(p.sh. prgjimi i dhoms s iftit gjat mbylljes s tij, ndrrimi i rrugs nga krushqit n kthim, mbulimi i nuses ose i rrugics s shtpis gjat kalimit t saj n ndonj zon, prerja magjike e gojve t kqija (gjat vnies s knas s nuses), prdorimi apotropeik i ngjyrs s kuqe, i leshit t papastr, objekteve si pasqyra, sita etj., heshtja rituale gjat kryerjes s riteve t caktuara, (mbushja e ujit, znia e brumit etj. ), respektimi i kohs dhe hapsirs rituale, rndsia e posame e personave t caktuar ritual (psh, vajza t pamartuara me prindr gjall, etj. ) etj., t gjitha kto veprime synojn efektivitetin e riteve. Nj gabim i kryer n rit, sipas besimit, mund t sjell pasoja n moskryerjen me sukses t tij dhe mund t sjell fatkeqsi n jetn e iftit, ose mund t shkaktoj efekte negative pr moslindjen e fmijve. Ky gabim mund t thyej vazhdimsin e procesit dinamik t ndryshimit. Zbatimi rigoroz i krkesave rituale on n mbrritjen tek qllimi i shpresuar, utilitar i ritit dhe lirimin nga ankthi. N kt mnyr,
9
I. Magli Introduzione nella antropologia culturale, Roma 1982, f. 113.

24
nprmjet komunikimit simbolik t vendosur midis sfers s besimeve dhe sfers shoqrore, midis natyrs e njeriut, midis natyrs dhe kulturs, ritet e dasms bhen faktor t rndsishm t integrimit etik. Lashtsia e riteve t dasms shqiptare evokon stade t kryehershme t zhvillimit t shoqris son njerzore. Elemente t tilla ruhen n gjurmt e matriarkatit (kthimi i gruas n gjini pas disa dit ditsh ose javsh,) t avunkulatit, (roli i rndsishm i dajs gjat ceremonive si prfaqsues i mediacionit e n gjenez si mbrojts n mosshkeljen e tabuve t strlashta t lidhura me flligshtin n gjak, incestin). Institucione t tjera t mome si ai i vllamris, i kumbaris gjejn jehon e respektohen veanrisht n ritet e dasms. Ndryshimet n ritualin e martess kan nj kalendar krejt tjetr prej atij historik. Gjith historia e zhvillimit t mendsis dhe vetdijes njerzore, sidomos e fitores s arsyes mbi t pavetdijshmen, mund t periodizohet prmes ritualeve t dasms dhe kuptimit t martess. Secili nga ritet mund t shrbej si kufi prmbylls i nj epoke dhe prurim i nj tjetre. Gjurmt e ritit t merkoshit, q jan ruajtur edhe n traditn etnofolklorike shqiptare (rnkimi teatral i babait pr solidaritet me nnn lehon) njoftojn pikrisht kohn kalimtare prej poligamis tek monogamia, at koh kur njohja e atsis nisi t marr rndsi. Prjashtimi i endogamis raportohet saktsisht edhe n eposin ekreshnikve, ku heroit t bukuris, Halilit, tgjitha ikat e Jutbins / bash si motra qi po i duken; edhe n ciklin e baladave t hershme (martesa e Doruntins shtat male kapluar shpreh tamam kt vetdije, ndrsa kundrshtimi i Kostantinit t kundrtn: hapin e par pr ndarjen nga hekzogamia dhe kalimin n endogami). Pozita autoritative e dajs n dasmn tradicionale shqiptare dhe prgjithsisht ritet e avunkulatit (ungjsis) shenjojn prpjekjen e institucionalizuar t shoqris pr prjashtimin e kushrirsis jo vetm n linjn e atsis, por edhe n at t amsis. Rregullimi i prsosur i ktyre raporteve n kodet e s drejts tradicionale shqlptare (Kanuni i Lek Dukagjinit dhe kode t tjera)
25
deri tek nj veto e padiskutueshme e dajs (Daja i kthen krushqit n udh) kurorzon nj prpjekje epokale pr rregullimin e familjes mbi sigurin e dbimit t papastrtis n gjak. Me shum vmendje duhen veuar ato rituale themelore t ceremonialit t dasms tradicionale q kan shenjuar shenjtrimin e nj gjendjeje (sanctionisation). Ritet e rishtaris (inicimit, initiation); ritet e kalimit dhe rituale t tjer q kan mbijetuar edhe tek shqiptart, sikurse tek shum popuj t tjer, duke dshmuar karakterin idem t natyrs njerzore, paraqiten si ritual vendimtar pr rritjen e prgjegjsis vetjake dhe t prgjithshme ndaj familjes, martess dhe dasms. I prmbahemi mendimit t studiuesit fiancez A. van Gennep t shprehur n veprn Les rites de passage, i cili sheh prmes riteve t kalimit, institucionalizimin laik t prgjegjsis s rishtarve ndaj jets
Funksioni shoqror i riteve
Pr zgjidhjen e situats s konfliktit t prcjell nga arritja ose jo e suksesit final ritual, n praktikat rituale t dasms prdoren mjete t cilat i trajtojn emocionet, idet, mendimet, sjelljet, ligjrimet si funksionalisht, ashtu dhe formalisht n shrbim t ktij synimi. N kt mnyr ceremoniali bhet faktor i integrimit social dhe shpirtror. Prshtatja kulturore e nj individi nnkupton aftsin e pranimit t kompleksit t prbashkt t rregullave shoqrore t grupit t ri, aftsin e prvetsimit t normave t jets shoqrore si prvetsim t kompetencs kulturore. Familja e bashkshortit sht grupi primar q prbn mjedisin e ri social pr individin e ardhur, nusen. M tej, ky grup zgjerohet me fisin, shtrihet m pas, prtej lidhjeve t gjakut,me fqinjt (mhalla), fshati, pra,bashksia krahinore. Prmes riteve dhe procesit t ritualizimit t veprimeve t ndryshme, bhet i mundur transmetimi i modeleve t fiksuara t sjelljes tradicionale. N kt mnyr bhet i mundur socializimi i individve
26
(socializimi i personit t porsahyr n familjen e grupin e ri social; socializimi i dy familjeve e fiseve, pra grupeve m t mdha). Procesi i bashkimit t pjestarit t ri me grupin bhet prmes pjesmarrjes n veprimet e afrimit, (nusja ohet tek vatra, tek magjet; t nesrmen mbush uj, gatuan kula etj. ). Socializimi dhe bashkpjesmarrja e grupit n kto veprime t inkorporimit, bn t mundur harmonin e ktij procesi, nprmjet t cilit, individt e porsamartuar ngrihen n nj status m t lart social. Ritet dhe kngt e dasms kryejn funksionin e transmetuesit kulturor t modeleve t sjelljeve nga brezi i vjetr tek brezi i ri, i cili, vlersohet vetm n prputhje me kodin etik dhe vlerat e ktij sistemi. Udhzimet morale q bartin kngt krkojn nga nusja respektimin e kodit t sjelljes dhe rregullave patriarkale:
Dgjo nuse thot ungjilli vjehrri fol e ti mos fol Se ti flet masha krcet
Kto rregulla sociale jan shum t ashpra dhe funksionojn n formn e nj kontrolli. Ritet gjallrojn normat baz t ndrveprimit t grupit farefisnor dhe bashksis (shkuarja masive pr drut e dasms, pjesmarrja e grupit gjat prgatitjes s buks rituale t dasms, prgatitjes s bajrakut, tends; shkuarja kolektive pr ujin e larjes rituale t nuses ose t dhndrit, shkuarja e nuses pr uj t nesrmen, e shoqruar nga grupi etj.). Ndrveprimi midis grupeve realizohet dhe n nivelin e krushqve (shkmbimi i nishaneve, dhuratave, vizitave para dhe pas dasme, shkmbimi i bukve rituale, przierja e buks-ngrnia e prbashkt etj.). Nprmjet kremtimit ceremonial realizohet integrimi i familjes, respektohet sistemi i vlerave tradicionale t bashksis.
27
Ritet e dasms si rite t kalimit bjn t qart ndryshimin e statusit t t sapomartuarve, realizojn kuptimin social t t drejtave dhe detyrave prkatse t burrit dhe gruas n familje. Pjesmarrja, kontaktet dhe raportet shoqrore midis brezave t ndryshm, (t moshuar, t rinj, fmij) gjat kryerjes s riteve e ceremonive, realizojn prfshirjen e bashksis n kt ngjarje t madhe festive dhe japin kuptimin e harmonis e bashkveprimit. Dhuratat (peshqeshet), ndihmat n t holla, ndihmat n gatime, pastrime, n prgatitjen e shtpis, t mjediseve t dasms, n pritjen e miqve etj., kryhen n form kolektive dhe sht e pakonceptueshme mosdhnia e kontributit dhe mungesa n pjesmarrje. Ky proces i performancs s prbashkt t bashksis n punt dhe veprimtarit e dasms prcjell ndjenjn e siguris dhe reciprocitetit, garancin sociale pr mbarvajtjen e kremtimit ritual dhe jep kuptimin e nj feste t t gjith bashksis dhe jo vetm t familjeve prkatse t iftit. Kjo pjesmarrje siguron forcimin e kontrollit t prbashkt publik, i cili, mbikqyr kryerjen e riteve sipas tradits, respektimin e rregullave, normave sociale e rituale t prcaktuara nga t part e lasht. Gjat kryerjes s akteve rituale e performimit verbal, nj rol t rndsishm n finalizimin e suksesshm t prcjelljes s modeleve t sjelljes e kulturs tradicionale, luajn personat ritual me prestigj e autoritet shoqror. Ata prfaqsojn institucionet ndrmjetsuese (mediatore) q bjn lidhjen, midis prfaqsuesve t fisit n veanti, dhe t dy fiseve prkatse (t djalit dhe vajzs). Kta persona autoritar, daja, lajmsi, krushku i par, nuni (kumbari), gjat dasms, bjn t mundur ruajtjen e konsolidimin e strukturs tradicionale t fisit, sigurimin e kompaktsis duke prcaktuar detyrat, prgjegjsit e t drejtat e individve pjesmarrs, sipas statusit prkats (roli i lajmsit para dasme, gjat kryerjes s riteve, roli i dajs n organizimin e dasms, roli i krushqve, roli i krushkut t par gjat kryesimit t ets s krushqve dhe n shtpin e vajzs, roli i kumbarit si kryesues gjat kryerjes s disa riteve). Ekzekutimi i normave t lashta tradicionale prej tyre respektohet me bindje t plot dhe nga institucione t instaluara m von
28
(p.sh. n kish ishte kumbari ai q kurorzonte iftin- ndrronte kurort, unazat etj.), pra sakraliteti i tyre respektohet m tepr. Si prfundim, mund t thuhet se me an t sistemit ritual t dasms kryhet socializimi i individit, identifikimi i tij me grupin. Nprmjet bashkveprimit material e shpirtror realizohet funksioni social i riteve, ruajtja dhe vazhdimi i sistemit, pra ruhet struktura sociale.
29
III
KNGA DHE RITI

N DASMN TRADICIONALE SHQIPTARE
-Parashtres teorike- konceptuale. Teksti poetik dhe funksionet e tij. - Prpjekjet e para t klasifikimit t ciklit t kngve t dasms. Botimi Bleta Shqiptare i Th. Mitkos - Llojet e krijimeve folklorike n dasm - Karakteristika t kngve rituale q thrresin ritin. - Figurat simbolike
Parashtres teorike- konceptuale
Kngae dasms sht pjes e kulturs shpirtrore; ajo kryen funksione praktike dhe simbolike duke qen pjes thelbsore e nj paradigme rituale, bartse e nj
30
semantike t caktuar. Duke qen komponent i riteve i shprehur prmes fjals n mundsit e shumkuptimsis s saj n procesin e krijimit t figurs artistike, knga sht shprehje simbolike e marrdhnieve shoqrore. Komunikimi folklorik i sistemit ritual sht i nj tipi t veant, kompleks, si rrjedhoj e bashkveprimit shumnivelsh. N kontekstin e sistemit, knga paraqitet si nj njsi e tij, nj nga simbolet e ritualit, me mjaft pesh midis simboleve t tjer material; struktura semantike e kngs sht e lidhur pazgjidhshmrisht me strukturn e ritit t cilit i prket. Procesi i komunikimit e i organizimit social nprmjet kngve dhe riteve hyn n dimensione t paracaktuara nga norma dhe tradita: nprmjet risjelljes s modeleve kulturore ritet dhe kngt prgatisin individt pr pranimin n shoqri me nj vetdijsim t respektimit t parimeve e idealeve t ksaj shoqrie dhe n nivel artistik prcjellin estetikisht ndryshimet sociale prmes kumteve simbolike e ndjesive emocionale. Kngt rituale t dasms kan tekste me struktur t prcaktuar, t cilat u referohen sekuencave prkatse dhe paraqiten n forma t pandryshueshme arketipale, t formsuara e t prfunduara, t cilat rimerren si modele sa her kremtohet ceremoniali. Teksti i saj paraqitet n formn e prfunduar dhe ruan t ngurtsuar stereotipe simbolike e utilitare, duke u br shprehs i komunikimit midis sistemit folklorik dhe sistemit t besimeve popullore, midis botkuptimit njerzor dhe praktiks s tij shoqrore. Knga sht nj hallk e rndsishme ndrlidhse midis antarve n bashksi; ajo integron grupin familjar, fisnor e shoqror n strukturn e ceremonialit duke ndikuar n forcimin e raporteve ndrnjerzore. Dihet se ritet e dasms kan si qllim kryesor bashkimin e individit me fisin, me nj grup t caktuar shoqror. Nprmjet tyre realizohet lidhja midis pjestarve t familjes, fisit, bashksis, grupeve shoqrore, vendosen kontakte midis njeriut, paraardhsve e pasardhsve t tij, midis njeriut dhe natyrs, njeriut dhe hyjnis, midis bots toksore dhe bots s prtejme.
31
N kt sistem ritual, poezia koordinon procesin e komunikimit si kushtzim artistik prmes prmbajtjes s saj simbolike. Kushtzimi rit - kng prbn nj nga format m t lashta t shprehjes s raportit midis parimit artistik e atij joartistik, t kohrave kur arti dhe veprimi praktik bashkjetonin n simbioz, prandaj studimi i ksaj marrdhnieje n ceremonialin shqiptar trheq vmendjen pr interesin e veant n zbulimin n thellsi t tij t simbolikave universale q evokojn faza t strlashta t mendimit e veprimtaris mbarnjerzore. Sipas B. Putilov, funksionaliteti i folklorit sht i padrejt t trajtohet si nj grumbull shenjash jasht estetike q qndrojn krahas estetikeve dhe q n njfar mnyre bashkveprojn me to, sepse funksionaliteti ekziston dhe shfaqet jo jasht thelbit dhe sipas nj mnyre t caktuar kushtzon strukturn e tij artistike.1 Knga rituale e dasms si komponent i ritit nprmjet domethnies s saj simbolike kryen dhe funksionin estetik. Baz pr realizimin e funksionit estetik t riteve dhe kngve t dasms sht shenja e kodifikuar, kumti i fsheht, i shprehur me an t simbolit. Nj nga shfaqjet e lidhjeve reciproke midis strukturs sociale dhe kulturs s shoqris sht rregullimi i marrdhnieve sociale me ndihmn e mjeteve simbolike kulturore.2 Brenda strukturs s riteve mund t vrehen disa mnyra t njohura t referimit simbolik: -mendimi utilitar i shprehur qart: qllimi synimi praktik i riteve; - mendimi simbolik i fshehur, por i ndrgjegjshm, i kuptueshm; -mendimi simbolik i fshehur, i lidhur me t pavetdijshmen, q i prket prvojs baz njerzore. Studiuesit e ritualeve kan vrejtur se sistemi i ritualit lidhet me simbolet t cilat kan karakter sintetizimi duke ngrthyer n vetvete ide t rndsishme t shumllojshme. Vet ritet paraqiten si nj trsi simbolesh, ndrsa, vet simboli
1
B. Putilov: Probleme bashkkohore t poetiks historike t folklorit n dritn e teoris historiko-
tipologjike, n Folklor. Poetieskaja sistema, Moskva, 1977, f. 17.

2
E. Bassin - V. Krasnov. Socialnij Simbolizm. Voprosi Filozofi, 1971, Nr. 10, f. 164.
32
paraqitet si pjesa m e imt e ritit q komunikon nj marrdhnie me vler estetike, midis idealit estetik dhe realitetit. Antropologu amerikan V.Turner, n studimet e tij mbi ritualet bn prgjithsime me vler t madhe teorike. Gjat studimit t strukturs semantike t simbolit, ai e prcakton simbolin si njsia m e imt e ritualit q ruan veorit specifike t sjelljes n ritual, njsia elementare e strukturs n kontekstin ritual. Kjo struktur sht semantike (d.m.th. ajo sht prcaktuar n raport me shenjat, simbolet dhe elementet t cilave ato u referohen).1 Iu referuam ktij prcaktimi teorik pr t qartsuar iden se, pikrisht gjat ceremonialit, kur teksti dhe prbrsit e tjer dalin nga gjendja e zakonshme dhe ngrihen n nj tjetr status semiotik, n simbol, mund t ndriohet m qart marrdhnia midis asaj q sht reale dhe asaj q prbn norm, rregull; e shprehur n terminologjin levi- straussiane, raporti midis natyrs e kulturs. Gjat kremtimit t dasms ndodh procesi i ritualizimit t prgjithshm t pjesmarrsve n ceremonial, nprmjet t cilit synohet prqasja sa m e plot, prafrimi i realitetit me modelin e idealizuar. Ky proces nnkupton pikrisht, veshjen me ngarkes t theksuar simbolike t do elementi t ceremonialit duke br qllim n vetvete simbolizimin. Simbolizimi prfshin t gjith parametrat e shprehjes rituale (pra personazhe, objekte, veprime, kng), dhe n kto nivele, knga prmbush qllimin pragmatik e simbolik. Pikrisht, qllimi pr tiu afruar modelit ideal prgjat kohzgjatjes s dasms on n estetizimin e realitetit. Harmonia dhe bashkveprimi i kngs me prbrsit e tjer bn q do kremtim ceremonial t risjell kuptimin e prvojave arkaike primitive dhe q vet ritet t konceptohen si nj sistem unitar me njsit e tij, me nj struktur t konsoliduar brenda sfers s besimeve n kohezion me sistemin e marrdhnieve sociale.
V. Turner Symbols in african ritual, Science, Chicago, 1972, f. 1101-1105.

33
Prpjekjete para t klasifikimit t ciklit kngve t dasms Botimi Bleta Shqiptare i Thimi Mitkos
Prgjithsisht n folkloristikn shqiptare sht synuar nj klasifikim i prgjithshm i ciklit t kngve t dasms nga mbledhs e studiues t njohur duke filluar qysh hert nga Th. Mitko, S. Dine, Q. Haxhihasani, Z. Sako, Gj. Komnino e mbledhs t tjer, klasifikim q sht reflektuar n botime t seris Mbledhs t hershm t folklorit shqiptar, lnd kjo e prfshir brenda llojeve t tjera folklorike q i prkasin krahinave t caktuara si dhe n sistemimin sipas kritereve shkencore t materies folklorike t dasms n arkivin e folklorit letrar, muzikor dhe at t etnografis t IKP-s, por pa arritur n nj botim q t prmbaj vetm kt lloj dhe q t jet gjithprfshirs n pikpamje gjeofolklorike. Nj botim antologjik n dy vllime, q prmban kt lnd folklorike t mbledhur n Kosov e q ka synuar klasfikimin shkencor, sht br m 1982 nga Instituti Albanologjik i Prishtins. Por padyshim prpjekjet e para pr klasifikimin e ciklit t kngve t dasms jan shum t rndsishme dhe lidhen me emrin e Thimi Mitkos. N historin e folkloristiks shqiptare emri i Mitkos identifikohet si themelues i krkimeve folkloristike n kuptimin e vrtet t fjals. 2 (Q.Haxhihasani) Pazgjidhshmrisht me kt emr lidhet botimi Bleta Shqiptare. Qllimi fisnik i patriotit do t bhej shtysa e mbledhjes s nj pasurie folklorike t muar vlefta e t cilave qndron, sipas Mitkos n faktin se aty duket origjina, karakteri, zakonet e racs shqiptare. Ky vllim sht model i pasionit pr traditat, etjes pr do vler
2
Mbledhs t Hershm t Folklorit Shqiptar II, Tiran, 1961, f.10
34
shqiptare dhe shnon piknisjen e mbledhjes s lnds s pastr e t padyshimt folklorike n Shqipri. Duke prdorur kt trashgimi si nj instrument t domosdoshm pr t argumentuar historikisht origjinn dh karakteristikn shqiptare Mitko sjell nj shrbim t vyer sepse nprmjet tij nis era e folkloristiks shqiptare si nj disiplin e re shkencore. Modeli i mbledhjes s knkave sht nj vazhdim i tradits arbreshe n udhn e J. De Rads , Dh. Kamards apo t albanologve G.Majer, J.G.Hahn e t tjer, por nuk mbetet me kaq; ajo nuk sht thjesht nj trheqje joshse tipike e kthimit n ekzotikn e s shkuars e stilit t Herderit, Makfersonit apo vllezrve Grim, por ka nj premis edhe m vetjake. Ndryshe prej shum shkrimtarve rilinds, t cilt, nn ndikimin e fort t koncepteve t Makfersonit, i mistifikuan veprat e tyre, duke u vn emrin e popullit, sikurse bri dhe De Rada duke vn dor n vargjet popullore me Rapsodi t nj poemi arbresh, Thimi Mitko thjesht mblodhi kng popullore dhe i tejshkroi n letr, pa i prpunuar apo vn dor mbi to. Ideja dhe zelli i mbledhjes dhe shptimit t tradits nuk sht thjesht nj vrull romantik i tij, por ka nj synim t prcaktuar qart n funksion t ndriimit e t idealizimit t trashgimis arkaike si shprehje e prejardhjes s nj populli t lasht. Synimi i mbledhjes s prrallave, kngve popullore historike apo ciklit t jets, n thelb ka t kthjellt vetdijen se nga studimi i tyre sht e mundur t kuptohet se ato formojn kujtesn tradicionale kolektive, kulturn shpirtrore, jetn e nj kombi. Sikurse dihet, Bleta shqiptare ka njohur disa botime gjat m shum se nj shekulli e gjysm. Njri prej ktyre botimeve prfshihet n kolann Mbledhs t Hershm t Folklorit ShqiptarII, I vitit 1961, ndrsa tjetri paraqet nj ribotim t zgjeruar t veprs s Mitkos dhe sht realizuar m 1981 3, nn kujdesin e studiuesit t njohur Q. Haxhihasani. N pikpamje shkencore duke iu referuar przgjedhjes e sistemimit t materialit nga vet Mitko (si paraqitet n kolann e Mbledhsit..) sillet
3
Thimi Mitko, Vepra, Tiran, 1981
35
nj lnd e vrtet folklorike dhe jo e manipuluar pr qllime romantike. Mitko dallon e przgjedh midis materialit folklorik e etnografik arkaiken e origjinalen burimore duke shmangur lndn e huaj apo t prpunuar dhe mund t themi se sht folkloristi i par q ka t qart metodologjin e krkimit folklorik, ka nj form specifike t ndarjes sipas gjinive e llojeve duke dalluar poezin nga proza, lirikn nga epika dhe m ngusht brenda tyre llojet e veanta. N kt kuptim dallon kngt rituale nga ato t dashuris (jaranishte), apo kto t fundit nga kngt e dasms (knga shqype dasmore) dhe bn nj przgjedhje t tyre n lloje t veanta. Mitko ka nj vizion t qart mbledhsi dhe reflekton qysh hert cilsi shkencore t admirueshme n renditjen e materialit folklorik, duke u br udhrrfyes n folkloristik, model i mbledhsit t lnds s terrenit, kultivues e njohs i thell i shqipes. Mitko nuk iu drejtua folklorit as si shkrimtar romantik misfitikues, as si etnolog me vetdije studiuesi. N kt kuptim, duke iu referuar kngve t dasms t mbledhura prej tij, nuk mund t flitet pr klasifikim shkencor sipas koncepteve teorike , sepse nuk ishte ky qllimi i mbledhsit. N vshtrimin e nj studiuesi t folklorit, a jan t gjitha kng dasme ato q Mitko i ka quajtur t tilla n librin e tij? Renditja q u ka br Mitkoja kngve t dasms n librin e tij, deri n mas ndjek rendin ritual t nj ceremoniali dasme shqiptare? A ka nj sinkroni midis ktij rituali dhe ciklit t kngve t dasms t mbledhura prej tij? Nse kjo sinkroni diku prishet apo cnohet, far e ka gabuar vetdijen e mbledhsit m t hershm t folklorit shqiptar? Cikli i kngve t mbledhura e t emrtuara nga Mitko kng shqype dasmore, edhe pse i vogl n pikpamje sasiore, sjell padyshim vlera folklorike mjaft cilsore dhe paraqet prgjithsisht kng q kan nj funksion t caktuar ritual n jetn sociale; paraqesin kryesisht t gjitha fazat ceremoniale t dasms t sjella n nj origjinalitet e autenticitet t befasishm ka meriton t vlersohet si hapi i par i denj n krkimin folklorik t krijimeve t ktij lloji n Shqipri. Kngt paraqiten n nj renditje ceremoniale ku ndihet intuita e mpreht pr t sjell nj paraqitje
36
sipas rendit zakonor t ceremonis, edhe pse sht hert t thuhet se kemi t bjm me nj klasifikim shkencor. N kt mnyr, nga Mitko dasma nis respektivisht me kngt e hapjes s ceremonialit,vazhdon me prgatitjen rituale t nuses, kngt q kndohen n shtpine e saj, kngt rituale t ndarjes s nuses me t afrmit e saj, kngt e larjes e veshjes rituale t dhndrit, nisjen e krushqve, ardhjen e nuses n shtpin e re, mbylljen n gjerdek, t nesrmen e nuses n shtpin e burrit. Mund t flitet gjithsesi, pr nj renditje t kngve rituale t dasms sipas nj kronografie relative n t ciln jo gjithnj ruhet sinkronia e kngs n raport me ritin; mund t vrehen leht interferime t kngve t sekuencave t ndryshme ceremoniale tek njra-tjetra. Duke par fillimin e ceremonialit (n Mbledhs t Hershm t Folklorit Shqiptar II, f. 55) paraqitet knga rituale e duhur, por m pas ai grupon kng t fejess; m tej gjat momenteve t tjera t kremtimit ritual ndrfut gabimisht n renditje ndonj kng t nusrimit n shtpin e vajzs, ndrkoh q paraprakisht ka dhn shpjegime etnografike t ardhjes s nuses n shtpin e burrit( kngt nr 44, 45), t ndarjes s nuses(46, 47 ,48) apo risjell kng t gjerdekut n sekuencn jo t prshtatshme etj. sht e qart q mbledhsin e hershm t folklorit shqiptar, n munges t prfaqsimit teorik t mendimit folklorik shqiptar, vetdija diku do ta gabonte n paraqitjen e puns s tij n nj koh kur dija folklorike shqiptare ishte n hapat e para, por megjithat, premisat e nj krkimi q kaprcen pasionin e mbledhsit ndihen qart. Hulumtimi folklorik ndrthuret me aftsin vzhguese dhe zotsin e dobishme pr ti prdorur njohjet e tij mbi zakonet e ritet pr t qmtuar elementet m t lashta dhe pr t dhn, shpeshher n fund t faqes, shpjegime t rndsishme specifike t karakterit etnografik pr rite t caktuara. Paraqitja e varianteve n ndonj rast, t sjelljes s ndonj knge arbreshe apo dhe nj knge shkodrane, dshmon nj aftsi praktike pr t konceptuar krijimtarin foklorike si nj lnd q
37
qarkullon n trasmetim gojor si bashksi variantesh q prbjn njsin kombtare, gj q shnon fillesn e krkimit shkencor. Kngt paraqesin interes t madh studimor pr arkaicitetin e dukurive e institucioneve dhe shtresimet e lashta q bartin praktikat rituale q ato shoqrojn e reflektojn. Edhe pse Mitko kishte paraprakisht nj prvoj t mparshme modelin e kronografis ceremoniale t kngve t dasms t folkloristve arbresh, t ciln padyshim e njihte ai ishte origjinal dhe prgjithsisht intuita nuk e zhgnjeu, aq m tepr q materiali folklorik q sjell edhe ai sht shum i hershm. Ky grup kngsh q ai mblodhi n zonn prreth Kors prfaqson nga pikpamja rituale dhe estetike nj model mjaft t prshtatshm t arketipit t ktij lloji lirik, i cili ndeshet prgjithsisht n kompleksitetin e varianteve n t gjith zonn jugore, juglindore e jugperndimore. N ribotimin e Blets nga Prof. Q. Haxhihasani, i cili mund t konsiderohet botimi i vetm ku sht ndrhyr me kritere shkencore klasifikuese, kronografia rituale do t vinte e plot; jan br ndryshime n renditjen e lnds, spostime nga nj kontekst n tjetrin. T gjitha kto jan realizuar n emr t shkencorizimit t paraqitjes s lnds q prmban vllimi i Mitkos. Ky botim i drejtohet n radh t par studiuesit t folklorit dhe t etnologjis. Pikrisht n kt rast mund t shtrohet problemi i kritereve t klasifikimit t kngve t dasms nga studiuesi e botuesi i vllimit t Mitkos. N pikpamje krahasuese t dy botimeve t Blets, paralelisht nuk mund t prjashtohen disa probleme t tjera q jan t pashmagshme gjithnj kur cnohet vullneti i fundm i autorit: kriteret shkencorizuese dhe ndrhyrjet klasifikuese n emr t tyre a e kan shndoshur apo e kan cnuar qllimin fillestar e prfundimtar t mbledhsit: thjesht t paraqes pasurin folklorike t popullit t tij?
Por ve ktyre shtjeve pr studiuesit e folklorit shtrohen dhe disa pyetje: ndryshimet q mund t vrehen midis renditjes s kngve n Bleta shqiptare apo tek
38
Albana Velianj, Qendra e Studimeve Albanologjike ribotimi shkencor i Institutit t Folklorit krahasimisht me ritin tradicional a lidhen gjithnj me zhvillimet e folklorit dhe folkloristiks, apo ka edhe faktor t tjer n rrjedhn e kohs q kan ndikuar? Megjithse rituali sht pjesa m konservatore n folklor, duke e ditur se n dy shekujt e fundit ndodhi homogjenizimi kulturor dhe kombtar i popullit shqiptar, se n kt koh lindi letrsia kombtare dhe skema e komunikimit t vlerave ndryshoi shum, a mund t prjashtohen edhe ndryshime n rit prej asaj kohe? N ann tjetr, n kushtet e nj shoqrie ideologjikisht t kontrolluar, n t ciln ritet dhe ceremonialet e jets konsideroheshin mbijetoja t nj t kaluare t errt, a ka qen e mundshme q ribotuesi t jet i mbrojtur n ndrhyrjet e tij klasifikuese prej ktyre ndikimeve? N kndvshtrimin e studiuesit t ceremonialit ky klasifikim sht nj domosdoshmri n saktsin kronologjike t prcaktimit t sekuencs rituale mbi bazn e kngs rituale thirrse, protokollare; n prcaktimin e duhur t marrdhnies midis ritit dhe kngs, n specifikn e kushtzimit artistik q implikon ky raport; n rindrtimin e ritit t caktuar duke nisur nga knga prkatse rituale, prandaj ndrhyrja n botimin e dyt e prof. Q. Haxhihasanit e v mbi baza shkencore klasifikimin n baz t kronografis reale rituale duke e risjell n nj dimension t ri t vlefshm krijimtarin e dasms t mbledhur nga Mitko.
Llojet e krijimeve folklorike n dasm
Knga rituale e prcakton veten e saj si nj prbrse e rndsishme e ritit nprmjet performancs artistike, duke prdorur si instrument t mnyrs s shprehjes s saj fjaln, nprmjet s cils krijohen analogjit simbolike t gjendjeve natyrore me gjendjet shoqrore, ngjashmrit midis realitetit dhe modelit t idealizuar t ritit. N prpjekjen pr nj klasifikim t kngve t dasms, kriter prcaktues paraqitet raporti i kngs me ritin. Synimi pr t deprtuar n rite, simbole dhe kng, t para n pikpamje t funksionimit ritual dhe semantiks, t on n prfundimin se
39
prgjithsisht, pothuajse, nuk ka elemente n nj rit t caktuar, t cilt t mos prfshihen n strukturn e kngs rituale. N klasifikimin shkencor cikli i kngve popullore t dasms, sipas kronologjis s gjith ceremonive q prfshin dasma, grupohet n: kng para dasms (fejesa), gjat javs s dasms dhe pas prfundimit t saj. N kt cikl t madh t kngve t dasms, sipas rndsis e peshs s tyre gjat kryerjes s ritit, kngt paraqiten n dy grupe: 1) kng q lidhen me ritin dhe 2) kng q nuk lidhen drejtprdrejt me ceremonialin. 1) Kngt q paraqiten t lidhura me ritin jan kng me funksione ceremonialeurdhruese, t cilat nprmjet shoqrimit t fjals artistike, detajojn dhe pohojn veprimin ritual. N kt mnyr riti kushtzohet artistikisht nprmjet kngs, prmes fjals poetike dhe sinkretizmit me komponentt e tjer ritual, shoqrimin muzikor, lvizjen koreografike, veprimin ritual, pjesmarrjen e objekteve rituale, dekorin etnografik funksional etj. Knga n at moment sht prbrse sinkretike e ritit; t dyja bashk, knga dhe riti, krijojn organizmin poetiko- ritual. Funksioni i ktij organizmi nuk ka t bj vetm me synimin pragmatik t suksesit ritual. Asociacionet e veanta q krijon knga (n bashkshoqrimin tekst, muzik, valle) i japin vler ktij funksioni dhe n nivelin estetik t lidhur me ndjesit njerzore, me prfshirjen n emocionalitet dhe n prjetime t t gjith bashksis q merr pjes n nyjat m thelbsore t festimit, q veohen si kremtim ceremonial. Cilido nga etnologt q sht marr me sistemin e ceremonialit t dasms, ka vn re se lidhja midis kngve dhe riteve prkatse n disa raste sht m e fort, n disa raste m e dobt. Lidhja midis ritit dhe kngs, pra detajimi verbal, ilustrues i veprimit ritual sht mjaft i dukshm, i qart dhe nuk paraqet ndonj vshtirsi n t kuptuar por, ajo marrdhnie e fshehur q realizohet
40
nprmjet simboliks, pjesa e padukshme q ruan mendsi t hershme, kode q kan nevoj pr lexim t simboliks shumshtresore, prbn pjesn m t rndsishme pr studim. 1. N grupin e par, n kngt e dasms t lidhura me ritin mund t dallohen qartsisht: (a) ato q thrrasin ritin, ftojn bashksin n kremtimin ritual t prbashkt pr t kryer veprimet sipas kodit t caktuar t sekuencs prkatse. Kto prbjn grupin e kngve thirrse. (b) kngt prgjat momenteve ceremoniale; ato ngjizin ndjesit afektive me sekuencat praktike, ndezin atmosfern emocionale, prshkruajn cilsi t personazheve qendrore t dasms dhe situata t ceremonialit. (a) Krijimet folklorike q thrrasin ritin paraqiten si t gjitha kngt e tjera t dasms n cilsin e tyre sinkretike n lidhje t ngusht me muzikn e vallen. Thirrja dhe paraqitja e veprimit ritual nnkupton prqndrimin maksimal t mjeteve shprehse t kngs n kryerjen e procesit t ritit, ndaj tekstet e ktyre kngve jan prgjithsisht t shkurtra dhe prcaktohen nga vendosja e theksit n veprimin ritual; kngt e ksaj natyre specfikojn fillimin, zhvillimin dhe prfundimin e tij. N kt grup prmendim kngt q lidhen ngushtsisht me ritet prkatse:
Kng para dasme
Kng t mblesris, kng pr shkuesin (mblesin, lajmsin),
Termi kng thirrse sht ai q ndeshet m shpesh n emrtimin e ktyre krijimeve specifike n
studimet ballkanike pr dasmn (n botimet shqiptare, nga studiuesit kosovar sht prmendur dhe emrtimi kng t grishjes ).
41
msitin shkesin, kpucgrisurin, kng t msitit (n Kosov), kng t fejess,
kur piheshin kafjae vogl dhe e madhe;
Kur ndrroheshin (shkmbeheshin) nishanet apo unazat;
Kur drgoheshin dhuratat (peshqeshet, darovat);
Mbyllja e vajzs brenda n shtpi dhe prgatitja e pajs;
Prerja (ndarja) e dits s dasms;
uarja e petkave (teshave)
Kng t javs s dasms (sipas riteve t caktuara);
Kur oheshin ftesat pr dasm, 2- 3 dit para fillimit t dasms, t cilat i bnte thirrsi, (grishsi, grishtari,lajmtari, ftonjsi, drguesi, i porosituri);
Fillimi (nisja) i dasms; kur shtihej me pushkn habertare, kur i kndohej t zotit t shtpis q niste dasmn;
42
Prerja e druve pr dasmn; kur shkonte gjith komuniteti n pyll pr t prer drut dhe ardhja e kafshve medru;
Prgatitja e enve t gatimit pr dasms.
Qrimi i orizit e i drithit: shoshja dhe bluarja e grurit t dasms;
Sitja e miellit e znia e brumit. Prgatitja e brumit ritual pr kulain e dasms. Kngt pr personat q gatuanin brumin; Drgimi i rrobave e plakave t nuses.
Prgatitja, larja e stolisja rituale e nuses;
Prgatitja rituale e dhndrit. Rruajtja e dhndrit, veshja e rrobave t dhndris;
Therja e mishrave t dasms. Ardhja e dasmorve me dhurata;
Qepja e shamive t bajrakut.Ngritja e bajrakut n shtpin e dhndrit;
Nisja e krushqve pr t marr nusen; kng pr figura hierarkike t ceremonialit, pr kryekrushkun, dajn, nunin. Pritja e krushqve n shtpin e nuses; kur hyjn n oborr, te porta e shtpis, n dhom t nusja; Prcjellja e nuses; kur del t porta; kur hipn n kal; kur u l shndetin njerzve t shtpis; kur ngarkohet paja e saj; Ardhja e nuses n shtpin e dhndrit; kur vjen te porta, n oborr, kur zbret nga kali, kur shkel pragun;
43
Kur i heqin duvakun nuses; Kur hyn dhndri n dhomn martesore (nata e gjerdekut). Qndrimi i iftit n gjerdek;
Kng pas dasme
T nesrmen n mngjes; ngritja e iftit dhe dalja nga gjerdeku; kur ngrihet nusja nga gjumi e i bn hyzmet njerzve t burrit; vajtja rituale e nuses pr t mbushur uj; kur hyn nusja n magje; kur shohin pajn e nuses; kur vijn t afrmit e dhndrit pr tu takuar me nusen;
(b) Kngt prgjat momenteve ceremoniale jan ato q kndohen n shtpin e nuses e t dhndrit pr t dy protagonistt: kur nusron nusja; nusrimi n shtpin e vajzs e t dhndrit (kngt q prshkruajn hijeshin e saj); kur del nusja n valle, kng q mbartin kshilla morale; kng pr krushqit, rruga e krushqve, etj., kng t gostis, t cilat mund t prbnin nj cikl m vete, sepse kndohen vetm n kontekstin e caktuar t kremtimit, gjat tryezs s dasms n shtpin e dhndrit, kng t dollibashit, kur shtrohet e ngrihet sofra; kng pr akinjt e akeshat q prgatisin gjellt e dasms; kng humoristike pr marrdhniet martesore (martesa t padrejta), etj.
2) Grup i dyt, si prmendm, jan kngt q nuk lidhen me ceremonialin e q kndohen n situata kontekstuale si kng dashurie, (t cilat gjejn truallin e tyre t prshtatshm prgjat sekuencave ceremoniale pr nj shprthim t ndjesive e
44
emocioneve m t forta njerzore), kng trimrie pr figura e ngjarje reale historike, balada etj. Brenda ksaj trsie zn nj vend t rndsishm cikli i baladave q lidhen me shenjtrimin e fatit t par dhe q n prmbajtjen e tyre kan dhimbjen e fatkeqsis n ditn e dasms, t vdekjes s dhndrit ose t nuses:
O shok, m qani hall,/ M ka vdekur fati i par,/ Do vete ti zbuloj varr,/ T shoh se cnur ka marr,/ Nur t kuq a nur t bardh.
Studiuesit kan theksuar se n kto balada ruhet kulti i fatit t par, hyjnizimi i devotshmris bashkshortore, nj gjurm e asaj periudhe t forma mentis kur njerzimi doli prej poligamis n monogami, prej rendit t bashksis n strukturn minimale t saj, familja.4 Prve kngve, n krijimtarin folklorike q lidhet me dasmn ndrfuten dhe lloje t tjera t krijimtaris gojore. Ndr to nj vend shum t rndsishm zn dhe urimet e bekimet rituale. Veprimet e karakterit magjik pr mbarsin e lidhjes s iftit dhe shtimin e familjes e vazhdimsin e fisit shoqrohen me dialogjet e urimit e bekimit ritual. Ato hasen qysh n ceremonin e fejess (ndrrimin e nishaneve, shkmbimin e dhuratave etj.). Prmbajtja e tyre lidhet me jetn dhe shndetin e iftit, mbarsin e lidhjes martesore, forcimin e miqsis s re midis dy familjeve, trashgimin e iftit dhe vazhdimsin e fisit. Bekimi nnkupton dshirn, besimin dhe shpresn n forcn magjike t fjals.
Sh. Sinani Ura dhe Kshtjella, Tiran, 2006, f. 396.

45
Urimi m i prgjithshm q haset: T na trashgohen dhe me jet t gjat!, bart kuptimin e dasms si akt i bashkimit t iftit i krijimit t familjes s re dhe i vazhdimsis s jets. Brenda kompleksitetit ritual t javs ceremoniale, n krijimtarin folklorike prfshihen dhe lojrat popullore dhe inskenimet teatrale duke integruar prbrs t dukshm t folklorit dramatik me karakter zbavits si dhe elemente t fshehura simbolike q i referohen kohrave t hershme t zhvillimit t mentalitetit primitiv. N kt pjes t rndsishme q integron performancn e sinkretizmit dramatik t s dukshmes, s vetdijshmes me ato t s pashfaqurs, s pavetdijshmes, mund t prfshihen dhe dialogjet me nnkuptime gjat momenteve t caktuara rituale (qysh para dasme, format dialogjike me nnkuptime, n sekuencat ceremoniale t ardhjes s mblesit pr t krkuar vajzn, e m pas n t tjera intervale kohore t prfshira n kohn rituale t dasms ku spikat asti i mbrritjes s krushqve n shtpin e nuses prgjat t cilit, nprmjet dialogjeve midis dy fiseve aludohet pr nusen dhe dhndrin prmes prqasjeve simbolike me kafsh apo bim, etj).
Mbi kngt rituale q thrresin ritin.
Kngt q thrrasin ritin paraqiten prgjithsisht t shkurtra dhe rolin kryesor e luan fjala artistike. Qllimi i tyre semantik do t ishte i kufizuar nse nuk do t alternoheshin me komponentt e tjer ritual. Strukturat artistike t teksteve t ktyre kngve ndrtohen mbi bazn e vnies s theksit mbi kryerjen e veprimit dhe destinacionin e ritit.
Pa shi shi se sillet- o/ er e karafiles- o/

46
drut q po nxirren- o/ Gjith kto q bhen- o/ Pr tyj e pr nusen- o5 (Riti i prerjes s druve t dasms)
Knga e kushtzon ritin nga pikpamja artistike prmes rolit organizativ dhe ekzekutimit t saj n sekuencn e duhur prkatse. Knga paraprin fillimin e praktiks rituale, ose interpretohet prgjat kryerjes s procesit ritual. Prshkrimi i prbrsve t ritit, personazheve, objekteve, lvizjeve, krijon unitetin e duhur duke proporcionuar rolin, rndsin dhe funksionin e secilit prbrs brenda semantiks s prgjithshme rituale:
Bluajn mokrat li e lesh/ vjen e motra me peshqesh/ shtir nj buk n thes6 (Ardhja e dasmorve me dhurata)
Kngt me karakter thirrs, nprmjet figurave artistike krijojn lidhjen midis marrdhnieve natyrore dhe atyre sociale, midis realitetit dhe idealit, midis qllimit praktik t riteve dhe prjetimit emocional t ceremonialit. Lidhja midis parimit artistik me parimin praktik funksionalizohet dhe nga simbolika e sendeve rituale. N mjaft kng dominojn emrat e sendeve rituale, t cilt prve funksionit praktik si simbole ritual kryejn dhe funksionin estetik. Prania e objekteve ritual n tekstin poetik ka dhe funksion hiperkarakterizues, pasi qasen si referent simbolik t
5
Kng popullore lirike, Tiran 1955, f. 133. Kng Popullore t Rrethit t Kors, Tiran, 1982, f. 432
47
personazheve qendrore t dasms, apo mundsojn n krijimin e analogjive me gjendjet emocionale. T shtunn menat,/ na ele bajrakn,/ bajraku me lule,/ nusja vjen fodulle,/ bajraku me moll,/ nusja jon belholl,/ bajraku me zilka,/nusen e zu frika 7 (Bajraku i dasms) Simbolika e objekteve i shrben semantiks s lidhjes s iftit, harmonis e vazhdimsis s jets, kuptim, i cili shoqron procesin ritual dhe q prforcohet nga knga rituale.
Jane jane brumt- o/ Me se gatuhet brumt- o/ Me mjalt e me qumsht- o/ Me nj sit e me nj fre/ Me nj magje e me nj qeth/ Me gojn e dhndrit- o/ Me gojn e nuses- o8 (Riti i znies s brumit)
Prmes kngve vendosen lidhje komunikimi e bashkveprimi midis pjesmarrsve n rit duke prcaktuar dhe funksione honorifike t pjesmarrsve autoritar n rite. Urdhri q jep knga e momentit t caktuar krkon dhe pranin e domosdoshme t
7
KPRRK, 1982, f.430 Ll. Mitrushi, Dasma n lalt e Myzeqes, Etnografia Shqiptare II, Tiran, 1963, f. 193.
48
personit t caktuar ritual, t patjetrsueshm n funksionin dhe rndsin e tij pr t marr pjes n procesin ritual:
Kush ta vnojti kann- o/ Dajovica me nann- o9 (Riti i vnies s knas)
Bashkveprimi n praktikat rituale socializon e solidarizon individt pjesmarrs. Ndrveprimi i grupit familjar dhe bashksis bn t mundur riprtritjen e rregullave e normave t tradits. Kremtimi ritual bhet nj ur e trashgimit t modeleve t strgjyshve duke konsoliduar respektin pr paraardhsit dhe i shrben pozitivisht reciprocitetit midis grupit farefisnor e atij social duke br q dasma t prjetohet si nj ngjarje kolektive. Komunikimi midis tyre n kng bhet n formn e dialogjeve t ngrohta, n t cilat nj vend t veant zn urimet:
Mirse ertht o mysafir/ Po pr gas e pr t mir/ Sillma kabashn me ver/ Ky gas na qoft pr der.10 (Ardhja e dasmorve)
KPL, 1955 f. 132. KPL, f. 135.

49
10
Lidhja midis aksionit dhe personazheve t ritit jepet nprmjet dinamiks s procesit ritual, lidhje e cila n kng paraqitet nprmjet prdorimit aktiv t foljeve si mjete t shprehjes s veprimit dhe t prmendjes s vet personazheve pjesmarrse:
Ju po shoke e gjitone,/ krighni mir kshetthin,/ pieksnia but e bni pal,/ mos i kputni ndonj fill,/ te varesinj kjo her11 (Prgatitja e nuses, Arbresht e Italis)
Pa merr sapunin t zbardhonesh/ upkz e nns, do martonesh/ pa merr krhrkn t pastronesh/ upkz e nns do martonesh12 (Prgatitja e nuses: Larja rituale)
Karakteristik pr kngt thirrse sht dhe rndsia q i jepet personit ritual* n kng. Suksesi i ritit varet n mnyr t padiskutueshme sipas besimit dhe prej tij. Suksesi i ritit lidhej me plotsimin rigoroz t krkesave rituale, ndaj respektimi i tyre
11
Mbledhs t Hershm t Folklorit Shqiptar 1, Tiran, 1962, f. 157. KPRRK, 1982, f. 454.
12
* Ky prcaktim sht i njohur nga studiuesit e ritualeve (V. Turner). Si prmendm m lart, procesi i
ritualizimit prfshin dhe personazhe te ceremonialit, t cilt kan funksione specifike gjat kryerjes s ritit, prandaj kan nj status t caktuar duke u quajtur persona ritual.
50
ndikonte n finalizimin e dshiruar, mbrritjen tek qllimi i shpresuar. Personi ritual duhet t plotsoj krkesat e ritit, sepse nj gabim i kryer n rit ose mosplotsimi i kushtit ritual sipas besimit, mund t sjell pasoja n moskryerjen me sukses t tij, fatkeqsi n jetn e iftit, ose efekte negative n t ardhmen:
Ky berberi q rruan mbren/ Se na ruan Kben/ Ky berberi nga Janina/ Ktu e pruri e mira (Riti i rruajtjes s dhndrit) Se ti vashza hadhiare/ Me nd shpi tmtek at/ Me hadhiare edh e delir/ e mgjeshn ato brum/ Gjeshe fort e ngure shum13 (Riti i znies s brumit, arbresht e Italis)
N nj numr t konsiderueshm kngsh, rndsia e personit ritual theksohet nga niveli i shkalls hierarkike q prfaqson ai. T tilla jan kngt q vn n qendr mediatort e ritit, ose, sikurse njihen terminologjikisht n studimet antropologjike t sotme, prfaqsuesit e mediacionit n ceremonial*: lajmsi, daja, krushku i par, kumbara (nuni). Kta prfaqsues t institucioneve ndrmjetse ndihmojn n forcimin e lidhjes midis dy grupeve shoqrore, dy fiseve prkatse duke ushtruar autoritetin e tyre n ekzekutimin e dokeve e rregullave t strmome.
13
KPL, f. 282
51
Kush a qaj si vjen me dash/ Daxhja ime bilikbash/ Bilikbash ene daji/ Ti boft Zoti ty ni mi!14 (Ardhja e dasmorve me dhurata)
Ritualizimi i ktyre figurave autoritare thekson sakralitetin e tyre n kontekstin e dasms dhe ruajtjen ekuilibrave social n shrbim t respektimit t tradits, por dhe t progresit kulturor. N kt mnyr ata i shrbejn denjsisht procesit t trashgimit t modeleve t sjelljes kulturore tradicionale.
Zoti nun i madh i rnd/ Me kuror t ergjnd15 (Roli i nunit, kumbarit)
*Termi ndrmjets q mund t zvendsonte formalisht, vetm nga ana gjuhsore, mediatorin, n fakt e
shkput at nga burimi, medium.
14
KPL, f.154 KPL f.154

52
15
Udh e mbar, o krushku i par/ Na bjer nusen fort t bardh/ Udha e mbar o krushku i dyt/ Na bjer nusen buk t grit/ Udha e mbar o krushku i tret/ Na bjen nusen si je vet16 (Krushku i par dhe eta e krushqve)
N kngn e fundit vrehet renditja e personazheve sipas rndsis e rolit n dasm. N kng t tjera, hierarkia sociale e fisnore repektohet nprmjet renditjes sipas kriterit t rndsis patriarkale ose, n baz t moshs (kngt ku prmendet fillimisht babai, nna, vllai etj.). Prgjithsisht, mjetet artistike prqndrohen n krijimin e ndjesive t fuqishme emocionale q organizojn formn e dialogut mallngjyes midis nuses dhe t afrmve t saj:
Nusrove edhe shkove/ Baban m se kujtove/ Nnn se prmendove/ Edhe shoqet i harrove17
Kngt thirrse bartin informacione n lidhje me ritin dhe protagonistt e tij. Edhe nse n kushtet e sotme praktikat rituale jan reduktuar apo nuk kryhen, tekstet
16
K. Kamsi, Doke mirditore, Etnografia Shqiptare II, Tiran, 1963, f.292. KPL, f. 163.
53
17
poetike t kngve rituale kan ruajtur t ngurtsuara detaje t procesit ritual prkats duke ndihmuar n plotsimin e copzave t ritit t fragmentarizuar. Ky riplotsim ndihmon pr t kuptuar rndsin dhe funksionin e secilit prbrs ritual. Prshkrimi i ktyre detajeve bhet shpesh nprmjet ndrtimit t kompozicionit me baz pyetje- prgjigjet:
u b dhndri q sdel Moj llokumja me sheqer/ Vete nuni dhe e gjen18 (Funksioni dhe pjesmarrja n rit e nunit, kumbarit)
Prsritjet dhe anaforat jan pjes e kompozicionit t kngve t dasms n funksion t theksimit t nj ideje t caktuar apo si mjete hiperkarakterizuese t prshkrimeve fizike apo t emotivitetit:
kaq e holla, kaq e gjata, kaq e donatisur- o?/ Kush t lulzoj, moj bij q rri lulzuar e m qofsh gzuar!/ Babai, q m do shum, m mbet e m ruat i paa uratn! 19
M rrite, baba m rrite/ M rrite, me tul simite/ Nga gjiri yt pse m qite?20
18
KPL, f. 146 KPL, f. 102 KPL, f. 162
19
20
54
Figurat simbolike
Kngt folklorike t dasms jan nga krijimet m t pasura me figura simbolike t cilat, ndrtohen me baz kryesisht nga bota bimore dhe shtazore. Simbolika e lidhjes martesore prftohet n baz t analogjis me proceset e vegjetacionit. Kjo lidhje simbolizohet me bim; mbirje, rritje, lulzim, formim i frutit, kputje, shkulje, mbjellje e re. Simbolet bimore q prfaqsojn nusen dhe dhndrin: molla, dardha, nernxa, shega, limoni, ftoi, trndafili, borziloku, pjergulla, hardhia, qiparisi etj., jan t njohura n lirikn ton popullore. N lirikn rituale t dasms, prdorimi i simboleve bimore prve portretizimit, bhet n funksion t semantiks s ritit. Vajza- nuse, n kngt e dasms, sht prqasur me bimn- frut, me bimn e shkulur, bimn pa rrnj, bimn q lshon rrnj t reja, bimn e papjekur, bimn e lulzuar. Ajo sht mollz e pambjell, q shtrin rrnjt pa dhe, moll verore, moll vjeshtore, moll e kuqe, dardh dimrore, nernx, sheg e papjekur, ftua, pjergull n fik t bardh, zerdeli, qershi, rrush i kuq (i bardh), trndafil, borzilok, manushaqe, trndelin etj. Dhndri sht limon, lulelimoni, trndafil, qiparis etj. sht e kuptueshme lidhja e prqasjeve simbolike me drurt frutor, me kuptimin e martess dhe t vazhdimsis jetsore. Simbolet me baz sfern zoomorfe, prqasin nusen me thllzn, zogn e beharit, gjeraqinn, dallndyshen, fluturn etj. Dhndri n prqasjen simbolike opozicionale n raport me nusen sht petrit, sokol, pllumb etj. Simbolika ndrtohet kryesisht mbi bazn e bipolaritetit mashkull- femr. N kontekstin e ksaj kundrvnieje, ekuivalentt simbolik t iftit n sfern kozmike jan: dielli, hna, ylli, rrezja etj.
55
Derivate t simboliks s lidhur me kozmosin jan dhe kuptimet e simboleve t lidhura me ndriimin, dritn, vlern, si atribute t prjetsis, t cilat e prqasin nusen me floririn, argjendin, margaritarin, xhevahirin etj. Baz pr krijimin e modeleve simboliko- poetike jan portretizimet klasike, prgjithsisht t nuses t ndrtuara sipas kodit poetik folklorik q vepron mbi bazn e parimit t zbukurimit. Hiret femrore zbulohen n shkallzimet poetike t krijuara mbi bazn e krahasimeve, epiteteve e metaforave, t cilat zbulojn syrin e zi, faqen e kuqe, faqe nernxn, vetulln kuror, faqet e kuqe si moll, gushn si top dbore, buzn e kuqe, trupin si selvi, belin e kputur, etj. Shndrrimet simbolike t ngjyrave, e kuqe -e bardh, jan n funksion t semantiks s prgjithshme t dasms. Ato jan t lidhura me parimin femror e mashkullor prgjat akteve rituale dhe me kuptime alternative t jets, vitalitetit, pasionit, mbrojtjes s lidhjes martesore, pastrtis, dlirsis, pjelloris, drits, harmonis etj. Simbolika n kngt rituale t dasms sht pjes prbrse e semantiks s riteve t harmonizuara dhe me vlerat kuptimore e estetike t simboleve rituale. Cilsit e sendeve, e veprimeve rituale t shkrira n simbolikn e kngve, t akteve ceremoniale, prgjat dimensioneve kohore e hapsinore funksionale, japin kuptimin e ceremonialit t dasms n nj prmbajtje q synon idealin. Prandaj, mendoj q dhe studimi duhet prqendruar n marrdhnien e ngusht midis simboleve artistike t kngve dhe simboleve rituale t caktuara. N kt mnyr, del m n pah marrdhnia midis parimit artistik dhe praktik, midis kngs dhe ritit (n kompleksitetin e tij praktik e simbolik), midis reales dhe ideales, duke theksuar thelbin estetik t ceremonialit.
56
IV
PRANIA E KONCEPTEVE RELIGJIOZE N RITET E DASMS. INTERFERIME RITESH NDRFETARE
- Nga politeizmi n rite t periudhs s krishtrimit t hershm (t krishtrimit t fsheht). Familja n krishtrim. Statusi i kumbars n familje. - Familja n Islam. Gjurm t ndikimit lindor n ritet dhe kngt e dasms tradicionale shqiptare Sprov tjetr pr dekodifikim
Dasma tradicionale shqiptare vshtruar n ritet dhe kngt ceremoniale prkatse trheq vmendjen si nj kremtim specifik, n t cilin marrdhniet midis prbrsve ritual, poetik, melodik, koreografik, dekorativ etj., prcaktojn njsin etnokulturore dhe ndikimet e interferencat e kulturave t tjera. N ritet dasmore krahas shtress antike pagane, gjenden dhe gjurmt e shtresave fetare monoteiste, kristiane dhe islame.
57
Mjedisi etnografik shqiptar paraqitet n vetvete me pamjen e nj palimpsesti, ku kujtesa e t parve ka mbajtur shenjime t prpikta: prej fmijris s vet, deri n familjen e shenjt t krishter, hyjnizimin e fatit t par (q ruhet jo vetm n lirikn e dasms, por edhe n fondin e baladave, si Knga e Ago Ymerit), nj stad i ndrmjetm apo nj mbijetes paralele e sakrales paralel me t shenjtn shprehur n kultin e nunit ( kumbars) dhe pozitn e tij jasht dhe brenda familjes; deri tek rite q lidhen me funksione politike t familjes, t mbishtresuara n kohn e lulzimit t familjeve patronimike. Me shum interes sht fakti q she kuj t tr t periudhs postmosmane q kan ndikuar fort jo vetm familjen shqiptare dhe dasmn si spektakl, madje edhe t drejtn etnojuridike, nuk kan prekur ritualin vet. Kunora mbas djalit, e mbiquajtur gabimisht shpesh si martesa me prov; rishfaqja e poligamis si dukuri) jo vetm tek t kthyerit, pot edhe tek t krishtert (n nj dokument t vitit 1731 arkipeshkvi i Shkodrs autorizon 1shimin e mallkimeve pr t ejten e madhe, ndaj atyre q marrrin dy gra, q mbajn grua jasht kurore ose q vn kuror pasi jan trashguar), nuk kan ln gjurm tek rituali, ndonse n kodet etnografik dhe n praktikn liturgjike kishtare gjejn shprehje t qart. Njfar informacioni pr dallime tretsore midis dasms tek t krishtert dhe dasms tek m uslimant vetm prforcon konservatorizmin e rrept dhe vigjilencn gjithsore t ritualeve t lashta mbi dasmn dhe martesn. sht mjaft i rndsishm kaprcyelli prej politeizmit n krishtrimin e hershm, sikurse shprehet tek famulli dhe roli i tij n familjen e re. N familjen tradicionale shqiptare ruhen gjurm rituale me burim prej krishtrimit t hershm. Njra prej tyre dhe m e rndsishmja sht statusi i kumbars, nunit n familje. Njihen tri nyje jetike ku kumbara ishte i domosdoshm: kumbara i flokve, kumbara i pagzimit dhe kumbara i kurors. N ritualin e kumbars s flokve shfaqet qartazi miti i Samsonit prej Testamentit t Vjetr dhe nevoja e nunit (rishtarit)
58
pr t pasur mbrojtje prej piks s dobt. N atributet e kumbars s pagzimit, ndryshe prej ritit t sotm kishtar, ruhet kujtimi i pagzuesit t par Shn Joan Baptistit, q e kryente sakramentin e shenjt pa qen vet meshtar. N atributet e kumbars s kurors ruhet kujtimi i n j kohe kur krishtrimi ishte ende n ilegalitet dhe sakramentet krybeshin fshehurazi. T gjitha kto raporte me t jashtmin n familjen gjenetike kan lidhje t forta me edukatn e krishter t kungimit (communione). Kumbara n t tria rastet paraqitet si ndrmjets midis lidhjes s gjakut dhe lidhjes s besimit t krishter. Ruajtja e ktyre lidhjeve deri n shekullin XX lidhet edhe me rikthimin n periudhn osmane, t krishtrimit t kryehershm n gjendjen e krishtrimit t fsheht. Shum rite e sakramente u b e det yrueshme q t kr yheshin fshehurazi dhe familja shqiptare e islamizuar e ruajti lidhjen e kungimit jo prmes meshtarit apo klerikut t mitruar, por prmes nj ndrmjetsi laik, q quhej kumbar, pagzues, nun, baba shpirtror. Role klerikale kan ushtruar shum individ edhe pas shpallj es s shtetit shqiptar- shtet ateist, prmes figurs tradicionale t kumbars, ose edhe n forma m t thjeshta. sht interesante t vrehet se n gjuhn shqipe lidhja midis kumbars si ndrmjets t familjes gjenetike- me familjen e krishter dhe kishs, ruhet edhe etimologjikisht. Kreu i nj kishe komuniteti n Kodin e Lek Dukagjinit quhet famullitar, kurse njsia kishtare ku ai ushtron tagrin kishtar quhet famulli. Ndrkaq, edhe pr kumbarn e flokve dhe at t pagzi mi t fm ija sh t fam ull. D uke t se e dhe etimologjikisht famull, famulli, familje, fmil, fmij, vijn nga i njjti burin, si e kemi sot n anglisht family. Statusi i kumbars n familien tradicionale shqiptare ruan gjurmn e nj kohe kur familja gjenetike dhe familja e krishter ishin ngusht t kushtzuara dhe me disa funksione t prbashkta; gjithashtu dhe gjurmn e kohrave
59
(krishtrim i hershm, krishtrimi i periudhs pasosmane, krishtrimi i kohrave ateiste) kur ritet dhe sakramentet themelore t krishtrimit kryheshin prej njerzish t devotshm n besim, por t pashuguruar zyrtarisht.
Familja n Islam. Gjurm t ndikimit lindor n ritet dhe kngt e dasms tradicionale shqiptare
N lidhje me pranin e kulturs orientale prgjithsisht n kulturn popullore shqiptare, i prmbahemi mendimit se duhet folur pr ndikime t periudhs antike q kan t bjn dhe me karakterin e gjuhs shqipe dhe pr nj shtres ndikimesh t reja q lidhen me pushtimin osman, por kan si prurje nj bagazh shum m t pasur, kulturn humaniste perso- indiane21. Ndikimi i kulturs orientale vemas prmes besimit islam sht intensifikuar pas politikave t islamizimit t popullsis (shek. XV- XVII). Politika e Perandoris osmane ishte otomanizimi i gjith popujve t Ballkanit. Kjo gj ishte si rrjedhoj e sistemit fiskal dhe nj sjellje pragmatiste nga t dyja palt. Perandoria kishte nevoj q nj pjes e popullsis t mbetej e krishter (q t paguante dyfish), ndrsa vet popullsia ballkanase donte tu shmangej taksave. Kjo toleranc lejoi dhe ekzistencn e besimit t krishter. Shklqimin e Lindjes qytetrimin e ktyre e popujve, jo m kot Samiu yn i madhe e quajti Qytetrimi islam duke iu referuar trashgimis s ktij konstelacioni evolutiv rrzllues. Etnokultura shqiptare ka prthithur vlera dalluese nga kjo pasuri e pashoqe t cilat i jan prshtatur mjedisit shqiptar. Ndikimi lindor i lidhur me sfern e besimit n ceremonialin e dasms i referohet nj faze t prcaktuar historikisht, pushtimit t perandoris bizantine nga osmant n
21
Shih m hollsisht A. Velianj Simbolik orientale n lirikn qytetare t Shkodrs Perla 1998/4 (12)
f.13
60
shek. XV dhe prhapjes s besimit islam q arrin kulmin n shek. XVIII. Elementi ortodoks e kryente martesn sipas rregullavee normave t kanonit kishtar bizantin, elementi katolik sipas kanonit martesor katolik roman, ndrsa ai musliman zbatonte t drejtn e shenjt islame, Sheriatin. Prve zbatimit t s drejts fetare t prcaktuar n kanonet prkatse, n gjysmn e par t shek. XX vendoset kodi Civil i Mbretris s Zogut (1929). N vend vepronte n nj form autoritare dhe e drejta zakonore shqiptare prmes Kanunit t Lek Dukagjinit, Kanunit t Skndrbeut, Kanunit t Labris etj. E drejta islame, Sheriati influencoi dhe n t drejtn zakonore e, sidomos n Kanunin e Gjakovs, Kanunin e Leks, Kanunin e Sknderbeut, n Kanunin e Labris 22( n pjesn m t madhe). Influenca islame u ndje n fuqizimin e disa institucioneve t cilat e kan origjinn n format arkaike t ekzistencs e funksionimit t shoqris njerzore, si poligamia, levirati, sororati, t cilat si sht vrejtur nga studiuesit, ekzistonin dhe m par n Shqipri. Poligamia dhe ekzistenca e saj n Shqipri sht konstatuar dhe nga Prof. abej; sipas tij ajo ekzistonte tek shumica e popujve indo- gjerman, te trakasit, te mbretrite bujqrit e Iliris s vjetr, te hindasit, perst, sllavt e prusiant e vjetr. 23 Bashk me kto institucione u inkurajua moralisht e ligjrisht sipas Sheriatit edhe divorci, i cili i jepte dhe gruas t drejtn e shkurorzimit, n ndryshim nga e drejta kanonike kristiane, e cila nuk lejonte prishjen e kurors. Por, bashk me tolerancn islame dhe lirin femrore n marrdhniet martesore u kanonizuan dhe disa dukuri t tjera orientale- islame. Fenomeni i huazimit kulturor e i ndikimit lindor fetar u ndie dhe n ceremonialin martesor, n ritet tradicionale t dasms. abej ka prmendur ndikimet e huaja n
22
A. Kostallari Mbi shtrirjen e shtreszimin e s drejts kanunore n Shqipri n Etnografia
Shqiptare IV, Tiran, 1972, fq 23

23
E. abej Zakone dhe doke t shqiptarve n Studime gjuhsore V, Prishtin, 1982

61
doket e zakonet e shqiptarve e n folklorin e popujve ballkanik duke vrejtur ekzistencn e disa shtresave: nj shtres pagane, nj kristiane dhe nj islamike 24 Mund t flitet pr pranin e shtress orientale islame n dasmn shqiptare e hedhja drit mbi t duhet br duke u ndalur n prbrsit kulturor e etnozakonor t ceremonialit. Nj problem q meriton vmendje sht fakti se sa e ka prthithur riti dhe poezia prbrsin fetar, marrdhniet midis tij dhe prbrsit ritual. Akti i kurorzimit martesor islam, Nikah u b form zyrtare e martess pr muslimant shqiptar dhe u ndrfut n ceremonit rituale vendse i njohur me emrin Nigjah. N fakt, edhe para dasme kishte rite q inkorporuan brenda tyre dhe praktika islame si n ndonj zon, ndrrimi i unazs s fejess n objektet e kultit islam, n xhami etj. Nigjahu kryhej si akt kontraktor para martese si nj kontrat q pohonte legalizimin e bashkimit e t lindjes s fmijve; kryhej n nj dit t caktuar (n Gjirokastr kjo njihej si dita e nigjahut dhe prdorej shprehja hedhje e nigjahut popullore:
25
, i reflektuar dhe n kngn
Dhe nigjahun ma hodhe, Dhe ditn ma shnove
Kjo kontrat zyrtarizohej n formularin e quajtur Nigjahname q nnkupton jo nj ndikim t karakterit ritual por nj zbatim t kontrats q kishte t bnte me
24
Po aty, f.336
25
AEIKP, D. Bejleri 999/117 f. 92

62
shprblimin e vajzs n rast divorci (si n Kuran). Ky akt mund t kryhej edhe ditn e dasms, n momentin e marrjes s nuses .26 N Elbasan nigjahu redaktohej tek kadiu ose imami
27
ndrsa n amri
prgjithsisht ky veprim kryhej n Medrese tek myderizi. 28 Martesa e kryer n kt mnyr sanksionohej ligjrisht dhe tradita popullore bart mendsin e funksionimit t ktij procesi n shprehjen burr me nigja. Elementi m i dukshm fetar sht prania e klerikut musliman (hoxhs, imamit) dhe kryerja e shrbess fetare islame n sekuenca t caktuara si n ditn e nigjahut, n darkn n shtpin e nuses, n gostin e dhndrit, n disa raste dhe n krye t grupit t krushqve pr marrjen e nuses ( n amri, ndrsa n dasma t mdha n krye printe kryemyftiu).29 Prpara hyrjes ceremoniale t dhndrit n dhomn martesore ai fillimisht i nnshtrohej shrbess fetare t mbajtur nga hoxha n gjuhn arabe. N ndonj rast, p.sh. gjat stolisjes s nuses, funksionin fetar e kryente dhe ndonj grua ( hoxhesha).30 N prbrsit ritual materiale t influencuar dukshm prmendin pajn e nuses e cila prmbante ve t tjerash dhe veshje orientale: ferexhe, xharxhanfez (Gjirokastr); qyrk, qyrdije (Skrapar); avdespeshqir, xhybe, dolloman, itjane (Elbasan) etj. Kishte raste 31 (11) kur prindrit ve pajs i jepnin vajzs dhe at q njihej n traditn islame emrin Xhihaz ( prik n t holla apo pasuri t patundshme).
26
Rr. Zojzi Dasma n krahinn e Skraparit BUSHT 1958/2 f. 229 A. aushi Martesa n qytetin e Elbasanit E.SH.V, Tiran 1974, f. 236 AEIKP 999/117, fq 93 Po aty N Elbasan, gjat stolisjes s nuses hoxhesha kndonte npr dhmb e kryente veprime specifike
27
28
29
30
rituale.
31
A. aushi, art.i cit. f. 236

63
Edhe veshja rituale e dits s dasms e nuses dhe e dhndrit n disa qytete psoi kontaminim lindor. N Elbasan fillimisht nuses i vendosnin ferexhen e pastaj duvakun, ndrsa dhndrit, shokt kur vishej (madje dhe t krishtert) i kndonin:
Me shndet xhyben vishma More serm i kulluem 32
Duke ndjekur kronologjin rituale t dasms ndalemi n fazn e prgatitjes s vajzs nuse. N kt faz nj moment i rndsishm sht dita e vnies s knas, produkt me burim oriental. Knaja i vendoset nuses n flok, duar e kmb; ajo prdorej edhe nga t krishterat t cilat lyenin vetm pllmbt e duarve. Knaja sht nj produkt i adhuruar nga besimtart musliman, sepse sipas besimit islam, ajo sht shenjtruar prej profetit Muhamed, i cili ka thn: Katr gjra jan prej punve t pejgamberve: knaja, parfumi, misvaku dhe martesa (Tirmidhiu) 33. N t vrtet, riti i lyerjes s flokve t vajzs nuse me kna (tek t krishtert pr flokun prdorej boja) bart gjurm t inicimit, t kalimit nga gjendja e mparshme e vajzris n gjendjen e re t nusris dhe inkorporimi n kt rit arkaik i prbrsit fetar, prcjell nj konotacion simbolik t przier: pagan e fetar (monoteist).
t ngrihesh q m sabah, Flokt e kuqe me kna, Kush ti kuqi mashalla, Babai im q ka sevda.
32
Po aty f. 248 A. Nasih Ulvan Rregullat e fejess e martess dhe detyrimet e bashkshortsis, Tetov 2003, f. 8
64
33
Ndikimin oriental prmes ritit t vnies s knas e ka vn re dhe abej, i cili, ka konstatuar se ky rit tek shqiptart kryhet n prputhje me ritin e lelet eh hene q kryhej n Egjipt34 (14). Vrejtja e pranis s kulturs orientale e m ngusht islame n ritin dhe kngn e dasms, duhet par n raportet midis elementit vends dhe atij t ardhur, n nivelet e ndryshme t huazimit, n kontominimet dhe bashkekzistencn e prbrsve t lasht zakonor. Me praktikat fetare islame knga rituale ndjeu ndikime e huazime relative n nivelin e prmbajtjes e at formal. Simbolika orientale me shenjuesit e saj t bukuris fizike femrore, t prsosmris, dashuris, ka zn vend n strukturn e kngve t dashuris e t dasms duke prcjell kuptimin m t shprfaqur t simboleve t saj, ndrsa shtresat kuptimore t lidhura me mistikn jan t largta dhe mbeten tek burimi. 35 N rrafshin e prmbajtjes ndihet e pranishme mendsia orientale e veimit t vajzs q prgatitet t bhet nuse, mbyllja , izolimi i saj prej mjedisit social e farefisnor. N t vrtet kjo form shkputjeje (e cila nuk kryhej vetm tek pjesa muslimane, por edhe tek ajo e krishter) i prket fazs s praktikave rituale t njohura nga njerzimi, t inicimit t lasht t ndarjes , shkputjes nga jeta e mparshme. Sipas studiuesit t njohur M. Eliade, n pjesn m t madhe t rasteve, inicimi femror kryhej prmes fazave t ndryshme t prgatitjes pr martes gjat t cilave vajzat i besoheshin grave t moshuara e pr nj periudh kohe qndronin n kushtet e nj izolimi absolut.36
34
E. abej, punim i cituar, f. 197
35
Shih m hollsisht A. Velianj Simbolik.... f. 16 M. Eliade La nascita mistica Riti e simboli diniziacione Brescia, 1974, f. 68-69
65
36
N praktikn islame kjo mendsi e lasht e mbylljes u prforcua e shoqrohej dhe me mbulimin e vajzs n mjaft zona, kryesisht qytete. N kngn popullore, semantiks s mbylljes s vajzs-nuse i prgjigjet nj mikrokozmos oriental i prftuar artistikisht nga shkallzimet poetike q krijojn iden e pamundsis s lvizjes, hapsirs.
Si duron q sfluturon, moj flutur, T vin ktua ndr ne, Nato porta me qemer, Nato shkall me mermer, Nato oda me kafaz, Rreth e rreth me gur elmas, Nimet shtruar me allkaz. 37
Ksaj semantike i shkojn pr shtat edhe orientalizmat qemer, oda, kafaz, elmas, allkaz, t cilat e prforcojn kontekstin oriental. N mjaft raste si u prmend, elementi fetar deprton n trajtn e kontaminimit. Prbn mjaft interes fakti q tek arbresht e Italis, ceremonia tradicionale e dasms nuk ka psuar kontaminime si pasoj e largimit n periudhn e dyndjeve osmane. Ajo zhvillohet mes dy koreve, prkatsisht t burravee grave t cilt kndojn kngn prkatse t sekuencs rituale. Kjo form e lasht vendse e zhvillimit t procesit ceremonial n Shqipri sht kontaminuar nga veprimi i faktorit t ardhur oriental q e konceptonte mbylljen e veimin e grave edhe n ndarjen e tyre vemas burrave n dhomat prkatse, ( oda e burrave, oda e grave). Edhe krushqit oheshin n nj dhom t veant (ajo quhej konak; kujtojm
37
Rr. Zojzi, art. i cit. , fq 225

66
vargun e njohur Bn konak moj gjeraqin, bn konak, q i referohet ktij momenti). Po kshtu nj tjetr fakt oriental sht q n pjesn muslimane, dhndri nuk shkonte me krushqit pr t marr nusen. T natyrs kontaminuese jan dhe format ekzotike t mbulimit t kalit t nuses me adr, me plhur t bardh n t kuqe me katr shtylla q mbaheshin nga katr rom
38
q n mnyr asociative t kujtojn karvanet e shpurat pompoze t
princeshave n prrallat orientale. Edhe tradita antike prgjithsisht mbarshqiptare e moskonsumimit martesor natn e par (fenomeni trinoctium castitatis), n disa zona, nn efektin islam nisi t mos respektohej. 39 N Mat, kur dhndri hynte n dhom tek nusja, grat jasht kndonin:
Grgllon grset haremi, Krkon hanmi vashn -o40
Kto vargje mbartin simbolikisht konceptimin islamik t poligamis, t evokimit t haremit oriental. Akti ritual i zbukurimit e stolisjes s nuses iu nnshtrua disa karakteristikave lindore t cilat reflektoheshin dukshm n mnyrn e rnduar t tualetit n ngjyrat specifike
38
AFIKP 999/117, fq 124 N Prmet, muslimant e mbyllnin dhndrin q natn e par t martess. N Libohov (Gjirokastr)
39
deri n fillim t shek. XX dhndri hynte n gjerdek e nuk dilte, ndrsa pas viti 1920 kjo form ndryshoi, dhndri respektonte prkorjen dhe hynte formalisht n dhom pr pak aste e pastaj dilte.(AEIKP 999/117)
40
Q. Allushi Dasma n Mat ESH IV, Tiran 1972, fq 275.
67
e bardh dhe e kuqe e ndezur ( bakami-e kuqjae ndezur pr mollzat e faqeve, telet e t shkruarit (Gjirokastr) etj. Diku kjo form e denatyruar e stolisjes shoqrohej me vendosjen mbi vetulla t nj vargu pikash t kuqe. Kjo kozmetik jo vendse ishte tipike pr ditn e nusrimit tk muslimant. Tek t krishtert telet e t shkruarit (apo n zona t tjera i njohur me emrin telbakami) nuk prdoreshin , ndrsa lyerja me t kuq e t bardh ( n jug njihej me emrin koqinadh) prdorej m leht. Lidhur me nusrimin prmendim dhe praktikn e huazuar t t qndruarit t nuses divan, n kmb, e njohur n Veri e Jug. Marrdhnia midis elementit vends e atij t ardhur, mund t shihet si marrdhniemidis elementit konservativ dhe atij t huazuar dhe shprehet n bashkjetesn e praktikave magjike dhe religjoze n rite t ndryshme. Ajo prcaktohet n niveline komunikimit simboliko-utilitar t ritit dhe n nivelin e komunikimit verbal, ligjrimit artistik. N ritualin e dasms vihet re n mnyr t trthort deprtimi i besimit monoteist dhe n sfern e besimeve popullore duke krijuar przierjen e disa bestytnive e supersticioneve pagane me ato islamike. Elementi i lasht magjik konvertohet n bestytni n lidhje me figura e entitete t besimit islam ( p.sh. bestytni n lidhje me xhindet). Nusen nuk e linin t shihej n pasqyr e veshur nuse, as t dilte pas darke (akshamit) tek shkallt sepse besohej se e goditnin xhindet, hieja, shkalej etj. 41 Si pasoj, veprimet arkaike rituale t radhjes s nuses n shtpin e burrit ndonjher marrin forma supersticioze t prkatsis fetare; n Mat, nusja kur mbrrin n tokn e dhndrit hedh disa monedha fshehurazi pr baht e kismet
42
( lexohet qart
shprehjae paracaktimit islam), ndrsa, n Malsi t Gjakovs, mnyrn antike t ruajtjes s nuses nga magjit, prmes shtrimit t rrobave prdhe kur zbret nga kali
41
AFIKP 999/117 f. 53 Q. Allushi, art. i cit. fq 273

68
42
(23)43., forma e huazuar e bestytnis e lidh me zemrimin e xhindeve. Kto figura t bestytnis bartin dhe ngarkesa stilistike n kng:
Bie n gjum t fl, M bhet n ndrr, Nj si xhinde femr44
N disa vargje, varsia ndaj prcaktimit islam integrohet brenda urimit pr vazhdimsin e familjes, fisit:
Nj ik do t kndoj, Baban do ta uroj, Pr djaln q e fijoj, U jalla u trashgoft!45
Prania e ksaj mendsie ndihet dhe n momente t tjera. N Veri gjat vizits rituale t grave pr t par pajn e nuses ato e urojn: Mashalla i qoft! Mos e paft syni i keq! Ndrsa kur urojn fejesn thon: Hajt pr hajr! Ishallah e ke djalin me ymr e nusja t vjen me kmb t hajrit! 46 N Jug gjat ndarjes s nuses me familjen e saj kndohet knga: Me shndet, nno, se ika,
43
M. Memia, Dasma e Malsis s Gjakovs, ESH I, Tiran 1962, f. 296 AFIKP, mat. i daktilografuar, Dosja Zhulat, Gjirokastr, 1971 250 kng popullore dasme, Tiran 1966 f. 75 M. Memia, art i cit. f. 280
69
44
45
46
Hallall buka, hallall kripa, Hallall t ma bsh, moj nn, Sisn q m ke dhn 47
T njjtin urim i japin prindrit djalit dhndr q ndahet me ta pr tu futur n dhom tek nusja: Hallall t koft si gjini i nans dhe nusesi pafsh hajrin!
48
Bashkekzistenca e elementit t kultit ( kulti i gjirit), e prbrsve ritual si buka, kripa (komponent t rndsishm n rite t caktuara) dhe forms s bekimit islam ( hallall) bhet prmes shkrirjes s tyre n konvencione artistike. sht pr tu vn re gjat ktij momenti se praktiks s hershme rituale t goditjes s dhndrit nga t afrmit e shokt para hyrjes n gjerdek, i bashkohet uditrisht dhe hoxha gj q dshmon ngulitjen e ktij veprimi t epokave pagane q dominon dhe vokacionin fetar, edhe pse konvencionalisht. Gjurmt e prfytyrimeve t lashta ndrthuren me simbolet fetare duke u shprehur n ndonj rast n fillesn e veprimit ritual n formn e formulave fetare. Nj veprim me karakter inicues, si sht prishja e grshetit t vajzs gjat prgatitjes s saj pr tu br nuse, n zona t caktuara ( Kosov) nis me fillesn elutjes islame:
Bismilah, u prish bisteki, Motra jon po tlen lezeti49
Edhe riti i znies s brumit pr bukn, kulain e dasms n kto zona nis me vendosjen e formuls fetare klishe:
47
AFIKP. mat. i daktilografuar, Dosja Zhulat Gjirokastr, 1971 M. Memia, art. i cit. fq 298 Kng dasme I, Prishtin, 1980, f. 168
70
48
49
Bismilahe, mori site Me duer tbardha ta kam ngjite 50
Bota orientale dhe vetdija e besimit ndihen trthorazi dhe n rite t jera. N ndonj rast para larjes rituale t nuses kndohet:
N hamam, o ku mje nis, Moj drandofile, Hiq ferexhen se je djers, Moj drandofile... 51
Prgjithsisht elementi fetar n kngn rituale t dasms nuk ka dhe aq funksionin e besimit, por nj rol plotsues. Ai shndrrohet n funksion t domethnies s ritit dhe kngs. Prfytyrimi islam i parajss s prtejme xhenetin kngn e dasms perceptohet simbolikisht dhe hyn n asosiacione estetike;
Kur m del n der, Si lule xheneti 52
50
Po aty f. 316 Po aty f. 295 AFIKP, mat. i dakt. Bashaj- Sarand, 1981
71
51
52
Konceptimi i tij madje dhe i Krijuesit, Allah- ut, n disa struktura artistike nuk bhet n format e adhurimit arab islam, por pr t ndrtuar nj simbolik t caktuar: nuri, hiri nusror, n kt kontekst perceptohet si nj cilsi me origjin hyjnore:
Oj syzeza, oj sermalije, ysh ta dha allahi gjeth ket hije 53
N disa fshatra t Kosovs, t nesrmen e martess kndohet:
U u nusja me sabah, Bismilah me kalln zjarrmin 54
Prcaktimi n vargun e par i momentit kohor t ngritjes s nuses pr fillimin e punve n shtpin e re q prkon me sekuencn e faljes muslimane, sabah- un dhe prdorimi n vargun e dyt i formuls fetare bismilah, ndrtojn simbolikn e fillimit, qasin marrdhnien e afrimit t nuses me familjen e burrit, nisjen e raporteve t reja familjare. N tipologjin e riteve t kalimit, ky moment shnon fazn e tret, postliminare, t bashkimit t nuses n grupin e ri social. Kjo ngjizje e prbrsit ritual zakonor me at fetar nuk prcjell thirrjen e besimit, por prforcon mbizotrimin e vetdijes estetike mbi at fetare. Bashkjetesa e shtress s lasht t besimeve e festive pagane me besimet e festat e tyre t mvonshme e prligj n vargje dhe paralelizmat n funksion t ndarjes nga gjendja e mparshme.
53
Kng dasme, I fq 168 Po aty

72
54
Kaj, moj ik nder thamarit Ty po tlen o loja e bajramit, Kaj moj ik n prag t derit, Ty po tlen o loja e Shengjergjit. 55
Tek festa e Bajramit ruhet nj kult m i hershm: kulti i gjinis (amsia, mbledhja e bijave). Bajrami prjetohet si dit e gjinis dhe e familjes s madhe. Kulti i gjinis ruhet dhe tek festa pagane e Shngjergjit. Duhet pasur parasysh se kuptimi i familjes n krishterim sht i ngusht ( ajo lidhet me nocionin e famullis: familja -kisha -bamirsia), ndrsa n Islam kuptimi pr familjen sht shum i gjer (familja e madhe) dhe lidhet me nocionin e solidaritetit, vlersimin e gjinis. Nse krishtrimi shenjtroi kurorn duke shenjtruar lidhjen e dy njerzve, islamizmi e bekoi lidhjen e tyre duke qen tolerant n mbarvajtjen e lidhjen e ksaj lidhjeje, duke mos qen i ngurt e duke lejuar divorcin. Duke iu kthyer kngve, vrehet se ndihet shum rrall fryma e besimit si vetdije ndaj paracaktimit; druajtja prej ndshkimit hyjnor prohet nga mallkimet e befta por shum t rralla:
Si nna ardht nusja shumtim, tbaft allahi gjytyrim! 56
55
Po aty Po aty, f. 63
73
56
Prgjithsisht orientalizmat e ndrfutura n leksikun e shqipes e bjn t dukshme prurjen orientale- islame. T tilla si nishan, baft, gjerdek, oda, bashoda, bajame, bajrak, bej, manushaqe, nerinx, aheng, zurma, mazi, hoxh, derman, sevda, etj., prcaktojn n nj mas t madhe krijimin e strukturave poetike. Ndikimi oriental prcakton n mjaft raste dhe ndrtimin strofik me baz rimn e alternuar, karakteristik orientale e bejteve, q vihet re m shpesh n poezin popullore t disa qyteteve ( Elbasan, Tiran, Shkodr etj.).
Npr faqe t shkoj brisku, Se t bani muhaser, Shif se bani mynafiku, Lanet qofshi ju berber! 57 ( Riti i rruajtjes s dhndrit)
Emrtimi n disa krahina i autoritarve t dasms, prfaqsuesve t krushqve, krushqparit - me emrin selamaz, shoqruesit (zvendsues) t dhndrit e nuses prkatsisht veqili i dhndrit, veqili i nuses sht br nn influencn e prurjeve orientale . Dasma shqiptare dhe zakonet e lidhura me t bartin mundsi tradicionale t cilat shpesh bien ndesh me normat islame. Gjithashtu, gjat sekuencave ceremoniale ka shmangie ndalimesh, shkmbehenpije alkolike, kryhen shpenzime t mdha, kndohen kng licencioze n ort e vona n mjediset e burrave etj. N qytete kngt shoqroheshin me pranine sazeve e diku dhe t krcimtarve engie 58 prurje kto, orientale, edhe pse prfshihen n ndalimet e fes islame. Kjo gj prbn nj
57
Mat. folkl. n art. i cit. tek A. aushi, f. 247 N Elbasan, A. aushi, art. i cit. f. 251
74
58
ndryshim midis etnive pra, edhe pse u pranua besimi, nuk u ndikua tek etnosi. Ky ndryshim bn dallimin e ndikimit kulturor, gjuhsor e t besimit, nga ndikimi etnozakonor, pra, me gjith ndikimet e interferencat u ruajt njsia etnokulturore, specifika etnoveuese e ceremonialit shqiptar. Mund t thuhet se n ceremonial, kngt rituale vendosin lidhjen midis
konvencionit artistik dhe prfytyrimit t zanafills. shtje me interes prbn raporti midis vetdijes estetike t mendimit mitologjik primordial q rimerret nga riti dhe vetdijes s besimit fetar. A mund t flitet pr vetdije e frym besimi n trsin e sekuencave rituale dhe ligjrimeve t tyre poetike? Dallimin e prfytyrimit mitologjik pagan prej prfytyrimit t mpastajm, studiuesi i mitologjis Sh. Sinani e prcakton si nj antonimi n t ciln gjendet njhersh kufiri i jo ndrgjegjes prej ndrgjegjes, kufiri i poiteizmit liberal prej monoteizmit doktrinor, kufiri i bots s njeriutq ngrihet deri n shkalln e fuqis hyjnore nga ai i bots s robrve t bindur t zotit.. 59 Prgjat ritualit, kjo antinomi do t shprehej si raport opozicional midis komunikimit simbolik estetik e atij fetar. Mendoj se vetdija fetare n formn e fryms, thirjes s besimit sht shfaqur m ndjeshm n realitetin social n trajtn e moralit islam, ndrsa, n kremtimin ceremonial kjo vetdije nuk sht ngulitur, pavarsisht nga jehona e ktij procesi. Prbrsit fetar dhe pse t pleksur brenda trsis rituale, n kngn popullore kan m tepr funksione konvencionale. Veprimet dhe sjelljet rituale gjat dasms, kumtet q ato bartin, modelet q ato prsrisin, nxjerrin n drit t lashtn apo arkaiken, at q sht primitive, mbizotrimin e paganes.
59
Sh. Sinani Mitologji n eposin e kreshnikve Tiran 2000, f. 82
75
V.
RITI I ZNIES S BRUMIT N CEREMONIALIN E DASMS
I. Buka rituale dhe prdorimi i saj n rite familjare e festa kalendarike. II. Riti i znies s brumit pr bukn e dasms n Shqipri. Paralele ballkanike. III. Semantika e kngve rituale t brumit dhe e prbrsve t ritit. IV. Kulai ritual i dasms. Simbolika e kngve dhe e veprimeve q lidhen me kulain; mendime pr lashtsin e ritit.
Buka rituale dhe prdorimi i saj n rite familjare e festa kalendarike

76
Buka sht nj nga elementet thelbsore e lidhur ngusht me domethnien e jets, sepse, sht nj element i kulturs materiale dhe i kulturs shpirtrore. sht nj element i kulturs materiale sepse, sht produkti kryesor i t ushqyerit; gjithashtu sht nj komponent shum i rndsishm i kulturs shpirtrore pasi merr pjes n rite t ndryshme. N konotacionin e ritualit ajo, prve kuptimit t saj kryesor si ushqim, merr vlera simbolike. Brenda ritualit buka merr pjes n veprime t ndryshme t cilat jan prcaktuese n faza t ndryshme t ritit. N rit, pjesmarrja e prbrsve t jets materiale bhet me funksione t caktuara estetike; ato reflektojn vlera kulturore e simbolike. Disa studiues e prcaktojn bukn si simbol kulturor: Nn nocionin simbole kulturore kihen parasysh t atill, ku sht kryer veprimi i tranzicionit nga produkt natyror primar n at artistik t kulturs. N aspektin m t prgjithshm, ktu mund t shihet krahasimi i kulturs me natyrn (e adoptuar - e paadoptuar) n formn e saj specifike e pjekur - e papjekur. Pra, buka sht simbol i ktij tranzicioni natyrkultur, e papjekur- e pjekur1. Historikisht, shqiptart jan marr me bujqsi e blegtori. Duke qen nj popull i lidhur ngusht me prodhimin bujqsor e blegtoral me tokn, produktet e saj, ai ka krijuar nj kultur t lidhur ngusht me kt an t jets s tij materiale. N sistemin e kulteve bujqsore e blegtorale nj vend t rndsishm zn drithrat dhe buka rituale. Drithrat rituale dhe buka rituale kishin t bnin drejtprsdrejti a trthorazi me kultin e demonit t drithit q jepte fat, mbarsi e pjellori. Pra, ishte ai element, t cilit n besimet popullore i vihej nj forc e veant pr t sjell fatbardhsi n jetn e njerzve2. Pr rndsin e veant si vler ushqimore dhe
1
V.Ivanov-V.Toporov,Issledovanija v oblasti slavjanskij drevnostej, Moskva,1974, f. 243-244 M.Tirta Kulte t bujqsis e t blegtoris n popullin ton, Etnografia Shqiptare IX, Tiran
1978, f.189.
77
vler estetike, buka n besimet arkaike e m von, gati sht sakralizuar. Ajo nuk duhej hedhur, nuk duhej shkelur apo shar. N Shqipri thuhej e besohej se: Buka t z syt!; prdorej shprehja (mallkimi): T znt buka syt; apo betimet: Pr at buk!, Pasha bukn! etj. N festat kalendarike dhe n ritet familjare sht mjaft e rndsishme pjesmarrja e buks rituale dhe drithrave si gruri, thekra, misri, elbi etj. Gruri sht simbol i pjelloris, i riprtritjes s jets, i blegtoris, i bollkut, harmonis. Gati n t gjitha festat kalendarike marrin pjes gruri e drithrat e tjera, apo buka dhe kulai si komponent t rndsishm t riteve q kryheshin. Natn e Vitit t Ri, n Paftal t Beratit mblidhen njerzit e familjes rreth vatrs, hedhin n zjarr flet prckash ose kokrra gruri dhe kujtojn n at ast emrin e njrit, dhe po t krcas kokrra e grurit tregon se ai do t gzoj shndet t plot gjith at vit; po nuk u hodh prpjet, tregon t kundrtn. Bjn dhe kula me brum t ardhur dhe vn nj para brenda. Kush gjen paran kur e han, do t ket fat3. Darkn e Dits s Vers, n Kosov t Prmetit, bjn gati kulet. N mngjes hert, nna vete n krua, lag kulain dhe kthehet me uj kroi e bar t njom. N Opar, n kt dit marrin me vete kule, vez, sheqer e mjalt, ven n krua q t lahen. N krua thon tre her: Mirmngjes o krua, lash t ligat e mora t mirat. Edhe kulain e lagin tre her dhe secili e kafshon tre her. Kulai q han n krua quhet Kulai i kroit. Bukt n kt dit i zn me qiqr.4 N ditn e 25 dhjetorit, n festn q njihej me emrin Kolendrat, zakonet m t njohura jan ato t gatimit t kuleve, t cilat quhen dhe ato kalendra apo kullana dhe q u jepen njerzve t shtpis, ose atyre q vijn pr vizit5. Kt zakon e zbulon vet knga e kolendrave:
3
Kng popullore lirike, Tiran 1955, f.307. Po aty, f. 378. Z. Sako Studime pr folklorin, 1984, f. 25.
78
Kolendra, milendra/ Mirdita moj kadna/ Mir sot e mir mot/ Ashtu dali pr shum mot/ Dil kadn e shtpis/ Hap dern e Perndis/ Nxirr kulane zotnis/ Del moj dal e bardh/ Gjer mot me nj djal/ Del moj dal e kuqe/ Gjer mot me nj nuse6.
Vrehet nga kto vargje dshira pr mbarsi e plleshmri. N fshatin Ljare, natn e Buzmit, barinjt q ktheheshin nga mali me bagti i prisnin n der t shtpis me kula (nj lloj kolendre) t lyer me sherbet, t cilin e kafshonin tre her7. Kur sht festa e Rusicave, n Polen t Kors grat mblidhen grupe - grupe n nj shtpi, blejn miell, vez, gjalp etj. Dhe bjn lakruar, bukvale, kula (pogae), bakllava etj. Lakrori quhet lakrori i Rusicave dhe e kan pr mir q t han dhe njerzit e shtpive t tyre. N vargjet e kngs s Rusicave thuhet:
M.H.F III, Tiran 1962, f.166. I. Doda, Krshndellat n Ljare n Studimi etnografik i ndryshimeve bashkkohore n
kulturn popullore shqiptare, Prishtin 1990, f. 263.

79
Rusica, rusica/m drgoi Rusica/ pr nj dok miell/ ta bjm pogae/ t ftojm Ristoz/ Ristozi na ndiht8.
Prdorimin ritual t grurit t pagatuar ose t gatuar e gjejm dhe n rite t tjera, si psh. n ritin pr ndjelljen e shiut, pjesmarrsve t ritit u jepeshin dhurata t ndryshme: n Hotov, Prmet: i japin gjalp e miell. Miellt e gjalpt i bjn lakruar. Strug:dhe i jep ndonj kilogram drith q dordoleci t ndjell shi e shiu bereqet9. Mjaft bestytni popullore lidhen me bukn. N materialet e mbledhura nga Pederseni gjejm: Gruaja, kur t haj buk nuk bn, q t krrej shamin, se n hngrt buk me kok jasht, do ti des burri. Po, kur t haj buk me kok jasht e mira sht t ver nj thrrime buk mbi kok10 . Nj tjetr bestytni popullore lidhej me mbarsin q sillte prania e buks: Kur vete bujku protopar, q t punoj arn, thon q parmendn ta shpjer natn ndar, q t mos ta shoh njeri, t marr edhe nj cop buk e ta lr ndar bashk me parmnd, e nd qoft nesr, q t ve e t gjej bukn, ajo ara do bj shum berqet; jo nd mos e gjet, nuk do bj berqet11. Buka e kulai integrohen dhe n praktikat magjike q kryhen n ritet pas lindjes s fmijs, gjat vnies s emrit t foshnjs, pr ardhjen e qumshtit pr lehonn etj. N Labri, pr vnien e emrit t foshnjs ndiznin shkrepse, e shoqronin me kulain
8
Visaret e kombit, vll.III, Tiran 1937, f.131. N. Papleka Kulte, rite,magji n traditn orale,Tiran 1999, f. 220. M.H.F. I,Tiran 1961, f. 426. Po aty, f. 425.
80
10
11
ritual dhe me copa letre ku ishin shkruar emra t ndryshm: N kt kula secila grue q don ti ver emnin, ngul nj shkrepc e posht vn letrn e palosun q prmban emnin. Mandej t gjitha shkrepset i ndezin prnjiherit. Shkrepca qi fiket ma von i cakton vajzs emnin12. Kulai ritual n ritin pr vnien e emrit foshnjs prdorej dhe n Frashr ku kulain e kishte br nj vajz ose grua q i kishte gjall nnn e babn. Nj djal, po me nn e bab gjall, ia thyente kulain mbi kok foshnjs dhe i thoshte n vesh tri her emrin e zgjedhur nga prindrit13. Kulai i pjekur ose poganiku thyhet sipr djepit t foshnjs. Kt e mbajn n dor ata q jan aty dhe me kt rast thuhen kto fjal: Poganik dhe fjal burr/ ta drgojm pr masur/ t na bjer para shum;
ndrsa, pr vajzn:
Poganik vajz e grua/ ta drgojm n prrua/ t na bjer uj shum.
Mysafirt shprndahen, por secili merr me vete nj cop buk nga kulai i fmijs dhe ua ndan antarve t familjes s vet, sepse sht mir t hash nga kjo buk14
12
N. Papleka, vep.e cit.f.54. Po aty, f.55. Po aty,f.62.

81
13
14
Buka sht prdorur si nj mjet me fuqi apotropeike edhe n bestytnit q lidheshin me mungesn apo ruajtjen e qumshtit t gjirit tek lehonat. Kshtu n Strug, natn e tret pas lindjes, kur nns i vjen qumshti, merr thrrime nga sofra e par, i mbshtjell n nj leck dhe i qep n nj prkres t fmijs, ose n brezin e vet.15 Ndrsa, kur gruas i ikn qumshti, srish buka kryen funksionin e vet magjik: Natn e shtun, t enjten ose t hnn marrin nj cop buk dhe e vn n man. Plaka q e v bukn n man, merr nj drapr dhe duke e luajtur draprin sikur korr thot: Si e mbledh drapni bereetin, ashtu tmblidhet tambli ke Sanija N mngjes, plaka e merr bukn, e lag n tri ujra q rrjedhin dhe ia on gruas gjegjse pr ta ngrn e cila e ha me qep e krip n prag t ders.16 Kur gruaja ska qumsht e porosit t shoqin q kur t kthehet nga pazari ti blej nj simite, tia lag n tri rrjedha dhe tia sjell q ta haj Kur skan qumsht, grat krkojn buk nga tri magjetore.
17
Gjithashtu edhe n ritet e vdekjes sht i njohur prdorimi i grurit t
zier pr prshpirtje, si dhe buka q shtrohet pr nder t t vdekurit e q njihet si buka e t ndjerit, buka e qirit etj. Si vihet re, buka rituale sht nj nga elementet specifike t ritit, e cila kryen funksione t caktuara brenda tij. Ajo bn t mundur lidhjen dhe bashkveprimin e elementeve t tjer t ritualit. Studiuesit kan vrejtur se n planin e komunikimit shoqror buka ka funksion socialo- organizativ, shpirtror, lidhs (si marrveshje) dhe funksion estetik (si simbol)18. Buka rituale e realizon funksionin e saj social nprmjet lidhjes q vendos midis elementeve t ritit, midis individit dhe grupit, midis grupeve t ndryshme. Buka (ose
15
Doke,zakone e bestytni pr ritet familjare,Gjurmime Albanologjike, Folklor dhe Etnologji,
IX-1979, Prishtin 1980, f.201.

16
Po aty, f.202. Po aty, f.202. J. Stanka, Buka rituale bullgare Sofie 1989, f.70.
17
18
82
kulai) sht mjet bashkimi midis nuses dhe familjes s re t saj; ngrnia e buks s prbashkt, przierja e buks midis krushqive. Shkmbimi i bukve si dhurata, kulet si dhurata n dasm, pr lindjen e fmijve, gjat festave kalendarike etj., prdorimi i grurit e drithrave t tjera gjat riteve t ndryshme, pra trsia e mardhnieve komplekse q krijon prania e buks n rit, konfirmojn qart funksionet e saj si faktor q bjn t mundur vendosjen e lidhjeve sociale e shpirtrore midis individve e grupeve, midis individit e t mbinatyrshmes, midis realitetit toksor e atij t s prtejmes, q bn t mundur lidhjen natyr- shoqri dhe nprmjet vlers s saj estetike, si nj fakt simbolik, mundson lidhjen natyrkultur, t ciln e prmendm m lart. N mnyr m specifike do ta shohim rolin e saj n nj nga ceremonialet kryesore t ciklit t jets, n ceremonialin e dasms.
II. Riti i znies s brumit pr bukn e dasms n Shqipri. Paralele ballkanike.
Rituali prfaqson formn m t lasht t grshetimit t artit dhe veprimtaris praktike njerzore. Ritualet kan qen rregullator t veprimtarive njerzore, t marrdhnieve individ- bashksi duke afirmuar nj realitet zakonor t strmom. Prsa i prket antarve t shoqris ose grupit, rituali dallohet si nj moment mjaft i rndsishm n jetn e tyre shoqrore kur n nj form simbolike, konkrete, t dukshme, prjetohen ide, vlera dhe norma m t rndsishme19. Me an t ritit kaprcehen kontradiktat n realitet dhe n plan t par del harmonia e elementeve-
19
Po aty, (D.Ugrinovi), f.7.

83
harmonizim i paarritshm n jetn reale. N kt mnyr, veprimi ritual konfirmon idealin dhe synon vazhdimin drejt tij20. Pjesmarrja n kt realitet t idealizuar bhet me vetdijen e pjesmarrsve n rit, t cilt bhen dhe pjestar t nj marrveshjeje t t gjith bashksis. Riti funksionon si nj mekanizm me struktur funksionale, semantike e artistike. Ai mund t krahasohet me nj struktur mitologjike matric origjinale sipas s cils duhet t realizohet dukuria e dshiruar21. Rituali i dasms prfshihet brenda ktij pohimi; gjithashtu, ky konstatim i prket edhe dits s brumit t prfshir brenda ktij ceremoniali e cila sht pjes prbrse e tij. Si nj struktur e plot brenda ceremonialit ajo prmban vlera praktike dhe simbolike. Ajo organizohej si nj dit n t ciln kryhej nj veprimtari praktike-utilitare : prgatitja e brumit pr bukt apo kulet e dasms. Kuptohet q bhet fjal pr nj koh t hershme t praktimit t ritit, sepse n ditt e sotme ai nuk gjen prdorim. Kjo dit njihej me emra t till si dita (apo nata) e brumit, kulai i nuses, dita e yrekve, brumt, dita e kuleve, nata e kulait, etj. Riti kryhej n nj dit t caktuar, q ndryshon n krahina t ndryshme. Zakonisht brumi zihej n shtpin e dhndrit, por n disa zona edhe n shtpin e vajzs. Ky ritual fillon disa dit prpara ardhjes s nuses n shtpin e dhndrit, zakonisht trikatr dit dhe zakonisht ditn e mrkur, t enjte ose t premte, por edhe n ditt e tjera, sipas krahinave. Riti i znies s brumit sht mjaft kompleks dhe prfshinte edhe veprime t tjera rituale q lidheshin me t. Ai niste me prerjen e drurve, uarjen e drithit n mulli, shoshjen e bluarjen etj., sitjen e miellit, mbushjen e ujit pr brum, znien e brumit
20
Po aty, (T.Zhivkov), f.7. Po aty (A.Dominjak), f.11.
21
Me termin rituali i dasms i referohemi vetm asaj pjese t ceremonialit q prfshin ritet e dasms duke
nnkuptuar faktin se ato jan pjes prbrse e nj sistemi m t gjer ceremonial.

84
dhe prgatitjen e buks rituale apo kulait ritual, gjuajtjen e kulait me shigjet, darovitjen e tij etj. Kshtu, n Tunj t Gramshit t martn oset mrkurn nisej n mulli nj burr me 2- 3 kafsh me drith dhe nj kndez pr mullixhiun, dhe bluante pa radh. Mullixhiu dhe ata q ishin aty pr t bluar e uronin: Tu trashgohet gazi. T dieln n dark zihej brumi nga tre vajza, me prindr gjall, q t kishte mbarsi nusja. N shtpin e vajzs zakonisht nuk zinin brum. 22 N Tomorric (Skrapar) dy dit pas fillimit t dasms n t dy shtpit (t dhndrit dhe t nuses) gatuajn yrekt e dasms. M par gatuanin 50- 100 yrek me end gruri dhe qiqra. yrekt i shprndanin tre dit para dasme duke drguar 2- 3 cop n do shtpi t ftuar n dasm. Atyre q u oheshin yrekt, quheshin ftorsa (t ftuar) t cilt vinin n dasm me dhurata. Kur vinin ftorsat me desh, grat kndonin:
Bluajn mokrat li e lesh/ Vjen N.N. me tre desh/ Atij ia paim hua./ N dasmn e djalit- o .23
N Qytez (Kor) dasma fillonte ditn e hn, dit n t ciln shoshnin grurin. Ditn e enjte shtypnin qiqrat pr bukt, ditn e premte bheshin bukt e dasms. 24 N Lum, ditn e mrkur pa u gdhir mir, e zinin brumin. At e prziente nj djal
22
AE IKP,1127/19, P. Basha,f. 9. AE,422/9, Ll. Mitrushi, f. 25. AEIKP 913/31, G. Mustaka; f. 21.
23
24
85
me nn e bab, me tytn e pushks, me t ciln do t shtinte njher duke shnuar fillimin e dasms.25 N Prmet t mrkurn ftohej farefisi e miqsia pr znien e brumit. T ftuarit vinin me kanistra t mbushura me pem. Njra nga grat e shtpis nxirrte nj havan tunxhi me pak qiqra e ua kalonte t ftuarve; burrat e preknin me dor, kurse grat i shtypnin qiqrat deri n fund dhe miellin e prvlonin me uj t valuar. 26 N Zym t Hasit (Kosov), kulain e gatuante nj vajz me prindr gjall, me vllezr, t ish e fejuar. Me kt rast i zoti i shtpis do t qllonte me pushk pr fillimin e dasms. Vajza q gatuante kulain nuk fliste. Besohej se kshtu vajza do t ishte e pafjal, e urt dhe e dgjueshme. 27 Tek arvanitasit e Greqis, t enjten mbrma zinin majan, t nesrmen bheshin kulet (n shtpin e dhndrit e t nuses). Me znien e majas shtijn tre her. Pas pak dgjohen tre dyfek t tjer nga ana tjetr e fshatit (nj batare nga shtpia e dhndrit- nj nga shtpia e nuses). Kto jan dyfekt pr brumin e dasms dhe bien q t friksojn shpirtrat e kqinj n kohn q zihet brumi, sepse zihet buka e par e shtpis s re q hapet.28 N Leskovik, ditn e djel kur niste dasma, nga t afrmit e t dy palve, qrohej dhe darovitej orizi. Ditn e hn drgonin drith n mulli ngarkuar npr mushka. Ditn e mrkur zihej qiqra dhe brumt pr bukt e dasms. Qiqrn e shtypnin me kopr t gjith ata q ndodheshin n kt rast. N Shqeri qiqrn e zn vajzat e shtpis, ndrsa n Leskovik e zinte dhndri. Ai merrte pak nga brumt n nj pjat dhe e shtiste te pjestart e familjes, t cilt e darovisnin duke shoqruar me kng.
25
Sh. Hoxha Fejesa e martesa n Lum, BUSHT, seria Shk.shoqrore 1960/4, f.251. A. Dojaka Ceremoniali i dasms shqiptare, Etnografia Shqiptare IX, Tiran 1978, f.121. Po aty, f. 121. AEIKP, D. 245,V. Lapis,f. 57.
86
26
27
28
Ditn e enjte zinin bukt e dasms dhe ndanin n do shtpi nga nj kula t vogl; ftoheshin miqsia q do t vinin ditn e shtun n dark me kula. 29 N Myzeqe, brumi zihet ditn e premte, si te vajza, dhe te djali. Gra dhe vajza shtypnin qiqrat pr t zn bukt. T shtypin qiqra e kan pr mir, ndaj gjithsecila krkon t marr pjes. Gjat ksaj kohe drgohen pr t mbushur uj n tri burime ose tre puse nj djal dhe nj vajz, t cilt mbushin uj pa folur dhe pa e kthyer kokn mbrapa, rrmbejn uj. N mbrmje dy fmijt q rrmbyen ujin zn brumin me qiqrat e shtypura n dy en, t cilat quhen nj e djalit dhe nj e vajzs. Pasi zihet brumi n seciln en, nj grua sheh se brumi i cils en do t bymehet m par. N rast se derdhet brumi i nuses besojn se Nusja sht kmbmbar, n rast se derdhet i dhndrit besohetse mbarsia vjen nga dhndri. Tek djali kjo ceremoni quhet dhe darka e janes. Ktu gatuhen tre kule me pak uj, qumsht e mjalt dhe pasi kulet piqen i nxjerr nga zjarri nj djal i ri, i cili merr nishan me shigjet drejt kuleve. Pasi godet t parin, copton kulain dhe e ndan midis t pranishmve. Kshtu vepron me t tre kulet.30 N kolonin arbreshe t San Nikola del Altos, brumt e nuses e mbrun nj vajz me nn e me bab.31 Ky rit i lasht, ka qen i praktikuar e ruajtur shum n Jug, sidomos n zonn e Gjirokastrs. N krahinn e Lunxhris t dieln e par para dasms ftonin t afrmit t qronin orizin. N tepsit ku ish hedhur orizi hidheshin brenda karamele, monedha dhe vinin ta trazonin tre fmij me prindr gjall dhe m pas t tjert duke knduar. Ditn e enjte n dark tek djali bhet ceremonia e znies s brumit.32
29
AEIKP, 670/106, B. Prifti,f.4. Ll. Mitrushi, Dasma n lalt e Myzeqes, Etnografia Shqiptare II, f. 192. Z. Sako, vep. e cituar, f. 151. AEIKP 1110/2, DH. Margariti, f.11.
87
30
31
32
N Libohov (Gjirokastr), znia e brumit shoqrohej dhe me veprime t tjera rituale. Ishte zakon t qarkullohej e shtitej brumi n rrugt e sheshet kryesore t lagjes dhe n shtpin e nuses e shoqruar nga nj procesion i gjat njerzish q kndonin e krcenin duke mbajtur n duar pishtar (mashallat), mashallat me vajguri e sende t tjera pr t ndriuar rrugn dhe, nj djal mbante n dor nj sit me miell gruri, me qirinj e zbukurime t prgatitura nj dit para. T znt e brumit n kto vende me zjarre sht nj zakon shum i lasht. Njerzit krcenin e kndonin rreth zjarreve n vendet ku bheshin dhe zjarret pr Shn Gjergjin, gj q dshmon lashtsin pagane t zakonit t znies s brumit q ktu grshetohet dhe me veprime rituale q kryheshin n festat e pranvers. Kt e dshmon dhe fakti q pas kngve (Sonte zn brumt) e krcimeve, pasi festonin, procesioni kthehej n shtpin e dhndrit, ku n mes t oborrit hidhnin e digjnin t gjith pishtart me pishat e vajgurin, formonin nj zjarr t madh e krcenin rreth tij. Pastaj dikush nga shtpia vinte n mes sitn e brumit, t ciln e dorovisnin duke hedhur para burrat jasht e, grat brenda. Nj veprim tjetr ritual pasonte; n mes t miellit vihej njn unaz floriri ose argjndi, t ciln duhej ta merrte me dhmb nj nga shokt m t afrt t dhndrit. Ai q e merrte besohej se do t kishte fat t mir.33 Praktikat rituale q lidhen ne znien e brumit dhe prgatitjen e kulait t dasms jan t njohura n gjith Ballkanin dhe m gjer. Ato kan mjaft ngjashmri me zakonet shqiptare t brumit, kulait dhe t thyerjes s tij. N Bullgari ky ritual sht mjaft kompleks dhe ka disa procese: mbjellja e grurit, sitja e miellit, mbushja e ujit, hedhja e fars, znia e brumit, punimi i brumit, pjekja e buks s dasms. Edhe ktu mbushet uji pr brumin pa folur nga nj vajz dhe nj djal (quhet uj i heshtur) dhe kryhen rite gjat mbushjes s tij. Sitja e miellit bhet nga vajza me
33
AE IKP 999/117, D. Bejleri, f. 72.

88
prindr gjall ose nga kunati e kunata (pra si n Shqipri). Praktikohet gjithashtu zakoni q e kemi dhe ne, i futjes s unazs n miell dhe brumi prziet me fyell ose shkop. Gjithashtu kndohen kng q urojn iftin pr pjellori. Buka e dasms zbukurohet. Ktu bhet dhe pite me mjalt, e cila ndahet mbi kokn e nj mashkulli. Kur del nusja nga shtpia, mbi kokat e iftit hidhet grur pr mbarsi e pjellori. T thyerit e kulait bhet n kish dhe nga ky kula han t pranishmit dhe ifti. Kur nusja vjen n shtpin e re, vjehrri del me ver, me qirinjt ndezur dhe n sqetull mban nj sit me buk, ose tav me miell ose me grur. N disa zona e presin me buk ose kula. Praktikohet dhe shkmbimi i bukve mes krushqive. Edhe n Bullgari ekziston bestytnia e t shikuarit t nuses prmes sits Shqipri. N Greqi, kulai i dasms bekohet n kish dhe n kish i shnuar me shenjn e kryqit i thuhet iftit dhe hahet nga t dy si dhe u shprndahet t pranishmve. N Greqi ekziston dhe nj zakon: para hyrjes pr n dhomn e fjetjes praktikohet t ecurit e nuses mbi pragun e ders s dhoms s burrit mbi sitn e mbuluar dhe n qoft se sita nuk krcet nn kmbt e nuses dyshohet pr dlirsin e saj. 35 N Brezno t Maqedonis, kur zihet brumi kndojn. Kur nusja vjen n shtpin e re vjehrra e pret me grur, nusja e kafshon grurin dhe e hedh prapa; vjehrra ngre lart tre her nj djal q gruri t rritet i lart, ndrsa nusja t lind djem. Hedhja e grurit prapa simbolizon nj vit t begat, aq sa gruri t mos mund t mblidhet dhe gjithashtu pjellori pr nusen. Vjehrra i v asaj dy kula nn sqetull dhe m pas i japin t sit miell. 37
34
q ekziston dhe n
34
R. Ivanova, Dasma bullgare, Sofie 1984, f. 35 - 46. AEIKP, 701/137, D. Bejleri, f.12. AFIKP, D. 92, B. Xhimravski, f. 4.
89
35
37
Te serbt dhe maqedonasit, sapo hyn n shtpin e re, nusen e ojn te magjet sipas besimit pr t sjell bereqet n shtpi38. N Sanxhak dhe Novi Pazar n shtpin nusen e burrit e presin me sitn me grur, q ajo ta hedh mbi ati pr t sjell mbarsi lindje e pasuri.39 Pra, si e shohim ekzistojn praktika t njejta rituale n lidhje me brumin e dasms, kulain, grurin, objektet e gatimit t buks etj. Kjo ngjashmri ka lidhje me grshetimin e kulturave ballkanike, me marrjet e dhniet midis ktyre kulturave dhe konceptimet e prjetimet e prbashkta njerzore t ciklit t jets.
III. Semantika e kngve t brumit dhe e prbrsve t ritit
Dasma sht nj nga ceremonialet kryesore t jets njerzore q prmbledh nj sr praktikash e zakonesh tradicionale t trashguara brez pas brezi. Dasma prfaqson nj sistem ritual t vrtet me njsit e tij prbrse me veprimet rituale, pjesmarrsit e ritit dhe objektet rituale. E lidhur ngusht me ritin sht knga. Knga rituale e dasms reflekton botn e unit dhe t bashksis, mentalitetin individual dhe kolektiv. Prmes vlerave kuptimore, domethnies, vlerave rituale, praktike e vlerave artistike ajo sjell vlera estetike dhe kuptimin e jets tradicionale popullore. Knga e dasms sht dshmia e gjall e udhtimit t gjat ndr shekuj t ritualit. Ajo ka qen e lidhur ngushtsisht me ritin duke ekzistuar si prjetim artistik dhe si ilustrim i tij, pra n marrdhnie funksionale me t, her duke qen
38
AFIKP, D. 94, V. Stjojanevi, f. 38. AFIKP, D. 99, P.Vllahovi, f.4.

90
39
mbizotruese n raportin kng - rit, duke prcaktuar (thirrur) ritin, e her e varur (e thirrur) prej tij. Knga e dasms duke qen pjes prbrse e sistemit ritual sht nj njsi me nj autoritet t padiskutueshm brenda tij. Kngt e lidhura me ritet e kryera gjat ceremonialit jan disi protokollare, sepse jan ilustrim i tyre, pra shoqrojn veprimin ritual. Ka kng q lidhen drejtprdrejt me ritin, si jan kngt q lidhen me hapjen e dasms (kur shtihej me pushk), kur niste dasma, kur shkonin t prisnin drut e dasms, kur qronin orizin, kur zinin brumin pr bukt, kur i vinin knan nuses, kur therrnin mishrat, kur ngrinin bajrakun e dasms, kur rruhej dhndri, kur stolisej nusja, kur nusja hyn n shtpin e burrit, natn e par t martess, kur nusja shkon pr uj pas martese, kur gatuan buk pr her t par etj. Prve tyre ka edhe kng q lidhen pak me ritin dhe m tepr me personazhet e tij si jan kngt q i kndohen nuses e dhndrit gjat gjith ditve t dasms, n shtpin e nuses, n shtpin e dhndrit, kngt q u kndohen krushqve etj. Gjithashtu, gjat ceremonialit kndohen edhe kng q nuk kan lidhje me dasmn, si kng epike, balada, kng historike, kng humoristike, lojra etj. Studiuesja R.Ivanova lidhur me sintezn e lidhjes direkte ritual- kng, flet pr nj shprehje tjetr t raportit t tyre q shpjegohet me an t simboliks. Duke e ngritur ritualin n nj nivel artistik n fakt, simbolika sjell nuanca t reja n semantikn e ngjarjes, duke pasuruar atmosfern emocionale.40 N pohim t ktij mendimi do t ndalemi tek semantika e kngve t dits s brumit t perceptuar nprmjet simboliks s prbrsve t ritit dhe kngs, ksaj simbioze funksionale dhe artistike. Kngt e dits s brumit, paraqiten si nj grup i plot artistik q shoqrojn veprimet rituale q lidhen me prgatitjen e bukve t dasms. N kushtet e sotme kur rituali i dasms ka psuar rrudhje, kngt e dits s brumit japin informacion pr mnyrn e
40
R. Ivanova, vep.e cit. f.217.

91
kryerjes s ktij riti; por nga ana tjetr ato nuk jan vetm shoqruese mekanike t ritit, por dhe nj nga kompomentt kryesor q prcaktojn strukturn artistike t tij. Dita e brumit nis me veprimin e nisjes s grurit pr n mulli pr bluarje. Ky moment prjetohej si nj moment i veant gzimi e hareje, kushtzuar si nga atmosfera e prgjithshme e dasms, por, n radh t par dhe nga fakti se bluarja e drithit nnkupton fazn nismtare t ritit, prftimin e miellit pr znien e buks pr familjen e re q do t krijohej. Me kt miell do t zihej buka q do t lidhte dy familje n nj lidhje t prjetshme, at t miqsis. Kt domethnie e prcjellin vargjet:
Shpejt e shpejt se u gdhi/ Se do vemi n mulli/ Do bluajm grur kutrli/ Do bjm buk pr miqsi.41
Buka realizon lidhjet sociale e shpirtrore midis dy grupeve, midis dy rretheve t ndryshme shoqrore. Kt konotacion sjellin vargjet:
Lum si na qi po shlojmdritht/ Po shlojm dritht n mulli/ Po shalojmkoran e zi/ Dritht shlu, bukt gatu/ Zjarrmi nez e dera el.42
41
AFIKP, Bob.1166/11 - 15350. AFIKP, Bob.1097/12 -14452.

92
42
Paralelizmi i krijuar midis dy vargjeve t fundit prcjell domethnien e buks s gatuar - miqsis s ngjizur; ngrohtsin dhe afrimitetin e vatrs familjare - zjarri ndezur; buka bhet simbol i mikpritjes - dera e elur. Buka sht simbol i miqsis, do t thot hapja e nj miqsie t re, e nj dere t re. Haren e shton pjesmarrja e nj grupi t madh njerzish burra, gra t rinj e t reja me kafsht q mbartin drithn:
Nisemi pr n mulli/ O flori more flori/ Bluajm grure kutruli/ N da, hajde edhe ti43 brumbullit npr sokak/ Kafsht e llaj beut- o/ T kujt jan kto kafsh/ T babajt q bn dasm
N disa zona t Shqipris, momenti i uarjes s drithit n mulli shnonte fillimin e dasms dhe ky moment shoqrohej me t shtna armsh. N nj kng nga Dovolani i Peshkopis thuhet:
Shtiu pushka n lathi/ Na shkoj milli n mulli/ Hoj lulie, n shtpi/ Vallahi sun rri pa ti!44 .
43
Kng popullore lirike, Tiran 1955, f. 137.

93
T shtnat me arm vrehen dhe n disa krahina t tjera, por prgjithsisht n momentin e znies s brumit. Kshtu, n Zym t Hasit (Kosov), n momentin e znies s brumit, i zoti i shtpis qllon me pushk si shenj pr fillimin e dasms. Kt zakon e gjejm dhe n Lum, ku brumin e przien me tytn e pushks nj djal me nn e baba, i cili m pas do t shtinte nj her, gj q shnonte fillimin e dasms. N Skrapar ardhja e brumit lajmrohej me t shtna pushke45. Edhe tek arvanitasit e Greqis e gjejm kt zakon, ku si prmendm shtihet tri her me pushk nga t dy palt e dasmorve, sipas besimit pr t trembur shpirtrat e kqinj. Po kt funksion, pra, mbrojtjen nga forcat e kqija ka edhe przierja e brumit me tytn e pushks e vrejtur n disa zona. Nj tjetr moment i veant i ritit sht mbushja e ujit pr t zn brumin. N Myzeqe drgojn nj djal dhe nj vajz, t cilt mbushin uj n tri burime ose tri puse pa folur dhe pa e kthyer kokn mbrapa dhe n mbrmje, ata t dy zn brumin. T qndruarit pa folur gjat mbushjes s ujit lidhet me semantikn e pastrtis rituale t ujit. Ksaj semantike i prgjigjet dhe drgimi pr t mbushur uj i dy fmijve (pra t pastr) dhe shkuarja n tri burime ose tri puse, lidhur me vlern magjike t kryerjes s veprimit ritual tri her, n tri vende t ndryshme. Lashtsin e veprimit e dshmon dhe shprehja q shenjon kt veprim rrmbejn uj e q t kujton format e lashta t besimeve popullore kur uji i pastr q ishte nj nga elementet m t muara t jets, shpesh ishte e vshtir t sigurohej dhe, si besohej n legjenda e prralla mitologjike, at e ruanin qenie mitologjike, me t cilat duhej ndeshur e u duhej rrmbyer uji. Mbushja e ujit pr brumin shoqrohej me kng nga pjesmarrsit e tjer n rit:
44
Po aty, f. 137. A. Dojaka, art.i cituar, f. 121.

94
45
Hapna, hapna portn/ DH.H. trim t keqen/ Se t suallm ujt/ T t zm brumt.46
Prve kngve q lidhen me veprimin ritual (mbushjen e ujit), n mjaft kng t tjera t ktij momenti, kuptimi zgjerohet duke integruar brenda strukturs s tyre artistike paralele simbolike q lidhen me figurat qendrore t dasms, nusen e dhndrin, dhe prjetimin e martess si nj akt njerzor me sensualitetin e mardhnies midis t rinjve:
Rridhnin gurrat e bardha/ Rridhnin/Rridhnin sheqer e mjalt / Rridhnin/E si rridhnin e ku rridhnin/ Rridhnin/ N goj t DH.N. trimit/Rridhnin.47
Po me kt kontekst t marrdhnieve midis iftit, lidhen dhe vargje t tjera si:
A kan uj ato gurra/ Moj zonje Beratit? / Uj kan e ver skan/ Levendi Stambollit.48
46
KPL, Tiran, 1955, f. 146 - 147. Po aty. Po aty

95
47
48
asti kryesor i ritit sht znia e brumit pr bukn e dasms ose kulain. T gjitha prgatitjet e mparshme, shoshja e drithit, bluarja e tij, sitja e miellit, bheshin pr t ardhur n kt pik t ritualit, e cila ishte m e rndsishmja: mbrujtja e brumit. Knga karakteristike n kt pjes t ritit ishte:
Sonte zm brumt/ Me mjalt e me qumsht49
Knga sht jo vetm pjes prshkruese, ilustruese e ritit, por mbart dhe domethnien e tij, e cila transmetohet nga semantika e buks q mbruhet. Semantika e buks s dasms prmbledh semantikn e komponentve t tij, proceset e prgatitjes s brumit dhe pjekjes, si dhe funksionimit t buks s gatshme. 50 Brumi prgatitet me uj, miell, mjalt e qumsht. Secila nga kto elemente prve karakteristiks lndore si prbrs t buks, ka dhe nj kuptim simbolik. Pr to krkohet pastrtia rituale. Kshtu uji duhet t jet i pastr, i porsambushur, pra i freskt dhe jo uj i ndenjur apo i mbushur m par. Ai mbushet posarisht pr t zn brumin dhe gjat momentit t mbushjes nuk duhet folur e as nuk duhet kthyer koka prapa; duhet mbushur n tri burime ose puse. T gjitha kto veprime me baz magjike bheshin pr t siguruar pastrtin maksimale t ujit ritual. Uji, si lnd shrben pr t ngjizur miellin dhe elementet e tjera n brim, pra n njfar mnyre ai shihet si nj element ngjizs, mashkullor. N simbolikn e tij ai prfaqson fuqin prtritse, aftsin purifikuese e energjin jetsore, duke u lidhur me plleshmrin; n ritin e brumit qaset me elementin mashkullor si premis pr ngjizjen e jets.
49
Po aty R. Ivanova, vep. e cituar, f. 173.

96
50
Gjithashtu duke qen i ri, i freskt, ai lidhet me simbolikn e zanafills, fillimit, q nnkupton fillimin e jets s re, t familjes s re. Semantika e prbrsve t buks s dasms sht par nga studiuesit e dasms rituale n lidhje me opozicionin mashkull- femr. Uji lidhet me forcn jetsore t burrit e n kt sfond del edhe m qart specifika e miellit dhe funksionimi i tij si atribut i ans femrore.51 Mielli sht simbol i pjellshmris. Ai sht gruri i bluar e i situr, i cili sht i lidhur jo vetm me simbolikn e mbarsis, bollkut, por dhe me pjellorin, fekonditetin, me dshirn pr lindjen e fmijve. Si simbol mbarsie, begatie, bollku e gjejm n vargjet:
Ty t shkoft dasma mar/ O i pari shtpis- o/ Posi gruni qi bi nar/ Qi ta hanin pal me pal/ Qi ta shijmme atllar/ qi ta ham me agallar.52
Domethnia e ktij simboli zgjerohet e merr konotacionin e pjelloris n vargjet:
Shosha, shosha drithin- o/ Po martojmAliun- o/ Drithin e prziejm me grun/ Tna baj nusja una shum/
51
Po aty, f. 175. AFIKP, Bob. 1057/11 - 13797

97
52
Gruni i kuq, gruni mavi/ Nisa drith pr mulli.
Pra, gruri shihet si simbol i pjelloris, i mbarsis pr lindjen e fmijve. Kt domethnie t tij e prforcon dhe ngjyra e kuqe, e cila lidhet dhe ajo me iden e pjelloris (gruni i kuq, gruni mavi). Ngjyrn e kuqe e shohim edhe n veshjen e personit q z brumin. N Myzeqe, n shtpin e dhndrit, djali dhe vajza q zinin brumin mbanin nj shall t kuq hedhur mbi kok.53 Ngjyra e kuqe sht e lidhur n kt rast me iden e pjellshmris dhe mbrojtjen nga forcat e liga. Dshirn dhe urimin pr lindjen e fmijve e gjejm edhe n kngn q kndohet natn e brumit n zonn e Gjirokastrs:
-Urom, baba, urom/ Gzom, baba, gzom/ Sonde q z brumt/ Me mjalte me qumsht/ - Uratn m pa, o bir/ Mu mblak e mu trashgofsh/ Sarajet me djelm i mbulof!54
Qumshti dhe mjalti jan dy komponentt e tjer t brumit t buks q e zgjerojn spektrin semantik. Qumshti sht i lidhur me iden e amsis, dshirs pr fmij, pra prforcon simbolikn e pjelloris, q prfaqsohet nga elementet e tjera, kurse
53
Ll. Mitrushi, art. i cituar, f. 193. AEIKP, 999/117, D. Bejleri, f. 73.

98
54
mjalti nnkupton mblsin, q familja e re t ket n boshtin e saj mblsin, ngrohtsin e harmonin. Duke u kthyer tek opozicioni mashkull- femr q sugjerohet nga konteksti simbolik i elementeve q prmendm, shohim se pr t prforcuar kt opozicion, gjat ritit marrin pjes edhe elemente t tjera. N ritin e brumit n Myzeqe, t njohur me emrin jane, darka e janes, n kngn q shoqron kt moment thuhet:
Jane, jane brumt- o,/ Me se zijet brumt- o,/ Me mjalt e me qumsht- o,/ Me nj sit e me nj fre,/ Me nj magje e me nj qe,/ Jane shkonte udhs- o,/ Shamin hedhur krules- o/ Jane me dy tase ndor,/ Nj me akull, nj me bor55
N variante t tjera t ksaj knge, t po ksaj zone e prgjithsisht dhe nga Jugu i Shqipris pasojn dhe vargjet e tjera
Q nga goje dhndrit- o/ N goj t nuses- o.56

55
AFIKP, Bob.1114/4 - 14687. KPL, T. 1955, f. 134.
56
99
N mjaft krahina, n fillim t ritit, para se t zinin brumin, n tepsin me miell hidhnin pr dorovitje monedha, sheqerka, borzilok. Nj tjetr zakon i prhapur ka qen dhe hedhja e nj unaze, e cila n disa raste duhej t merrej me dhmb nga ndonj shok i dhndrit (si e pam n Gjirokastr), por n disa raste lihej n brum dhe ai, t cilit i binte kjo unaz, besohej se do t kishte fat t mbar. N Myzeqe e n disa krahina t Jugut ishte zakon q brenda miellit t hidhej dhe freri i kalit. Kt gj e konfirmon dhe knga. N simbolikn e buks s dasms, q prmbledh boshtin e marrdhnies s re: nuse - dhndr, femr - mashkull, kta komponent q prmban knga dhe riti integrohen brenda ktij konteksti opozicional duke u pozicionuar e duke prvijuar prkatsisht ann femrore e mashkullore. N strukturn e tekstit vrejm ndrtimin e vargjeve gjashtrroksh me baz kryesisht emrat, t cilt shnojn prbrsit kryesor t buks dhe t sendeve t ritualit. Duke vazhduar leximin e simboliks s ktyre prbrsve pas vargut Me mjalt e me qumsht- o (kuptimi i t cilit u prmend m sipr), vijn vargjet Me nj sit e me nj fre/ Me nj magje e me nj qe,
gjith riti i znies s brumit prjetohet artistikisht nprmjet nj shkallzimi zbrits prej veprimit kryesor - znia e brumit, prbrsit e tij e deri tek objektet e veprimet rituale pr t ardhur n fillim t ritit, n nj koh q duhet t niste q ktu pr t mbrritur n mbrujtjen e brumit. Paraqitja e ktyre elementeve prball njri- tjetrit konturon m tepr t dyja ant e opozicionit. Sita dhe magjja jan dy sende, t cilat i prdor gruaja gjat prgatitjes s buks: sitn pr t situr miellin dhe magjen pr t ngjeshur dhe mbrujtur bukn, pra kto objekte jan t lidhura me atributin femror. Kt kuptim e mbshtet dhe forma e tyre e rrumbullakt (kto forma psikanaliza i
100
lidh me simbolikn femrore) si dhe n pikpamje gjuhsore, gjinia femrore e emrave sit (- a), magje (- ja). Duke vazhduar me kt arsyetim, freri lidhet me atributin mashkullor dhe veprimi ritual i hedhjes s tij n miell simbolizon bindjen e nuses ndaj burrit, pra dominimin e mashkullit, t mbajturit nn fre (konotacion, t cilin e hasim dhe kur vjen nusja n shtpin e burrit, ku, n disa zona i kalojn frerin e kalit tri her). Me cilsin mashkullore mund t lidhim dhe objektin tjetr, qerin (t njohur dhe me emra t tjer n krahina t ndryshme si, qeth, tajer, mqeth, ostaga etj.). Ky mjet shrbente pr ta uar brumin nga magjja n vatr dhe ishte prej drrase t rrumbullakt, me nj bisht t gjat.57 N kt mnyr ai lidhet me simbolikn e zjarrit. Pra pr nga forma freri dhe qeri psikologjikisht lidhen me simbolin mashkullor (srish argumenti gjuhsor, gjinia e tyre mashkullore e mbshtet kt). Po kshtu, me cilsin mashkullore e femrore t kundrvnies s msiprme mund t lidhen n vargjet e tjera dhe akulli me ann mashkullore, bora me at femrore. N kontekstin e opozits femr mashkull marrin pjes dhe prbrs t tjer t ritualit, si: unaza q futet n miell, q lidhet me ann femrore, gjithashtu vet personazhet q kryejn ritin (n mjaft zona, brumin e zn vajza ose gra me prindr gjall n disa t tjera brumin e z kumbari, ose kumbara dhe dy kunatat etj.). N Myzeqe e z nj djal dhe nj vajz n dy poe q quhen njra e djalit, dhe tjetra e vajzs, ku dhe kuptimi simbolik i opozicionit sht mjaft i dukshm. N.q.s. do t krijonin nj sked, n t cilin do t shnonim prbrsit e kngs dhe t ritit sipas rolit e simboliks s tyre rituale, dy kahet e opozicionit q ato reflektojn do t ishin m t qarta:
OPOZICIONI FEMR (nuse)

57
MASHKULL (dhndr)
A. Dojaka En dhe orendi t Labris, Etnografia Shqiptare II, Tiran 1963, f. 63.
101
Elemente q lidhen me Simbolikn Femrore El.e brumit mielli, mjalti, qumshti
El.q lidhen me Simbolikn Mashkullore El. e brumit uji
Sende t ritualit sita, magjia, unaza, monedha poja e vajzs
Sende t ritualit qeri, freri, borziloku poja e djalit
Personazhe t ritualit vajza q z brumin n poen e vajzs; n zona t tjera, vajzat, grat q zn brumin
Personazhe t ritualit djali q z brumin n poen e djalit; n zona t tjera, dhndri q z brumin, kumbari q z brumin etj.
El.artistike kupa me bor vargu: N goj t nuses- o
El.artistike kupa me akull vargu: Q nga goj e dhndrit-o
Pasi zihet brumi, ai duhet t lihet q t fryhet ose, si thuhet t vij brumi. N lidhje me ardhjen e brumit ekzistonin dhe bestytni. N Myzeqe besohej se, nga ajo poe ku brumi do bymehej e derdhej m par, andej do t vinte mbarsia (pra nga dhndri ose nusja).
102
Tek arvanitasit e Greqis besohej se, nse brumi nuk do t ishte ngritur t nesrmen n mngjes, kjo ishte shenj mjaft e keqe pr iftin e ri, ata nuk do ta kishin martesn t gjat.58 Fryrja e brumit fsheh konotacionin e fryrjes s barkut t nuses, dshirs pr shtatzani, pjellshmri t mundshme. M pas kulai futet pr tu pjekur. Semantiks s brumit i bashkohet simbolika e zjarrit, e cila shton dhe domethnien purifikuese t tij duke djegur t keqen e duke rinovuar energjin e jets. Kt e mbshtet dhe domethnia e flaks si simbol i sakrifics, flijimit. (Kt funksion kan dhe qirinjt e ndezur t vendosur n sitn e zbukuruar n procesionin q zhvillohej n Gjirokastr). Domethnien e brumit t papjekur dhe t pjekur (kula) n at simbolik si m lart e zbulojm n vargjet:
Kulai thollohet, thollohet- o/ Vllau i jon po shtohet, po shtohet- o/ Kulai po sitet po sitet- o/ Vllau i jon po rritet, po rritet- o/ Kulai po piqet, po piqet- o/ Dushmani po digjet, po digjet- o.59 (Llapashtic e Poshtr, Llap)
Kngt q kndohen n natn e brumit zbulojn semantikn e kulait s dasms qysh nga momenti fillestar i przierjes s elementeve prbrs t tij, deri tek mbrujtja e brumit, ngjizja e tij, pr t ardhur deri tek momenti i fundit - kulai i pjekur. N kt faz ai prmban kuptimin e t gjitha elementeve q prmendm, bashkimin e ktyre njsive n nj njsi t vetme. Kulai shpreh semantikn e ngjizjes,
58
AEIKP, D. 245, V. L., f. 58. Kng Dasme I, Prishtin 1980, f.144

103
59
konsolidimit, unitetit dhe harmonis s prbrsve t tij gj q nnkupton ngjizjen, unitetin dhe harmonin e familjes s re, t jets s re t iftit; q prmbledh dshirn pr ngrohtsi, mblsi, fmij t shumt e mbarsi. N harkun kohor t ritualit bie n sy rndsia e personave t ngarkuar pr t zn brumin. Si e prmendm, n pjesn m t madhe t rasteve brumin e zn vajza t pamartuara me prindr gjall; n zona t tjera e zn djem po me prindr gjall. Fakti q personat n fjal duhet t jen beqar, lidhet me kuptimin e pastrtis rituale, pra, pesoni q zinte bukn e re pr iftin e ri duhet t ishte i pastr. Ndrsa, krkesa q kta persona ti kishin prindrit gjall, nnkupton plotsin e familjes, vazhdimsin e jets, fatin e mbar. N disa krahina del n pah roli i mediatorit, kumbars(kumbarit) ose i vllamit dhe momenti i znies s brumit shoqrohet dhe me valle. Kt e shohim n vargjet:
O kumar, kumar azuni/ Ku din ti si zihet brumi/ Nji kshtu me doras- e/ Piqe gishtin pak prdhe / Marshalla krcim q mke.60
Ndonjher brumin e zn kumbari dhe dy gra:
Bre kumbar, kumbar jarani/ Ja din ti si zihet brumi/ Mu n magje t zu gjumi/
60
AFKI, Bob.1097/6 - 14446.

104
Me dy nuset si pllumbi.61
N Kosov e te shqiptart n Maqedoni, vajza q bn kulain quhet kulatore. Zakonisht personi q z brumin vihet shpesh n loj, si vihet re n vargjet e siprme pr kumbarin apo dhe n vargje t tjera si:
O bilbil kuga/ Kush e ze kulain ntepsi/ E merr kovain me ni sy/ Oj durpalame, thojpapreme/ Kush ta ha kulain, oj gjyvene! 62
Prve protagonistve q zn brumin, edhe objektet e ritit kan nj vler t veant. Ato duhet t jen t pastra, t reja gj q lidhet dhe kjo me pastrtin rituale q krkonte buka e re. N nj kng t kulait nga treva e Kosovs thuhet:
Sitet mielli nmagje tre/ pr hajr tkoft oj nan, kjo re/ Sitet mielli nmagje tgat/ Pr hajr tkoft, vlla, kjo kunat/ Sitet mielli nmagje tkuqe/ Pr hajr tkoft, vlla, kjo nuse.63 (Llapashtic e Poshtr, Llap)
61
KPL, T.1955, f. 147 M. Zeqiri, Nga lirika familiare shqiptare e Kumanovs 1955, f. 131 Kng Dasme I, Prishtin 1980, f.140
105
62
63
Paralelizmi i vargjeve q prqas magjen e re e t kuqe me nusen, sjell jo vetm prshkrimin e objektit t ritit, magjes, si objekt i ri, por, gjeneron simbolikn e zanafills, t fillimit t jets s re, t familjes s re. Po kshtu zakoni i uarjes s nuses, kur ajo sapo hynte n shtpin e burrit, apo vnia e saj ditn e par pas dasms t gatuante kula lidhet me iden e mbarsis e bollkut. N kt funksion prdoren dhe sende t tjera si sita, qeri etj. N lidhje me sitn dhe ngarkesn pozitive semantike q bart ajo, ekzistojn dhe bestytni. Ekziston besimi se t shikuarit prmes sits largon forcat e kqija. N Libohov t Gjirokastrs po t ndodh q n nj familje ose n lagje ka nuse q nuk e ka mbushur javn e martess s saj, me nusen e re q vjen do t shikohen duke mbajtur nga nj sit prpara syve q t dyja, me qllim q t mos e han msysh njra- tjetrn dhe nj fije realiteti e mnyrs s krahasimit nga bukuria dhe stolia: si u duk nusja? Po me akciln si dukesh? A u pan me sita? 64 Ndrsa, n Peshkopi, ishte zakon q kur vinte nusja n shtpin e dhndrit grat hidhnin valle jasht duke mbajtur ndonjra buk mbi kok, ndonj tjetr kallinj misri n dor, nj grua tjetr hidhte valle me fytyr t mbuluar me sit. Me kto veprime rituale pala e djalit manifestonte dshirat q nusja t ishte e mbar dhe bereqetlie.65 Gjithashtu, n dasmka dhe urime t tilla pr nusen T jet e mir si sita etj.
IV. Kulai ritual i dasms.
64
AEIKP 701/137 D. Bejleri, f. 14. AEIKP 872/155, D. Halilaj, f. 24.

106
65
Simbolika e kngve dhe e veprimeve q lidhen me kulain; mendime pr

lashtsin e ritit.
Buka e dasms, ose, si njihet n Shqipri kulai i dasms, prmbledh n vetvete semantikn e buks s pjekur q prfaqson kurorzimin e ritit t znies s brumit dhe kalimin nga buk e papjekur - brum, n buk t pjekur - kula. Edhe n kt faz t re t buks vazhdon kryerja e veprimeve rituale me domethnie t caktuar. Duke u nisur nga kngt e nats s brumit, kngt pr kulain e dasms, formn dhe zbukurimet e tij si dhe veprimet rituale q kryheshin me t, do t mundohemi t hedhim drit mbi lashtsin e ritit t znies s brumit. Prof. Z.Sako e ka prcaktuar ceremonin e brumit si ceremoni pagane, pra paraislamike dhe parakristiane. Sipas tij sht paraislamike sepse kt e dshmojn kngt e brumit tek arbresht t cilt kan emigruar ose drejt nga Shqipria pas vdekjes s Sknderbeut veanrisht pas vitit 1487, ose dhe m par nga kolonit shqiptare t Mores pas kryengritjes s tyre kundr turqve m 1453.66 N mbshtetje t ktij pohimi, po sjellim disa argumente t tjera plotsuese. Si fillim shohim kngn n dorshkrimin e Belushit, t ciln e prmend prof. Z. Sako:
Se ti vashza ghadhiare,/ Sa ghadhiare dhe e dlir,/ m gjeshn ata brum,/ Gjeshe fort e ngure shum.67
66
Z. Sako, vep. e cituar, f. 151. Po aty, f. 151.

107
67
Kt kng e gjejm dhe tek De Rada te Rapsodi t nj poeme shqiptare (1866) dhe pak m t zgjatur te Rapsodi kombtare (1883- 1887). Te kjo e fundit, knga e brumit jepet me 10 vargje:
Se ti vashza gadhiare, me mb shpi tm e tt at, sa gadhiare, aq dlir, mgjeshn ata brum, gjeshe fort e ngure shum. Se nj vash t ket prana ajo zonj, sa m ju rritt me mi past hje, e me martoft dimbdhiet vie, e past miell e mi beft kule, e past tri nore, nore kriate! 68
Nga knga shihet qart se brumin e z nj vajz me nn e bab (me mb shpi tm e tt at), e cila bn kulet e dasms. Ndrsa, tek shqiptart e Greqis knga q kndohet gjat prgatitjes s kulait quhet Knga e kulait, por nuk prshkruan ritin e znies s brumit, vese uron vajzn apo djalin (prkatsisht n shtpin e njrit apo tjetrit) pr jet t lumtur dhe shpreh dshirn pr lindjen e fmijve:
Or e mir le ti them ksaj lules nga dhromi Le t themi, ara kali, ksaj lules me morfi Or e mir le t jet, ksaj lules diolet
68
MHFSH, Tiran 1961, f. 157.

108
Or e mir, le t rroni dhe t gzoni Or e mir de kjo dheita, ikn e sna priret meta Or e mir rrug pambuk, djelm, vasha ca pak Ni fal edhe shindet, mama tata edhe djelt. 69
Origjina e brumit mund t mendohet se lidhet me periudhn bizantine. Tek arbresht e Italis si prmendm, kngt e dasms dhe ato t brumit kndoheshin prej dy koreve, ndrsa ceremonia rituale zhvillohej n mes tyre. Sipas studiuesit G. Ferrari muzika e ktyre kngve sht shum e lasht dhe zhvillohet n mnyrn dorike klasike t bizantinve.70 Dhe n fakt njihet dhe te romakt e lasht kulai i dasms (pr t cilin do t flasin m posht). Por elemente t ritit t kulait flasin pr nj koh m t vjetr, pasi ndeshen edhe n zona ku ndikimi bizantin ska qen i ndjeshm, sidomos n zonat malore t fshatarsis s lir. 71 Nj dshmi e origjins parakristiane pr brumt dhe kulain sht edhe t gjuajturit e kulait me shigjet, zakon i cili ka analogji me gjuajtjen e malit, ditn e karthjeve72, pr t cilin do t flitet m posht, q si proces ritual shigjetimi t kujton dhe shigjetimin e lules (remineshenc e pems s dasms) :
-Merr dyfekn e gjuaj mal/ O Rist trimi / - Gjojta, moj nn, gjojta/
69
AEIKP. D 245, V.L., f. 60. G. Ferrari, Canti albanesi, Bari, 1962, f. 182. Z.Sako, vep. e cituar, f. 152. Po aty, f.153.
109
70
71
72
Tr natn mal, Lulen se lasht pa marr73.
Tezn q ky zakon sht parakristian, e mbshtesim me argumente t tjera q lidhen me formn dhe zbukurimet e kulait t dasms. Tek arbresht e Italis, kur i kndojn bukuris s vajzs, shoqet e saj thon:
Pas ti hje, motrza ime/ Porsi dielli kur del/ Porsi vera qelqevet/ Porsi peta ndr mbsallt74.
Peta tek arbresht sht kulai i dasms. Ajo mbruhet nga nusja t enjten para martess, e cila kryhet t djeln. Ceremonia zhvillohet n mes t dy koreve, q kndojn kngn e momentit. Kulai bhet me miell, vez, sheqer e mjalt. N prgjithsi jan t vizatuara simbole kafshsh dhe n pjesn e siprme dielli dhe hna. Nuk duhet ngatrruar me at q quhet Pita q sht nj kula i zakonshm.75 Edhe tek arvanitasit e Greqis kulai i dasms njihet me emrin peta. Kulai q sjell dhndri n shtpin e nuses ka nj vrim n mes ku vendoset nj tuf me lule dhe kur ai vjen n shtpin e nuses me krushqit njerzit e shtpis s saj gzojn dhe e kan zakon t thon:
73
KPL, T.1955,f.149. MHFSH I T.1961, f.159. G. Ferrari, vep. e cituar, f.184.

110
74
75
Na erdh gambroj me prevent edhe peta.76 (Na erdhi dhndri me urtsi dhe buk).
Ky kula prmban zbukurime n siprfaqen e tij. N katr pika t rrethit i jan ngjitur katr zogj prej brumi; siprfaqja zbukurohet me flet hardhie dhe vile rrushi.77 T gjitha zbukurimet e bra mbi kulain e dasms, dielli, hna apo zogjt, fleta e hardhis, vilja e rrushit lidhen me tradita t strmome pagane. Forma e rrumbullakt e kulait dhe vizatimi i diellit e hns lidhen me nj nga kultet m t lashta t njerzimit, kultin e diellit. Zbukurime t tilla simbolike gjenden n objekte t ndryshme t prehistoris e t antikitetit. Lashtsia ilire sjell dshmi t shumta t pranis s ksaj simbolike. N momentin votiv kushtuar Deae Dordania, t kohs antike, (ashtu si dhe n objekte t tjera) gjenden simboli i diellit i kombinuar me fletn e hardhis dhe kalaveshin e rrushit.78 Simbolika e ktyre vizatimeve mbi kulain e dasms ruan t njjtn analogji me domethnien e tyre t antikitetit. Fleta e hardhis simbolizon jetn, vazhdimsin e saj, po kshtu dhe produktivitetin. Vilja e rrushit simbolizon ujin e jets dhe t pavdekshmris79, sepse prej rrushit del vera, e cila identifikohet me gjakun, sht frut i jets. N religjionet e vjetra t Lindjes s Afrme, hardhia sht konsideruar si bim e shenjt, ndrsa vera - pije hyjnore. N kultin e Dionisit, hardhia paraqitet si simbol
76
AEIKP, D. 245, V. L., f. 63. Po aty, f.59. E.Shukriu Kulti i diellit tek Dardant n Studimi etnografik i ndryshimeve bashkkohore
77
78
n kulturn popullore shqiptare Prishtin 1990, f.109.

79
Po aty, f.109.
111
sakral: simbol i ringjalljes dhe i pavdekshmris.80 T gjitha kto simbole, s bashku me pranin e zogjve te kulai i dasms, grshetojn n simbolikn e tyre edhe kuptimin e produktivitetit, pjellshmris dhe dshirs pr lindjen e fmijve. Prania e kultit t diellit q shihet prmes simboliks s zbukurimeve t kulait t dasms, kuptohet edhe n vargjet popullore t kngve t brumit. Nprmjet prqasjeve poetike midis diellit e hns dhe kulait, prqasen elementet e gjithsis me elementet toksore:
U nal dielli e spo rrezit, kqyr kulain qysh a sit U nal hana e sa tue rrezue, kqyr kulain si a gatue81
Kulai, me semantikn e tij t prbrsve toksor ujit, miellit, mjaltit, qumshtit, zjarrit dhe simbolikn e zbukurimeve diell, hn, hardhi, zogj, rrush etj. T lidhura kto t gjitha me kuptimin e jets e t pavdeksis, ngrthen n vetvete lidhjen e elementit toksor meelementet e gjithsis, marrdhnien tok - diell. N kt mnyr, buka ose, kulai i dasms nuk mbetet vetm simbol i marrdhnies natyrkultur, por e zgjeron kuptimin e vet semantik duke integruar n t lidhjen e toks me kozmosin duke vendosur lidhjen tok- qiell t shprehur dhe nga knga:
Oj kulai i nuses, ani gropa- gropa,/ Ani, na jan gzu- o, qiella edhe toka82
80
J.Chevalier-A.Gheerbrant, n po kt artikull, f.109. Kng e cituar n artikullin: Kontribut rreth zakonit dhe kngve t kulait t nuses, nga R.
81
Berisha n Gjurmime albanologjike, Folklor dhe Etnologji III-1973, Prishtin 1975,f.128

112
Mbi kulain e dasms mund t bhen dhe shenja t tjera. N krahinn e Gjirokastrs, n mjaft raste kulain e zbukurojn duke hequr me dy gishta dy vija t trasha dhe dy pika mbi kula, simbol i parmends me qe, prodhuesja e drithit.83 Njihen dhe bukt e shenjuara me shenjn e kryqit. Duke qndruar tek vizatimet mbi buk mund t krijohet konfuzion lidhur me origjinn e tyre dhe ritit t brumit duke e lidhur at me krishterimin pr shkak t ekzistencs s kryqit n bukt fetare. Bukt e kunguara ose kulet e kunguar, n disa zona t Shqipris i quajn kolandinina ose mesh. Por njihet tashm zbukurimi me shenja n form kryqi, edhe n periudhat para krishtrimit; pra ai nuk sht me origjin kristiane. N Egjiptin e Lasht gjat festave t posame buka ndahej midis njerzve dhe copa t saj vendoseshin n kmbt e gurta t hyjnive. Pr kt yrekt e rrumbullakt bheshin posarisht me shenja form- kryqi q t mund t coptoheshin leht n katr pjes. Kto shenja mund t konsiderohen q prfaqsonin katr lumenjt e parajss, besim ky mjaft i populluar n Lindjen e Largt.84 Po kshtu, n pikturn e datuar qysh prej shek.II para Krishtit, t quajtur Apoteoza e Vincentit, jan paraqitur shtat yrek t shnuar me kryq.85 Gjithashtu, dihet tashm se, nj nga simbolet q lidhet me kultin e diellit sht kryqi.86 Origjinn e strlasht pagane t prdorimit t kulait dhe t vet ritit t brumit e dshmon dhe struktura artistike e kngve t ktij riti. Nj pjes e ktyre kngve
82
Po aty, f. 129. AEIKP, 701/137; D. Bejleri, f. 12. AEIKP, D. 115, V. Korabiewigz, f. 2. Po aty, f.2. E. Shukriu, art. i cituar, f. 105.
113
83
84
85
86
kan karakter recitativ t theksuar t tipit t formulave magjike t yshtjeve. 87 N kngt e brumit flitet pr elementet q marrin pjes n prgatitjen e buks s dasms, prmenden me radh brum, mjalt, qumsht, sit, fre, magje, qer me nj shkallzim zbrits q e on veprimin ritual n fillesn e tij. Nj shkallzim i till t kujton radhitjen shkallzuese t elementeve tek yshtjet. N kt rast rolin kryesor n zhvillin e veprimit e t lvizjes, si tham, e luan emri:
Sonte zm brumt, Me mjalt e me qumsht, Me nj sit e me nj fre, Me nj magje e me nj qeth, Me gojn e dhndrit- o, Me gojn e nuses- o.
Prve emrit, nj tjetr element q imponon qetsin rituale dhe gati magjike t lvizjes gjat kryerjes s ritit, sht veprimi i shprehur nprmjet foljeve n kohn e tashme. Prania e foljeve n kohn e tashme dhe trajta psore e tyre, e zhvendos veprimin n kohn dhe hapsirn rituale:
Brumi gatohet, gatohet Peta thollohet, thollohet
N vargjet e kngs q kemi prmendur m sipr,
87
Z. Sako, vep. e cituar, f. 151.

114
Vllau i jon po shtohet, po shtohet. Kulai po sitet, po sitet, Vllau i jon po rritet, po rritet. Kulai po piqet, po piqet... 88
theksimi i veprimit prmes prsritjes s foljeve psore n kohn e tashme e bn kt veprim gati t zshm; t krijohet prshtypja e pjesmarrjes s shum zrave, gati nj kor ritual, prsritjet e t cilit krijojn monotonin e namatisjes. Kryerja e veprimit n t tashmen dhe alternimi i proceseve t prgatitjes s kulait (kulai thollohet, po sitet, po piqet) bhet duke vendosur nj paralele artistike midis veprimit ritual dhe konotacionit t tij, midis kulait si materie q po ngjizet dhe dshirs pr ngjizjen e fmijve. Dhe, ashtu si n formulat magjike apo n yshtjet ku, finalizohet qllimi magjik prmes arritjes s rezultatit, edhe n kngt e brumit mbrrihet tek dshira e nnkuptuar ose e shprehur qart: dshira pr lindjen e fmijve, pr shtimin e familjes, hapjen e miqsis s re, pra gzimin e lumturin e protagonistve. N nj kng brumi t krahins s Lunxhris thuhet:
Zihet e trazonet, Bukuvale bnet, Djali yn martonet, Babai gzonet, Nna fluturonet.89
88
Kng Dasme I, Prishtin 1980, f.144 AEIKP, 1110/2 Dh. Margariti f. 11.
115
89
Ndonj studiues tjetr i referohet nj hipoteze tjetr sipas s cils ndoshta kulai i dasms me zbukurimet e tij e ka origjinn n antikitet. N misteret eleusine q ishin rite q bheshin pr hir t perndeshs s toks e pjelloris, Demetrs e vajzs s saj Persefonit, atyre q do t shuguroheshin u afrohej nj cop buk, e cila ishte e bekuar m par dhe q kish sipr zbukurime.90 Ndrkaq, sht i njohur zakoni i lasht q gjendet te disa popuj ku bashk me t vdekurin fusnin edhe buk e ver, t cilat besonin se do ti prdorte n botn tjetr ose pr t marr me t mir shpirtrat e bots s prtejme. Relievi i zbukurimit t sarkofagut t Babia Hermofilit paraqet nj trapez funeral t quajtur Refrigerium, ku nj numr i madh yreksh, buksh t ndryshme t shnuara jan treguar t shprndara mbi tavolin.91 N Greqin e lasht (ashtu si n Egjiptin e lasht) statujave t gurta t perndive u blatonin dhurata t ndryshme, midis t cilave dhe buk blatimi. Blatimi ishte nj nga ritet kryesore t flijimeve. Pija e blatuar, e cila prdorej n kt rit ishte ver ose nj przierje me mjalt, uj dhe qumsht.92 Pra, q n lashtsi mjalti, uji dhe qumshti (elemente prbrse t kulait t dasms) prdoreshin me qllim purifikimi e pr t sjell bollk e begati. Nj tjetr element n mbshtetje t origjins s vjetr t ritit t brumit sht dhe fakti q emrat e prbrsve t lndve q prmendm n kngt e brumit, si dritht, grurt, brumt, ujt, mjaltt, jan t gjinis asnjanse, gjini mjaft e lasht e gjuhs shqipe, e cila sot ekziston fare pak (n emrat foljor, ata abstrakt etj.). Gjinia asnjanse ka nisur procesin e dizintegrimit shumshekuj para Buzukut dhe ka ardhur duke u dobsuar gjithnj e m shum gjat ktyre shekujve t fundit.93
90
AEIKP, D.245, V. L., f. 64. AEIKP, D.115, V. Korabiewigz, f. 2 Fjalor i Mitologjis, Tiran 1987, f. 55. E. abej, n Sh. Demiraj Eqerem abej f.126.
91
92
93
116
Fakti q kta emra jan ruajtur n gjinin asnjanse dhe kan ardhur deri n ditt e sotme n kngt e brumit n kt gjini, (ndrkoh q n sistemin gramatikor t shqipes ato tashm kan kaluar n emra t gjinis mashkullore), dshmon lashtsin e prdorimit t tyre n kontekstin gjuhsor dhe at ritual (sepse emrtimi q i vihet lidhet me vet elementin; ai shnon dika nga realiteti dhe sa m i lasht t jet ky emrtim, aq m i lasht sht edhe elementi). Kshtu, fjala brum e par n etimologjin e saj, sht fjal e shqipes94 dhe jo e huazuar. Fjala brum sht nj tregues i realies, sht tregues i lnds -brum dhe meqense ajo bn pjes n fondin e shqipes s vjetr, edhe realia (pra lnda) q ajo shnon sht shum e vjetr. Pra, prgatitja e kulait dhe zakonet lidhur me t mendojm se jan praktikuar qysh n lashtsin ilire. Nga ana tjetr, edhe zbulimet arkeologjike dshmojn se disa nga objektet q prdoreshin pr prgatitjen e tij, jan gjetur n vendbanime t lashta ilire t kohrave prehistorike. Kshtu, n grmimet e vendbanimit parahistorik t Maliqit jan zbuluar gur t vegjl mulliri pr bluarjen e t lashtave nprmjet frkimit t vet pjesve t mullirit. Gur t till jan zbuluar edhe n grmimet q i prkasin kohs antike.95 Po kshtu, nj objekt tjetr q prdorej pr pjekjen e kulait apo t buks sht sai. Nj lloj sai, sai prej dheu (i cili e pjek bukn m ngadal dhe e bn m t shijshme) sht zbuluar n viset ilire dhe, sipas Nops sai prej dheu sht prdorur n territorin ilir dhe pr autoktonin e tij n viset ilire flet ndodhja e tij n ngulimet hallstadtiane n Ripas dhe Dolnje- Dolina t Bosnjs.96 Lashtsia e ritit t brumit dhe kulait t dasms duhet par edhe n veprimet q kryhen me kulain si t thyerit e tij q sht praktikuar q n kohrat e hershme e q lidhet simbolikisht me nj nga veprimet m t lashta njerzore, me sakrificn,
94
Po aty, f.86. A.Dojaka En dhe orendif.76). Po aty, f.63.

117
95
96
flijimin. E shohim kt veprim si dhe veprime t tjera rituale q lidhen me kulain dhe me grurin gjat dasms. Si prmendm m lart n Myzeqe, kulet e dasms goditen me shigjet dhe m pas hidhen n ati. Kulet coptohen dhe u shprndahen t pranishmve. sht e njohur kudo ndr shqiptar ngrnia nga kulai i dasms prej t pranishmve, sepse i mendohet se ndjell mbarsi. Prgjithsisht, n Shqipri nusja pritet me kulain e dasms, t cilin zakonisht e mban vjehrra, e cila e thyen mbi kokn e saj dhe t dy gjysmat ia vendos nn sqetull dhe n kt mnyr nusja hyn n shtpin e re. Nga ky kula han pastaj t pranishmit. N Gjirokastr nga kulai i nuses han t mdhenj e t vegjl, sepse besohet se Kush ha nga kulai i nuses nuk i dhmb koka! Nuk e zn ethet dhe nuk do ti mungoj bollku nga shtpia.
97
Hedhja e kuleve mbi ati, ngritja e tyre mbi
kokn e nuses ose t iftit simbolikisht lidhet me dshirn pr mbarsi e bollk, shtimin e bereqetit si dhe me pjellshmrin, dshirn pr lindjen e fmijve, pra lidhet me shtimin, pjellorin, bollkun. T thyerit e kulait dhe shprndarjen e tij m pas e gjejm dhe n ritet e lindjes kur thyhet mbi djepin e foshnjes, n ritet e vdekjes si prshpirtje pr t vdekurin dhe n festa kalendarike. Thyerja e kulait mbi kok e nuses ose t iftit lidhet me iden e sakrifics q bhet pr t forcuar lidhjen e iftit, pr ti sjell atij mbarsi, lumturi e pjellori. N nj kndvshtrim n planin social, ai nnkupton thyerjen e gjendjes s mparshme, prmbysjen sociale q ndodh, lnia nga ana e nuses e grupit t vjetr social dhe hyrja n grupin e ri, bashkimi i saj me familjen e burrit. Ndrsa, po ta shohim me syrin e psikanalizs, ky veprim lidhet me gjendjen e re t nuses, me procesin e deflorimit, zhvirgjrimit dhe t shndrrimit t saj vajz-grua. Psikologjikisht me kt veprim lidhet dhe zakoni i t gjuajturit t lules pr t cilin
97
AEIKP 999/117 D. Bejleri, f. 146.

118
folm m lart. Shprndarja e kulait t pranishmve realizon funksionin e tij social duke br t mundur lidhjen e njerzve, komunikimin social. I rndsishm sht shnimi i S.Tokarevit, q n rrethin e personave t bashkuar prfshihen edhe hyjnia, shpirti mbrojts i familjes, strgjyshi q marrin pjes n tryezn rituale.98 Pra, n vetvete kjo shprndarje lidhet dhe me respektin e kultin e t parve t fisit. Edhe shkmbimi i bukve midis krushqve q, ndodh t kryhet disa dit m pas e q njihet si t ndrruarit e buks, ose przierje e buks, nnkupton marrdhniet e reja shoqrore e shpirtrore q vendos buka e dasms. Levi-Strauss e prcakton shkmbimin e dhuratave si nj form komunikimi midis njerzve.99 T thyerit e kulait t dasms sht nj praktik mjaft e lasht e njohur si dhe riti i znies s brumit n shum vende t bots. Ceremonia e prdorur n t solemnizuarit e martess ndrmjet romakve ka qen quajtur confarreatio si kujtim i nj bashkimi t prjetshm midis burrit dhe gruas me nj kula prej gruri ose prej elbi) n koh t largt). Ky sht kulai i nuses i prdorur npr martesa. Zakoni i mom anglez dhe ai skocez i t thyerit t nj kulai (bridecake) mbi kokn e nuses me rastin e hyrjes n banesn e re, ndoshta i drejtohet prdorimit n nj antikitet shum m t hershm t t sprkaturit me grur si nj kujtim i bollkut.100 Tek francezt, n shek.XV, flitet pr ceremonialin e mblsirs: Merr nj kafshat nga kjo mblsir dhe kupto se ushqimi fitohet me pun e durim Kupto se gjithmon je e lidhur me zinxhir t art q zgjidhet vetm me vdekjen101
98
J. Stanka, vep. e cituar, f. 72. K.Levi-Stauss, n J. Stanka, vep. e cituar, f. 74. The New International Encyclopedia, New York, Dodd, Mead and Company, 1923, p. 735. V. Djuri, n artikullin e cituar nga R.Berisha, f.118.
119
99
100
101
N krahina t ndryshme t Italis sht e njohur t thyerit e kulait t dasms (focaccia nuziale) q praktikohej pr t konsoliduar bashkimin afektiv, n disa zona e zvendsuar me thyerjen e nj ajniku.102 Po kshtu n Itali, gjat darks s dasms q shnon aktin e par t pjesmarrjes s iftit n grupin e ri social, n disa krahina t sapomartuarit han n t njjtn pjat sipas nj riti kopulativ t praktikuar nga romakt e lasht, nga sllavt e nga gjermant q shrben pr konsolidimin e dashuris s iftit. N fund t darks praktikohet t thyerit e pjats si ogur pr lumturin e iftit.103 Zakoni i njohur edhe n Gjermani e Rusi sht mbeturin ose fragment simbolik i ceremonis magjike potus et biberagium, i praktikuar edhe sot me qllim inicimi tek popujt primitiv dhe ruan fuqin pr t forcuar bashkimin martesor dhe pr ta ruajtur iftin e ri nga magjit e kqija. Kjo ceremoni ka marr kuptimin e prgjithshm t gzimit e hares dhe karakter fekondativ pr t siguruar mirqenien materiale t familjes s re. Dhe n t vrtet rust, t cilt thyejn nj vazo, gjat thyerjes s saj thon: Sa coprinat e shumta, aq fmij iftit t ri104. Edhe tek shqiptart t thyerit e kulait n ndonj rast sht zvendsuar me thyerjen e dikaje tjetr. Tek arvanitasit e Greqis kulain q sjell dhndri n shtpin e nuses, e shprndajn t dieln pas dasme, ndrsa, kulai i nuses, pasi bekohet n kish, ohet n shtpin e re ku u shprndahet njrzve. Ndrsa, n momentin e ardhjes s nuses n shtpin e re vjehrra i jep nuses nj sheg, t ciln ajo e prplas n mur q t ahet. T thyerit e shegs nnkupton dshirn pr fmij t shumt, si ka shega kokrra shum, ashtu dhe ifti t ket fmij.105 Shega, gjithashtu sht dhe simbol i martess s pazgjidhshme qysh n antikitet.
102
G. Bronzini, Lineamenti di storia e analisi della cultura tradizionale Roma, 1964, f.63. Po aty, f.66. Po aty, f. 67. AEIKP, D. 245, V.L., f. 94.
103
104
105
120
Prve ritit t kulait t dasms, t thyerit t tij, brumi dhe gruri prdoren gjat ceremonialit t dasms edhe n formn e tyre t pastr ose si lloj tjetr gatimi: byrek, pite, petulla etj. N Malsin e Madhe, kur vinte nusja, vjehrra e priste me dy en t mbushura njra me brum buke, tjetra me mjalt. Nusja zhyste duart n t dyja ent dhe prekte pragun e ders. Zakoni i futjes s dors n brum praktikohej edhe n krahina t tjera. N fshatin e Bends (Tiran) fuste gishtrinjt n brumin e mbl nusja e pastaj vjehrra. N Shngjergj e Shnmri (Tiran) nusen e shpinin n magje dhe ia futnin gishtrinjt n brumin e prgatitur me sherbet.1o6 Pra, shohim se, n kt rast praktikohet prdorimi ritual i brumit n gjendje t papjekur, por, n t njjtin funksion simbolik. N disa krahina t Shqipris gatuhej lakror me peta gruri e mjalt dhe petulla me mjalt, pra, gjithmon me baz brumin dhe sheqerin. Ndrsa, kur nusja vinte n shtpin e prindrve pas martese sillte me vete si dhurat buk, kule ose lakror. Edhe gruri, i prdorur gjersisht n dasm me simbolikn e bollkut e t pjelloris, gjendet n formn e tij t pastr. Kudo ifti sprkatej me grur ose sprkaste njerzit. Ky moment sht shoqruar edhe me kng duke prqasur dshirn e urimin mbarsi e fmij t shumt iftit me begatin e bereqetit, bollkun e shumsin e kokrave t grurit.
Tardht mbar edhe m mbar/ Kjo dhndri e par/ Si gruri q mbjellim ndar/ q na mbush treqind hambar107
1o6
A.Dojaka, Dasma n Shqipri, Tiran, 1983, f. 73. Visaret e kombit, XIII, 1944, f. 72.
121
107
Gruri si simbol i pjelloris, lindjes s fmijve del dhe n momentin e stolisjes s nuses tek shqiptart kunduriot t Greqis. Nusja duhet t vishte brezin e quajtur brezi i shenjt i priftit q e ruante nusen nga magjit. Ktij momenti i sht shtresuar praktika kristiane e t brit kryq, e prmendjes s Atit, Birit e Shpirtit t Shenjt, por shtresa kristiane duhet t jet shtuar von, sepse n vargje zbulohen elementet pagane q e lidhin grurin me dshirn pr fekonditet. Plaka q i vinte nuses kt brez thoshte:
Brezi qi me tn zon, ndonji e lig nuk e on. Nd ki bark vr Zot dor, te e shoh fara, t ket far. Barku e dheu nisoj jan, e te di zoin e mban. Si martonen kokt dhen, shum djelm le t jen. Ajo fara e burrit, milja kok grurit.1o8 Prshtatja:
Ky brezi i Zotit, nuk mund ta zr ndonj e lig. Vre o Zot dorn n kt bark,
1o8
AEIKP, D. 245, V.L., f. 73.

122
t shoh farn e t ket fuqi(prodhuese) Barku (i gruas) e dheu jan njsoj, q t dy jan barts t jets. si martohet fara me dheun, le t lindin(dhe ktu) shum djem. Fara e burrit (sht), si mijra kokrra t grurit.
Dhe m pas plaka duke br shenjn e kryqit puth barkun e nuses dhe thot:
Dheu, shiu, gruri, Barku, fara, grua Zoti, djali, zogu109 (Ati, Biri dhe Shpirti i shenjt)
Pra, kemi nj mentalitet trsisht pagan q bn lidhjen e natyrs me jetn njerzore dhe e lidh iden e ngjizjes, fekonditetit me referimin ndaj elementeve kryesore t jets: tok- uj- grur n paralelizmin vertikal: dheu- barku (toka q mbart bimn, grurin dhe barku q mban fmijn); shiu- fara(uji si element i jets dhe atribut i elementit ngjizs mashkullor dhe - fara e ngjizjes e burrit); gruri- gruaja (gruri simboli i pjelloris, shumsia e kokrrave t tij dhe gruaja- krijesa produktive, pjellore, bartsja e fmijve t ardhshm). Sipas studiuesit arvanitas V. Lapis bhet fjal pr ndikimin e kultit eleusian, hipotez e ngritur prej tij edhe n lidhje me origjinn e kulait t dasms. Tema sht martesa e shenjt e Zeusit me perndeshn
109
Po aty, f. 74.
123
Demetra q bie mbi t si shiu prodhonjs, dhe nga bashkimi i tyre do t lind nj kalli gruri.110 Dihet q n mitologjin greke Demetra ishte hyjnesha e pllenimit e bujqsis dhe e drithrave, Zeusi perndia m e madhe q lidhej me qiellin, dukurit atmosferike, q derdhte n tok shiun. Nga bashkimi i tyre lindi Persefoni, hyjnesha e drithrave dhe e pllenimit t toks. Pra, n njkndvshtrim simbolik, nga bashkimi i qiellit (Zeusit) me tokn bujqsore (Demetrn) nprmjet ujit (shiut- Zeusit) lindi gruri, drithi (Persefoni). Prdorimi i grurit si simbol mbarsie e pjellorie n dasm t kujton kultin e Demetrs e t Persefonit, sepse gjithashtu Demetra njihej dhe si hyjnesh e mbrojtjes s martess. Edhe prdorimi i shegs n dasmn e shqiptarve t Greqis prve simboliks s pjelloris t sjell n mendje simbolikn e martess s pazgjidhshme t mishruar n kultin e Persefonit. Prpara se Persefoni t ngjitej tek e ma, Demetra mbi tok, nga nntoka ku e mbante Hadi, ky i fundit i dha asaj kokrra shege si simbol i martess s pazgjidhshme. Kshtu, kthimi i saj i mbi tok ishte i prkohshm (pranvera dhe vera dhe dalja e filizave nga fara e hedhur n tok) dhe m pas ajo kthehej nntok (vjeshta e dimri dhe kokrrat e grurit t futura nn tok).111 Por, megjithat n vargje nuk shihet prmendja e hyjnive apo e trajts antropomorfe t tyre, por vrehet nj konceptim pagan n frymn e prgjithshme t vargjeve. Mund t mendohet mundsia e ndikimit t miteve greke n mitet ilire, gj e cila lidhet me periudhn e kolonizimit grek t viseve ilire n shek.VIII para Krishtit, koh n t ciln grshetohen m tej kulturat egjease e adriatikase. Por, kultivimi i grurit n kto zona sht datuar qysh n epokn e gurit t ri (Neolitit),112, gj q na
110
Po aty, f.74. Fjalor i mitologjis, Tiran, 1987, f. 198. M. Korkuti, 50 vjet arkeologji shqiptare, n Iliria, 1-2, Tiran 1998, f. 25.
124
111
112
shtyn t mendojm dhe pr ekzistencn e riteve primitive n lidhje me grurin shum koh para kolonizimit. Por n fund, e rndsishme mbetet t thuhet se praktikat e zakonet e ndrfutura brenda ritit t znies s brumit e t prgatitjes s kulait, e kan fillesn tek mendimi arkaik pagan.
125
SIMBOLE RITUALE N DASMN TRADICIONALE SHQIPTARE
I. Shigjetat dhe harku II. Flamuri i dasms (Bajraku) III. Pema e dasms. Koncepti i drurit botror n strukturn artistike t kngve
N prfytyrimet e lashta mitologjike ekzistonte nj lidhje e fort midis njeriut dhe natyrs, nj sinkretizm midis dukurive natyrore e atyre shoqrore. N kt kuptim, n kontekstin ritual t dasms perceptohen n form simbolike nj shumic kuptimesh t veprimeve dhe objekteve rituale, bashkime t kuptimeve t ngjashme por dhe t ndryshme n esenc, t cilat bashklidhen n analogji ose n prfytyrim
126
me realitetin. Dihet se marrdhniet midis sendeve e veprimeve paraqiten prmes mjeteve simbolike duke sjell si rrjedhoj kondensimin e ideve t shumta prgjat akteve rituale.
Shigjetat dhe harku
Semantika e ceremonialit t dasms nuk mund t konceptohet pa zbrthyer semantikn e disa objekteve rituale t cilat pr nga vlera estetike dhe funksioni jan kthyer n simbole rituale me nj rndsi t theksuar. Buka rituale e dasms sht nj nga kto sende kryesore t ritualit e shndrruar n simbol. Sende t tjera jan: shigjetat q nguleshin n kulain ritual, flamuri i dasms (bajraku), dhuratat, kurort etj. Shigjetat dhe harku jan sende q lidhen me bukn e dasms, me kulain. Momenti ritual i cili lidhet me prdorimin e tyre sht koha pas pjekjes s kuleve t dasms.
Kryerja e ritit N Myzeqe gatuhen tre kule me prbrsit q kemi prmendur: uj, qumsht dhe mjalt, t cilt i pjekin drejt e n vatr. Pas pjekjes, kulet nga zjarri i nxjerr nj djal i ri, i cili, t nesrmen do t mbaj bajrakun me an t harkut me beret. Kt dit qysh n mngjez djali zgjedh nj cop dru marine, t cilin e lakonpastaj pret tre shkopinj beronje n maj t t cilve vendos nga nj cop dru t gdhendur n maj (maja e shigjets). N disa fshatra harkun e zbukurojn me figura t gdhendura. Kur jan pjekur kulet, djali qllon duke synuar q shigjeta t ngulet midis kulait me t qlluaren e par. Pastaj merr kulain, e copton dhe e ndan midis t pranishmve, kurse, shigjetn e vendos prap n hark, e drejton kt nga tavani ose
Shih m hollsisht A. Velianj, Riti i znies s brumit n ceremonialin e dasms shqiptare, n shtje
t Folklorit shqiptar 9, botim i Akademis s Shkencave, Tiran 2006

127
n qoshe t murit, qllon dhe e l at t ngulur aty; n disa fshatra shigjetn e nxirrnin jasht nga vrima e baxhas. N kt mnyr vepron pr t tre kulet dhe t tria shigjetat ngelen t ngulura po aty gjat gjith kohs s dasms. 1 N disa fshatra t tjera t Myzeqes s Vogl, (Dllenj, Zhuk, Grykpisha, Bishan, Aliban, Panaja) ky rit kryhet pak a shum njsoj, por, vlen t prshkruhet pr t theksuar specifikat e prbrsve ritual dhe t veprimit ritual. Kulet nxirren nga zjarri dhe vendosen n kmb. Ato do ti qlloj nj djal 10- 12 vjear. Ky djal sht i porositur nga i zoti i dasms q m par pr t prgatitur harkun dhe shigjetn. Harku bhet nga nj purtek. Druri zgjidhet, pasi, nuk duhet t jet do dru se sht gjynah. Sipas mendsis popullore shigjetat bhen prej kundje (kallam i egr) dhe n maj u vihet nga nj thumb. T tre kulet qllohen ngadal me shigjet. Duhet q kulai i shpuar me shigjet t merret dhe t vendoset n qer. Shigjeta pasi ka shpuar kulain vihet n hark e ngulet n kasht t atis, aty mbi zjarr, nga ana e lindjes. Harku dhe shigjetat ruhen pr disa koh. Sa m shum t ruhen aq m mir sht. Kulet i thyejn copa- copa t vogla, i vendosin n qer dhe qerin e vn mbi kok t ndonj gruaje ose, burri t gjat pr ta marr t pranishmit. Kt koh e presin t gjith pr t dfryer e pastaj dalin nga dhoma duke qeshur. 2 Pas prshkrimit t ktij riti, paraprakisht vlen t nnvizohet ideja e antropologut V. Turner se riti nuk sht thjesht prqendrim i referentve, njohuri mbi vlerat dhe normat; sendet dhe veprimet prkatse nuk jan thjesht sende q simbolizojn sende t tjera ose, dika abstrakte por, dhe pjes t drejtprdrejta t forcave dhe qllimeve q ato prfaqsojn. Sipas V. Turner- it (n Symbols in african ritual, Science, Chicago, 1972,f.1103) aspekti i forcs s simbolit rrjedh nga fakti se simboli sht
1
Ll. Mitrushi Dasma n lalt e Myzeqes E. SH. II, Tiran 163, f. 194. P. Gjidede, AE 336/24, f. 55
128
pjes e trsis fizike, ndrsa, aspekti ideor del nga analogjia midis mjetit simbolik dhe kuptimit kryesor t simbolit. Duke synuar t deprtojm n kodin kulturor t riteve dhe simboleve rituale, ndalemi n elemente t veanta pr t par shtjen e sinkretizmit natyr -shoqri. N ndrtimin e shigjetave dhe harkut, rndsi t posame kishte przgjedhja e drurit. Ai duhet t ishte i veant, i zgjedhur, jo do dru, sepse, sipas mentalitetit popullor, sht gjynah. Ndihet n kt praktik rituale integrimi i kultit t pems, i kultit pr drurt e shenjt q, n zanafill, lidhet me besimin pagan q e sheh pemn si qenie frymore. Edhe kur cilsohen se cilit lloj i prkasin (dru marene pr harkun, kallam i egr ose beronje pr shigjetat), ato lidhen me atribute t caktuara si drur t fort e q bartin jetn e gjall brenda tyre. Kto atribute lidhen me parimin mashkullor t forcs e t rinis; kur jan t gjelbr, prcjellin iden e vazhdimsis. Harku dhe shigjeta lidhen me simbolikn e prjetsis; ato mbeten t ngulura n tavan, n qoshe t murit ose i nxjerrin nga e ara e baxhos; ato ngelen aty gjat gjith kohs s dasms. Lidhja me nj hapsir t caktuar rituale, (vende t larta), prfshirja e tyre n kohn rituale t zhvillimit t ceremonialit, sakraliteti i prbrsve drusor t tyre, harmonizohen me funksionin e tyre simbolik. Vendosja e ktyre objekteve n vende t larta krijon lidhjen me prfytyrimin e lasht t lartsis kozmike. Dinamika e procesit ritual t goditjes s kuleve me harkun me shigjeta, dublon simbolikisht aktin e deflorimit t nuses. Kujdesi dhe vmendja pr t qlluar n shenj gjat kryerjes s ritit t shigjetimit, n thellsin e simboliks s tij bart iden e mbarvajtjes pr trashgimin e vazhdimsin e familjes e t fisit. Mendimi i lasht mitologjik i lidhur me lartsin kozmike zbulohet n veprimet rituale t vendosjes s kuleve mbi qer dhe vendosjen e qerit mbi kokn e ndonj personi t gjat. Te ky mendim i lidhur me majn, t on dhe ruajtja e shigjetave ngulur n kasht t atis, pra, n vende t larta. Ajo duhet t rrij mbi zjarr nga ana
129
e lindjes, veprim ky i lidhur me prfshirjen e kultit t zjarrit e t kultit t diellit n kt rit. Pra, bashkohen n nj simbolik t vetme prfytyrimi i lasht i majs qiellore (lartsia e atis, tavani, baxhoja etj. ), dielli (ana e lindjes s tij) dhe zjarri si element prtrits dhe mbrojts i familjes, fisit. Harku dhe shigjeta, simbolika e prbrsve drusor, veprimet rituale t lidhura me to, zbukurimet, synimi ritual i vazhdimsis s fisit, synimi i lartsis dhe semantika e zjarrit, diellit jan pjes plotsuese semantike t kompleksit semiotik universal t pems, drurit botror.
Roli modelues i shenjs u formulua s pari n shkencn ruse nga N.V.Toporov. Ai nnkupton aftsin e dyfisht t
shenjs pr t paraqitur realitetin e jashtm dhe rolin e saj n programimin e sjelljes sociale dhe individuale. Kshtu shenja dhe sistemet semiotike n prgjithsi, jan t afta t funksionojn si modele t bots. Modelet e bots bhen objekt thelbsor n tipologjin e kulturs. Nocioni i modelit t bots prfshin nj struktur hierarkike dhe marrdhnie t ngushta midis aspekteve kozmologjike, antropologjike dhe sociale t modelit. Toporov prpunoi konceptin e kompleksit semiotik universal t drurit botror dhe rolin e tij n modelin mitopoetik t bots. Sipas Toporov-it, kompleksi semiotik universal sht nj kategori e veant e modeleve t bots q karakterizohej nga tiparet e mposhtme: universaliteti i simbolizimit (gjith aspektet e ndryshme t bots, morfologjia e saj n t gjitha sferat e ekzistencs, gjith marrdhniet e kuptimshme qen prfaqsuar nga nj imazh i vetm, model ekspresiv: druri botror ose gjith elementt e tij; mal botror, tempull, saj, qenie antropomorfe; druri botror modeloi gjith marrdhniet hapsinore dhe kohore n bot, ndrsa pjest prbrse t tij kafsht, zogjt, etj., shrbenin pr t simbolizuar marrdhniet semantike). Universaliteti i hapsirs - ky model ishte prhapur kudo) . Universaliteti i kohs (n njfar periudhe modeli i drurit botror karakterizoi gjith kulturat. Universaliteti i topos-eve psikologjike (modeli shrbeu pr t plotsuar nevojat themelore t psikiks dhe shprehu unitetin n themel t bots, bashksis dhe njeriut. Ai rishfaqet kurdoher q riprodhohen kushtet psikologjike prkatse). Toporov e nis analizn e tij me prcaktimin e inventarit t elementeve prej t cilave ishte ndrtuar gradualisht kompleksi semiotik universal. Ai i gjen prpjekjet e para tek prdorimi kuptimplot i ktyre elementeve, afrsisht, n epokn e paleolitit. Detyra ishte t rindrtoheshin tekste t tilla dhe struktura e tyre t brendshme, t cilat mund t prfshinin ato ka do t bheshin simbole poetike. Tekste t tilla duhet t karakterizoheshin nga tipare t caktuara, pavarsisht nga plani i shprehjes. Kto jan pikspari, nj inventar i prbashkt semantik dhe nj trsi rregullash q udhheqin organizimin e tekstit. Sipas Toporovit, druri botror u b simbol i ides s vertikalitetit n t cilin, vendosja e tri grupeve t kafshve t bots lidhej me diferencimin e tri sferave kozmike: zogjt (t lidhur me pjesn m t lart t kompozimit, qiellin)ishin t lokalizuar n degt e drurit botror, kafsht thundrake (t lidhur me pjesn e mesme t sistemit, tokn) dhe peshqit -t lokalizuar n skaje, n an; gjarprinjt (kafsh ktonike t lidhura me thellsin, botn e nndheshme) -t 130
Kt struktur semantike e plotson dhe figura e personit ritual q kryen procesin e goditjes i cili ishte i njjti person q do t mbante bajrakun e dasms. Sakraliteti i tij lidhet me rolin si ndrmjets midis fisit e iftit t ri dhe lidhjes martesore , lidhje e shprehur n kt kontekst nga kombinimi i parimit femror (shenja - kulai) me parimin mashkullor (shenja - shigjeta). Simbolizmi i komponentve t harkut shigjets bashkuar me simbolizmin e kulait (dhe pjest prbrse t tij) prfshijn nj bashkim kuptimesh, kondensimin e ideve t tilla si pjelloria, forca jetsore, vazhdimsia e familjes, prjetsia. Kjo simbolik
lokalizuara n rrnjt e tij. Sipas Toporovit, ndarja vertikale e pems botrore sht nj paraqitje ideale e do procesi dinamik q prfshin: lindjen (shfaqjen), zhvillimin (rritjen), dhe shkatrrimin (degradimin). Kto tri pjes t drurit botror ishin semantizuar n mnyr t till q pjesa m e lart ishte e lidhur me aspektin pozitiv, ndrsa pjesa m e ult, me aspektin negativ. Struktura semantike e kompleksit semiotik t drurit botror drejtohet nga rregullat e mposhtme: 1)Bota sht e prshkruar prej nj alfabeti t caktuar, elementet e t cilit jan elementet kryesore t kozmosit. 2)aspektet sinkronike dhe diakronike t prshkrimit jan t lidhura ngusht (prshkrimi i strukturs hierarkike t bots sht ekuivalent me prshkrimin e krijimit) 3)makrokozmosi dhe mikrokozmosi jan izomorf (prshkrimet jan derivate njri prej tjetrit). 4)elementet e alfabetit t prshkrimit jan t dukshm n cilsit semantike primitive psh.: zjarri- e kuqja, drita- nxehtsia etj. 5)sekuencat e ndryshme t shenjuara t elementeve ekzistojn t varura nga idea kryesore e prshkrimit. 6)zhvillimi i polisemis s secilit element t tilla, si Qielli, Toka, Zjarri, Uji, Era etj., mund t personifikoj karaktere t drams kozmike (psh. Urani, Gea etj.), mund t depersonifikojn dhe desemantizojn klasifikimet abstrakte me funksionin e vetm pr ti diferencuar; elementet kozmike mbulojn gjith universin (t dy: makro-dhe mikrokozmosin); strukturat hapsinore t universit; strukturat kohore t universit; pjes t trupit njerzor (ose t kafshve); bim, kafsh, elemente kulturore, ngjyra, shije, dhe klasifikime t tjera. 7)vendosja e lidhjeve midis njsive t niveleve t ndryshme (p:sh: zjarri-vera-e kuqja-e hidhura-nj dru-nj bim-nj kafsh-etj.), e cila on n sinonimin e prshkrimit. (D. Segal: Aspects of structuralism in soviet philology, Tel-Aviv University 1974, p. 87-90) Gjurm t prfytyrimit t pems botrore mund t vrehen dhe tek koncepti i pems s jets ( life tree ) tek hebrenjt, menora, e konceptuar mbi bazn e tre rrathve t gjenealogjis njerzore.
131
integrohet dhe me simbolikn e procesit ritual t shigjetimit t kuleve q bart mendimin simbolik t lidhur me t pavetdijshmen, me humbjen e virgjris s nuses dhe krijimin t familjes s re e dshirn pr mbarsin e saj, sipas prfytyrimeve mitologjike t lidhura me kozmosin. Vertikaliteti i shigjets dhe rrumbullaksia e kulait dublojn simbolikn e aktit t bashkimit t iftit, t shndrrimit t vajzs n grua q shprehet n temn mitike t krijimit dhe t shkatrrimit, q finalizohet me coptimin e kulait dhe ndarjen e tij. Ruajtja e harkut dhe e shigjets sa m gjat kan si shpjegim semantik iden e ruajtjes e vazhdimsis s familjes, t prjetsis s fisit. Mendimi i formimit t familjes e lidh shigjetn mbi kula me pemn botrore si koncept i rritjes, zhvillimit dhe shkatrrimit. N kt mnyr, shigjeta mbi kula shihet n gjuhn rituale si projeksion i mikrokozmosit. N qendr t ktij mikrokozmosi si shigjeta, ashtu edhe dhe kulai mbi t cilin ajo sht ngulur, prfaqsojn krijimin e familjes s re, proces simbolikoritual q mbizotron deflorimin e vajzs (prmes simboliks s goditjes dhe m pas shkatrrimit t kulait) duke siguruar ruajtjen e linjs mashkullore, vazhdimsin e fisit prmes simbolizmit t ruajtjes s shigjetave dhe vendosjes s tyre n vende t larta, pra duke prcaktuar mbizotrimin e marrdhnieve patriarkale, rolin parsor t burrit n kt raport si kreu dominues i familjes.
Flamuri i dasms (Bajraku)
Flamuri i dasms sht nj nga simbolet rituale i prdorur gjersisht n kremtimin ceremonial t dasms. Ai njihet prgjithsisht me termin bajraku i dasms dhe kryen nj rol specifik n veprimet rituale. Prgjithsisht, n studimet shqiptare ai nuk sht br objekt studimi shkencor t mirfillt me prjashtim t ndonj studimi, si sht ai i N. Papleks ,Mbi kultin e pems n ceremonialin e dasms, n t cilin
132
integrohen, riti i prerjes s druve t dasms, riti i ngritjes s tends s dasms dhe riti i prgatitjes s flamurit. 3 Studiuesi trajton saktsisht integrimin e kultit t pems n ceremonialin e dasms t par hollsisht n veprimet rituale prkatse, objektet dhe pjesmarrsit dhe elementet magjiko- religjioze t strukturave poetike. Sigurisht q autorit nuk mund ti shptonte konstatimi n lidhje me flamurin e dasms si simbol i Pems s Shenjt. Duke synuar vijimsin e ksaj logjike, do t shohim elemente t tjera plotsuese t flamurit ose bajrakut, veprimeve rituale q lidhen me t dhe strukturave poetike, t cilat n kompleks, e analogojn kt send ritual me pemn botrore. N kulturat tradicionale t mjaft popujve praktikohet prdorimi i pems s dasms, tek e cila, shihet prania e konceptit universal t pems botrore, (drurit botror). Burimi i par i saj konsiderohet gjersisht Lifes Tree, (apo Menora, tek hebrenjt) pema e jets dhe e kultit t lidhjes s brezave n gjenez. Tashm sht e provuar se shqiptart kan ruajtur n kujtesn e tyre historike- kombtare dshmi t nj bashkjetese t qmotshme me hebrejt qysh prej periudhs ilire. Imazhi i Lifes Tree dhe i Menora- s hebraike (q paraqitet n trajt t thjesht, n formn e shkronjs E me pamje t rrotulluar 90 grad n drejtimin djathtas), duke prfshir pranin e frutave ritual t festave t shenjta t hebrejve (qitrot) dhe motive t tjera floreale tipike hebraike (degt e pals), t gjitha kto kryeshenja t vetidentifikimit t tyre ndr mijvjear; q u zbuluan dhe u vendosn n kronologji pikrisht vitet e fundme n mozaikun e Onhesmios -Sarand (sipas E. Nallbani, 2004), n t njjtn faltore ku gjendet edhe semiotika e krishtrimit t hershm, provojn ekzistencn e nj sinagoge, ose, m sakt, t nj palimpsesti ku Ligji i Moisiut dhe Testamenti i Ri i bashklidhen historikisht dhe fizikisht njri- tjetrit. Gjurm t nj sinagoge tjetr prej krishterimit t hershm jan gjetur dhe n Vrin (Sarand). Qenia e nj bashksie hebraike n kt rajon prforcohet nga nj dshmi tjetr
3
N. Papleka, Kulte, rite, magji n traditn orale Tiran, 1999, f. 105 125.
133
arkeologjike n nj varrez hebrejsh n rajonin e Puglia- s, ku, n mbishkrimin e gurt, emri i njrit prej t vdekurve, shoqrohet me shnimin se ai erdhi nga Onhesmios. Pavarsisht se cili ka qen burimi i par, t dhnat folklorike dhe ato etnografike, fetare dhe laike, t ojn drejt prfundimit se edhe n Shqipri kemi arsye t besojm se jan praktikuar t dyja variantet: flamuri dhe pema, edhe pse prmendet m tepr flamuri. Nj version t hollsishm t prgatitjes s bajrakut t dasms e gjejm n Myzeqen e Vogl t Vlors. Ky rit zhvillohej n nj koh e hapsir t caktuar: N mbasdite me nj pash diell, te djali qepet flamuri. Flamuri q m par quhesh bajrak pregatitet nga ato shami q ka drguar nusja t enjten. Kt e qep nj vajz e rritur me nn e bab gjall. Edhe koh e keqe t jet, vendi i qepjes sht jasht andej nga len dielli. Grat e shtpis dhe mikeshat mblidhen rrotull saj deri sa ajo t mbaroj s qepuri flamurin dhe kndojn. . . Pasi mbaron qepja e flamurit at e merr nj djal i rritur dhe e ngul n majn e plehut. Bishti sht i prgatitur q m par prej kallami t njom e t trash q t mos thyhet. N krye t tij vendosin nj tri biga t br prej shege. N do kunj ngulet nga nj kokrr pem (dy moll e nj ftua ose dy sheg e nj moll sipas rastit por, m mir sht molla me shegt). Para se t perndoj dielli, ai djal ose ndonj tjetr, e merr flamurin, e fut brenda n shtpi dhe e vendos prapa ders. Grat q vijn m von, ven te flamuri e me t frkojn fytyrn duke thn: T na trashgohen!. Po t mos ven e kan pr gjynah dhe plaka e shtpis zemrohet. 4 Edhe n kt rit ndrthuren n nivelin e shenjave, kodeve dhe gjuhs artistike kuptime t modelueshme prmes semiotiks dhe shumllojshmris s simboleve. Duke ndalur tek prbrsit material t ktij sendi ritual, konstatohet se elementi prbrs i shkopit t bajrakut duhej t ishte prej nj druri t veant. N kt rast, ai
4
AEIKP 336/24, f. 60/61.

134
ishte kallami i njom, pra nj dru i ri, i fort e i leht. N raste t tjera, ai mund t ishte dhe sheg: sipas besimit ishte dru i shenjt, lis, frashr ose, qiparis si e tregojn dhe tekstet poetike:
Lulzoi nj lis n qarr o moj lulzoi Lulzoi me tre bajrak o moj lulzoi Tre t kuq e tre t bardh O moj lulzoi5
Dhe varianti i hershm q sjell Markianoi n Dorshkrimin e Kieutit (1737) n t cilin prmenden t dyja simbolet: pema dhe flamuri.
Shum u desht vasha me trimt shum u desh trimi me vash vashn e vun n nj fush trimin e vun n nj rahj Trimit i bie nj qiparis vasha biu nj dhrij e bardh mu pushtijll pr qeparis po m bfshi pem bashk Kur shkonjn krush me nuse mirr nj deg qeparisi
5
KPL, Tiran 1955, f. 150.

135
sa tbnjmi flamurin kur shkonjn krush me dhndr mirr flet dhries bardh t m bnjn dij (vo) kuror 6
Pikrisht pem t tilla si lisi, qiparisi, frashri jan t njohura pr cilsit e tyre si drur jetgjat, t fort, pra prdorimi i tyre lidhet me simbolikn e prjetsis, e prforcuar kjo domethnie edhe nga fakti q kta drur konsiderohen n besimet popullore si drur me forc magjike. Edhe kallami i njom ruan n vetvete jetn e gjall, duke prcjell iden e vazhdimsis. Vendosja e frutave n maj t flamurit nnkupton dshirn pr pjellori. Kshtu, shkopi (n cilsin e drurit t veant), dhe molla (ose shega, ftoi), kumtojn lidhjen semantike t jets dhe pjelloris, shtimit t familjes s re. Kto simbole i shrbejn semantiks dominuese t dasms, bashkimit t iftit, bashkimit t dy parimeve polare, mashkull dhe femr. N ligjrimin semantik ritual, shkopi prfaqson parimin mashkullor; molla prfaqson parimin femror, ndrsa marrdhnia midis tyre, ngulja e molls tek shkopi t on tek ideja e marrdhnies martesore, akti i bashkimit. Kjo sht nj marrdhnie midis dy drurve, e cila, e performuar n kt veprim ritual, rimerr, prsrit n gjuhn e antropologve, modelin mitik t bashkimit t dy pemve, mitin e krijimit t iftit t par prej dy drurve. N vargjet e kngs arbreshe, drurt q bashkohen n formn e exemplum- it mitik, jan hardhia dhe qiparisi. Nga kombinimi simbolik i elementeve sakrale dhe frytdhnse t ktyre dy drurve, krijohet pema e dasms (po m bfshi pem bashk) si bartse e konceptit t drurit t jets dhe e konceptit gjenerues, embrionit t ardhshm.
MHFSH I, Tiran 1961, f. 33.

136
Koncepti i lidhjes martesore, pjelloris e mbarsis shtjellohet edhe n elementet e tjera prbrse t bajrakut. Copa e tij qepet me solemnitetin ritual prkats. Kjo cop prbhet nga shamit q kan qepur grat e fisit t dhndrit n shtpin e saj. Numri i tyre ishte numr tek. N Myzeqe veprohej kshtu: Ato ohen n shtpin e nuses ku, grat e fisit t saj shtojn dhe shamit e nuses. Shamit qepen njra mbi tjetrn dhe sipr tyre, vendoset dhe nj shami ose dysheme, e qndisur n katr copat me nga nj urup (monedh), kurse, n mes bashk me disa fije leshi t kuq, qepet nj varg urupa dhe nj deg trndafili ose, dega borziloku. M pas, ky nishan (pra, copa e bajrakut), ohet n shtpin e dhndrit duke ia dorzuar plakut m t vjetr t shtpis. 7 Duket qart se elementet prbrse t cops s bajrakut kan t bjn me nusen dhe dhndrin. Copa, e cila qepet prej shamive t nuses, simbolizon vet nusen duke qen se shamia sht atribut femror dhe estetikisht sipas parimit metonimik, pjesa zvendson t trn. Kuptimin e cops s flamurit e bart edhe shamia q u dhurohet t parve q sjellin drut e dasms nga e zonja e shtpis, ose vet copa e kuqe e vendosur mbi drut e dasms prej tyre. Ndrsa n zona t tjera, n vend t shamis, t parve q sjellin drut e dasms u dhurohej peshqir, simbol q lidhet me cilsin mashkullore. Knga rituale pas kthimit me dru ishte:
Dil, moj nne, e dil, moj xhan, se erdhi hajvani i par, dil moj nne,e nxirr peshqir, dorovit druvart tin. 8
Ll.Mitrushi, Dasma n lalt e Myzeqes ESHH , f. 190-191. A.Velianj, Dosje personale, Dushkarak , Vlor, Tregoi Tefta Skrami, 75 vje.
137
N momentin e qepjes s cops s bajrakut (nishanit), kngt q shoqrojn kt rit krijojn simbolikn e lidhjes martesore t prcjell nga vargjet:
Dy shami ifte- ifte, Lidhi moj, zgjidhi moj, Sa t vij beu nga Janina, Lidhi moj, zgjidhi moj.
Numri dy q lidhet me iftin dhe theksimi i prcaktorit ifte- ifte, t ngrthyer n kuptimin analogjik t lidhjes s tyre me lidhjen martesore, jan prforcues t semantiks s bashkimit t iftit t shprehur nga riti. N kt semantik lulet, mollt, e qndisura i shtohen kuptimit t pjelloris, borziloku mbart simbolikn e shndetit, rinis e prjetsis. Ngjyrat n kombinimin e tyre e bardh- e kuqe, lidhen me nusen dhe dhndrin n simbolet e pjelloris e produktivitetit (e bardha), dhe e kuqja si simbol i gjakut; e kuqja, gjat ecjes s ets s krushqve me flamur, ka edhe cilsin e ruajtjes s produktivitetit. Kombinimi i tyre bart iden e krijimit t familjes s re. Sakraliteti i bajrakut lidhet me kohn dhe hapsirn n t ciln ndrtohej dhe veprimet specifike q kryheshin me t. Ai qepej si thuhet, pasdite me nj pash diell dhe n drejtim nga lindja e diellit. Hapsira rituale nuk lidhet me mjediset e brendshme t shtpis, por me mjediset e jashtme dhe, vetm pas prfundimit t krijimit t bajrakut, ai futet brenda dhe lihet pas ders. Karakterin sakral t ktij procesi e shton dhe integrimi i kultit t diellit. Veprimet q kryheshin me flamurin, e prforcojn thelbin sakral t ktij sendi ritual. Frkimi i fytyrs me copn e flamurit, shoqruar me urimet pr trashgimin e iftit, dorovitja dhe puthja e tij nga familjet e shtpit e fshatit ku ohej, e identifikojn at si simbol t lidhjes martesore e t fisit. Ruajtja e tij dhe ndjesit e zemrimit pr moskryerjen e ktyre reverencave
138
ndaj flamurit, lidhen me fuqit e tij sakrale, me frikn pr humbjen e mbarsis dhe t mundsis s trashgimit t iftit t ri. Bajraku paraqitet si prfaqsues simbolik i fisit, elementet dhe veprimet prbrse e prforcojn kt domethnie. Mollt ose frutat e tjera t vendosura n maj t tridegshit jan simbol i pjelloris dhe i trashgimit t fisit. Ato synojn prjetsin e lidhjes martesore dhe t fisit njerzor. Gjat mbajtjes s flamurit, djaloshi q e mbante kur mbrrinin tek nusja, duhej ta ruante q t mos i rrmbenin mollt njerzit e fisit t nuses, sepse, nse ndodhte kjo, fisi i dhndrit do t quhej fis i dobt. Besohej se nse dikush rrmbente ndonj moll dhe ishte beqar ai do t kish fat n martes. 9 Mollt si simbol i lidhjes martesore dhe trashgimit t fisit vendoseshin n maj, e cila duke u lidhur me vertikalitetin e shkopit t flamurit, integrohet n prfytyrimin mitologjik t synimit t lartsis qiellore, majs kozmike. Kt konotacion bartte dhe vendosja e flamurit n vende t larta pr t mbrritur simbolikisht n iden e ruajtjes, prjetsis s fisit. Ksaj strukture semantike i shtohet dhe figura e flamurtarit, si e kemi prmendur. Zakonisht n Myzeqe at e mbante djaloshi q godiste me shigjet kulet e dasms. Gjat procesit t ndrtimit t bajrakut, nj rol t veant luante lajmsi i cili, onte nishanin (copn e flamurit) n shtpin e vajzs ku kryhej bashkimi i shamive, i nishanit t djalit dhe atij t vajzs. N kt rast kndohej:
Udh e mbar, o lajms i par, ty udha, t vaft mbar, Po t themi dy- tri fjal, i thuaj nuses tmos na qaj,
A.V., Dosje personale,Tregoi : Dafina Hna, Seman, Fier, 67 vje.

139
O lajmsi nga Dheu i Zi, na bre nusen si flori. 10
Ndonjher kt rol t sjelljes s cops s flamurit e luante nj grua e cila kryente edhe ktu funksion ndrmjetsimi. Ndrikulla vjen duke marr me vehte nj shami t kuqe por pa ndonj pull t zez. Kjo shami sht flamuri i dasms11 Roli i mediatorit n mbajtjen e flamurit t dasms lidhet me rndsin e ktij personi i cili kryen lidhjen midis iftit, familjes s re dhe prfaqsuesve t fisit. Prandaj, pas prfundimit t qepjes s nishaneve, t cops s flamurit dhe ardhjes n shtpin e dhndrit, bhet respektimi i sakralitetit t tij nprmjet dorzimit n duart e personit m t vjetr, t parit t fisit. Ai sht ura midis prfaqsuesve t vdekur dhe atyre t gjall t fisit. Duke kaluar n kt nivel t hierarkis s fisit, flamuri realizon lidhjen shoqrore midis iftit, prfaqsuesve t gjall dhe t parve t fisit. Kjo lidhje semantike realizohet nprmjet flamurit, por dhe mbajtsit t tij. N vargjet e kngs q prcjell lajmsin me copn e flamurit zbulohet kjo semantik. Toponimi Dheu i Zi, lidhet me nj hapsir mitike e cila, nisur nga simbolika e ngjyrs s zez t shprehur n epitetin i zi, i prket bots s prtejme, t lidhur me vdekjen. Mediatori (ndrmjetsi) merr funksionin e prfaqsuesit t t parve t fisit duke kryer lidhjen midis t vdekurve e t gjallve. Vendosja e lidhjeve midis bots reale dhe bots s prtejme, midis t zakonshmes dhe t jashtzakonshmes, midis t tashmes, s shkuars e s ardhmes realizohet n nj kompleks t gjer semantik n t cilin prfshihen elemente prbrse t sfers kulturore e natyrore: flamurit (drurit dhe cops, frutave, luleve, ngjyrave), personit ritual q e mban at dhe simboliks s teksteve poetike.
10
A. Velianj, Dosje personale : Tregoi Sulka Shkrela, 67 vje, Libofsh, Fier. Visaret e kombit XIII, f.74.
140
11
Gjat nisjes s krushqve me flamurin n krye, sapo ata dalin n oborr, knga q i shoqron sht:
Nisim nisim diellin, T na marri hnn, Hna me rreze n dor T na ndriti kt oborr, Hna me rreze n gji, T na ndriti kt shtpi, Hna me rreze n ball, T na ndriti kt mhall!12
Organizimi i strukturave metaforike me baz simbolet kozmike dielli - hna, si homolog t dhndrit e nuses, bhet duke i integruar n paralelizmat q ndrlidhin elementet e sfers natyrore, me elementet e sfers shoqrore. Konotacionet simbolike t drits, ndriimit, rrezeve, hns, diellit realizojn integrimin gradual t nuses n rrethin farefisnor familjar, dhe shoqror t shprehur n zgjerimin e simboleve q prfaqsojn kta tre rrath: oborri, shtpia, mhalla. Duke prfshir n semantikn e tij komplekse simbolet e jets, trashgimis, vazhdimsis, prjetsis, mardhniet midis kulturs e natyrs, midis natyrs e shoqris, flamuri i dasms paraqitet si simbol i pems botrore. Ai prfaqson pemn gjenealogjike t fisit patriarkal, n qendr t s cils jan atributet e iftit. Ndrtimi i flamurit i integruar n kohn dhe hapsirn rituale, lidhet me funksionin e tij sakral dhe respekton modelin mitik t krijimit dhe shkatrrimit. Kt funksion ka dhe shkatrrimi i tij (shqepja e shamive t dasms dhe ngrnia e molls q kryhet t
12
AE 336/24, f. 74.
141
hnn n mngjes). Shamit e nishanit shqepen sepse sipas besimit popullor kjo ishte detyra e tij (e bajrakut, t bashkonte iftin. 13 Vargjet e kngs:
Dy shamit ifte- ifte lidhi moj, zgjidhi mojetj.
bartin simbolikisht kryerjen e ktij procesi t lidhur me konceptin mitik t krijimit dhe shkatrrimit. Ky proces kryhet n prfundim t dasms kur ndodh desakralizimi i objekteve rituale, personazheve t ceremonialit; objektet sakrale kthehen n profane, marrin vlern e tyre t vrtet. Realizimi i funksionit t flamurit t dasms lidhet me polisemantikn e strukturs s tij, n t ciln, integrohen njsi nga sfera natyrore, kulturore dhe kozmike duke plotsuar kontekstin e harmonis kozmike e shoqrore, t projektimit t mikrokozmosit, krijimit t familjes s re.
Pema e dasms. Koncepti i drurit botror n strukturn artistike t kngve
Pema e dasms sht nj nga simbolet rituale t ceremonialit q haset n mjaft popuj n formn e drurit pjesmarrs n rit gjat kremtimit; n formn e reduktuar n
13
A. V., Dosje personale: Tregoi Sofie Mone, 50 vje, Qenas-Fier.
N botn e antikitetit grek kujtojm pranin e pems, frashrin q solli Centauri n dasmn e Peleut e t
Tetids.
142
flamurin e dasms, bajrakun dhe n mjaft raste i gjejm t pranishme t dyja praktikat dhe pemn, edhe flamurin. Kjo gj vrehet edhe n ritualin shqiptar t dasms. Prania e kultit t pems n ceremonialin e dasms, si e prmend studiuesi N. Papleka, sht mse e qart. Pema nuk sht e pranishme vetm n ritet por dhe n strukturat poetike. Bimt, degt, lulet kan nj rndsi t veant n ritet e dasms, n zakonet e lindjes, n lidhjet erotike. Studiues t njohur n fushn e etnologjis e folkloristiks kan br objekt t punimeve t tyre mite, besime e rite q lidhen me drurt. N leksikun etnologjik njihet dhe termi martes me drurt. Termi ka lidhje me rite t natyrs magjike- imitative, t cilat nnkuptonin pranin e iftit t ri pran drurve dhe kryerjen e veprimeve rituale q imitojn martesn. N nj rit t till q kryhet n Bengal, sipas etnologut t njohur J. Frazer, para martess, burri dhe gruaja n t njjtn koh ose, njri pas tjetrit,u afrohen drurve t vizatuar me plumb t kuq ose pluhur t kuq, t cilt prbjn prkatsisht dhndrin dhe nusen,i prqafojn dhe lidhen pas tyre me nj fill. Frazer vren tek ky rit nj avancim t totemizmit botanik.1 Ndrsa, sipas A. E. Crawley- t, qllimi i martess me drurt sht q t mbroj iftin e ri nga ndikimet e kqija e magjit, sipas bestytnis, se jan drurt bashkshort q i psojn kto ndikime duke qen se zvendsojn personat e lidhjes martesore, (sipas teoris s zvendsimit). 2 sht i mundshm shpjegimi q kto rite t kryheshin pr mbarsin e lidhjes martesore sipas besimit t transferimit tek krijesat bimore t elementeve negative t s keqes dhe e kundrta, t marrjes prej tyre energji jetsore e shndet sipas ligjeve t magjis simpatike.
J. Frazer, La Totemisme, Paris 1908, f. 50. A. E. Crawley, The Mystic Rose, a Study of Primitive Marriage Londr 1902, f. 340.
143
Gjithashtu, prania e bimsis dhe e pjesve e esencave t tyre si deg, lule, fruta, rrnj, besohej se ruante dhe nxiste pjellorin. Prandaj, ato prfshiheshin gjersisht n praktika specifike magjiko - seksuale. N kohrat e lashta, kur jeta seksuale prbnte nj mister, pr t nxitur forcn riprodhuese t gruas, ishte zakon t viheshin n kontakt me trupin e saj bim dhe pjes bimsh, barra e farra, pluhura dhe esenca bimore. 3 Pra, prania e drurve e bimve n ritet e dasms sht interpretuar nga disa studiues duke pasur si baz iden e transmetimit tek t porsamartuarit t fuqive riprodhuese t tyre dhe nga disa t tjer, me iden e largimit nga ifti t ndikimeve t kqija, pr t garantuar mbarsin fizike t jets njerzore n saj t forcs magjike t elementit vegjetal, pra, n thelb kan iden e shkmbimit t energjis jetsore q kryhet midis dy organizmave, drurit (bims) dhe njeriut. Edhe tek shqiptart, vrehet rasti i martess s iftit para nj peme. N Gllobois, dikur kurorzimin e bnin te nj gur i madh, n nj lndin t fshatit, vend i cili m pas u zvendsua me nj vend tjetr ku ndodhej nj qershi me trup t madh tridegshe. Prania e gurit dhe kurorzimi lidhej me kultin e pjellshmris n nivel t t cilit ishin ngritur gurt, besim i cili, m pas, shoqroi dhe besimin te druri si i lidhur me fuqin e pjelloris. 60 Edhe tek shqiptart si e prmendm, prve bajrakut ishte e pranishme edhe pema e dasms. Prania e saj mund t vrehet n ndonj rit sekondar t caktuar t inkuadruar brenda riteve kryesore si dhe n qmtime t mundshme t ekzistencs s saj n tekste poetike rituale t ceremonialit. Pema e dasms sht hasur n formn e saj fizike si pem, si pjes e drurit (deg e gjelbr) dhe si njsi semantike thelbsore n strukturn poetike t kngve t caktuara. Ekzistencn e ktij simboli, pra t pems
3
Shih m hollsisht V. Hartland Primitive Paternity, Londr 1901. U. Xhemaj Reliket e besimeve pagane e totemike n Opoj e Gor Gj. A. IX-1979, Prishtin, l980, f.
60
107.
144
s dasms e gjejm tek riti i sjelljes s degs s gjelbr n shtpin e dhndrit, t quajtur n disa zona t jugut me emrin lulja. Ky rit integrohej brenda ritit t prerjes s druve t dasms. N kryerjen e ktij riti merrte pjes bashksia; n disa zona ngarkoheshin grat n prerjen e druve, n disa t tjera burrat, t rinjt e n raste t tjera dhe t przier burra e gra bashk. N Berat, grat kur prisnin drut, merrnin nj pem t njom, e zbukuronin me penj t kuq e t bardh dhe e mbanin n krye. N fshatrat e Kors t shtunn n mngjes, dasmort bashk me dhndrin shkonin n mal pr t prer dru pr dasmn. Bashk me drut ata sillnin dhe nj deg t gjelbr q quhej lulja. Lulja stolisej me lesh t kuq e t bardh. Ky moment shoqrohej me kng dhe lulja vendosej n oxhakun e shtpis, n raste t tjera mbi ati, si e tregojn dhe kngt. M pas ftohej dhndri t shtinte mbi lulen e vendosur n pjesn e lart, pra mbi oxhak, ati. Dhndri duhet t tregonte aftsin e tij n goditjen e lules. 61 Shtnia n shenj praktikohej dhe n krahina t tjera. Me koh ky rit u reduktua n nj form argtimi brenda ceremonis. Tekstet poetike q shoqronin momentin e sjelljes s lules n shtpi zbulojn emocionin dhe ndjesit e gzueshme t fisit e bashksis nprmjet futjes s ktij elementi ritual n shtpin ku zhvillohej dasma.
Lumthi ti more baba, Lumthi ti, Q pe kt dit sot, Vure lulen mbi shtpi, Q martove djaln ti,
61
Kng popullore t rrethit t Kors, 1982, f. 433 - 439.
145
Do klla paj edhe stoli, Sonte po merr lulen, Nesr do mar nusen.62
sht i padyshimt fakti q pema e dasms sht e lidhur me simbolin universal t pems botrore. Gjelbrimi i degs lidhet me kuptimin e jets q ajo fsheh brenda saj dhe vazhdimsin, prjetsin e familjes e t fisit. Penjt me ngjyra t kuqe e t bardh, simbolika e t cilave lidhet prkatsisht me atributet mashkullore e femrore, t prfshira n semantikn e lidhjes martesore e t virgjris, e bjn at simbol t iftit. Vendosja n vendet e larta si atia transmeton lidhjen e saj me lartsin qiellore, majn kozmike. Vet procesi ritual i prerjes, sjelljes s saj nga pylli, ngritjes mbi shtpi dhe goditjes s saj nga dhndri, bart simbolikisht konceptin e lindjes, zhvillimit dhe shkatrrimit. Ky koncept modelohet dhe nga struktura e tekstit ku prqaset simboli i pems s jets me lidhjen njerzore. N fragmentet e kngs dhe t ritit, merr pjes jo e gjith pema, por dega, madje, e emrtuar simbolikisht lulja. Pra, praktikohet parimi metonimik i pjess pr t trn, fragmenti mbart esencn e trsis. Pema e dasms simbolizon dhe nusen duke vrejtur paralelizmin e vargjeve q analogojn marrjen e saj me marrjen e nuses. Ksaj simbolike i shtohen dhe elementet e tjera q lidhen me atributin femror (do klla paj dhe stoli). Ndrsa, momenti i goditjes s saj nga dhndri prkon simbolikisht me shkatrrimin e virgjris dhe fitoren e linjs patriarkale:
Drejto shishanet drejt O Rist trimi T goditsh lulen

62
KPL, f.149.
146
Se t qeshin shokt E drejtova drejt e kam i godita llrn 63.
Goditja n shenj nnkupton n mnyr simbolike fitoren mbi hapsirn e huaj, femrn dhe ngadhnjimin e marrdhnieve patriarkale t fisit. Pema e dasms sht transfiguruar n ndonj rast tjetr. Ajo merr atributet e iftit duke ekzistuar n t dyja trajtat: n atributin e dhndrit dhe at t nuses. Kjo duket n rastin kur gjat kthimit, pas prerjes s druve t dasms, zbukurohen dy drunj njri si dhndr, tjetri si nuse (Labri). Ata i vinin prpara dhe shkonin duke knduar drejt shtpis s dhndrit. N Zagori kukulln e zbukuruar dhe disa her dhe nj dru lisi t zbukuruar e vendosin mbi ati. 64 Sigurisht ideja e vertikalitetit, e lartsis qiellore (atia) dhe elementi prbrs drusor, lisi, me cilsit e tij magjike, plotsojn semantikisht simbolin e pems botrore. N konceptin e saj marrin pjes dhe prkatsia simbolike seksuale e drurve (si mashkull e si femr -prkatsisht dhndr e nuse), n cilsit simbolike t ngjyrave prkatse t litarve: i kuq- i bardh. Kthimi me solemnitet me dy drunjt e stolisur si dhndr e si nuse, n semantikn rituale risjell mitin e krijimit t iftit t par nga dy drur. N kt mnyr, dy drurt ritual, t prfshir n simbolikn e drurit botror bhen simbole t jets, lidhjes martesore, familjes s re. Mendoj se prania e pems s dasms e integruar n konceptin e pems botrore mund t zbulohet dhe n strukturn e teksteve t tjera t dasms. N prmbledhjen me krijime folklorike arbreshe t Mikele Belushit, (t botuar nga G. Ferrarri, Bari
63
KPL, f.149. ESH IX, Tiran 1978, f.120.

147
64
1962) gjendet nj kng dasme, t ciln m pas e gjejm dhe tek mbledhsit e tjer arbresh: - Ku biu nernxa? Biu nd zallt dejtit. Mos njeri nng me dij Mose bilj e zotit madh Ngjitej pr menatje Me tagjisn e me potisn Pra vhej e mi kndon Ritmu ti nernxa ime Sjell ti degt durrudhjare T pshtjella dulprkore Sjell ti hjezn t ndndur Sa t rin dizet buljer Aq vet buljeresha Me t bshmezn bilj Me t gjith djalje mb dor Nga trim nj skemandilj Nga kopilje nj vandilje Nga vash nj unaz Nga djalj nj nernx.
Struktura e teksteve zbulon pemn e dasms t prfaqsuar nga druri i nernxs. Tek Rapsodi e nj poeme shqiptare t De Rads, gjejm dhe vargjet:
148
Sa e vogl ish nernxa kaq t madhe bri hjen! Tek vu triezn zoti madh Kur martoi tbilezn. *
N dorshkrimin e Kieutit (MHFSH,I, f. 129) (1737) shfaqet molla:
Sa e vogl ish molla aq t madhe hie m bri Sa tm vijn dizet buliar me t gjith buliuresha me triez shtruarith.
Sic e kemi prmendur, kompleksi semiotik universal i pems botrore sht trajtuar gjersisht n studimet e t njohurit N. V. Toporov, sipas s cilit koncepti universal i pems botrore sht nj paraqitje ideale e do proesi dinamik, i cili prfshin lindjen, zhvillimin dhe shkatrimin. Toporov ka dhn nj analiz t detajuar t strukturs s teksteve q jan t asociuara me konceptin e pems botrore. **
* Studiuesi i njohur R.Corso duke iu referuar kngs s De Rads thekson se druri prfaqson pemn e
dasms q t bn t kujtosh pemn e shtpive angleze, pemn e jets t zakoneve nordike, pemn gjeneologjike dhe dos plantaria-n e romakve t lasht, pr t cilin flet Plini. (R.Corso: Patti damore e pegni di promessa Palermo 1981, f.29).
**
Sipas Toporov: Disa karakteristika t teksteve mund t prmblidhen si m posht:
-teksti sht i strukturuar n nj seri pyetjesh dhe prgjigjesh. -teksti prshkruan nj sekuenc t ngjarjes s t krijimit t aktit t krijimit t bots; sekuenca mund ti prkas nj serie kohore, n t ciln shnohet fillimi.
149
Duke iu referuar ktyre karakteristikave, mund t themi se dhe tekstet n fjal bartin n semiotikn e tyre kt koncept universal. Pjesa e par e tekstit t kngs sht strukturuar n formn e pyetjeprgjigjeve. Vargu i par q nis n formn e pyetjes: - Ku biu nernxa? - lidhet me aktin e mbirjes, t shfaqjes, krijimit. Krijimi si proces lidhet me hapsirn e caktuar, e cila, n vargun e dyt q shrben si prgjigje, identifikohet me kufirin midis toks dhe ujit (zallt dejtit). Uji dhe toka jan ndr elementet e kozmosit q lidhen me zanafilln. Prfytyrimi i lasht mitologjik e vendos hapsirn primordiale n nj zon t ndrmjetme, midis toks dhe ujit (detit). M tej, vargjet strukturohen prmes organizimit suksesiv t hapsirs me drejtim nga jasht brenda. Misteri i krijimit zhvillohet n fshehtsin m t madhe, pa dijenin e askujt (e di ve e bija e zotit t madh), pra femra , nusja e ardhme, gruaja, krijesa e lidhur me atributin e pjelloris. Ajo e vadit, e ushqen qysh hert n mngjes (kujtojm kohn rituale kur prgatitej pema e dams n t gdhir pas prerjes s druve, veprim i kryer po srish nga grat). Vargjet e tjera prcjellin skenat e procesit t zhvillimit, njra pas tjetrs, prmes veprimit t gjenerimit:
Ritmu ti nernxa ime Sill ti degt durrdhjare

-organizimi suksesiv i hapsirs i prshkruar (drejtimi nga jasht-brenda) -nj sken e krijimit udhheq tjetrn nprmjet parimit t gjenerimit -zbritja graduale nga kozmologjikja dhe hyjnorja tek njerzorja, apo historikja -identifikimi i termit t fundit t seris kozmologjike me termin e par t seris historike (ose pothuajse (quasi)-historike) -shpallja e rregullave t sjelljes shoqrore (shpesh rregulla t martess)
150
T pshtjella duljprkore
Gradualisht shtrihen degt, zgjatimet e gjelbra, njomshtia duke br t ndihet ritmi i vegjetacionit, dinamika e jets. Pema e dasms q simbolizohet nga nernxa, kthehet n simbol t vajzs - nuse dhe si zvendsues metonim i saj mbart kuptimin e vajzris, ndrsa dinamika e rritjes zhvillon semantikn e shndrrimit t vajzs n grua, e cila plotsohet dhe nga plani vertikal i pems. Prania e nernxs n ceremonin martesore sht e hershme. Ajo njihet si simbol i martess. Nga lulet dhe gjethet e saj nxirret nj lng i kndshm i konsideruar nga grekt simbol i jets. Kjo esenc lidhej dhe mbi rrobat e iftit. ( Shih: G. Ferrari Canti albanesi Bari, 1962). N kngt arbreshe ajo shfaqet dendur si simboli m i lart i dashuris e i martess, simbol erotik dhe i bashkimit. (T njjtn simbolik ka edhe molla si frut dhe dru frutor). Shtrimi i tryezs s dasms rrz pems s nernxs, e prcakton at n koordinatat e hapsirs. Ideja e krijimit t familjes, e shtimit t saj, prmes metaforave q lidhen me produktivitetin e vegjetacionit, degt, hijen e dendur si proces i rritjes e zhvillimit, krijon lidhjen e saj me pemn botrore, e cila e vendosur n hapsirn sakrale, n tryezn e dasms, e bn at qendr t universit. Katr ant e tryezs bhen projektim i anve t bots, makrokozmosit, ndrsa zbritja graduale nga kozmikja dhe sakralja- tek njerzorja dhe realja, bhet nprmjet identifikimit t marrdhnieve patriarkale e t vendosjes hierarkike t prfaqsuesve t fisit. Kshtu, pema e dasms bhet simbol i organizimit t fisit n planin vertikal, bashk me tryezn, n planin horizontal. Akti i krijimit ka si asociacion dhe pranin e fmijs, si pjestari m i ri i fisit.
Katr vargjet e fundit:
151
(do)- Nga trim nj skemandilj, (shami) Nga kopilje nj vandilje, (fustan) Nga vash nj unaz, Nga djalj nj nernx
lidhin elementet e sfers njerzore me elementt e sfers kulturore e natyrore; zbritet gradualisht nga kozmikja tek njerzorja. Kto lidhje binare japin kuptimin e lidhjes martesore dhe prkatsisht midis elementit mashkull dhe femr t shnuar nga simbolet e lidhura me ta. Trimi dhe shamia Vajza dhe fustani (n kontekstin e vargjeve ai i nusris) Vajza dhe unaza Djali dhe nernxa (pra, duke e zbrthyer strukturalisht sipas karakteristikave t prcaktuara nga Toporov, identifikimi i termit t fundit t seris kozmike, me termin e par t seris historike apo njerzore). Prbrsit e sfers kulturore, shamia, fustani, unaza jan simbole t dukshme femrore, t lidhura me iden e martess. Ndrsa, diada e fundit, nga djalj nj nernx, realizon artistikisht kuptimin e lidhjes martesore ku nernxa bhet atribut i vajzs dhe funksionon si simbol i jetgjatsis s fisit, i vazhdimsis gjenealogjike t tij (dhndri dhe pema). N vargje t tjera t kngve arbreshe t dasms, simbolika e pems s dasms si zvendsim ritual i pems botrore del e lidhur me nusen.
Nuse, nuse, zonja nuse, m je mollz pa mbiell,

152
m shture rrnjzit pa bot, ore e thua faqenarunzie Po kur ai mua m potisi Po vet, ha (hija) m lulzoi Po vetm diali (dielli) m zbukuroi E prandaj jam u me bukura7
Metafora mollz pa mbiell, n vargun e dyt, n kuptimin figurativ t pems pa tok, i referohet momentit t par t shkputjes s vajzs nga rrethi i saj familjar dhe, simbolika e vargut tjetr, na vendos n gjendjen pasardhse pas ndarjes, at t kalimit: m shture rrnjzit pa bot (dh). Faza e ndrmjetme e vendosjes n gjendjen e re, hedhja e rrnjve, sht ende e paprfunduar. Bashkimi me familjen e re sht n fazn e provs. Ardhja e nuses n hapsirn e re, shtpin e burrit, vendos kontakt me tokn dhe me zanafilln e jets s re dhe krijimin e familjes. N vargjet e tjera, zhvillohet polisemia e drurit botror nprmjet sekuencave t procesit t krijimit e rritjes. Hedhja e rrnjve e lidhur me krijimin si akt, ndihmohet nga prmendja e njrit prej elementeve kozmologjike primordiale, ujit (prmes vaditjes). N kt imazh mitik t pems botrore sht e pranishme dhe krijesa mitologjike (hija) e cila merr pjes n procesin e zhvillimit e lulzimit t pems, por, dhe me konotacionin e mbrojtjes, sipas bestytnive t lashta. Prfytyrimit mitologjik i shtohet dhe metafora e diellit. Simbolika e nurit dhe e ndriimit t nuses sht n korrelacion me iden e lasht t lartsis qiellore, t prfaqsuar nga dielli si element i kozmosit. Marrdhnia midis ktyre elementeve kozmologjike primordiale, Toka- Uji- DielliKrijesa mitologjike, strukturohet artistikisht pr t lidhur simbolin e pems s
7
MHFSH I, f. 55.
153
dasms- nusen, me konceptin e drurit, pems botrore t jets. Kto elemente jan n funksion t simboliks s pjelloris t lidhura me aktin e krijimit t familjes s re, t mbrojtjes s mikrokozmosit dhe vazhdimsis s fisit. Kjo domethnie del e qart dhe n kngn U shkulka ni moll verore:
U shkulka ni moll verore n kurt tHasan ags; ardhka shtojka rronjt n krat tNeim ags Atoj ngalka rronjt, atoj lshoka degt, atoj lshoka degt, atoj elka lulet, atoj elka lulet, atoj derdhka kokat. 8
Kjo kng sht br objekt studimi i studiuesit N. Vinca, i cili ka vrejtur rolin e dukshm figurativ t metaforave kye, moll, rrnj, deg, lule, frute, t lidhura me simbolikn e vazhdimsis s jets. 9 N fakt, n kt tekst poetik prshkruhet n mnyr ideale procesi dinamik i krijimit t familjes s re, i semantizuar n tri momentet e evolucionit q mbart koncepti i
Kng dasme I, Prishtin 1982, f. 329 N.Vinca: Transponimi artistik i motivit t ndarjes apo daljes s nuses Gj. A. IX-1979, Prishtin, 1980,
f.114-117.
154
pems botrore dhe q i prgjigjen tri sekuencave t lidhura me ndarjen, kalimin dhe bashkimin e nuses me familjen e re. Akti i krijimit lind nga shkatrrimi; shkulja e molls - shkputja e nuses nga familja e saj shnon fillimin e kaosit. Nprmjet trmetit t shkuljes shnohet n mnyr poetike, shprbrja, fundi i s vjetrs dhe fillimi i s res t shprehur n vargjet ardhka ngulka rronjt e q i prgjigjet kalimit t nuses n hapsirn e burrit. Kjo ide, e shtjelluar n vargjet atoj ngulka rronjt fsheh lindjen e kozmosit, familjes s re. Procesi i rritjes, zhvillimit t drurit t jets, lshimi i rrnjve, degve, luleve, frutave sinkronizohet me procesin e organizimit t kozmosit shoqror, familjes s iftit. N kt mnyr molla, simbol i nuses, pems s dasms, e prfshir n simbolikn e drurit botror ndrton konceptin simbolik t fisit patriarkal. Rritja, vazhdimsia shprehin funksionin e saj, i cili prfundon me sigurimin e trashgimit atoj derdhka kokat. Ky moment shnon degradimin e jets, plakjen. N kng t tjera funksionin estetik t drurit t jets e kryejn dhe figura t tjera. Borziloku sht nj nga bimt, i cili n ceremonialin e dasms haset dendur si bim reale, e integruar n funksion simboliko- utilitar n praktikat rituale dhe si figur n funksionin artistik, si simbol n tekstet poetike:
Mbolla borzilok me lila, E hodha far m far, Bji kryqin n ball, Zoti nun, dorn e mbar, T na shtrohet ky djal, T na bhet nj mhall, Nj shtpi dyzet oxhak,
155
Q t gjith me bajrak. 10
Duke qen nj bim e cila prdoret n gjendje t freskt dhe t that, q shquan pr aromn e kndshme dhe ndr bimt gjithmon t gjelbra, borziloku prdoret n ritet e dasms n funksionin simbolik t shndetit, rinis, prjetsis. Metaforat simbolike nj mhall, nj shtpi dyzet oxhak jan n funksion t dshirs pr pavdeksin, prjetsin e fisit simbol i t cilit sht bajraku, i cili simbolizon pemn gjenealogjike t tij. N kt mnyr, borziloku me karakteristikat simbolike t drurit botror bhet simbol i gjenerimit t jets dhe kryen funksionin e tij t shtimit t brezave t prjetsuar n pemn e jets, bajrakun e fisit. Knga kndohet dhe gjat ritit t rruajtjes s dhndrit. N disa krahina (Juglindje), fillimin e ktij veprimi e kryente nuni (kumbara), duke br kryq para se t niste11 Riti i rruajtjes s dhndrit sht nj rit inicimi, i cili shnonte ndarjen prfundimtare t djalit nga beqaria dhe kalimin n rrethin e ri social t burrave t martuar. Integrimi n kt rit i tekstit poetik t lidhur me gjenerimin e jets, riprodhimin, krijimin e familjes s re bhet nprmjet marrdhnies semantike t vendosur prgjat paralelizmit t modelit t pems botrore t jets. Si mediator n aktin e krijimit sht kumbara (nuni), i cili si e kemi prmendur luan nj rol shum t rndsishm n dasmn tradicionale shqiptare. Sakraliteti i tij lidhet me funksionin e tij si ndrlidhs i bots s vjetr me at t re, si pararends i procesit shoqror t bashkimit. Ai sht hallka q lidh brezat, prfaqsuesit e vjetr t fisit me prfaqsuesit e rinj. Bekimi i kumbars z nj vend t veant pr mbarsin e trashgimit t iftit dhe integrohet n procesin e krijimit t familjes s re. Prmes shkallzimeve t njpasnjshme jepet kuptimi i rrjedhjes s jets, gjenerimi, vazhdimsia e fisit patriarkal.
10
Kng Popullore Lirike, Tiran, 1955, f.77. AE, Berat, F. Ndocaj, Dosja 2, f. 57.
156
11
Metafora e aktit t krijimit t familjes, lidhet me mbjelljen, shfaqjen e pems t prfaqsuar nga borziloku, metafor, e cila e prforcon ngarkesn e saj artistike nprmjet theksimit t atributit t ngjizjes, pjesmarrjes s fars e cila homologohet me farn njerzore t lidhur me atributin mashkullor. N kt mnyr, pema botrore bhet simbol i dhndrit.
VI HAPSIRA DHE KOHA RITUALE
Perceptimi artistik i hapsirs dhe kohs n kng Semantika e t kundrtave n kngt e dasms
Ceremoniali i dasms tradicionale shqiptare paraqitet si nj sistem semiotik i prbr nga nj seri njsish, t cilat prcaktojn specifikn kombtare dhe njkohsisht hasen dhe n kultura t tjera tradicionale n bot. Nga kndvshtrimi i funksionimit dhe prfundimit t tyre, sipas studiuesve, t gjitha praktikat rituale t prfshira n skenarin e dasms grupohen n : -rite t kalimit, t cilat shnojn ndarjen nga niveli djal - vajz dhe prfshirjen n nivelin e ri burr - grua; -rite, t cilat kan si qllim t sigurojn mbarvajtjen n familje dhe fertilitetin, lindjen e fmijve;
157
-rite apotropeike, t cilat kan si qllim mbrojtjen e dhndrit e t nuses nga veprimet e ndikimet e kqija. Sistemi i ceremonialit shqiptar t dasms, ashtu si dhe ceremoniale t tjera n bot, prfshihet n tipologjin e riteve t kalimit. Interpretimi i dasms si pjes e ritualeve kalimtare, sht synuar prgjithsisht n studimet botrore me shfaqjen m 1909 t veprs s folkloristit t njohur, A. Van Gennep, Les rites de passage (Ritet e kalimit). Evidentimi i tri momenteve kryesore t reflektuara n praktikat ceremoniale duke theksuar veansit e secils faz : a) ndarja nga gjendja e vjetr [(stadi preliminar (paraprak)] b) prgatitja dhe kalimi [stadi liminar- (gjendja e ndrmjetme, pezull] dhe c) hyrja n nj rreth t ri, bashkimi [stadi postliminar (vendosja n situatn e re)], prbn thelbin e mekanizmit ritual, t cilit studiuesit e ceremonialit i qasen n optikn e teoris van gennepiane. Ritet e dasms kan ngarkes t ngjeshur mitologjike duke u br referenc e kohrave t kryehershme kur pr njeriun realiteti i mitit ishte absolutisht i besueshm dhe nuk vihej n dyshim.** Ritet e dasms rimarrin praktikat e mome,
Nj analiz e hollsishme e mekanizmit ritual mund t shihet m hollsisht n veprn e A. Van Gennep,
The rites of passage, London, 1965

**
N lidhje me karakteristikat e mendimit mitik, ritet dhe kultet e hershme shih bibliografin n fund, m
hollsisht: Lvi-Strauss, C., Il pensiero selvaggio, Milano,1965; Antropologia Strutturale, Milano, 2002; Lvi-Strauss, C., (1978); Mito e significato, Net, Milano, 2002;Kernyi K., Introduzione all'essenza della mitologia, Einaudi, Torino, 1940; Lvy-Bruhl L., (1935), La mitologia primitiva, Newton, Roma, 1973; ; De Martino E., Il mondo magico, Boringhieri, Torino, 1948; Boas F., The mind of primitive man, Macmillan, New York, 1911; trad. it. Luomo primitivo, Laterza, Bari, 1972.Jensen A., Mito e culto fra i primitivi, Einaudi, Torino, 1951; Geertz C., Interpretazione di culture, il Mulino, Bologna, 1987; liade M., Myth and reality, Harper & Row, 1963; Durkheim ., La mente dei primitivi, Principato, Milano, pp. 51-115, 1974; Bachofen J. J., Storia del matriarcato, Fratelli Melita, 1990; Ui A., Mitologjia, folklori, letrsia, Tiran, 1982 etj.
158
prsrisin modelet e lashta t strgjyshve sa her q kryhet nj kremtim martesor duke u shfaqur si konservuese t normave t fisit e t bashksis dhe duke qen dukuri arkaizuese, prcjellse t trashgimit t arketipave t strlasht. Nprmjet riteve paraqiteshin marrdhniet sociale e farefisnore duke lidhur fenomenet natyrore me ngjarjet e jets s prditshme.Veprimi e praktikimi i riteve lidhet me kohrat kur pr njeriun nuk kishte ndryshim midis nocioneve natyr e kultur, (Lvi-Strauss) kur imagjinata dhe realiteti nuk kishin kufij midis tyre Ritualet jan t lidhura n origjinn e tyre me mendimin e kryehershm mitik; thelbin e veprimeve, praktikave e sjelljeve rituale e prbn themeli i tyre kultik. N thelb t riteve qndron respektimi e nderimi i kulteve t hershme, konceptimi i natyrs dhe i bots mbi bazn e opozicioneve binare dhe shndrrimeve, si shprehje t funksionimit t mendimit mitik mbi bazn e t kundrtave semantike. Mendsia primitive sjell prmes riteve e sjelljes rituale modelet mitike primordiale. Antropologu i njohur C. Lvi- Strauss, ka vrejtur se sistemi mitik dhe prfytyrimet e rrjedhura prej tij shrbejn pr t vendosur raporte ngjashmrie midis gjendjes natyrore dhe gjendjeve shoqrore, ose m saktsisht, pr t prcaktuar nj ligj ngjashmrie midis disa llojeve t kundrtash semantike t vendosura n rrafshe t ndryshme sociale, rituale, religjioze e filozofike. 1 Kuptimet q bartin shenjat e sistemit ceremonialt dasms jan t modelueshme nprmjet nj semiotike t t kundrtave. Kompleksiteti i ktyre riteve lidhet me shumllojshmrin e kuptimeve q n destinacionin e tyre kan si synim, t sigurojn kalimin e dy individve nga stadi i beqaris, n at t martess. Semantika mbizotruese e ceremonive t dasms sht ideja e bashkimit, prandaj, shumica e simboleve t pranishme n to lidhen me bashkimin e dy parimeve polare, mashkull dhe femr, rrafshimin e kontradikts opozicionale q qndron n baz t
1
C. Lvi-Strauss , Il pensiero selvaggio, Milano, 1965, f.107
159
ceremonialit, si shprehje e mendimit t lasht primitiv q funksiononte mbi bazn e dikotomive, t kundrtave semantike. Ceremoniali i dasms lidhet me aktin e krjimit dhe trsia e riteve, shumkuptimsia e tyre n nivel shenjash e kodesh e paraqesin at si nj sistem semiotik. N kt sistem, opozicioni thelbsor mashkull - femr i paraqitur n formn burr- grua, (ose dhndr- nuse), manifestohet n nivelin e shenjave e kodeve semantike, nivele n t cilat, jan t prcaktuara kahet e opozicionit duke identifikuar burrin n pozicionin e lart dhe gruan n pozicionin e ult. Paraqitja e opozicionit n dualitetin e forms s statusit t ult dhe statusit t lart, prcaktohet si nj aspekt shoqror i kundrvnies i vet -i huaj, t cilat identifikohen prkatsisht n gjinin e burrit dhe t gruas. Synimi i rrafshimit t ksaj kundrvnieje lidhet me fitimin e gruas, elementit t huaj dhe kthimit n formn i vet. Ndrsa par nga kndvshtrimi i gruas, pr t kjo do t thot shkputje nga elementi i vet, familja, rrethi i saj farefisnor dhe, kalimi n nj tjetr grup, t shprehur n formn i huaj, duke synuar t jet pjes e tij, pr tu kthyer n formn i vet. Aktet rituale jan t ngarkuara me tensionin e bashkimit t t kundrtave, me gjendjet konfliktuale q shoqrojn kt proces t kaprcimit t kontradikts, prandaj, gjith dasma, sekuencat, skenat, veprimet, kngt jan t vendosura nn shenjn simbolike t shifrs dy. Kulmin e ifteve binare, t formave dualiste, e prbjn dy individt protagonist, ifti nuse- dhndr. Opozicionet e tjera n sistemin e ceremonialit jan derivate t opozicioneve qendrore t msiprme : burr- grua, i lart -i ult, i vet -i huaj. Prmes akteve t shumta simboliko - rituale synohet harmonizimi gradual i t kundrtave, i parimit mashkullor e femror pr t arritur n gjendjen e ekuilibrit familjar. N kt proces t uljes s konfliktit, veprojn dhe luajn nj rol t rndsishm simbolet, personat ritual dhe kngt shoqruese t praktikave ceremoniale. Ato veprojn si faktor ndrmjetsues dhe bashkues duke synuar zbutjen e tensioneve dhe socializimin e bashkimin e individve. Kt rol luajn
160
shkmbimet e objekteve, shenjat rituale (dhuratat, nishanet); simbolet rituale: buka e dasms (kulai), bajraku; kngt q kan n baz t tyre lartsimin e individit ose pals tjetr; personat ritual si ndrmjetsi (lajmsi), kryekrushku, kumbari etj., t cilt ushtrojn funksionin e tyre autoritar pr t tensionuar situatat dhe pr t kaprcyer konfliktin midis palve. Kt funksion t zbehjes s kontradikts e luajn dhe dialogjet me nnkuptime n fillim t dasms, (qysh n prerjen e fjals) dhe gjat zhvillimit t ceremonive, (gjat ardhjes s krushqve), ku aludohet pr nusen dhe dhndrin nprmjet simboleve zoomorfe e bimore; kt qllim kann thelb dhe lojrat e ndryshme argtuese gjat ditve t dasms, (veshja dhe maskimi i personave t caktuar si persona t gjinis tjetr: burrat si gra e grat si burra, pra forma e travestis q ndeshet edhe n veprime t tjera). Marrdhnia opozicionale i vet - i huaj shtrihet dhe n faktort e tjer t ceremonialit; ajo shfaqet dhe n formn e kundrvnies, fis i dhndrit -fis i nuses, shtpia e dhndrit -shtpia e nuses, duke e lokalizuar konfliktin n nj hapsir e koh rituale. Prfytyrimet hapsinore -kohore n kngt rituale t dasms n prgjithsi, jan t lidhura me nj mjedis dhe ast t paprcaktuar. Gjithsesi, ritet zhvillohen prgjat nj kohe t veant, e cila mund t prcaktohet si koh rituale . Kjo koh lidhet me vet procesin e martess. Koha e martess pr individin vjen ather kur ndodh procesi i rritjes, pjekuris s tij seksuale, psikologjike e sociale. Dasma lidhet me nj ndryshim n jetn e njeriut duke sjell nj zhvendosje t statusit t tij shoqror por, dhe nj ndryshim t statusit t bashksis n t ciln ai bn pjes. N kt kuptim,n do kremtim martesor ritet e dasms projn jehonat e strlashta t mendimit mitik duke riprsritur modelet mitike t vdekjes dhe ringjalljes duke nnkuptuar me martesn, shndrrimin e individve,vdekjen simbolike t tyre n statusin e beqaris dhe rilindjen simbolike n statusin e ri t t
Kjo koh rituale prfshin dhe fejesn dhe ritet q kryhen gjat saj, por n kt artikull nuk bhen objekt
trajtimi.
161
martuarve. Djali shndrrohet n burr, vajza shndrrohet n grua, prindrit e t dy palve bhen vjehrr, njri fis paksohet me nj antar, tjetri shtohet. Jeta e familjes sht n funksion t ndryshimeve q ndodhin n jetn e individve q e prbjn at. Dinamika e familjes prcaktohet nga ritmi i brendshm i saj, i cili pulson sipas ndryshimeve q ndodhin n statusin e individve prbrs. N kt mnyr martesa tjetrson ritmin e familjes dhe t fisit n funksion t evolucionit shoqror. Koha e dasms varej dhe nga fenomenet natyrore, ritmi i tyre, ritmi i stinve. Dasmat zhvilloheshin prgjithsisht n vjesht, kur mblidheshin prodhimet bujqsore dhe ishte asti i marrjes s forcave t natyrs pr nj fillim t ri. N kt mnyr, mbrrihet nga studiuesit n konkluzionin se, koha e dasms paraqet astin e unitetin e ritmit t natyrs me ritmin e familjes e t fisit, koordinon ritmikn e harmonizimit t fenomeneve natyrore me fenomenet shoqrore; kryerja e akteve rituale me qllime magjiko- simbolike i japin asaj semantikn e kohs mitologjike, t kohs sakrale, duke kryer simbolikisht zhvendosjen n kohn e zanafills. Studiuesit e njohur t sistemit mitik e t ritualeve (Levi- Strauss, Elliade, Van Gennep, Turner, etj), prgjithsisht kan vrejtur se n veprimet rituale modelohet arketipi zanafillor, rimerren modelet e strgjyshrve, projektohet koha mitologjike, bhet simbolikisht prqasja e makrokozmosit me mikrokozmosin. Hapsira dhe prmasat e saj n kngt e dasms nuk kan t bjn me kriterin gjeografik. N t vrtet, n dasm, hapsira i nnshtrohet ritualizimit gj q sjell dhe paprcaktueshmrin, e cila sht karakteristike pr kngt. Edhe pse dasma zhvillohet n nj koh e mjedis konkret, t prcaktuar, n kngt e dasms ndodh shndrrimi artistik, i cili n folklor, karakterizon prgjithsisht prmasat kohore e hapsinore. Rruga e krushqve pr n shtpin e nuses perceptohet si nj udhtim i gjat dhe kryhet prmes ecjes me kal, ndonse distanca reale midis dy shtpive ndonjher mund t ishte shum e vogl. Shtpia luan nj rol t rndsishm n organizimin e hapsirs s kremtimit ritual t dasms. Shtpia dhe parametrat e saj n prfytyrimet mitologjike lidhen me modelin e gjithsis. N kngt e dasms kto
162
prfytyrime fitojn kuptim artistik dhe, ashtu si n gjini t tjera folklorike, kuptimi mitologjik i hapsirs s pandrprer plotsohet me prshkrimin hapsinor t objekteve diskrete t ndrprera: shtpia, oborri, avllia, porta, fusha, pylli, lumi, mali, etj., 2 n funksion t situats ceremoniale. Duke ndalur n nj moment t cakuar ritual q reflekton nj opozicion gjendjesh, kalimin nga nj gjendje e caktuar n nj tjetr krejtsisht t ndryshme, (si sht sekuenca e ndarjes s nuses nga njerzit e saj dhe mbrritja n shtpin e burrit), kngt dhe praktikat rituale t ktij asti kohor t para n thellsi, mund t zbulojn konceptime t lashta q i referohen dualiteteve primitive, kryehershmris s mendsis njerzore. Duke iu referuar ktij asti, hapsira lidhet me nj trajektore t caktuar. Lvizja gjat zhvillimit t dasms sht e orientuar, nga shtpia e dhndrit n shtpin e nuses, pr tu rikthyer srish n shtpin e dhndrit. Lvizja e krushqve prcakton dhe fillesn dinamike (A. Ui) t sfondit hapsinor -kohor. Nisur nga ky kah, shtpia e dhndrit prfaqson kahun i vet n opozicionin i vet -i huaj, ndrsa, shtpia e nuses prfaqson pjesn i huaj. Nisur nga kndvshtrimi dhe pozita e nuses dhe e njerzve t saj, opozicioni ka formn e anasjell. Ai paraqitet n formn kahu i vet pr nusen, shtpin e fisin e saj, dhe kahu i huaj, pr dhndrin, shtpin e fisin e tij. Strukturat artistike t kngve e paraqesin kt opozicion qendror n termat e opozicioneve hapsinore: shtpia e dhndrit shtpia e nuses, t cilt prfaqsojn territorin e vet dhe territorin e huaj pr seciln nga palt. N kto kng nj rol t rndsishm luajn parimi i kontrastit dhe ai i zbukurimit poetik. N kt mnyr shtpia e dhndrit sht e rrethuar me bahe me lule, trndafila, borzilok, zogj, ka oda t larta, bashoda t shtruara me mndafsh, ndrsa, shtpia e nuses sht e vjetr, me rrasa, e vendosur n grop, etj. Shprehje e semantiks s opozits sht ndrtimi i vargjeve n formn e pyetjeprgjigjeve t cilat synojn theksimin e kontrastit midis mjediseve t dy palve:
2
A.Ui Mitologjia, folklori, letrsia, Tiran, 1982, f.217

163
Ku e ka krushku shtpin / Te porta me llamarin
Respektivisht, mjedisi prits q prfaqson hapsirn e s vets, t fisit patriarkal paraqitet si habitat -i i prkryer i s ardhmes s iftit:
Ku e merr e ku e shpie?/ Nato male, nato brigje,/ Ku bie vesa trndafile 3
Qllimi ritual i zbehjes s kontradikts realizohet nprmjet funksionimit t parimit poetik t zbukurimit. Ardhja e krushqve n shtpin e nuses zbukuron mjedisin dhe hapsirn rituale. Ajo shndrrohet estetikisht n nj vend ideal t mbushur me lule:
Shtro konak moj gjeraqin,/ Shtro konak se po t vim,/ Po u shtroj odn e mir,/ Rreth e rreth me trndafil,/ Rreth e rreth me borzilok,/ Krushq e dada jemi plot.
250 kng dasme, Tiran 1966, f. 65

164
I njjti konceptim i hapsirs s huaj pr vajzn, shtpin e burrit,bn q dhe fisi i tij t duket n prfytyrimin e saj si nj fis i huaj, me njerz t ashpr. N nj kng dasme kosovare n shtpin e vajzs ky ndryshim kontrastiv i dy mjediseve dhe fiseve shprehet nprmjet antinomive midis vargjeve:
Edhe sonte rri me bija,/ nesr mrama me gjarija. Edhe sonte rri me ika,/ nesr mrama rri me shtriga. Edhe sonte rri te baba,/ nesr mrama npus me zhaba. Edhe sonte rri te bjeshka,/ nesr mrama npus me breshka. Edhe sonte rri nkatun,/ nesr mrama npus tpafund.4
Antinomit artistike q shprehin sekuencn rituale t nats s fundit t vajzs n shtpin e vet dhe prgatitjen pr shkputjen prfundimtare nga mjedisi i saj jan t ndrtuara nga iftet opozicionale, bazn e t cilve e prbn kundrvnia simbolike midis dy kohve q shnojn, n kaprcyellin e tyre kthesn dhe shndrrimin e madh, vdekjen simbolike t statusit t vajzris dhe rilindjen simbolike n statusin e ri t martess : Sonte -nesr -opozicioni simbolik kohor midis dy periudhave n funksion t kundrvnieve t dy gjendjeve shoqrore t ndryshme; e sotmja e lumtur n zonn e s njohurs, s vets, -e nesrmja e trishtuar, n zonn e s panjohurs, t s huajs.
4
Kng dasme I, Prishtin 1982, f.285

165
Bija -gjarija -opozicion q prcakton ndryshimin e statusit social e seksual nga vajz n grua dhe ripozicionimin n grupin e ri social. ika -shtriga - opozicion sinonimik me t msiprmin; prcaktim i pozits s re q mbart konotacionin simbolik t ndryshimit t dy brezave e gjendjeve sociale dhe q emotivisht prcakton dhe dallimin midis tyre: pastrtia e naiviteti i vajzris dhe djallzia e ligsia e gruas s martuar, q i prket fisit tjetr, fisit t huaj.
opozicionet tjera hapsinore: te baba- n pus me zhaba (shtpia e babait) -(shtpia e vjehrrit) te bjeshka - n pus me breshka (mjedisi i vet)-(mjedisi i huaj) n katund- npus t pafund (fshati i vet)-(fshati i huaj) (hapsira e njohur) -(hapsira e panjohur) ((hapsira e lumturis) -(hapsira e dshprimit)
Kto ifte antitezash n do varg paraqiten paralelisht n marrdhnie sinonimike midis tyre, duke prforcuar kontrastin nprmjet prsritjeve e shkallzimeve vertikale gj q on n perceptimin e hapsirs dhe t kohs rituale si dimensione estetike t prjetimit human, n limitin midis lumturis dhe trishtimit, kufiri ku ndahet e njohura, e veta - nga e panjohura, e huaja. Par nga perspektiva e pals s dhndrit, diferencimi hapsinor i s bukurs, s lumturs, kryhet n favor t tyre: Hajde moj lule me neve/ Hajt t vemi nd fshat ton/
166
Fshati yn sht i nxeht/ Arrihen rrusht e bardh/ T lulzonjsh si dardh 5
Ky polarizim i antitezs vrehet edhe n kngt q prshkruajn lvizjen e krushqve n zonn e ndrmjetme q si koordinata prcaktuese ka dy shtpit, pra udha midis shtpis s djalit dhe t vajzs. N nj kng t nisjes s krushqve nga shtpia e djalit pr tek vajza, strofat ndrtohen mbi bazn e antitezave midis vargjeve, dy e nga dy funksioni i t cilave sht prveimi artistik i hapsirave q prcaktojn territoret kontrastive prkatse t palve:
Udha e mar, or krushku i par/ tkam dhankal e tkam dhan shal/ Udh e mar shok e kumar/ Kha tshkoni ju tetje / Fusha jan e lule sbajn/ Kha tvini ju tethe/ Fusha jan e lule bajn/ Kha tshkoni ju tetje/ Krojna jan e ujna sbajn/ Kha tvini ju tethe/ Krojna jan e ujna bajn6.
5
Kng popullore lirike, Tiran 1955, f. 169 AFIKP, Q.Haxhihasani, V. 72, f.22
167
Duke iu prgjigjur n mnyr t prgjithshme hierarkis s ceremonialit, knga u drejtohet personave me funksione autoritare kryekrushkut, kumbarit e dasmorve t cilt jan prfaqsues t fisit t lart, t hapsirave t begata. Opozita merr trajtn e diferencimit ktu - atje. Estetizimi i territoreve bhet n funksion t semantiks s antitezs i vet - i huaj. N kt kontekst, diferencimi bhet prmes prshkrimeve artistike q vendosin lidhje midis hapsirse kohs s paprcaktuar dhe gjendjes emocionale njerzore:
Atje posht te det i zi/ Frynte er e binte shi/ Thoshte nusja q mbrdhi/ Binte shi e bnte balt/ Shkon kadna faqekart7
N nj kng tjetr udhtimi artistik i krushqve kryhet duke kaluar detin:
Pa del, shih, o vilajet,/ Shkon nj pamporr npr det,/ Nj pamporr a tre gjemi,/ Mitrua yn a ish ai,/ Mitrua me tajfn e ti,/ Q t gjith kapedanlli.8
7
AFIKP, Q. Haxhihasani, V. 41, f.144 AFIKP, Q. Haxhihasani, V. 65, f.57
168
Si vrehet, n t dyja kto kng, faktor i realizimit t opozits sht largsia. Prmendja e detit krijon paqartsi, jep iden e distancs s pafund dhe, shoqruar me prmendjen e agjentve t jashtm atmosferik, ern, shiun, baltn, t ftohtin e prforcon semantikn pejorative t largsis. Prjetimet e trishtimit t vajzs krijohen nga paralelizmi artistik midis vargjeve q i prqas fenomenet e natyrs me asociacionet e saj psikologjike, me ankthin e s panjohurs t lidhur me territorin e huaj n t cilin do t shkoj. Epiteti i zi n vargun e par t kngs s par, mund t shihet si sinonim me pjesn i huaj, i panjohur t kundrvnies, me metaforn pus i pafund t kngs q prmendm m lart etj. N nj kng tjetr, pompoziteti i ardhjes s krushqve kapedanllinj shoqrohet me fenomene natyrore q n kronologjin rituale shnojn simbolikisht kaosin, prmbysjen n planin social, pr ti ln vendin rregullit, strukturs, krijimit t kozmosit familjar q nis me ardhjen e nuses:
U err malet, u err,/ Xbeu prmbledh asqer,/ Le t erren t gremisen,/ Nga nusja do na shastisen.9
Roli semiotik i rrugs prforcohet edhe m tepr n evidentimin e kufijve. Si kufi q ndan t dyja hapsirat rituale, (shtpit e vajzs e t djalit), paraqiten m shpesh uji, mali, fusha. N vargjet e msiprme sht deti kufiri ritual. N vargjet e kngs ku prmenden fushat, trojet vrehet funksioni i tyre hapsinor - ndars. N kt
AFIKP, Q.Haxhihasani, V. 41, f. 876

169
perceptim, ato lidhen me kufirin midis botve pr protagonistt, bots s vet dhe bots s huaj. N ritet e dasms uji ka nj rndsi e pesh t veant. Ai prdoret n shum prej tyre: para nisjes pr t mar nusen dhndri i bie me kmb ibrikut ose sahanit me uj, t njjtn gj bn dhe nusja n mjaft raste, kur vjen n shtpin e burrit, t njjtn gj bn kur del nga shtpia e vet n pragun e ders etj. Uji shihet si nj komponent mjaft i rndsishm pr semantizimin e hapsirs rituale. Kalimi i ujit, prve funksionit t tij simbolik si purifikues e dshirues i mbarsis, harmonis e shtimit t familjes s ardhshme, nnkuptohet dhe si kalim i sinorit q ndandy gjendjet sociale dhe dy bott, t vetn nga e huaja. Ky kufi n t cilin ndodh ky kalim shihet si ekuivalent i hapsirs s kalimit n hierakin shoqrore. Kto jan rite t kalimit material dhe, vet kufijt e ndarjes s dy mjediseve marrin vler sakrale. Nusja, n disa zona n Kosov, kur kalonte ujin e par lshonte n uj nj monedh q mbante n goj.10 Praktika e hedhjes s monedhs shrbente pr t larguar ndikimet e kqija, pr t knaqur demont e ujit. Nj monedh e till i vihej dhe t vdekurit n goj, si shprblim pr shpirtrat pr t kaluar n botn e prtejme. N Mallakastr, nusja e hidhte kt monedh kur mbrrinte n tokn e burrit dhe n at ast pshpriste tre her: Hodha paran bleva vatan.11 Ky moment, n mekanizmin ritual paraqitet si nj nga provat q duhet t kaloj nusja n procesin e afrimit e t bashkimit me familjen e re. N psikologjin e t ardhurit, koncepti i hapsirs do t zgjerohet duke marr prmasat e vatanit, atdheut t ri pr nusen. Prova t tjera paraqiten n formn e pengesave q duhet t kaloj ajo. T tilla jan ato q prdor fisi i saj (gjat daljes n disa krahina kur dalin krushqit, fisi i vajzs
10
D.Statovci, Kulte dhe mitologji n zakone t dasms, n Gjurmime Albanologjike, Folklor dhe
Etnologji, 30-2000, f.22, Prishtin, 2001
11
A. Velianj, Dosje personale, Tregoi: Xhevahire Ahmetaj, 78 vje, Mallakastr.

170
vendos pengesa, ferra, shkopinj etj.) q jan forma simbolike t refuzimit, i cili sht tipar specifik i ndarjes. Si kjo form kundrshtimi paraqitet dhe rezistenca simbolike e nuses e cila, kapet pas objekteve t ndryshme, ose dhe vet indiferenca e familjes s saj e n mjaft raste kundrshtimi i prindrve, t cilt gjoja nuk bindeshin pr t dhn vajzn. T gjitha kto elemente lidhen me fazn e par, t kalimit, shkputjen nga jeta e mparshme. Por, dhe procesi i bashkimit me fisin e ri e vinte nusen para pengesave simbolike me funksion ritual, t cilat paraqiten n stereotipet artistike n formn e prballjeve me kng midis fiseve. Prmbajtja e kngs q kndohet nga t dy palt prfaqsuese, fisi i vajzs dhe fisi i dhndrit n momentin e daljes s nuses nga shtpia e saj nnkupton artistikisht sfidn pr kaprcimin e provs s vshtir pr vajzn e, m thell, zbehjen e kontradikts midis fiseve: Fisi i djalit:
Mos u gnje moj vajz e vogl/ T vi tek ne, t vi tek ne/ Neve kemi nj qen t madh/ Nuk mund tkalo, nuk mund tkalo
Rezistenca pasive e vajzs kaprcehet me qndrimin aktiv t fisit t saj, i cili, tashm, prcakton pozicionin e ri n procesin e ndarjes s vajzs, duke inkurajuar kalimin e saj n rrethin e ri dhe bashkimin me t: Fisi i vajzs:
Qenin e gjuajm me buk/
171
Rrugn e kaloj dhe te ju do vij.
Srish vshtirsit e kaprcimit t kufijve material dhe social jan t shumta: Fisi i djalit:
Mos u gnje vajz e vogl t vi te ne, t vi te ne/ Neve kemi male shum t lart/ Nuk mund ti kalo,nuk mund ti kalo. Fisi i vajzs: Harabele do t bnem/ Malet do ti kaloj/ Dhe te ju do tvij! 12 (Berat)
N kng t tjera prmenden si kufij edhe lumi, pylli etj. dhe, ashtusi n vargjet e msiprme, kaprcimi i tyre simbolik bhet nprmjet nj elementi mitologjik, metamorfozs, element, i cili u nnshtrohet parimeve poetike; n kng nusja e kalon provn e rrezikun q mbart kalimi nprmjet shndrrimit artistik prkatsisht n zog me krah (ose harabel) q kalon malin, peshk me hala q kalon lumin, spat q pret e rrallon pyllin etj. Shndrrimi artistik n kng i prgjigjet simbolikisht shndrrimit n pozitn e re shoqrore. Elementet e prfytyrimeve mitologjike shfaqen dhe n simbolikn e numrave mitologjik q shenjojn distancat hapsinore, t cilat n folklor bartin konotacione t largsive t mdha, t paprcaktuara:
12
AFIKP, F.Ndocaj, Dosja 1, f. 69-70
172
Ti nnn nuk e dgjove/ Ngrite krushqit edhe shkove/ Shtat male i kaptove/ Shtat male dhe nj fush13
Bashkimi me familjen e re do t thot hyrje n nj gjendje t re, e cila, tashm synon fitimin e t huajs dhe kthimin n t vet; e panjohura tashm synon t kthehet n t njohur. Prandaj, dhe n vargjet:
Rruga e babait,/ balt edhe gur,/ rruga e bandillit,/ qenka e mir shum14
opozicioni fillon t prmbyset. Ktej e tutje, vajza do t jet e huaj pr familjen e saj dhe e afrt pr fisin e ri; territoret pritse marrin shprehje dhe ngjyra t reja. Vetdija e gjendjes s re sociale e psikologjike bn q n kng hapsira t semantizohet estetikisht duke u br pjes thelbsore n diferencimet me konotacione funksionale, midis s keqes dhe s mirs, midis s shmtuars dhe s bukurs duke fituar kshtu dimensione t shprehjes s antipodeve estetike. Kjo vetdije sht e pranishme dhe te antart e fisit t burrit, sepse, marrja e nuses dhe kthimi n pjestar t rrethit t tyre, lidhet me vazhdimsin e fisit, t ders s
13
AFIKP, Q. Haxhihasani, V. 65, f. 50
14
Kng Popullore t Rrethit t Kors, Tiran, 1982, f. 468
173
madhe. Ky moment kohor identifikohet n vargje me t shmtuarn q do t kthehet n atribut t njrit fis dhe t bukurn q do t jet atribut i fisit tjetr, me lartsimin e njrit fis dhe kokuljen e fisit tjetr :
t vemi te krushku i ri,/ ti marrim t bijn,/ at m t mirn,/ ti shmtojm dern,/ t zbukurojm tnn.15
Estetizimi i hapsirse kohs nprmjet dualiteteve: e shmtuar -e bukur, e keqe -e mir, e ult -e lart, sht nj konceptim n terma estetik i opozits shoqrore burr -grua dhe nprmjet pozicionimit t vlerave pozitive n kahun mashkullor, n t vrtet theksohet supremacia e fisit patriarkal, mbizotrimi i dshiruar dhe real i pushtetit t burrit n familje. Hapi i bashkimit shnon fillimin e zbehjes s konfliktit midis palve. Qndrimi midis tyre fillon t ndryshoj si shprehje e vendosjes s aleancs dhe miqsis s re, t mbshtetur n vlera q i lartsojn t dyja fiset:
Ububu kta krushqit tan/ t gjith mu si asllan/ t gjith festen mnjan16

15
Po aty, f. 481
16
Po aty, f. 488
174
M i dukshm sht procesi i zbutjes s kontradikts, kur nusja vjen n shtpin e dhndrit. Gjat riteve t afrimit me rrethin e ri, tani, ajo fillon t shihet gradualisht jo si e huaj, por si nj antar i vet grupit. Strukturat poetike shoqruese t ktyre sekuencave rituale synojn perceptime t idealizuara t klims ceremoniale dhe t cilsive t individit t ardhur :
Prapsuni, moj sorra, se vjen gjeraqina,/ Me sheqer n goj, u vjen tmlsoj./ Kto nuset e vjetra, breshka prej ugari,/ Kjo nus e Mitros, nj thllz mali.17
Antitezat sorra - gjeraqina, breshka ugari - thllz mali e kthejn kontradiktn n trajtn i vjetr - i ri. Duke qen individi m i ri i fisit, nusja dshirohet t sjell prtritjen e fisit, harmonin, mblsin, freskin. Pra, n planin social, konflikti zhvendoset brenda familjes ku ajo do t bj pjes tani e tutje. Prania e tjetrit, t ardhurit, sjell ndryshimin ceremonial t gjendjes s prgjithshme psikologjike e sociale. Kjo sht nj kundrvnie e forms: i vendit -i ardhur ose e forms: i vet tjetr. Knga rituale e momentit t mbrritjes prcakton prmasat e ktij raporti t ri:
Kur u hudh nusja rreth avllis,/ Tjetr nur i ra shtpis;/ Kur u hudh nusja rreth sinurit,/ Tjetr nur i ra katundit;/
17
AFIKP, Q.Haxhihasani, V. 65, f. 101
175
Kur u hudh nusja rreth sokakut,/ Tjetr nur i ra oxhakut 18 (Peshkopi)
Prsritjet n funksion t kohs dhe hapsirs rituale (kur u hudh nusja - sekuenca rituale e mbrritjes s saj; rreth avllis, sinurit, sokakut .. - trajektorja rituale e prshkruar prej saj prgjat identifikimit gradual t kufijve t objekteve, pjes t s vets) lidhen me riprcaktimin e pozits dhe pranis s t ardhurit q identifikohet si tjetr. N kt moment ritual, njjtsimi i nuses me tjetrin nuk lidhet me t huajin, por me t ardhurin, me ndryshimin, me t ren, t bukurn. Prmendja e niveleve graduale t kufijve hapsinor kryhet artistikisht duke e orientuar veprimin nga jasht - brenda n analogji me procesin e bashkimit duke prcaktuar kontekstualisht si kufij: pr shtpin (rrethi familjar) - avllin, pr katundin (rrethi shoqror) - sinurin, pr oxhakun (rrethi farefisnor)) - sokakun. N kt mnyr, respektimi i ktyre kufijve dhe kalimi ritual n zonn e s vets nnkupton kalimin n shkalln e re t hierarkis sociale, t integrimit gradual n hapsirn e grupin e ri. Mbrritja e nuses shoqrohet me praktika rituale t pranimit t saj n kt mjedis, t cilat kryhen n pjest q lidhin botn e jashtme me at t brendshme, n oborr, n pragun e shtpis e, m pas, n mjediset e brendshme. Riorganizimi simbolikoritual i hapsirs pas kryerjes s aktit ritual t marrjes s nuses nprmjet zbehjes s kundrvnies e huaj -e vet, prcaktohet nga zbehja e mtejshme e dikotomis qendrore burr -grua, nprmjet riorganizimit suksesiv t marrdhnies s re martesore q kryhet me prfshirjen e individit t ri n rrethin familjar. Si konkluzion mund t themi se semantizimi i hapsirs n strukturn poetike t kngve t dasms bhet n funksion t identifikimit t individve protagonist prkatsisht me territorin e vet. Perceptimi artistik i saj n kng, n semantikn e t
18
Kng popullore lirike, Tiran, 1955, f.192
176
kundrtave si shprehje e konceptimeve t strmome t dualiteteve mitike midis s vets dhe s huajs, vetes e tjetrit, midis s larts e s ults, s njohurs e s panjohurs, bn t mundur zbulimin e domethnien e kumteve t lashta q bartin kngt rituale t dasms, lidhjen e tyre me modelet mitike dhe shprfaqjen e tyre n shndrrimet estetike t prftuara n strukturat poetike.
177
VII
KULTI I T PARVE N RITET E DASMS SHQIPTARE
- Sakralja n procesin e integrimit t individit n mjedisin e ri social. -Prfshirja n fisin e ri dhe nderimi i kultit t t parve. - Sprov pr dekodifikim
Ritet e dasms lidhen me nj t shkuar t tejshkuar, me nj t kaluar shum t largt, q prek n fazn mitologjike t mendimit, n nj gjendje zanafillore t kulturs. Riti vet prfaqson fazn sakrale t t menduarit t shoqris s lasht, ku mbizotron ngarkesa mistike e prfytyrimeve kolektive. N kt faz, nprmjet ritit shprehet botkuptimi mitik dhe nprmjet mitit njeriu hyn n nj realitet mistik. Sipas teoricienve t strukturalizmit, gjith modelet e sjelljes njerzore, pavarsisht se cils koh i takojn, sht e mundshme t prcillen prej kuptimeve dhe shenjave t gjuhs, sepse njeriu krijon struktura t gatshme pr do tip fenomeni kulturor.
178
Marrdhnia mund t reduktohet n nj opozicion t thjesht dygjymtyrsh; kurse fenomenet e ndrmjetme prkufizohen si mediacione (ndrmjetsime).1 Sistemi folklorik, sipas antropologve, si pasuri shpirtrore dhe si mnyr t menduari e prveme brenda kulturs, prcaktohet si nj opozicion i tipit mediacional: midis mitikes dhe realitetit; midis sakrales dhe profanes; midis religjionit dhe realitetit; midis asaj q e kaprcen njohjen dhe t kuptimshmen q bazohet tek njohja; midis njeriut dhe hapsirs; midis njeriut dhe imagjinats s tij. Ritet e dasms, duke kodifikuar kuptime t lidhura me religjiozitetin, duke bartur edhe funksione t ndrmjetsimit midis bots s ktejme dhe asaj t prtejme, nprmjet komunikimit simbolik, vn n lidhje besimet naive popullore me folklorin vet. Prmes riteve dhe kngve t dasms mundsohet deprtimi midis dy realiteteve; ndrmjetsohet estetikisht ndrkalimi midis dy botve: sakrales dhe profanes. Thelbi i qenies njerzore shfaqet n rite n formn e s pavetdijshmes. Dihet se n prfytyrimin e lasht primitiv ndihej nevoja e paraqitjes s vetes dhe t bots nprmjet nj lidhjeje mistike; ndihej nevoja pr t krkuar jasht vetes nj shenj t fuqishme, pr t perceptuar vet fuqin. Ky deprtim n sfern e sakrales n praktikat rituale t dasms sht i lidhur me mnyrat e shumllojta t sjelljeve t kriptuara rituale dhe nuk kan t bjn vetm me t mbinatyrshmen. Nga studiuesit kto prcaktohen dhe si nj trsi sjelljesh psikologjike sociale e kulturore shumkohshe. Studiuesit e sistemeve botkuptimore primitive kan prcaktuar se sakralja sht nj kategori e bazuar mbi t mbinatyrshmen. Fuqit sakrale t veshura me t mistershmen, t pakapshmen, transhendentalen, shkaktonin turbullim, frik, druajtje, joshje. Njeriu i fuqishm, i pajisur me fuqi sakrale, ishte barts i fuqis, e prcillte (transmetonte) kt n do gj q ishte n kontakt me t. Vartsisht prej kuptimit t
1
M. Lane, Structuralism. A reader , London 1970, p. 18.

179
brendshm t saj, fuqia sakrale mund t shenjonte pranin e fuqive pozitive (t mira), ose negative (t kqija) n gjithka q e rrethonte: tek njerzit si individ, tek bashksia, tek kushdo q ishte i ndryshm me t. Sakraliteti prgjithsisht lidhet me koncepte zanafillse, me puritanen. N kt kuptim, pr t arritur kalimin n nj nivel sakral do t thoshte t arrije kalimin n nivelin e s pastrs. Kjo t kujton nj dukuri t bartur edhe n krishtrim. Opozicioni fillestar ishte i dlir -i krishteruar; pagan -i papastr. Riti sakral, me fuqin e vet, krkonte shmangien e papastrtis. N ritet q kryhen gjat dasms synohet prvetsimi i fuqive pozitive jetsore, si: energjia, shndeti, prtritja e jets, amsia, rikrijimi, t cilat mund t ojn n gjendjen e harmonis e t lumturis. Sigurimi i ktyre fuqive jetsore arrihet nprmjet sigurimit t pastrtis, duke iu ruajtur do elementi q mund t kishte t bnte me shtresime t papastra gjat rrugs historike t ritit. Kjo prpjekje si rregull merr trajtn e dikotomis sakrale - profane, t paraqitur ndryshe si opozicion i pastr -i papastr. Ndryshimet q ndodhin me martesn, t shprehura n ritualin e krijimit t familjes, lidhen me fetishizimin e s ardhmes s iftit t ri. Numri dy, dyshja n prgjithsi, kopja, ifti, jan numra simpatik n gjith popujt indoeuropian e madje edhe jasht tyre. Prandaj, n qendr t ritualeve sakrale vendoset nusja dhe dhndri. Ritet kan dallueshmri, sidomos ato q lidhen me nusen, si individi i huaj q do t bart vazhdimsin e jets s ardhshme, lindjen e fmijve, n nj mjedis t ri jogjenetik. Kto rite shenjojn dhe theksojn fuqin femrore t nuses, q m s shumti raportohet si marrdhnie midis virgjris, seksualitetit dhe gjakut si linj trashgimie dhe njhersh puritanizmi gjenetik. Me kuptimin sakral t kryehershm t ktyre fuqive, q burojn prej kohs s fillimeve t martess monogame, kto fuqi mund t njoftohen prmes ritit n aspektin e tyre pozitiv ose negativ dhe jan t kushtzuara prej kultit t pjelloris, amsis, fekonditetit, puritanizmit - t gjitha kto t lidhura dhe me gjakun
180
virgjror, si kryeprov e rishtaris n nj marrdhnie dhe garanci e pastrtis n trashgimi. Shkalla m e lart e sakralitetit n ritualet e dasms vrehet n ceremonit q zhvillohen ditn e marrjes s nuses, pra, pikrisht kur prgatitet kontakti i fuqive femrore me ato mashkullore. N kt dit kryhet dhe larja rituale e nuses dhe e dhndrit. Larja kryhet me uj t pastr dhe shoqrohet me nj atmosfer magjike, t krijuar prej kryerjes s veprimeve t caktuara rituale, pa folur, n heshtje solemne. Larja me kt uj t ri bart dhe simbolikn e fillimit dhe pruron e garanton statusin e pastrtis. Ajo nnkupton gjithashtu edhe lirimin prej papastrtis t lidhur me gjendjen e mparshme biologjike dhe me statusin social, njsoj si pagzimi n krishterim, q shenjon pranimin n nj bashksi t re, duke e liruar individin prej t gjitha mkateve, prve mkatit t par, q n rastin e ritualit t dasms mbetet t dshmohet me provn e virgjinitetit. Pr djalin dhe vajzn, ky rit i kalimit n statusin e t martuarve nnkuptonte ndarjen simbolike prej gjendjeve prkatse t mparshme si djal dhe vajz. Nprmjet larjes rituale simbolikisht shplahet papastrtia e gjendjes s beqaris dhe inaugurohet hyrja n nj status t ri. Statusi i ri prcakton dhe nj kod tjetr sjelljeje. Sjellja q lidhet me normat e statusit t beqaris sht e paprshtatshme pr statusin e ri t t martuarve. Knga rituale e dasms prmban shum udhzime morale q i jepen vajzs nuse gjat ritit vet (larjes rituale), gjat veshjes me rrobat e martess dhe gjat nusrimit:
Doli hna t hnn Nis e jma t bijn Po e nis po e stolis Shum fjale porosit Bij atje ku t ve
181
Tt vjehrr pr nder t kesh Se tka rritur bejen2
Sakraliteti i ritualit t nusrimit m s shumti ka pr funksion t theksoj fuqin e virgjinitetit. Ndryshe prej krishterimit, ku virgjiniteti shpreh kultin e Fryms s Shenjt, virgjiniteti n trashgimin sakrale shpreh qartsin e kodit t trashgimis, duke garantuar lisin e tamblit, sikurse quhet n traditn etnojuridike m t vonshme. Riti shpesh prmban kshilln e mosnxitimit, prjashtimin e marrdhnies seksuale n natn e par t jets n ift, dhe kjo mund t ket lidhje me bestytnin e lasht mbi fuqit demoniake t gruas, q mund t rrezikonte puritanizmin n lidhje. Riti, ashtu si fmija n barkun e nns prsrit gjith historin e njerzimit, kujton gjith evolucionin e mendsis njerzore n lidhje me martesn, deri tek nj kalendar i prpikt i ritualeve t kalimit, duke prfshir rishtarin, maturimin e ktij statusi si nj procedur juridike. Kontakti me fuqit e nuses, hyrja n sfern e misterit, dyshimi n papastrtin e mundshme, onte n marrjen e masave pr tu mbrojtur nga fuqit e s keqes: natn e par t martess kshillohej vnia n shtrat me nusen e nj fmije, e nj gruaje (apo e nj shpate, apo e nj dege midis dhndrit dhe nuses n popuj t tjer). Kto shrbejn si mjete magjike pr maturimin e ritit dhe neutralizimin e fuqive negative. Po aq t pranishme jan instrumentet rituale q shrbejn pr manifestimin e fuqis mashkullore si mbrojts prej fuqive t s keqes. Instrumente rituale me kt funksion jan dhe koburja, dega e trndafilit, thika etj. q prdorte dhndri gjat heqjes s duvakut pr t zbuluar nusen (n disa krahina kt rol e luante nj i afrm i tij). Simbolikisht kto instrumente paraqiteshin si mjete mbrojtse para fuqive t errta t vajzs- nuse.
Kng popullore lirike, Tiran 1955, f. 158.

182
Funksioni magjik i disa riteve dhe i disa praktikave q lidhen me ruajtjen e sakralitetit, prmban paralajmrimin se mosfunksionimi i tyre v n rrezik dhe sht ogur i keq pr t ardhmen e iftit. Bashk me nyja t tjera t jets njerzore sht dhe prania e vdekjes imagjinare, dhe kjo nuk sht fenomen i uditshm gjat dasms. E qara rituale e nuses para nisjes sht e ngjashme pr nga tipologjia me vajtimet e vdekjes. Vdekja sht e pranishme si ana tjetr e amsis: lindja e fmijs nnkupton mohimin e jets s nns. Kt shtres sakrale e shfrytzoi krishterimi, q e shenjtroi martesn n t mir e n t keq, deri sa jeta t na ndaj. Kjo sht arsyeja pse n Veri prgjithsisht dasma n shtpin e vajzs merr karakteristikat e zis. Nuk ka gzim, nuk krcehet; dasma shihet si mort. Kjo mund t lidhet gjithashtu dhe me t drejtn e burrit pr ndshkimin me fishekun e pajs, vdekjes q nusja merrte me vete nga familja prindrore. Kngt rituale t ndarjes n Shqiprin Veriore e n Kosov kan karakteristikat e vajtimit. Ato e ftojn vajzn dhe bashksin n vaj. Kjo ftes e kngve luan dhe nj rol apotropeik n njfar mnyre, q t mos ndodhin fatkeqsi. Nusja prmban n vetvete fuqi maksimale pr t kontrolluar do situat. Por, sipas kumtit q prmban knga rituale, ajo prmban n vetvete dhe rrezik. Kto fuqi mund t jen t dmshme dhe pr vet at. Besimet e lashta e shihnin femrn si nj organizm q prmban n vetvete papastrtin, ndotjen; besohej se brenda saj ndodhej nj demon dhe purifikimi i nuses sipas ktyre koncepteve magjikoanimistike lidhej me ekzorcimin e shpirtit t keq.3 Simbolikisht kjo njoftohej prej theksimit n rit prmes shenjs s gjakut n aktin e deflorimit. Aktet e ndryshme rituale q mbartin dhe konotacionin e deflorimit simbolik si shigjetimi i kulait, shigjetimi i lules (dmth shkatrrimi simbolik), shqepja e bajrakut pas dasme etj., n t pavetdijshmen e tyre, kan lidhje me shkatrrimin
A. de Gubernatis, Storia comparata degli usi nuziali in Italia e presso gli altri popoli indoeuropei,
Milano 1869, f. 252.

183
simbolik t fuqive t errta t nuses. Hyrja e nuses n shtpin e re shoqrohet me kngn:
Nuse, ku kalle kmbt, aty t rnin dhmbt, dhmbt e dhmpallt, kockat dhe kokallt.4
Prve dshirs pr qndrueshmrin e martess dhe prjetsis s saj, si dhe nj gjurme t shenjtrimit t fatit t par si n krishterim, knga mbart n vetvete dhe njfar krcnimi vdekjeje pr nusen, n formn e mallkimit, si nj mnyr pr t prballuar fuqit e saj. Mnyra e kundrvendosjes s fuqive midis nuses dhe vjehrrs, dhndrit, nuses dhe nns, manifestohet prgjithsisht n ritet e hyrjes s nuses n shtpi e t afrimit t saj me familjen e burrit. Kalimi i pragut bhej nprmjet kryerjes s disa veprimeve rituale t caktuara: Ai kaprcehej me kmbn e djatht nga nusja, s cils i vihej para nj sahan me uj q kishte brenda nj unaz, t cilin ajo e prmbys me kmbn e djatht (Labri, Myzeqe). N Himar vjehrra vendoste nj hanxhar t mbshtjell brenda n jastk, t cilin e vendoste te pragu q do t kaprcente nusja. Tek Shqiptart e Greqis nusja kaprcente hekurin e zjarrit.5 N fshatrat e Beratit nusja e kalon pragun me kmbn e djatht dhe ndrkaq prbrenda pragut sht shtruar nj lkur dashi, si rregull e dashit t par t therur
4
Kng popullore t rrethit t Kors, Tiran 1982, f. 509. A. Dojaka, Ceremoniali i dasms shqiptare, ESH, IX, Tiran 1978, f. 134-135.
184
pr dasm, t ciln nusja duhet ta kaprcej. Vjehrra e pret me nj shami t bardh n kok. N krahina t tjera nusen e mbanin n krah pesh pr t mos e shkelur pragun.6 N vargjet e kngs s mposhtme zbulohet se at mund ta merrte dhe dhndri n krah:
Nuse zerdeliergjnd Qysh do shkelsh n shtpi tn Kaluar apo m kmb
As m kmb e as kaluar M merr Dh. N. n duar7
N Rugov nusen e merrte gjeveri n krah dhe e shpinte n dhom. Ajo shkel mbi nj monedh argjendi apo n nj thes t punuar prej lkurs s dhis. 8 N Strug, q nga qerrja e nuses deri n hyrje t shtpis, krijohej nj rrugic prej qilimash t kuq dhe nusja duhej t kalonte e mbrojtur nga shikimi i njerzve dhe t kqijat e mundshme.9 Mosshkelja e pragut sht karakteristike n prgjithsi pr shqiptart dhe nj dukuri q haset dhe n bot, qysh te romakt e lasht dhe n popujt e tjer indo-
A. Dojaka, art. i cit., f. 134. KPL, Tiran, 1955, f. 194. B. Laji, Elemente apotropeike n zakonet e dasms shqiptare, GjA 25-1995, f.198. D. Statovci Kulte dhe mitologji n zakone t dasms, GjA, 30-2000, f. 26.
185
europian.10 N Malsi t Madhe ishte zakon q nusja t puthte pragun, ndrsa, sapo hynte brenda, praktikohej prekja e pragut pasi fuste duart n enn me brum dhe at me mjalt, t cilat i mbante vjehrra. Ky zakon sht prgjithsisht karakteristik dhe pr zona t tjera. N Kolonj vjehrra e priste nusen me nj shtllung leshi t bardh, t lyer me pak mjalt, ia jepte dhe ajo lyente parmakun e ders. N zonn e Hasit e t Mallakastrs praktikohej puthja e gjinjve t nuses tri her nga ana e vjehrrs.11 Ritet q kryheshin tek vatra apo tek oxhaku paraqiten si nj konstante e prbashkt ndr shqiptar. Ceremonia e rrotullimit t nuses rreth vatrs ndeshet dhe n popuj t tjer. sht interesant riti q kryhej n Myzeqe: Vjehrri hedh n qaf t nuses nj fre kali dhe duke e trhequr nga feri e on n dhomn e zjarrit. Aty rreth vatrs ulet vjehrri, vjehrra dhe nj nga pleqt e shtpis. Kta t tre hedhin mbi kok nga nj peshqit t bardh dhe rrin e shkrifin lesh, kurse nusja rri gjithnj e mbajtur nga krahu dhe e udhhequr nga nj pjestar mashkull i familjes, i cili, me njern dor trheq nusen nga freri dhe me dorn tjetr trheq nj lkur dashi zvarr, vjen rreth pleqve tri her me rradh. Pleqt i hedhin nuses sipr copa leshi t shkrifur, pastaj, i bien n ball tri her, me rradh me nj lmsh me fije leshi t bardh, t vendosur n maj t nj okllaije, ndrsa nusja ulet dhe u puth ktyre dorn. Ndrkaq, nj grua pyet tri her: Pr ar shkrifni kshtu?! Vjehrra, po tri her i jep kt prgjigje: Pr shprgenj. Pas ksaj ceremonie nusen e ven n nj qoshe nga lind dielli.12 T gjitha veprimet rituale q kryhen n hapsirat e prmendura m sipr bjn pjes n ritet e kalimit t nuses n shtpin e re dhe t inkorporimit, t bashkimit me
10
E.abej Studime gjuhsore Vll. V, Prishtin 1975, f. 195. A. Dojaka, art. i cit., f. 135-136. Ll. Mitrushi, Dasma n lalt e Myzeqes, Etnografia Shqiptare II, Tiran 1963, f. 211.
186
11
12
grupin e ri. Ato ngrthejn kulte t lashta dhe prqndrohen n hapsira me nj rndsi t veant pr shtpin. Pr t kuptuar simbolikn e procesit ritual duhen evidentuar funksioni e roli i hapsirs rituale dhe prbrsve t ritit. Pragu i shtpis shrben si kufiri i kalimit nga bota e jashtme n at t brendshme, midis bots s huaj dhe bots s vet, midis bots profane dhe asaj sakrale. N botkuptimin e lasht, pragu i grekve ishte nj sinonim arkaik pr kufirin e hyrjes (i brendshm), ose kufirin e daljes (i jashtm) t sfers spirituale13. Sipas A. V. Gennep, kalimi i pragut bhet pr t bashkuar veten me botn e re. Ritet e pragut jan rite t prgatitjes pr bashkim, n vetvete t paraprira nga ritet e prgatitjes pr gjendjen kalimtare.14 Kalimi i pragut do t thot kalim i hapsirs nga njra bot n tjetrn dhe i kalimit n nj nivel tjetr n hierarkin shoqrore, nga statusi m i ult n nj status m t lart. Nprmjet ktyre riteve njeriu lviz n sistemin hierarkik t gjendjes sociale nga posht - lart. Pr t kaluar n hapsirn rituale midis profanes dhe sakrales, duhet t kryhet purifikimi i plot. N kt proces, luan nj rol t rndsishm uji si element pastrues ritual q largon papastrtin, ngjyra e bardh (shamia ose peshqiri i bardh i vjehrrs, pambuku i bardh). Edhe uji konsiderohet i bardh lidhur me simbolikn e pastrtis. E bardha dhe pastrtia jan pranim i statusit social dhe t lidhura me elementin sakral. T pastr jan shpirtrat e strgjyshrve, t parve t fisit, t cilt duhen respektuar dhe, sipas studiuesve, mendsia e lasht e lidhte pragun me vendin ku qndronin shpirtrat e t parve.15 Integrimi n familjen e re duhej t bhej me aprovimin e prfaqsuesve t gjall dhe t vdekur t fisit. Respektimi i t parve t fisit qndron n thelb t ktyre riteve, t cilat projn simbolikn e marrdhnieve t drejta m t gjallt e t vdekurit.
13
Trumbull, n: A. V. Gennep, Rites of passage, London 1965, p. 20. Po aty, p. 20. M.Tirta Mitologji ndr shqiptar, Tiran 2004, f. 186.
187
14
15
Lyerja me mjalt (ose dhe me brum) e ders, pragut ose pjesve t tyre nnkupton vendosjen e lidhjeve me strgjysht nprmjet zbutjes, marrjes me t mir, mblsimit me nj element simbolik si mjalti. Knga rituale e momentit ishte:
Lyej dern me mjalt, ta mblso brenda e jasht
Vargu i dyt bart kuptimin e vendosjes s lidhjeve fisnore e sociale dhe lidhet me prfytyrimin mbi harmonin, traditn, pastrtin. N shpirtrat e t parve t fisit, sipas konceptimeve t lashta ruhen tradita, shndeti, pjelloria, jetgjatsia, prandaj lyerja me mjalt e pragut nnkupton marrjen e bekimit prej strgjyshrve. Ky bekim lidhet me t mirn dhe publiken; nusja bhet pjestare e shtpis s re kur bn simbolikisht prezantimin me t part e fisit dhe merr pranimin prej tyre. Shkelja mbi prag do t thoshte prekje eufemike mbi nj tradit, mbi nj fis, mbi t part. Prandaj urimi q i jep knga nuses ka nj funksion paralajmrues q ajo t respektoj fisin, traditn, t part:
Nuse mos tu lagt kmba Sa t rrysh n odat brnda.16
Kulti i pragut sht i lidhur edhe me kultin e fortsis, t shprehur n shenjat e metaleve
17
dhe me kt shpjegim lidhet prania e hekurit, spats, hanxharit etj., n
pragun e ders, t cilat shrbejn si elemente me fuqi apotropeike.

16
KPL, f. 195. M.Tirta Mitologji f. 187.
17
188
Shpnia e nuses n objektet e kultit, si vatra, oxhaku, lidhet me vazhdimin e veprimit ritual t purifikimit dhe t integrimit t saj n mjedisin e ri. Kto vende sakrale brenda shtpis prbjn nj hapsir rituale t pastr, prandaj dhe veprimet me nusen kan funksionin e tyre simbolik. Edhe hedhja e ushqimeve n zjarr nga nusja n disa zona lidhet me kultin e t parve t lidhur me vatrn familjare etnozakonore veriore. N ritet n t cilat marrin pjes vjehrra, vjehrri, pleqt t ulur rreth, vrejm pranin e disa elementve dhe veprimeve simbolike: lesh i bardh, lkura e dashit, goditja e nuses me topa leshin t shkrifur (ose me lmsh me boshtin tjerrs me pets) etj. Dialogu ritual i padekodifikuar sht ky:
18
, me
respektimin e shpirtrave t tyre, njsoj si ritet e ushqimit t Buzmit n traditat
-Pyetje: Pr far shkrifni? -Prgjigje: Pr shprgenj (Pasohet nga rrotullimi i nuses tri her rreth vatrs).
T gjitha kto veprime kan si qllim integrimin e nuses n mjedisin shtpiak, i cili nnkupton respektimin e shpirtrave t t parve dhe vendosjen e marrdhnieve me prfaqsuesit e gjall t fisit. Ngjyra e bardh me simbolikn e saj presupozon pastrtin. Duke qen se lidhet me dritn, ndriimin vihet n funksion t simboliks s prjetsis s fisit. Prania e leshit mund t shihet n dy aspekte: s pari, leshi n mendsin e lasht t disa popujve konsiderohet si jo i pastr, njsoj sikurse i vdekuri, ndaj kishte atribut dhe prdorim si nj instrument mbrojts nga e keqja.19 N kt kontekst, gjendja e tij
18
M.Tirta, Mitologji f. 180. V. ajkanovic, Mit i religija u srba, Beograd 1973, f. 33.
189
19
e pashkrifur mund t ket si konotacion simbolik gjendjen e papastrtis s nuses dhe nevojn pr purifikim. Shkrifja e tij rituale mund t shrbej si referent simbolik i procesit t kthimit n gjendjen e pastr. Si rrjedhoj, goditja e nuses me copat e shkrifura simbolikisht evokon largimin e papastrtis dhe njkohsisht mbrojtjen prej saj. Kalimi nga gjendja e papastr n gjendjen e pastr, pra n nivelin sakral, do t thot kalim nga nj status m i ult n nj status m t lart social. Kt funksion ka prania e leshit dhe n ritin e rruajtjes s dhndrit. Lkura e dashit simbolizon sakrificn pr shpirtrat e t parve dhe sigurimin e prkrahjes s tyre duke shrbyer si mjet ndrkomunikimi me botn e prtejme. S dyti, gjendja e leshit t shkrifur (dmth t fryr) lidhet me simbolikn e amsis. Prdorimi i tij lidhet dhe me pranin e ndjer, t dshiruar t trashgimtarve (shprgenjt). Kt funksion inaugural ka dhe prania e leshit tek duvaku i nuses. N Myzeqe, n kokn e duvakut nga brenda shtrihej nj dor lesh, i cili ruhej nga vjehrra pr t filluar shprgnjt e lindjes s fmijs s par.
20
Pra, nprmjet
simboliks s ngjyrs s bardh, t sendeve rituale (leshit), veprimeve (rrotullimi i nuses tri her rreth vatrs), personave ritual (pleqt, prfaqsues t brezit t vjetr t fisit), simboliks s numrit 3 (si numr me funksione mistike), simboliks s dialogut ritual t lidhur me aktin e krijimit, vendosen gjat procesit ritual marrdhniet midis brezave dhe midis botve. T gjitha kto elemente prdoren n funksion t integrimit t individit t ri (nuses) n linjn e fisit, pr ti shrbyer harmonis midis shpirtit t t parve dhe antarve t gjall t prfaqsuar nga m t moshuarit, si t part e gjall t fisit. Kryerja e ktyre akteve simbolike bhet n funksion t vendosjes s lidhjeve midis bots sakrale dhe profane, midis s ktejmes dhe s prtejmes pr t ruajtur kompaktsin e fisit dhe traditat sociale. Referenti simbolik i embrionit t ardhshm siguron
20
Ll. Mitrushi, Dasma n lalt e Myzeqes, ESH II, Tiran 1963, f. 203.
190
garancin pr ruajtjen e vazhdimsis s linjs patriarkale. Vlen t theksohet, pikrisht, rndsia e elementeve t sfers s besimeve, t cilt, bhen prues t sakrales dhe nprmjet t cilve ajo merr prmasa dhe vlera t jashtzakonshme duke u kthyer n kontekstin brenda s cilit njeriu objektivizon fuqin e vet.
191
VIII
MBYLLJA N GJERDEK SI MOMENT RITUAL KALIMI
Paralele botrore. Nata e gjerdekut dhe kalimi. Disa karakteristika sociale e psikologjike t shndrrimit
Paralele botrore
Mbyllja n gjerdek n ritet e dasms tradicionale shqiptare, prbn fazn rituale ekstreme - takimin e nuses me dhndrin dhe qndrimin e tyre n dhomn martesore. N t vrtet synimi kryesor i martess sht vazhdimi i linjs familjare. Sipas etnologut t njohur francez, Georges Duby, martesa, e cila sht patjetr e hapur, publike, solemnesht n qendr t do sistemi vlerash, n bashkimin midis materiales dhe shpirtrores. Ajo rregullon transmetimin e pasuris nga nj
192
brez tek tjetrisepse, martesa gjithashtu, rregullon aktivitetin seksual t lidhur me riprodhimin duke br pjes n sfern e asaj ka sht e shenjt 65. N funksion t konceptimit e krijimit t familjes s re me t cilin lidhet ky moment ritual, jan dhe proceset e ndryshme rituale gjat ditve t dasms (druri i dasms, shigjetimi i lules, kulai i dasms, (thyerja e tij), prgatitja e nuses dhe e dhndrit etj. Termi nata e gjerdekut apo mbyllja n gjerdek i prket prgjithsisht leksikut etnologjik mbarshqiptar. Nj vshtrim n thellsi nnkupton jo vetm studimin e elementeve materiale (riteve, objekteve etj.) por, edhe t fakteve demopsikologjike (supersticioneve etj.) sepse, nse sht e vrtet q nj vshtrim i sekuencave nuk mund t shpjegoj mekanizmin e riteve, nuk sht m pak e vrtet q pa njohur bestytnit, jo vetm q nuk mund t shihet karakteri i objekteve, por nuk shpjegohet arsyeja e ekzistencs s nj riti. 66 Ky studim synon nj qasje tek marrdhnia poezi- rit n momentin ritual t nats s gjerdekut - par n mekanizmin dhe prbrsit e ritit si proces kalimi dhe disa karakteristika sociale e psikologjike t shndrrimit. Por, le t shohim paraprakisht veprimet rituale q shoqronin bashkimin e dy t porsamartuarve, t cilat paraqiten n nj skem ceremoniale t njjt n gjith hapsirn shqiptare. Hyrja e iftit n dhomn martesore shoqrohej me nj solemnitet ritual t veant. Para se dhndri t hynte n dhom, ai do t takohej me prindrit e t afrmit, t cilve, me kok t ulur nga turpi u krkonte falje pr ndarjen nga ata dhe bashkimin me nusen. Sapo dhndri afrohej t futej brenda, shokt e tij e godisnin me pllmb ose grushta dhe, diku i hidhnin kunguj dhe moll (Lum), apo nj kaci me prush e barut (Bilisht)67. Para hyrjes s iftit fillimisht ishte rregulluar dysheku i tyre.
65
G.Duby The knight, the lady and the priest: the making of modern marriage in medieval France,
New York, 1983, f.19.

66
R.Corso Patti damore e pegni di promessa Palermo, 1981, f.9. A.Dojaka Ceremoniali i dasms shqiptare, Etnografia Shqiptare IX, Tiran, 1978, f.139.
193
67
Dyshekt shtroheshin nga grat e shtpis s dhndrit, por kishte raste kur i shtronin dhe burrat (amri), daja (Mat) apo dhe nj djal i vogl.68 N Myzeqe dyshekun e nuses ose jatakun e shtronte nj nga kunatat e saj dhe m pas, rrokulliste n t nj djal t vogl me prindr gjall ose burazerin, sipas besimit q nusja t lind djem e t rriten me prindr. Nusen, natn e par t martess e vinin t flinte me nnn e burazerit. Nusja flinte me dhndrin t martn pasi hynte n dhom me nj kup liko dhe nj got uj, ndrsa dy gra prgjonin pas dere duke e lidhur kt zakon me besimin q fmijt t mos lindnin shurdhmemec. Jatakun e nuses e ngrinte nna e burazerit n prani t vjehrrs, e cila kontrollonte nderin e nuses. 69 N Libohov (Gjirokastr), m par rrokullisnin n shtrat nj djal pes- gjasht vje, me nn e baba e n fund t dhoms vendosnin mblsira, nj legen dhe nj ibrik me uj. Dhndrin e shoqronin t rinjt me qirinj t ndezur dhe, para se t hynte, shokt e godisnin n supe.70 Dhndri pasi hynte, i hiqte duvakun nuses dhe i pastronte stolisjet e fytyrs, t qndisurat. Pas ksaj dilte n dritare e qllonte me arm. Dasmort i prgjigjeshin nga jasht. Dhndri dilte pas nj erek ore; n dhom rrinte dhe nj grua (jengjeja ose bulla), dera e dhoms nuk mbyllej , madje brenda qndronte dhe ndonj fmij i vogl. T hyrt e dhndrit ishte e shkurtr, aq sa, prdorej shprehja dhndri hyri dhe doli e m pas, ai ohej larg nga banesa, n dhomn e quajtur konak. 71
68
Po aty, f. 140. Ll. Mitrushi Dasma n lalt e Myzeqes, Etnografia Shqiptare II, Tiran AEIKP 999/117, D.46, D.Bejleri, f.159-161. Po aty, f.159-161.
194
69
70
71
Edhe n Prmet, kur hynte dhndri n gjerdek rrokullisnin djem t vegjl n shtratin e iftit, linin qirinj t ndezur, mish, buk, bakllava, raki. Kndonin kng dhe prgjonin fshehurazi pas dere.72 N Zhulat (Gjirokastr), dhndri flinte me nusen t hnn n dark ose t premten. Nn jastk nuses e dhndrit u vinin nga nj cop hekur, duke menduar se kshtu prisheshin magjit q mund ti bheshin iftit73. N Elbasan, dhndri flinte n dhom me nusen natn e dyt, ndrsa natn e par vetm hynte n dhom dhe shkmbenin pije e dhurata. 74 N Peshkopi, dyshekun e t porsamartuarve e rregullonte ndrikulla, e cila e kontrollonte srish t nesrmen. Nn jastk ajo gjente disa t holla. Dhndri hynte von tek nusja dhe shokt e t afrmit e godisnin n shpin. Prindrit e t afrmit e prqafonin dhe qanin me z, duke besuar se djali i tyre do t ndahej prfundimisht. 75 N Leskovik natn e par nusen e vinin n flinte me nj djal t vogl. T hnn n mbrmje flinin nusja me dhndrin, (n disa raste dhe natn e s marts ose t mrkurs). Edhe ktu kunatat prgjonin pas dere, ndrsa t nesrmen, ifti linte n shtrat para.76 N Kelmend, natn e par me nusen flinte dasmoresha, ndrsa nett e tjera kunata. Pasi rregullonte shtratin, e zonja e shtpis, ose kunata e madhe hidhte sheqer sipas besimit q ti shkonte jeta mbl iftit dhe bnte kontrollin t nesrmen. Kur nusja nuk dilte e ndershme, burri ia priste nuses thekt (tufn) e shogzs (bishtin e brezit)
72
AEIKP 706/142 B. Bejkollari, f.13. AEIKP 820/104 P.Luli, f.17. A.aushi Martesa n qytetin e Elbasanit n Etnografia Shqiptare V, Tiran, 1974, f.252-254. AEIKP 872/155 D.Halilaj, f.27. AEIKP 670/106 B.Prifti, f.9-10.
195
73
74
75
76
dhe e dbonte nga shtpia. Pr t thuhej U kthye me thesnkryq.77 Edhe tek arvanitasit e Greqis, nuk lejohej bashkimi i t rinjve q natn e par, madje kalonin dhe net t tra pa u bashkuar.78 Edhe n Tomorric, jatakun me shtresa t reja e prgatiste kunata dhe rrokulliste nj djal t vogl me prindr gjall. Pastaj, vendosnin n dhom ushqime, mblsira, uj e sapun.79 Fillimisht fusnin nusen n dhom, e cila priste t vinte dhndri, i cili me t hyr n gjerdhek, i pastronte (shkoqte) stolit e fytyrs. M pas, ai ulej t hante, ndrsa, nusja nuk i prgjigjej ftess s tij. M pas, dhndri i thoshte asaj t zhvishej, por ajo nuk pranonte. Dhe ather, ai fillonte ta zhvishte vet. N mngjes nusja ngrihej hert, ndrsa dhndri, pa e diktuar njeri shkonte me bagti n nj vend t fsheht dhe larg shtpis ku rrinte deri n mbrmje. N shtresa ata linin para, t cilat i merrte kunata, e cila kontrollonte nderin e nuses. 80 N Malsi t Madhe dhndrin e fusnin brenda gjoja me pahir. 81 N fshatrat e Tirans deri n fillim t shek.XX, dhndri me nusen natn e par e t dyt flinin n qur, e pastaj shkonin n dhomn e tyre, sipas besimit se quri ishte vend i sigurt pr iftin q t mbrohej nga magjit. 82 N Rrz t Tepelens, sipas G.Hann-it, natn e par nusja flinte me grat, kurse dhndri me shokt e tij. T martn, dhndri shkonte n shtrat e pas nj ore i drgonin nusen, e cila pranonte t hynte brenda e m
77
F. Mehmeti Martesa n Kelmend Etnografia Shqiptare 13, Tiran, 1983, f.321. AEIKP D.165, P.Furiq, f.52. AEIKP 422/9, D.13 Ll.Mitrushi, f.37-39. Po aty, f.37-39. A.Dojaka, art. i cit. f.140. Po aty, f.140.
196
78
79
80
81
82
pas, mbyllnin dern. Kontrollin t nesrmen e bnte vjehrra dhe n rast se nusja nuk ishte e ndershme, e drejtonin tek prindrit. 83 N Gusi dhoma e iftit quhej qiler. Kur dhndri hynte n dhom, nusja duhet t buzqeshte. T nesrmen gjeveri dhe dasmoresha hynin n dhom. Hyrja si dhe dalja e nuses shoqrohej me krisma. N mbrmje, pas darke, bajraktari i krkonte gjeverit nj tabaka t mbuluar me nj shami t nuses (riz), me ngjyr t kuqe. M pas, bajraktari fillon ti fal dhuratn nuses, duke vn nj shum t hollash n tabaka sipas marrveshjes s br. Tabakan e ruan nj dasmor q prsrit fjalt: Nera e filanit duke treguar shumn.84 N zonn e Suhareks, kur hynte dhndri n gjerdek, fillonte loja dhe vallja e dasmorve rreth zjarrit t ndezur n oborr. Rrobat e vjetra, zakonisht t vjehrrs apo t vjehrrit, i vinin mbi shkopinj, i hidhnin n zjarr e i ngrinin lart. 85 Pra, si e pam, kur ifti hynte n dhom kryheshin veprime t ndryshme apotropeike si zhurma, t shtnat me arm, t prgjuarit pas dere, ruajtja e dhoms nga shokt e dhndrit etj. Gjithashtu, u vu re se n prgjithsi nusja nuk lejohej t flinte me dhndrin q natn e par. Ajo flinte me nj person tjetr q mund t ishte e afrme e dhndrit, grua (Kastrat, Shkodr, Malsi e Tirans, Kallmet etj.) ose dhe djal i vogl, vllami apo nuni (Kallmet, Prmet etj.). Vllami ose nuni, ishin nga njerzit m t afrt t dhndrit dhe as q mendohej t shprdorohej besimi i tij. 86 Edhe tek arbresht e Italis prgatitej fillimisht shtrati i iftit mes t shtnash; te arbresht e Molizs ishte vn re m 1882, nga E.Mellio, zakoni i t rregulluarit t
83
G.HannZakone n Rrz t Tepelens, Kultura Popullore I, Tiran, 1980. H.Gjonbalaj T dhna pr dasmn n Gusi, n Gjurmime albanologjike Folklor dhe Etnologji, IX-
84
1979, Prishtin, 1980, f.254.

85
B.Laji Elemente apotropeike n zakonet e dasms shqiptaren Gjurmime albanologjike, Folklor
dhe Etnologji 25-1995, Prishtin, 1996, f.196.

86
A.Dojaka, art. i cit. f.139.

197
shtratit martesor t enjten para dasms nga disa gra, t cilat, mes t shtnave dhe goditjeve t daulleve, kndonin pr lumturin e iftit. Pastaj, t afrm e miq t iftit vizitonin dhomn martesore e vendosnin mbi shtratin bashkshortor mblsirat e para87. N nj burim tjetr arbresh thuhet se, shtrati martesor prgatitej t shtunn n mngjes (i shtrohet shtrati dhndrit) me araf e mbulesa t reja dhe sipr vendosej veshja e nuses, t ciln do ta vishte pr ritin e dasms: kamizolla, zhipuni dhe kurorat.88 N Shkodr sipas dshmive t E. Durham, dy shoqruese prgatisnin shtratin, zhvishnin nusen e i vishnin nj kmish t gjat mndafshi. Pastaj e shtrinin n shtrat me forc. Kur dhndri hynte brenda pasi ishte kshilluar nga dy burra, dasmort t gjith qndronin jasht ders e kndonin epithalamia t nj natyre inkurajuese si dhe jepnin kshilla me z t lart prmes vrims s elsit. Nusja duhet ti jepte dhndrit gurabi, t ciln e kishte sjell n arkn e nusris. Turma kndonte deri sa martesa t konsumohej dhe nusja e dhndri visheshin krejtsisht brenda nj kohe t shkurtr.89 N Malsit e Tetovs gjat nats s gjerdekut, ishte zakon q t mos flinin n t njejtn koh nusja dhe dhndri, por njri t flinte e tjetri t ruante 90 duke besuar kshtu ruajtjen nga magjit. N Bilisht kmisha e virgjris i ohej nns s nuses dhe ajo daroviste, ndrsa dhndri, me nj shishe me raki t lyer me boj t kuqe dilte npr fshat dhe u jepte t gjithve nga pak raki q t tregonte pr virgjrin e nuses s tij.91
87
M.di Lenna Gli Albanesi di Montecilfone 1972, f.97. A.Giordano La Shkulqia-Martesa di B. Bilota, Roma, 1984. E.Durhamm Some tribal origins laws and customs of Balkans Londr, 1928, f.200. B.Laji, art i cit. f.196. Visaret e kombit V-XIII, f.68.
198
88
89
90
91
Si u vu re, bashkimi martesor n Shqipri kryhej nprmjet shoqrimit me praktika t caktuara rituale, prgjithsisht uniforme; ai zakonisht nuk kryhej natn e par t martess, por ditn tjetr ose pas disa ditsh; shoqrohej me elemente apotropeike etj. Por, n lidhje me kto dukuri do t flasim m posht. Karakteristika t ngjashme t nats s par t martess, elemente dhe praktika t tilla rituale i gjejm n prgjithsi edhe n popuj t tjer t Ballkanit, t Europs e m gjer n bot. N rrethinat e Pejs dhe Prizrenit, si tek serbt dhe tek shqiptart, ekziston zakoni q t rinjt, me goditje t fusin dhndrin n dhom para kryerjes s ceremonis s bashkimit t t rinjve. N disa krahina jugore t Serbis (Leskovas, Vranj etj.), i ashtuquajturi syri me lara tregon fillimin e zbatimit t ceremonis s bashkimit t t rinjve.92 N Fushn e Dibrs tek maqedonasit, ishte zakon q, kur rregullonin shtratin e t porsamartuarve, mbi rrogoz ose kuvert, hidhnin nj djal duke shoqruar veprimin me urimet: hajde marshalla, mashkulli e filloi, meshkuj t tjer t shtrihen n t gjith krevatet e shtpis. Gjithashtu, para mbylljes s iftit n dhom, n shtratin e tyre, shtrihet nj djal q ta przieje. Mbasi t porsamartuarit mbyllen n dhomn e tyre, vllai i madh u kput kokn disa pulave, t cilat, dikur i hidhin n brazdn (kanalin) e fshatit q ti marr uji, si besim se me kt veprim, ua kputi kokn t gjitha vajzave q do t lindin, pra, n dshirn pr t lindur djem. 93 Kur prgatitet shtrati i iftit shtrihet nj djal i vogl me prindr gjall dhe dhndri goditet n shpatulla nga shokt para hyrjes n dhomn ku ndodhet nusja, ndrsa n fshatin Skudrinj prcjellja e dhndrit bhet duke e goditur me shkelma. 94 N
92
AFIKP, D.94, V.Stojanceviq, f.35-39. AFIKP, D.96 V.Jaqovski, f.56. AFIKP, D.95, A.Popovski, f.51.
199
93
94
Brezno n qoft se nusja sht e ndershme, dhndri njofton gjyshin e baban dhe i qeras me raki t kuqe; n t kundrt, nusen e przn.95 N Jelashnic (Nishav), vjehrra n mngjes i krkonte nuses kmishn, n qoft se nuk ishte n rregull, nusen nuk e onin pr uj: N Siqev, n qoft se nusja nuk ishte e virgjr, vjehrra hap nj vrim n shtam dhe me shtam t shpuar e on nusen pr uj. N Gabrov, pr t festuar ndershmrin e nuses, pijn raki t ngroht e shtijn me pushk.96 Tek bullgart bashkimi i t porsamartuarve kryhej t djeln n dark. Shtrati rregullohej prej kunats ose kunatit dhe dhndri u jepte bakshish. Dhoma ku flinte dhndri me nusen ishte zakonisht qilari, ose, nj ambjent ku ruheshin ushqimet. Dhndri e nusja ndaheshin duke u krkuar falje prindrve t djalit, t cilt i shkopsisnin duke u zgjidhur t gjitha nyjet q kishin n trup nga frika e magjive t mundshme. Edhe ktu ruanin shtpin e prgjonin pas dere, sipas besimit pr t evituar lindjen e fmijve t shurdhr. 97 Akti i bashkimit kryhej po at nat. Kur nusja ishte e virgjr (pas kontrollit t vjehrrs), njoftohej me t shtna pushksh e valle t mendura. Kmisha e nuses e vendosur n nj tepsi u tregohej miqve, t cilt hidhnin para. Shtinin me pushk, t rinjt u kpusnin kokat pulave, miqt qeraseshin me raki t kuqe. Niseshin tek shtpia e nns s nuses me kmishn, me pogae dhe lule t kuqe me sheqer. Kur nusja nuk dilte e ndershme, besohej se do t ndodhte fatkeqsi n shtpin e dhndrit dhe nusja i nnshtrohej poshtrimit duke e kthyer tek shtpia prindrore e hipur mbrapsht mbi gomar. 98 N Mal t Zi, nusja, natn e par flinte e veshur mes dy gjeverve ( njri vllai i burrit, tjetri kushri i tij ose xhaxhai). Kur mbaronin ditt e dasms, nusja flinte me
95
AFIKP, D.92, B.Xhimrevski, f.6. AFIKP, D.156, S.Mihailloviq, f.21. R. Ivanova, Bulgarian folkloric wedding, Sofie 1984, f.102-108. Po aty, f.102-108.
200
96
97
98
vjehrrn, sepse ata e kishin pr nder sipas shpjegimeve, t mbronin konsumimin e martess; sa m gjat, aq m shum nderohej martesa. 99 N Spanj, turma e gzuar e njerzve qndronte posht dritares s dhoms s iftit duke knduar kngt tipike coplas dhe kur dhndri dilten dritare e lajmronte se gjithka kishte shkuar mir, ai prshndetej me gzim t madh, me frshllima e me valvitje t flamurit. 100 N disa vende t Mesdheut Lindor, kmisha e nats e nuses dhe arafi valvitej nga dritarja e dhoms s iftit pr disa dit me radh pr publikun.101 N disa zona t Italis, nnat prgatisnin shtratin e nats s par dhe shpesh, araft ishin ato t nats s par, t prindrve t nuses. Ishin zakon shakat e rnda nga ana e shokve t dhndrit, q prpiqeshin ta dehnin dhndrin gjat darks q ta bnin pr momentin t paaft pr t konsumuar martesn. Kur ifti trhiqej n dhomn e tij, shokt kndonin posht dhoms s tyre dhe largoheshin vetm pasi atyre u hapej dritarja e u hidhej sallam e ver. Ishte zakon dhe ekspozimi i arafit t nats s par t njollosur me gjakun e virgjris. 102 M Marok, takimi i par seksual i iftit i njoftohej popullit ose t ftuarve, me t shtna pistoletash nga dhndri ose miqt e tij. Deflorimi i vajzs kishte shum rndsi dhe, kur ajo ishte e virgjr, kmisha e nuses me gjakun virgjror i tregoheshin publikut. N t kundrt nusja drgohej n shtpin e prindrve. 103 N ishujt Gilbert t Detit t Jugut, dhndri shtyhej nga t afrmit e tij t hynte n banes ku ishte shtruar nj rrogoz nn ati. Ai hipte atje dhe t afrmit prisnin posht. Pas bashkimit t iftit, nna e vajzs kontrollonte rrogozin pr gjurmt e
99
E. Durhamm, vep. e cit. f.208. M.Baker Wedding customs and folklore New Jersey, 1977, f.126-127. Po aty, f.127. P.Ceone e C. Audino: Il ciclo della vita, f.20-23. AEIKP, V.193 (Realexikon Vorgeschuchte) f.39.
201
100
101
102
103
gjakut dhe, babai e xhaxhai i dhndrit merrnin pak gjak e lyenin faqet, ndrsa, rrogozi digjej me kujdes, sipas besimit q t mos mbetej asnj shpirt i keq magjik. 104 N disa zona t Siberis, rezistenca e nuses ndaj dhndrit bhej e till q provokonte t dyja palt, t nuses e t dhndrit, n prleshje t prgjithshme.105 Te meksikant e vjetr, ifti i ri nuk bashkohej q ditn e par, por, duhet t mbante t prkor pr katr ose n shum dit. Vetm pas ksaj kohe Tobie, mund t ekzekutohej martesa. N qoft se nj ift bashkjetonte pa kryer ceremonin e msiprme dhe kishte lindur nj fmij, ceremonia do t zhvillohej m pas, ose prndryshe, gruaja kthehej bashk me fmijn n shtpin e prindrve dhe fmija i prkiste familjes s nns. Vetm kur kryhej kjo ceremoni fmijt i prkisnin burrit e fitonin t drejtn e trashgimis. 106 Kjo munges e bashkimit seksual sht vrejtur n mjaft vende: n Greqi kalonin prgjithsisht tri dit para se ifti i kurorzuar t bashkohej; e njjta gj ndodhte n Rom, n Belgjik e tek turqit. 107 Kudo npr bot nata e par e iftit shoqrohej me rite mbrojtse pr t sapomartuarit. N Gjermani nuset qepnin pes kryqe n jorgant e tyre t nusris kundr magjive. N Skoci dhndri kujdesej t mos ngrihej nga shtrati para nuses, sepse, prndryshe, do t ishin shum t forta dhimbjet e lindjes s fmijs s par. Sipas besimit ai q do t flinte i pari, do t vdiste i pari; ndrsa, ai q do t zgjohej i pari n mngjes, do t urdhronte nshtpi. 108 Qiriu i ndezur gjat nats s par ishte ogur; nse ai do t prskuqej kur shuhej ishte shenj e mir, por, kur nuk ishte i kuq, tregonte se njri nga t dy t sapomartuarit kishte qen jo besnik para martese.
104
R.Corso, vep. e cit.; f.109-110. Po aty, f.30 Po aty, f.47. Shih m hollsisht: A. de Gubernatis Storia comparata degli usi nuziali in Italia e presso gli altri
105
106
107
popoli indo-europei, Milano, 1869, f. 191-195.

108
M. Baker, vep. e cit, f.126.

202
Martesa marokene gjithnj konsumohej nn dritn e qiriut, kshtu q, gruaja do ti dukej burrit t saj si nj drit q shklqen.109 Veprimet rituale pr pjellshmri ishin mse t zakonshme. N Irland vendosej mbi shtratin bashkshortor nj pul q ishte duke br vez, ose iftit i jepej t hante nj vez me dy t verdha. N Kin besohej se, pes monedha t ndryshme t kohs s pes perandorve t ndryshm t gozhduara n shtratin e nusris, siguronin iftin pr t paktn njzetepes fmij. N Skoci shtrati i nuses rregullohej gjithnj nga nj grua me qumsht n gjinj, sepse sipas magjis imitative, prekja e dyshekut dhe e shtrojave prej saj magnetizonte (magjepste) shtratin pr iftin para se ata t shtriheshin mbi t.110
Nata e gjerdekut dhe kalimi. Disa karakteristika sociale dhe psikologjike t shndrrimit.
N baz t t gjitha etapave tradicionale sipas s cilave sht zhvilluar jeta njerzore, qndrojn ato q jan quajtur rite t kalimit, koncept ky i zhvilluar nga studiuesi i njohur A.Van Gennep, n veprn e tij Les rites de passage (1909). Ritet e kalimit prfshijn trsin e riteve e ceremonive q kryhen pr t shnuar kalimin e individit nga nj gjendje n nj tjetr, ose nga nj status i caktuar n nj status t ri. do rit kalimi kryhet sipas disa sekuencave t caktuara.Van Gennep dallon tre momente n zhvillimin e do riti kalimi: 1) ndarja (shkputja) nga situata, apo, jeta e mparshme, 2) kalimi (ose tranzicioni), i cili nnkupton fazn e ndrmjetme midis gjendjes s
109
Po aty, f. 126 Po aty, f. 126

203
110
vjetr e asaj t re, interval i mbushur me rreziqe dhe 3) pranimi (bashkimi) i individit n bashksi me nj status t ri.111 Martesa bn pjes n etapat kryesore t jets njerzore q shnohet nga ritet e kalimit. Ceremoniali i dasms shqiptare zhvillohet nprmjet fazave t caktuara, t cilat paraqiten me forma rituale t ndryshme. Nj nga kto faza rituale sht ajo e bashkimit martesor t nuses dhe dhndrit, gjat s cils, prmbushet funksioni social i kalimit nprmjet ndarjes nga gjendja e mparshme e individve dhe, kalimit n nj gjendje tjetr t re. Duke u nisur nga nj kndvshtrim i till, studiues t tjer kan vrejtur se martesa ssht vese nj rit,112 sepse nprmjet prdorimit t rregullave e formave t caktuara t tradits ka si qllim ndarjen e njrit prej t martuarve, pr m tepr t femrs, nga: a) grupi i vet farefisnor, b) nga shoqria e vet seksuale, c) nga ajo fminore, apo adoleshenciale, n t ciln bn pjes, pr tu bashkuar: a) me nj brthan t re sociale, b) me nj shoqri t re seksuale, c) pr t nisur zakonet e grupit t t rriturve. N ceremonialin e dasms, trsia rituale prmblidhet n nj bosht t caktuar q sht kalimi, por brenda ktij kompleksiteti ritual, faza t caktuara mund t paraqiten si rite kalimi sekondare me tri momentet prkatse. Nata e bashkimit martesor prbn nj nga kto sekuenca rituale ku paraqiten specifikat e kalimit t shprehura n skemn treshe: ndarje, kalim, pranim. Gjat momentit ritual t bashkimit martesor, procesi i kalimit t dy individve t nuses dhe dhndrit funksionalizohet me kryerjen e veprimeve simbolike me qllim ndarjen, (shkputjen) e tyre nga gjendja e mparshme, provat e vshtirsit simbolike n t cilat vihen dhe pranimi n nj rreth t ri social, me nj status t ri. Do t ndalemi n sekuencat e njpasnjshme t kronologjis rituale t nats s par t iftit dhe t bashkimit t tij. Kto sekuenca do t prmblidhnin momentet: para
111
M.Panoff, M.Perrin, Dizionario di etnologia, f.168. R. Corso, vep. e cit. f.3.

204
112
hyrjes n dhomn martesore (n gjerdek), hyrja e qndrimi n dhom, moskonsumimi i martess, bashkimi martesor, e nesrmja e bashkshortve. Ndrsa, t prmbledhura sipas skems tipike treshe kto sekuenca do t grupoheshin: 1) faza e par: ndarja simbolike, periudha para konsumimit t martess (para hyrjes n gjerdek, hyrja dhe qndrimi n gjerdek); 2) faza e dyt: faza e ndrmjetme e kalimit t provave e rreziqeve simbolike: periudha e mungess s bashkimit seksual, e m pas, kalimi - kryerja e aktit, (q n literaturn etnologjike njihet me termin copulatio carnalis); 3) faza e tret: pranimi, periudha pas kryerjes s aktit, e nesrmja e bashkshortve. Van Gennep ka vn re se, n shum raste kur periudha e kalimit sht e formuar mjaftueshmrisht sa t prbj nj stad t pavarur triada tipike ndarje, kalim, pranim mund t dublikohet n: ndarje- kalim dhe kalim- pranim.113 Kjo skem mund t trajtohet dhe pr tri fazat e msiprme. I shohim n mnyr m t detajuar. (N prfundim t analizs s mekanizmit t ritit mund t shihet skema e prmbledhur e ktij mekanizmi n tri fazat e prmendura). Faza e par - Para konsumimit t martess. Ndarja nga gjendja e mparshme dhe format rituale t shprehjes s saj. Periudha: Para konsumimit t martess. - Para hyrjes n dhom: Elemente t ndarjes. a) Ndarja e dhndrit me prindrit e t afrmit: duke krkuar falje e duke u takuar sikur t ndahej me ta prgjithmon. T qart e t afrmve, n ndonj zon t qart me z p.sh., (Peshkopi) shprehej si prjetim i humbjes prgjithmon t individit. b) Marrja e bekimit t djalit nga prindrit nnkuptonte mbylljen e nj etape, asaj t beqaris dhe fillimin e nj etape t re q lidhej me krijimin e familjes s tij t re:
113
A.Van Gennep, The rites of passage London, 1965, f. 11-14;

205
- Urom, o baba, urom! - Uratn m pa, o bir, timen dhe t perndis, gjer n koh t pleqris, mu plaksh e mu trashgofsh, bfsh djem e mi martofsh!114
c) Goditja e dhndrit nga shokt e t afrmit. Kjo form rituale q shoqronte hyrjen e dhndrit n gjerdek sht interpretuar n disa raste si nj form e krkess s t drejts seksuale mbi nusen si ishte dikur n rendin e gjinis primitive. 115 Gjat do martese karakteristik sht ndryshimi i mjedisit dhe i gjendjes s individve prkats. Ky ndryshim sjell dhe nj tjetrsim ekonomik, ku grupet sociale t dobsuara numerikisht jan m shum ose m pak t interesuara pr marrveshjet ekonomike.116 Duke hyr n nj grup t ri social, n nj grup t ri seksual e n nj grup t ri familjar, nusja dobson grupet e vjetra n t cilat bnte pjes dhe forcon grupet e reja ku pranohet. Ndrsa, dhndri nuk e ndryshon grupin ose rrethin e tij familjar, por ndryshon dhe dobson numerikisht e sentimentalisht grupin e vjetr. Ai zhvendoset nga grupi i beqarve n grupin e t martuarve, pra ndryshon statusin social e seksual. Pikrisht, kt ndryshim e kundrshton grupi i vjetr i shokve, i dobsuar, kundrshti q shprehet me veprime rituale shtyrje, goditje etj. Sipas vet shpjegimit popullor kjo goditje ishte pr ti dhn
114
AFIKP, P.Gjidede, fl. 52, f.21. A.Dojaka, art. i cit. f.139. A.Van Gennep, vep. e cit., f.176;
206
115
116
lamtumirn nga beqarllku. 117 N fakt, ky konceptim bartet dhe nga vargjet rituale prkatse:
Navash, navash dhndrin- o Mos mi hiq pllmbn- o Mustaqe shpndrrit- o Se i del nga zemra nuses- o Sa ti heq cipullin- o Ti shikoj fytyrn- o Se do shkoj jetn- o118
N kto vargje, shqetsimi kryesor i veprimit t goditjes s dhndrit, lidhet me faktin se kjo gj mund t zbehte autoritetin e tij para nuses, ndrkoh q ai tashm nuk duhet t shihet prej saj si nj djalosh, por si nj burr. Simbolikisht, ky veprim shnon ndarjen nga djalria e kalimin n burrri. Gjithashtu, veprimi i goditjes s dhndrit njihet dhe n bot. Por mendimi q ai mund t mos lidhet me t drejtn mbi nusen, (pra me at q njihet si ius naturale), por thjesht thjesht me fazn e par t kalimit, ndarjen nga gjendja e mparshme, mbshtetet dhe nga fakti q ky veprim n bot nuk kryhej vetm n momentin para hyrjes n dhomn martesore dhe kryerjes s bashkimit seksual. N disa zona t Italis (Romagna, e ndonj zon t Lombardis), dhndri goditej me grusht gjat celebrimit martesor e pikrisht n momentin e dhnies s bekimit, kur ai deklaronte pohimin e tij (madje ky gjest figuron dhe n disa paraqitje piktoreske si p.sh. piktura e Beato Angelico n
117
AEIKP, 999/117, D.46, f.161. AFIKP, F. M. Rrapaj, fl.52, f.23.

207
118
Galerin e Uficit, e Giotto- s n Kapeln e Skrovenjit). Ky rit njihej dhe nga romakt n format rituale emancipatio e manumissio.119 d) Kur nusja hynte e shtyr me forc (p.sh. Rrz e Tepelens, Shkodr); kur dhndri hynte i shtyr me forc (Malsi e Madhe). Specifik e ndarjes sht refuzimi i individit. Refuzimi simbolik i hyrjes n dhomn martesore lidhet me vshtirsit e shkputjes nga gjendja e mparshme, me vetdijen e ndarjes prfundimtare nga kjo etap. Pr nusen refuzimi nnkuptonte asociacione me ndjesit e rrnjosura t turpit n lidhje me aktin seksual, i cili n vetdijen e saj krahasimisht prqasej me vdekjen:
Thllz e grcit kalas, vjen me turp a lanet pa, sikur okush do t vras, mos u tremb, moj lummadhe, se nuk bnen varre, dhe varre n u bfshin, un tij do t shptoj.120
e) Nj tjetr form rituale e lidhur me fazn e ndarjes sht dhe vallja kushtuar ktij momenti. N Dardh (Kor), krcehej rrotull dyshekut t gjerdekut para se t flinte nusja me dhndrin:
Ky dysheku rrumbullak
119
G.Bronzini, Lineamenti di storia e analisi della cultura tradizionale, Roma, 1964, f.63. AFIKP, J.Mato, fl.2, f.18.
208
120
i vjen djalka rreth e qark121
Vallja ishte pjes prbrse e ritit sepse sipas studiuesit Wolfram, duke krcyer t porsamartuarit ln grupin e beqarve dhe kalojn n at t t martuarve; duke krcyer dhe familjet e tyre prkatse konfirmojn lidhjen; n disa popuj gjermanik, nj martes nuk konsiderohet e kryer prfundimisht edhe pas ceremonis n kish, derisa, nusja i dorzohet dhndrit, n nj valle. Funksionin e kalimit e kryente vallja e nuses me dhndrin e, m pas, me dasmort (Libohov) 122, vallja e dasmorve jasht, rreth zjarrit t ndezur (Suharek) kur ifti mbyllej n gjerdek, vallja q krcenin gra e vajza (n Mat)123 kur hynte dhndri te nusja etj.
Hyrja dhe qndrimi i iftit n gjerdek
Harku kohor i hyrjes dhe qndrimitn gjerdek t t porsamartuarve prmblidhte disa veprime rituale t lidhura me fazn e shkputjes nga gjendja e mparshme e beqaris e t dy individve dhe premisat e para t kalimit. Kjo sekuenc kohore e mbylljes brenda mund t shihet si nj rit sekondar kalimi simbolik n skemn e reduktuar ndarje- kalim. 1) Heqja e duvakut dhe pastrimi i fytyrs s nuses prej dhndrit (n disa raste dhe heqja e pjesshme e rrobave t nusris):
Tarnana guri glqeres Kush ti shkoqi ato tele,

121
AFIKP (materiale) D.18 AFIKP, 999/1117, D.46, f.160. Q.Allushi, Dasma n Mat, Etnografia Shqiptare IV, Tiran, 1972, f.275.
209
122
123
- Hamit beu me prkdhele124
Funksioni i ktij veprimi lidhet simbolikisht dhe psikologjikisht ne fazn fillestare t deflorimit t nuses. Momenti i kalimit shnohet gradualisht nprmjet ndryshimit: heqjes s duvakut (kalimit nga gjendja i panjohur - i njohur), fshirjes e pastrimit t stolisjes s nuses, veprim i indikuar si prishje e stolis q i paraprin n mnyr simbolike shkatrrimit t vajzris s saj. Ky moment modelon nga pikpamja e simboliks veprimet e pjesshme pr kryerjen e aktit seksual t munguar. 2) Shkmbimi ritual i ushqimit (mblsira, buk, mish raki etj.) dhe i dhuratave midis nuses e dhndrit. Ngrnia e prbashkt, shkmbimi i ushqimit n dhomn martesore realizon prmasn sociale t ritit, socializimin e individve duke kryer funksion lidhs n opozicionin i panjohur- i njohur, funksion shpirtror e estetik n zbutjen e zbehjen e opozicionit i huaj- i vet. Semantika e ktyre veprimeve shnon kalimin e pjesshm n stadin e familiarizimit t nuses e dhndrit. Elementet prbrse t ksaj sekuence rituale shrbenin dhe si mjete propiciacioni (zbutjeje) dhe mbrojtjeje. Nj qllim t till kishte pr shembull, ngrnia e buks rituale. N Myzeqe djalit ose nuses q martohej i jepej panaija (buka rituale), t ciln e mbanin n xhep qysh t dieln n mngjes e deri t hnn n mngjes, t nesrmen e nats s gjerdekut, kur e hanin esll sipas besimit pr tu mbrojtur nga magjit. 125 Shkmbimi ritual i ushqimit t kujton ritin antik romak potus et biberagium t shkmbimit t nj kafshate buke, nj fruti, nj got vere 126 midis iftit si shenj e forcimit nga bashkimi.
124
AFIKP, E.Cakaj, fl.5, f.11. J.Nushi, Mitologji e besime n Myzeqe, Etnografia Shqiptare V, Tiran, 1974, f.300. R.Corso, vep. e cit., f.149.
210
125
126
Deri tani analizuam mekanizmin e ritit q lidhet me fazn e par t skems s kalimit, ndarjen simbolike t individve nga gjendja e mparshme, faz q shnohet nga periudha para konsumimit t martess.
Faza e dyt; faza e ndrmjetme: Vnia n vshtirsi e prova simbolike dhe kalimi n gjendjen e re. Kt faz e prbn periudha e mungess s bashkimit martesor dhe m pas, kalimi - kryerja e aktit ( copulatio carnalis).
Momenti para kalimit: I) Mungesa e bashkimit martesor. Nata e par e martess dhe mungesa e aktit seksual gjat saj (ose n disa net radhazi) pbn nj interval pezull, t ndrmjetm midis ndarjes dhe kalimit, interval gjat t cilit bashkimi martesor vihet para nj periudhe t prkohshme prove. Vargjet tradicionale e prcjellin kt form arkaike t ekzistencs s ritit:
Dilna shpejt, o dhndr- o, Mjaft e pe nusen- o, Se na dridhen dhmbt-o!127
Mungesa e kontaktit seksual natn e par t martess e shpeshher pr disa net me rradh, sht nj rit i cili njihet nga etnologt me emrin nett e Tobias, nuits de Tobie, notti di Tobia, Tobias nchte ose m mir net t njohura n diakroni si trinoctiun castitatis dhe q lidhet me epoka t lashta, me dasmn e t riut Tobia.128 Sipas nj libri apokrif Libro di Tobia (6,22) (disa shekuj para ardhjes s Krishtit), Tobia u martua me nj vejush t bukur persiane, Sarn, e cila kishte pasur shtat
127
AIKP, F. M. Rrapaj, fl.52, f.30. G.Tassoni: Il rivoltagio n Lares, Anno LIII, nr.1, 1987, f.27.
211
128
burra, t gjith t vdekur pr shkak t ndikimit t rrezikshm t demonit Asmodeo. Tobia, m dinak nga t gjith, duke mbajtur t prkor e duke ruajtur dlirsin tri nett e par t martess, mashtroi pritjen e Asmodeos q rrinte gati pr t goditur dhe kur demoni u largua, ai u bashkua me Sarn pa asnj rrezik, sepse durimi i tij e kish ruajtur nga ndikimi i tmerrshm diabolik.129 Trinoctium castitatis sht dokumentar n qytetrime t ndryshme primitive t Afriks, Indis dhe n Europ, n popullsi t ndryshme sllave, gjermanike e latine.130 Ai sht vrejtur n Itali, Britani; i lidhur me t sht dhe motivi i vendosjes s shpats midis t porsamartuarve si gardienne de chastet q gjendet n legjendat mesjetare franceze, n romances spanjolle si dhe n novelistikn popullore ruse. 131 Pra, ndalimi i marrdhnieve seksuale midis t porsamartuarve natn e par, ose, nett e para t martess ka si qllim kalimin simbolik t rrezikut prej ndikimit t forcave t kqija. E. Kagarov n studimin e tij Klasifikimi i riteve t dasms, shpreh iden se trinoctium- i n origjinn e tij arkaike kishte funksion apotropeik pr t mashtruar e gabuar demont, t cilt n momentin e marrdhnieve t para seksuale, n astin e deflorimit, mund t penetrojn n trupin e nuses, e ktij opinioni i bashkohen dhe studiues t tjer, si Samter, Reinach. 132 Brenda kontekstit t rreziqeve nga influencat negative, bashkimi martesor vihet n prova e vshtirsi dhe t natyrs ktonike. Ato jan t karakterit fiziologjik, prcillen n formn e komplekseve psikologjike t lidhura me mungesn e prvojs przier me ndjenjat e turpit e ato t ndrydhjes dhe prbjn penges pr kryerjen e aktit. Kto motive psikologjike t frenimit e bllokimit jan karakteristike pr t dy
129
G. Bonomo Rileggendo le antichita italiane di A.L. Muratori, Demologia e folklore, Palermo,
1974, f.159.
130
G. Bronzini, vep. e cit., f.67. P.Toschi, Il folklore, Roma, f.54. G.Tassoni, art. i cit., f.29.
212
131
132
individt dhe shkaktojn konflikte emocionale, t cilat dhndrit:
reflektohen n vargjet
popullore duke u paraqitur n format eksklamative t ankess midis nuses e
-Ku sht beu q m mori? Duvakthin, pse sma nxori, -Nxirre vet n je turke, Se jam djal e m vjen turp! Nxirre vet pr Perndi, Se jam djal axhami!133
Vshtirsit e pengesat e kalimit shpesh paraqiten n formn e impotentia coeundi gj q on n moskryerjen e marrdhnies:
Nuseja me naze shum, tr natn mbe pa gjum, tr natn bot e bot, sqe i zoti ta bj dot. U jalla, aman, o zot Se kshtu sja doli dot!134
Momenti vijues n procesin e kalimit sht:
133
AFIKP (mat. t daktilogr.), Rehov, 1955. AFIKP, P.Gjidede, fl.32, f.51.

213
134
II) Nata e kryerjes s bashkimit martesor. Edhe kjo periudh mund t shihet si nj faz e re ndarje- kalim. Synimi final sht kryerja e aktit dhe marrja e virgjris s nuses. Ky moment nnkupton mohimin e nj gjendjeje t vjetr dhe pohimin e nj tjetre, t re. Ai realizohet nprmjet: 1) ndarjes prfundimtare nga statusi i t pamartuarve dhe 2) kalimit n statusin e t martuarve. Ky kalim prmban n vetvete prova pr t cilat ifti sht i vetdijshm. -Rezistenca simbolike e nuses bhet nj prov q dhndri duhet ta kaloj me dinjitet. Kjo rezistenc n dialogjet kontekstuale shfaqet n kundrvnien i huaj- i vet dhe konceptohet si nj trofe q duhet fituar, si pushtim i nj territori t huaj q nnkupton asgjsimin e elementit i huaj dhe shndrrimin n formn i vet:
-Qy dysheku rrumullak, i vjen djali rrethprqark Krkon faqen, un sja jap. -Un n qofsha djal i mir, Ti marr vet me pahir. -Mi merr dot, smi merr dot, O mustaqeborzilok.135
Elemente t tjera q plotsojn klimn rituale t ksaj sekuence reflektojn prpjekjet pr kalimin e rreziqeve t mundshme pr t porsamartuarit. Kto jan elemente q kan qllim zbuts e mbrojts si p.sh. t shtnat, ruajtja e dhoms apo e shtpis nga shokt e dhndrit, prgjimi mbas dere etj. Bashkimi seksual shnon kalimin, shndrrimin vajz - grua dhe djal - burr. Deflorimi i nuses sht mbrritja n qllimin prfundimtar. Konkteksti ritual sht
135
AFIKP, vll. XVI, f.338.

214
n funksion t simboliks s virgjris e t deflorimit. Ai krijohet mbi bazn e kontrastit simbolik t ngjyrave e bardh -e kuqe, t cilat japin prkatsisht konotacionet simbolike t dlirsis (virgjris) e t gjakut virgjror (deflorimit). Prbrsit ritual: kmisha e bardh e nuses dhe e dhndrit, duvaku i kuq, i cili n maj ka nj pjes t bardh, shtrojat e dyshekut (jorgan i kuq, i ri, dyshek i kuq, i ri) e prforcojn kt simbolik:
T ndrit shandani n hajat, Djalo me sahat, Po t pret babaj lart, t ka shtruar nj jatak, nj jatak t kuq t ri, q ska fjetur- o asnjeri.136
Marrja e fjals jatak n fillim t vargut t pest n formn figurative t epanastrofes bhet pr ta vn at n asociacion me epitetet e njpasnjshme t kuq, t ri, t cilat n togfjalshin nj jatak t kuq t ri, estetikisht lidhen me semantikn e virgjris e t deflorimit. Epiteti i ri n kt kontekst simbolikisht lidhet me fillimin; i ri, i paprekur, i virgjr. Kt koncept t virgjris e prforcon dhe metafora e vargut pasues: q ska fjetur- o asnjeri. Prmes alternimit gradual t veprimeve gjat bashkimit t vajzs dhe djalit, prftohet loja intime sensuale.
Mbylle dern, vuri lloz

136
AFIKP, L. Spahiu, fl.2, f.26.

215
se un do qesh e do los. Los e los me ballto, si lugt n dhallto. Los e los me faqeto, si brumt n magjeto. Los e los me gushto si shqerrat n fushto.137
Ky prftim kryhet prmes anafors los e los, paralelizmave figurative midis vargjeve q kan n baz aliteracionet (ballto- dhallto, faqeto- magjeto, gushtofushto) dhe krahasimeve (si lugt n magjet, si brumietj.). Bashkveprimi i ktyre elementeve figurative me vargjet shtatrroksh t rregullt, t ndjekur nga rima t njpasnjshme krijon nj efekt ritmik sugjestionues. Elementet e nnrenditura dhallt, brumt, shqerrat, transmetojn domethnien simbolike t ngjyrs s bardh t lidhur me virgjrin e nuses. Edhe elementet materiale, q marrin pjes si prbrs ritual i shrbejn konceptit t virgjris. Kt funksion ka kmisha e pahapur n gryk q nusja i bnte dhurat dhndrit q t besonte dhndri q at kmish nuk e kish veshur tjetr njeri prve burrit t saj e q do ta hapte e shoqja pr t besuar burrise nusja ishte n rregull si up (se ishte e virgjr).138 Paradoksalisht me veprimet paraprake rituale, ku nusja ishte e turpshme apo e bindur dhe priste dhndrin t merrte iniciativn e t kryente gjithka, n mjaft poezi popullore ajo zhvishet nga komplekset e druajtjes e t ndrydhjes dhe zbulohet n prmasn pasionale brenda performancs s aktit:
137
AFIKP, P. Gjidede, fl. 38, f.19. J. Nushi, (mat. i cit.), f.300.

216
138
Me t bir e bots, N mes t bashods. Shtruar e mbuluar, Puthur e kafshuar.139
Momenti i deflorimit t nuses shnon kufirin midis shkputjes dhe kalimit. Kjo do t thot kalimi i saj dhe i dhndrit n gjendjen e re seksuale, at t t martuarit, bashkshortit. Akti seksual sht i lidhur dhe me aktin e krijimit t familjes s re . asti ritual gjat s cilit ndodh kalimi zhvillohet brenda kohs rituale. Duke qen se kjo koh sht e lidhur me kohn mitike sht e dukshme prqasja estetike e aktit t krijimit me krijimin mitologjik sepse mitologjia e strviste njeriun primitiv q ta vlersonte jetn e fisit jo vetm si pjell t kozmosit mitologjik, por dhe si nj prsritje, si nj dublim t tij. 140 Kalimi, duke bartur aktin e krijimit (krijimi i nj gjendje t re pr individin, por dhe i lidhur ky akt me at t krijimit t jets s re, aktin e ngjizjes), prqaset estetikisht n vargjet tradicionale me iden e krijimit t kozmosit. Momenti i deflorimit, shndrrimi, prsrit simbolikisht shndrrimin kaos - kozmos. Sipas Prof. A. Uit, kozmosi mitologjik perceptohet paradoksalisht nga njeriu primitiv nga njra an si protoburim, protokrijim (arketip i par) i formave jetsore, kurse nga ana tjetr si model imitimi, respektimi t prpikt n procesin e prsritjes qerthullore t jets. 141 Pr t krijuar kt model imitimi organizohet nj marrdhnie asociative e elementeve nga sfera t ndryshme, natyrore e shpirtrore; marrin pjes toka,
139
AFIKP, (mat.t daktilogr.), Bezhan, 1955. A.Ui, Mitologjia, folklori, letrsia, Tiran 1982, f.31. Po aty, f.32.
217
140
141
bimsia, dukuri t ndryshme (lvizje, tinguj), dukuri atmosferike (bubullima) gjendje shpirtrore etj., t shtrira n rrafshe estetike funksionale:
bumbullijn odat- o, Lum kush rri brenda n to, Dhndri me nusen- o142
Performanca e deflorimit strukturohet nprmjet paralelizmit kaos- kozmos, duke sjell shndrrimin e beft:
Plasi dheri, dolli molla, t bukur nuse q mora!143
Metaforat simbolike plasi dheri - dolli molla, krijojn marrdhnien kontekstuale t kundrvnies ndarje - kalim. Nprmjet zhvirgjrimit t nuses dhe kalimit, shuhet kontradikta n kundrvnien i vet- i huaj ngjashmrisht me zhdukjen e opozicionit kaos- kozmos dhe krijimin e kozmosit. Kalimi n pozitn e re duke u konceptuar si kalim nga rregulli (i pamartuar) n struktur, (i martuar), sjell harmonin e ksaj gjendjeje analogjikisht me harmonin q mbizotron kalimi, nga gjendja kaotike n at t harmonis kozmike. Kjo prohet dhe nga gjendjet shpirtrore t dy protagonistve t shndrrimit:
Ku kndojn zogat?
142
AFIKP, materiale, Dardh, Kor. AFIKP, L. Caka, fl.1, f.45.

218
143
Sipr npr odat. Shih kush sht me to, Beu me gjithzonjn- o144
Ndryshimi i statusit seksual dhe social, kalimi nga grupi i t pamartuarve n grupin e t martuarve, n vetdijen estetike popullore shihet si mohim i gjendjes s mparshme (vdekje simbolike) dhe pohim i gjendjes s re: (rilindje simbolike):
-isht ai q rri n od? -Ishte Spirja djal i vogl. -bn o Spiro ti n od? -Rri e qaj djalrin. -Djalrin se gjen m kurr Se t thon burr me grua. -ish ajo q rri n od? -Ishte Mara up e vogl. -bn Maro ti n od? -Rri e qaj uprin. -uprin se gjen m kurr, Se t thon grua me burr.145
144
AFIKP, mat. t daktilogr., Luaras, 1955. AFIKP, vll.XVI, f.382.

219
145
N kto vargje iden e mohimit e thekson m tepr togfjalshi m kurr si shprehje e mbarimit prfundimtar t etaps s mparshme t beqaris. Ndryshimi, i par n opozicionin ndarje- kalim, mbart n vetvete shkatrrimin e virgjris dhe aktin e krijimit dhe konceptuar si vdekje e rilindje simbolike e individve nga nj status i vjetr n nj status t ri, prsrit motivet mitike t shkatrrimit e krijimit, vdekjes e rilindjes duke e br t qart bashkveprimin e shtress rituale dhe shtress s besimeve e t mitologjis, pra bashkveprimin e lidhjen e ritit me mitin.
Faza e tret: Pranimi; periudha pas kryerjes s bashkimit martesor; e nesrmja e bashkshortve. Kjo faz paraqitet n formn e marrdhnies binare kalim- pranim. Kalimi: E nesrmja Prfundimi i aktit seksual midis nuses dhe dhndrit shnon hyrjen e nuses n nj grup t ri farefisnor, ndrsa dhndri nuk e ndryshon kt grup. Por hyrja n kt grup dhe pranimi prej tij do t thot kalimi i provs s fundit pr nusen, verifikimi i ndershmris s saj, ndrsa pr dhndrin kjo periudh e kalimit nnkupton kalimin n marrdhnien bashkshortore, krijimin e lidhjes burr - grua. N kt pik duhen vrejtur dhe vshtirsit psikologjike t pranimit t ktij ndryshimi nga ana e prindrve, sidomos nga nna e dhndrit. a) Prova e virgjris s nuses. Prfundimi i nats s par t bashkimit t nuses me dhndrin prcaktonte dhe hyrjen ose jo t saj n rrethin e ri familjar prandaj shoqrohej me nj solemnitet t veant ritual. N kt rast, vler t rndsishme rituale merrnin kmisha e nats e nuses, araft e ksaj nate dhe vet individt e ngarkuar me ceremonialitet pr t br kontrollin. Fillimisht, pranimi bhej n grupin seksual femror, q kryente kt inspektim ritual e m pas, n gjith grupin farefisnor kur rezultati pozitiv bhej publik. Pjes e pranimit ishte dhe lnia ceremoniale e parave n shtratin bashkshortor nga dhndri e m pas nga pjestar t fisit. Ky element, n zhvillimin e ksaj sekuence, paraqitet si jehon simbolike e premium virginitatis, dukuri e njohur e kohrave antike.
220
N disa zona t Italis, sipas ndikimit longobard, dhndri i kalonte nuses nj pjes t pasuris s tij si dhurat, pas nats s par t marrdhnies s tyre martesore; kjo prkon me dhuratn q gjermant e quanin Morgingab (Morgengabe- dhurat e mngjesit) e interpretuar si pretium virginitatis, ose, shenj e konsumimit t martess nga historiant e s drejts e si mim ritual nga etnologt. 146 Tek shqiptart merrte rndsi t veant ky moment. Vlera rituale e tij lidhej me vlersimin e prmass morale t bashkimit martesor, nderin e nuses. Kishte zona ku dasmori q mbante tabakan me para prsriste fjalt Nderi i filanit. Kalimi i ksaj prove me sukses shkaktonte gjendje emocionale hareje pr familjen e, t afrmit e dhndrit, ndrsa pr nusen lirim nga nj tension psikologjik, q kishte t bnte me pranimin e saj n kt mjedis t ri. Gjendja e re fizike e psikologjike e saj n pozitn e gruas performohet n poezin popullore nprmjet transformimit simbolik t ngjyrave, nga e bardha n t kuqe. E kuqja bhet mbizotruese jo vetm si nj element estetik i lidhur me simbolikn e virgjris dhe shprehjes psikologjike s energjis jetsore, por dhe si element plotsues n kontekstin ritual t prgatitjes s nuses pr tu afruar me familjen e re:
-Nuse me cin fjete sonte? -Un fjeta me beun tim, flihu gjum q u fje kur u ngri pr zbukurim, e kuqe si vettim, ndiz zjarr flakrim, ti bj kafe vjerrit tim.147
146
G.Bronzini, vep. e cit., f.60. AFIKP, P.Gjidede, fl.58, f.54.

221
147
Vetdija pr kt fillim dhe prkatsia ndaj nj grupi t ri, n kngn popullore shihet si nj rilindje e nuses pas humbjes prfundimtare t jets s mparshme si vajz dhe tashm, fitimit t marrdhnieve t reja farefisnore e sociale:
-Mori vash, e bardha vash, si mu ndiete somenat? -Gjeta u mm e gjeta tat, gjeta vllezr rrushistar, gjeta u motra lvduara e vet kam trimin e ri: ditn m rritn m si, natn m shtrngon nd gji148
Periudha e pranimit t nuses n grupin e ri ka t bj me nj sr veprimesh t shoqrizimit t saj me pjestart e familjes, aktivizimit n pun t ndryshme shtpiake, uarjes rituale n magje e prgatitjes s buks prej saj, uarjes rituale pr uj, shkmbimit t vizitave, bukve e dhuratave midis familjes s prindrve t nuses dhe dhndrit etj., veprime t cilat shihen m hollsisht n ritet pas dasms.
b) Kalimi i dhndrit n statusin e ri dhe motive psikologjike t pranimit t ktij shndrrimi.
148
MHFSH (1635-1912), Tiran, 1961, f.165.

222
Pr dhndrin kalimi nnkupton bashkimin me nj grup t ri social e seksual, grupi i burrave t martuar, ndrsa, grupi farefisnor, t cilit i prket, mbetet i njjti. Por, kjo faz shndrrimi e vendos at para disa vshtirsive t karakterit psikologjik. Dhndri hyn n nj marrdhnie t re n jetn e tij: n marrdhnien bashkshortore; pengesat psikologjike kan t bjn me prshtatjen dhe t sjellurit e tij n kt lidhje si dhe prpjekjet pr t vendosur eprsin apo pushtetin burrror. Por, ndryshimi dhe krijimi i marrdhnies s re t tij sht mjaft i vshtir pr tu pranuar psikologjikisht nga prindrit e tij, e n veanti nga nna. Paraprakisht kjo ndodh dhe demonstrohet qysh para hyrjes n dhomn martesore, saq konceptohet estetikisht gati si nj humbje dhe ndarje prfundimtare. N fakt, faza e mparshme fminore apo adoleshenciale do t thot pr djalin lidhje e ngusht me nnn, baban e familjen e tij, nj lloj t qeni i varur nga njerzit q i japin atij siguri. Psikanaliza vren se, n kt faz e gjith veprimtaria e tij mendore dhe emocionale ndodhet n varsi nga autoriteti i ktij grupi, bindjet dhe mendimet e tij nuk jan personale. 149 Momenti i shkputjes nga prindrit do t thot shkputje nga varsia dhe siguria, kalim t t qenit i pavarur dhe fitimi i nj sigurie tjetr nga kjo pozit e re e burrit, e bashkshortit. N t vrtet ky kaprcim nnkupton shkputjen m t vshtir t individit nga marrdhnia me njerzit m t shtrenjt, prindrit, e veanrisht nga personi me t cilin sht i lidhur m ngusht, nna. Estetikisht ky moment prjetohet gati si nj traum:
il nuse dern, ite nuse djalin, se nana mur malin, Mlofsh nann tan!150
149
E. Fromm, Psikanaliza dhe feja, Tiran, 2002, f.76. 250 kng popullore dasme, Tiran,1966, f.16.
150
223
Eksklamacioni n kto vargje prfton nj prjetim tragjik nga ana e nns. Frojdi thekson se kompleksi i Edipit sht brthama e do neuroze, por sipas psikonalistit tjetr t njohur, Fromit, zbulimi i Frojdit se, prirjet inestive duhet t prfaqsojn n vetvete nj pasion t rrnjosur thell tek njeriu, mund t kuptohetn at rast kur ne e kalojm n sfern e marrdhnieve midis individve prtej caqeve t sfers s seksit (ka kish parasysh dhe vet Frojdi) dhe se nj pasion i till prfaqson vetm nj prej shfaqjeve pr t mbetur i lidhur me personat, q i sigurojn mbrojtje ku, e para dhe m influencuesja sht nna.151 Hapi i kalimit t ksaj varsie dhe lirimi prej kompleksit t Edipit zbulohen nprmjet nj organizimi poetik, q vihet n lvizje nga shprehjet metaforike t vargjeve t fundit duke krijuar nj efekt rrnqeths sugjestionimi. Prpjekjet e dshpruara t nns pr ta mbajtur djalin t lidhur me origjinn e tij, barkun e saj, jan n mnyr t pavetdijshme shprehje t kundrshtimit t shkputjes s djalit prej saj, t mospranimit psikologjik t gjendjes s tij n nj marrdhnie t re n t ciln ajo nuk prfshihet. Ky refuzim shkakton nj frenim psikik, i cili manifestohet dukshm, prbn motiv pr konflikte emocionale; n nj tjetr kng thuhet:
- O nne, mori, shishmne, pse sgzon djalin? Rri e heshtur e na mne apo ke qeder e dhne, a sje gati e u trme? Bju trime se na hngre,
151
E. Fromm, vep. e cit., f.75.

224
me vetulla, me kuvne152
Pengesat e ksaj natyre e vshtirsojn procesin e pranimit t statusit t ri t dhndrit, proces i cili vazhdon gjat edhe pas dits s par t martess s tij. Prpjekjet e t dy palve pr tu vetdijsuar pr kt ndryshim e pr ta pranuar at prbjn nj faz progresive, sepse,synimi pr t prer krthizn jo n kuptimin fizik, por psikologjik sht thirrja m e madhe pr zhvillim njerzor si dhe detyra e tij m e vshtir.153 Nata e bashkimit martesor, e par si proces kalimi n mekanizmin ritual, komunikon vlera t rndsishme si pasoj e bashkveprimit t ritit me krijimin folklorik. Poezia rituale, veprimet e prbrsit e ritit, n simbiozn e tyre, realizojn vlera t karakterit estetik, shoqror, psikologjik e utilitar. Kalimi i dy individve nga gjendja e vjetr n gjendjen e re e, q shprehet prmes prmbajtjes rituale dhe forms shprehse, kryen funksion estetik, sepse koncepton shndrrimin estetik t realitetit sipas modelit mitik. Shndrrimi n gjendjen e re, perceptuar estetikisht sipas shndrrimit mitologjik bn t mundur q nprmjet simboliks s poezis, prbrsve e veprimeve rituale t vendoset nj lidhje midis elementeve rituale dhe elementeve t besimeve, pra midis ritit e mitit. Funksioni shoqror q kryen riti ka t bj me vendosjen e marrdhnieve sociale midis individve pjesmarrs, t cilt kalojn nga nj grup i caktuar shoqror e farefisnor n nj grup t ri. Kalimi nga ekzistenca individuale n marrdhnien bashkshortore e paralelisht n marrdhniet farefisnore t projektuara kto m gjer brenda lidhjeve shoqrore, paraqet nj zinxhir marrdhniesh individ- ift- familje- fis- shoqri dhe procesin e shndrrimit
152
AFIKP, mat. t daktilogr., Sarand, 1982. E.Fromm. vep. e cit. f.76.

225
153
t tyre evolutiv. Procesi i shndrrimit t individve kryen dhe funksion psikologjik, sepse gjendja e re seksuale prcakton dhe nj mnyr t sjelluri t re dhe reflektim t ndryshimit nga individt dhe grupi. Kjo gj shprehet n vendosjen e lidhjeve t reja emocionale midis vet bashkshortve e midis tyre dhe grupit, n lirimin e komplekseve t ndrydhjes, fitimit t nj pavarsie paraprake seksuale dhe shkputjes nga varsia ndaj prindrve. Kryerja e veprimeve e sekuencave rituale me synim bashkimin e suksesshm t dy individve n aktin martesor nnkupton konceptimin e familjes s ardhshme duke realizuar funksionin utilitar praktik q qndron n bazn e ritit. Sistemi ritual pr vet arkaicitetin e funksionimin e tij si prcjells i modeleve t fiksuara ndr kohra, rregullave e traditave kulturore t paraardhsve si dhe duke qen prcjells i s pavetdijshmes njerzore e ka pasur t vshtir t ndiej erozionin e menjhershm t kohrave. Edhe n kushtet e sistemeve totalitare, t vetdijshm apo jo, njerzit kan knduar e kryer praktika rituale dukshm apo fshehurazi derisa ka ardhur gradualisht n nj form m pak t ashpr, rotacioni e fragmentarizimi ritual. N ditt e sotme nuk mund t flitet m pr nj sistem t plot ritual, por pr mbetje e copza ritesh dhe fenomene t reja, pr funksionalizim t shenjs e simbolit ritual, t kngs e ritit; pr kryqzime kulturore brenda ceremonialit e interferenca negative si pasoj e teknologjis s informacionit e transmetimit t tejshkruar t krijimtaris foklorike. Mbledhja e lnds folklorike q lidhej me ritet e ceremonialin n gjysmn e dyt t shek. XX, n prgjithsi ka qen nj nxitje e zellit pasionant t mbedhsve, folkloristve e etnologve si Rr. Zojzi, Q. Haxhihasani etj, edhe pse n t vrtet si pasoj e arsyeve t msiprme q i konceptonin ato si mbeturina t kohrave t errta, nuk sht br objekt studimi interpretimi i fenomeneve kulturore, shtresimeve e simbolikave q fshehin ritualet. Duke u mbshtetur e vlersuar mbledhsit m t hershm t ksaj pasurie si Th. Mitko e folkloristt arbresh, albanologt e huaj e etrit franeskan e t tjer mbledhs t mvonshm, studimi i trashgimis popullore, dukurive
226
etologjike e foklorike, shpirtrore e materiale vendos referencat me zanafilln, origjinalen, t hershmen q t grish n t fshehtat e mistereve t kaleidoskopit polisemantik.
Ceremoni dhe kng shoqruese t dasms (Shembuj nga krahina t ndryshme t Shqipris)
1.Kngt dhe ritet q lidhen me fejesn 2. Kngt dhe ritet gjat javs s dasms 3. Kngt pas dasms
227
1. Kngt pr fejesn (fejes, znie, mbules, vles)
- Kng t mblesris, kng pr shkuesin (mblesin, lajmsin, msitin shkesin, kpucgrisurin),( Udha e mbar o myzhdexhi Po vjen msiti npr ara Sa par openga taj na i ore etj.
Kur piheshin kafja e vogldhe e madhe
Kur ndrroheshin (shkmbeheshin)nishanet apo unazat; ( E at nishan- o ne q ta drguam, Po shkon shenji sa i dhuntietj.
Kur drgoheshin dhuratat (peshqeshet, darovat) on vjehrri i nuses on kan e bojMori nosja jon flokt e zezaetj.
Mbyllja e vajzs brenda n shtpi dhe prgatitja e pajs Qan lulia njera une etj.
Prerja(ndarja) e dits s dasms (A terdh keq o nuse lule,U ul nusja nskaj nji lisi) uarja e petkave (teshave) Petkat tona pal e pal, Do ti oj, hoj, petkat me lule etj.
2. Kng dhe ceremoni t javs s dasms
228
Ftesat pr dasm 2- 3 dit para fillimit t dasms. Ftesat i bnte thirrsi, (grishsi, lajmtari, ftonjsi, drguesi, i porositur (Edhe sonte je te nana Drgon krushka- krushks fjal Udha mar more grishtar etj.
Fillimi (nisja) i dasms; Niset darsmja pr me u nis Dasma jon a tuj nis etj.
Kur shtihej me pushkn habertare, kur i kndohej t zotit t shtpis q niste dasmn; Kndona o zogu i vers Ku bien kto daulle Ububu ndr ato male,Plasi pushka habertare, Hapna hapna dern- o etj.
Prerja e druve pr dasmn; kur shkonte gjith komuniteti n pyll pr t prer drut dhe ardhja e kafshve me dru, ( Pa shih shih se sillet- o, Po na vjen nj kal me druSot po nxjerrin drut- o) Erdhi Nevruzi me dru etj.
Prgatitja e enve t gatimit pr dasms. Qrimi i orizit e i drithit: shoshja dhe bluarja e grurit t dasms Do ta rojm drithin me lule, Ngrithmu, ngrithmu qiqr- o Qiqr- o lale mata, Bloj mulli me gae tbardh Nisemi pr n mulli etj.
Sitja e miellit e znia e brumit. Prgatitja e brumit ritual pr kulain e dasms Kngt pr personat q gatuanin brumin. Jane jane brumt Sonte zm brumt, Sitet mielli nmagje tre Kulatoret e merakut etj.
229
Drgimi i rrobave e plakave t nuses. Edhe rrobet ti preva, Moj e vogla n1m Del hna t hnnKur mi prunn petkat, Edhe sonte rri me bija etj.
Prgatitja, larja e stolisja rituale e nuses. Mngova me nat Se ti vashza hadhiare,Pa merr sapunin t zbardhohesh , kaq e holla, kaq e gjata
Vnia e knas nuses. (Dita e knas, kanagjeqi,) Kush t nisi me kna T shtin mazin, Ngjitet kana pika- pika Kanagjeqin kush e nisiKur tma vesho bojen- o Knaja emr me shndet Ku i le teshat e iknis etj.
Prgatitja rituale e dhndrit. Rruajtja e dhndrit, veshja e rrobave t dhndris. Me ngadal briskun- o Zhvish rrobat e djalris, Mu plake djal- o mu plake, Dhandrri sinxhir i arit, Dhndr- o kulm i shtpis Ulu rri n fron tergjnt, Ai nur q t ka rn, Berberi q rroi mbren etj.
Therja e mishrave t dasms. Ardhja e dasmorve me dhurata. Kush asht aj q vjen me dash, Mirse erthtt o mysafir Bluajn mokrat li e lesh Mos pre dhen e dhi, Kush po ther kaun e zi, Vjen e motra me peshqesh etj.
Ngritja e bajrakut n shtpin e
dhndrit. Qepja e shamive t
bajrakut.Lulzoi nj lis n qarr, Dy shami ifte - ifte Nisim nisim diellin , O bajraku pika- pikaT shtunn me nat na ele bajrakn
230
Nusrimi n shtpin e vajzs. Ulu mal t dal hna Tr rreth e rrotull jemi, a po t dhimet nana ty, Ku m nis , ku m drgon, i mendohesh upris,u kput nj yll prej qiellit, Manushaqe e prillit, Trndafili i kuq n lm M rrite, baba m rrite etj.
Nisja e krushqve pr t marr nusen. Udha e mbar o krushku i par, Bubullijn malet Dyzet e pes kalor, Udha mar o bajraktar, Hajde o lule me ne etj.
Pritja e krushqve n shtpin e nuses.; kur hyjn n oborr, te porta e shtpis, n dhom t nusja.Dil moj lule se po vijn, Bj konak, moj gjeraqin u mbush mali plot me dushk, Ububu kta krushqit tan, a do vish moj vajz e vogl etj.
Prcjellja e nuses; kur del t porta; kur hipn n kal; kur u l shndetin njerzve t shtpis; kur ngarkohet paja e saj;Gjith sa rrotull jemi, Vjen bajamja lumit- Plas baban n mbrdhe, oMoll e kuqe, sheg e bardh, Kadal nuse, mo ngut atin, Vuna kambn nuzegi, Erdhi dita t t marr, Hajde moj lule me neve, Atje posht n mhall, Udha e mbar moj bij, M more o trim m more etj.
Rruga e krushqve. Atje posht te det i zi, Pa del, shih, o vilajet, U er malet, u er jan ata kalors etj.
Ardhja e nuses n shtpin e dhndrit; kur vjen te porta, n oborr, kur zbret nga kali, kur shkel pragun; Bam bri dyfeku, Dil moj nn , dil, Prapsuni moj sorra se vjen gjeraqina, Kur u hudh nusja rreth avllis, Lyej dern me mjalt Ktu tek hodhe kmbt, Mir ia bm krushks, Rrmbeu djali nj
231
thllz, Nusja jon qiparis, Nusja jon arbrore, Sa lezet baja me lule etj.
Kur i heqin duvakun nuses. Nusrimi i nuses n shtpin e dhndrit. Moj unaza rreth flori, Nuse mos u mbaj me sqim, Tr guguet kndojn, Ballin me sedef, Derdhur leshrat flori, Trndafil t porosita, Nusja jon me pik n ball, Mori lul e portokallit, Oj molla ndr bojna , t ndrijn lesht moj Esma, Sajt e zi, vetllat e zeza etj.
Kur del nusja n valle. Nusja jon n valle, Plot molla lule t bardha, Hiqe,vallen shtruar- o, O pllum, pllum i fushs, Miqt i paim gzuar, O moj pema zerdeli, Pse mi mban syt mbrdhe, Fustan bardha pnd- pnd, Se mu thye nj deg dardh etj.
Kur dhndri hyn n dhomn martesore (n gjerdek). Urom o baba, urom, Navash, navash dhndrin- o Thllz e grcit kalas, Ky dysheku rrumbullak, T ndrit shandani n hajat Ku kndojn zogat? etj.
Qndrimi i iftit n gjedek. Tarnana guri glqere, kush ti shkoqi ato tele , Dilna shpejt, o dhndr- o, Ku sht beu q m mori?, Nuseja me naze shum, Mbylle dern, vuri lloz , bumbullijn odat- o, Plasi dheri, dolli molla etj.
Kng t gostis, dollibashit; kng kur shtrohet e ngrihet sofra. Kng pr akinjt e akeshat q prgatisin gjellt e dasms; Sofra plot e pr gjat mot, Hani hani mos na koritnietj.
232
3. T nesrmen n mngjes. Ngritja e iftit.ite nuse djalinNuse me cin fjete sonte?, Mori vash, e bardha vash,Nuses ton i qeshka nuri Kur u ue dhandrri nsabahetj.
Kngt kur ngrihet nusja nga gjumi, kur i bn hyzmet njerzve t burrit, ohu o nuse e na ndiz zjarr Vajtja rituale pr t mbushur uj. U nisa vajta pr uj, As na jep nj her uj Kur hyn nusja n magje; Kur na hyn nusja n magje Kur shohin pajn e nuses. Moll e kue moj bojpeme, ike ike mori ftuj Kur vijn t afrmit e dhndrit pr tu takuar me nusen Kan ardh daxht nuse me t pa, Moj dardha rrumbullakeetj.
233
DISA PERFUNDIME RITE DHE SIMBOLE N DASMN TRADICIONALE SHQIPTARE
Ky punim merr prsipr t studioj nj dukuri t gjer kulturore si sht dasma. Kjo tem sht miratuar si tez pr mbrojtje doktorate m 2007, kur un kam qen pjes e Departamentit t Prozs dhe Poezis Popullore n ish Institutin e Kulturs Popullore, sot IAKSA. Ritet dhe kngt e dasms prbjn nj burim mjaft t pasur pr arkivat e trashgimis son popullore. Por studimet teorike lidhur me to, jan t pakta. Punimi synon t ndalet n rite dhe simbole t dasms shqiptare, sigurisht pa pretenduar t ndrioj t gjitha ant e saj, por t ndalet n disa specifika q prcaktojn kuptimin e dasms n kulturn ton tradicionale. N lidhje me burimet e shfrytzuara n trajtimin e tems sime jam mbshtetur n arkivin jashtzakonisht t pasur t Folklorit t IAKSA-s ku veoj fondin e vlefshm t Q. Haxhihasanit, Gj. Komninos, Ll. Mitrushit, D. Bejlerit etj. T rndsishme pr punn time kan qen mjaft botime t lidhura me kngt popullore t dasms dhe vet dasmn ku do t veoja serin Mbledhs t Hershm t Folklorit Shqiptar, Kng Popullore Lirike, (Tiran,1955), kolann Visaret e kombit, Kng dasme I, (Prishtin 1982), etj si dhe botime me materiale folkorike e etnografike nga arbresht dhe shqiptart e Maqedonis. Jam munduar t grumbulloj materiale vetjake nga ekspeditat, edhe pse pjesmarrja ime n to ka qen modeste. N procesin e puns s studimit t riteve, simboleve e kngve, ndrlikohet shtja
234
n lidhje me pozicionin interpretativ n pikpamje t trajtimit t marrdhnieve midis realitetit dhe artit, midis ritit dhe kngs, funksionet e secilit, interpretimin e simboleve rituale, vshtirsi q lind nga mpleksja e dy parimeve t ndryshme, parimit artistik me at joartistik q sht karakteristik pr folklorin dhe artet primitive n prgjithsi. Ndaj n pikpamje t metodologjis e vshtrimit teorik, u jam drejtuar me sa kam pasur mundsi botimeve t muara t stusiuesve t antropologjis si C. Levi-Strauss, V. Turner, A. Van Gennep etj. N studim sht mbajtur parasysh fakti q mjet i rndsishm pr t mbrritur n nj prfytyrim ideal t realitetit, ishte veprimtaria rituale e bashksis, e cila, bnte t mundur shkputjen nga qenia individuale duke realizuar prgjithsimin e paraqitjes ideale. N kt mnyr, rituali kuptohet si pjes e jets shpirtrore t bashksis. Studimi i elementeve simboliko-rituale t dasms tradicionale shqiptare bhet duke pasur parasysh vshtirsit e funksionimit estetik t tyre. Fragmentariteti i ktyre elementeve do t shihet n kt punim brenda kontekstit t nj sistemi ritual t reduktuar, q ka psuar gradualisht rotacion n nivele t ndryshme t tij. Materiali folklorik i lidhur me ritet e kngt i referohet gjendjes tradicionale t mbledhur hert e q vazhdon deri n shek. XX. Megjithat, fakti i ruajtjes se riteve, simboleve rituale e kngve edhe n kt form t reduktuar, ka t bj me vlerat e tyre si dukuri estetike si dhe me rolin q luajn ato si prbrs t strukturs sociale dhe rregullator t saj, gj q jam munduar t evidentoj studimin tim. Pr t ndrmarr studimin e ceremonialit t dasms, synim personal i do studiuesi sht paraprakisht konsolidimi i vetdijes s ekzistencs s tij si nj sintez e artit me veprimtarin praktike, e kngs folklorike me muzikn e vallen, e lojrave popullore e urimeve me ritin, ceremonin, sjelljen rituale, objektet dhe personazhet e ritit, lvizjet e veprimet rituale. Nga pikpamja metodologjike n studim, interpretimi i shenjave e i sjelljes simboliko-rituale n kontekstin social sht br duke synuar rindrtimin e
235
sekuencs t veprimit ritual; analiza e teksteve i nnshtrohet zbrthimit t simboliks s prgjithshme. Ceremoniali i dasms lidh prbrsit artistik me prbrsit praktik. N kt mnyr, n kapituj t ndryshm t disertacionit, jemi munduar t shohim vertikalisht n referencat q vendosin ritet e dasms me sistemin e besimeve popullore, e q realizohen nprmjet komunikimit simbolik q i prket planit verbal dhe joverbal. Ky vshtrim ka synuar t drejtoj lexuesin drejt leximit t marrdhnies s shprehur prmes simboliks s fjals artistike si shprehje e planit verbal dhe simboliks s mjeteve t planit joverbal (objekte, veprime, sjellje etj.), npmjet t cilave vihen n veprim nivele t caktuara t strukturs semantike t ceremonialit. Vijimsisht sht synuar analiza e marrdhnieve midis konceptimit real dhe artistik t ceremonialit, midis ligjrimit poetik dhe sjelljes rituale. Ndaj jam prpjekur t qmtoj n thelbin e studimit t riteve e simboleve duke vrejtur se prmes dimensionit simbolik ato japin prmbajtjen dhe kuptimin e dasms si fenomen shoqror q lidhet me krijimin e familjes, vazhdimsin e fisit e trashgimin e vlerave sociale. Punimit i paraprin kreu i par me nj paraqitje n vija t prgjithshme t mendimit teorik botror n lidhje me martesn n prgjithsi dhe ritet e dasms. Gjendja e studimeve n lidhje me to prcjell shkurtimisht tendencat e prgjithshme me karakter kompleks n qasjet studimore rreth ceremonialit: prfaqsuesit e shkolls antropologjike, t shkolls mitologjike, t funksionalizmit, strukturalizmit, shkolla e sociologve pozitivist, studimet ballkanike e shqiptare. N kreun e dyt jan synuar t shihen ritet e dasms n semantikn e tyre, n lidhjet e ndryshme t elementeve prbrse n raport me konceptet e prfytyrimet e lashta primitive duke iu referuar stadit t mendsis . N kt kuptim e rndsishme shtt shpjegohet lidhja e ritit me mendimin arkaik mitik, me komunikimin simbolik si dhe rndsia e funksionit shoqror t riteve, tem q bhet objekt studimi n vazhdimsi. Ritet e dasms shrbejn si kalim nga nj epok n tjetrn dhe n kt kndvshtrim
236
jan par gjurm t riteve matriarkale e patriarkale, kalimi nga hekzogamia n endogami, rite t ovunkulatit e t shenjtrimit, rite t inicimit. Kreu i tret synon t vshtroj marrdhnien midis tekstit t kngs popullore dhe ritit, e cila shihet e lidhur me kontekstin e ceremonialit; n kt raport sht i rndsishm vendi i tekstit poetik dhe funksionet e tij, ndaj parashtrimi teorik shkencor i ktij raporti ndihmon paraprakisht pr t kuptuar natyrn e tij . Ai ndihmon m tej kndvshtrimin q analizon lidhjen e kngs me procesin ritual, elemente t ktij raporti pr t arritur n nj klasifikim t kngve t dasms e specifika t tyre. N kreun e katrt jam munduar t shoh ndikime t besimeve monoteiste n ritet e dasms duke vrejtur gjurm te kalimit nga politeizmi n rite t periudhs s krishtrimit t hershm (t krishtrimit t fsheht) ku veohet mjaft i rndsishm roli i kumbars (nunit) n familje n momentet m t rndsishme t jets dhe sidomos gjat dasms. N mnyr t detajuar ndalem tek familja n Islam duke vrejtur gjurm t ndikimit lindor n ritet dhe kngt e dasms tradicionale shqiptare e duke konkluduar se n vetdija n kremtimin ceremonial kjo vetdije fetare nuk sht ngulitur. Mendoj se duhet t paraqes interes shkencor prpjekja pr t interpretuar praktikn rituale me t gjith prbrsit e pleksur, dshira dhe synimi pr t dekodifikuar kumte q zbulohen nga kngt, veprimet, objektet e personazhet e riteve dhe simbolet e caktuara rituale, ndaj n kreun e pest veohet nj rit i caktuar Riti i znies s brumit e analizohet n kt kndvshtrim, pra n kompleksitetin e prbrsve t tij semantik. N kt pjes sht folur pr bukn rituale dhe prdorimin e saj, pr ritin e znies s brumit pr bukn e dasms n Shqipri duke synuar prqasje krahasuese me praktika t tilla n Ballkan. Semantika e kngve rituale t brumit dhe e prbrsve t ritit sht analizuar n marrdhniet e ngushta kontekstuale midis ktyre niveleve n konotacione t caktuara simbolike. Me kt logjik n studim sht ecur m tej n interpretimin e simboliks s kulait ritual t
237
dasms duke synuar t jepen dhe mendime e argumente n lidhje me lashtsin e ritit t brumit. Sprova pr t deshifruar t fshehurn, apo qmtimi n tekste poetike t dasms i koncepteve t lashta universale do t vazhdoj n kreun e gjasht me nj ndales studimore n marrdhnien e ngusht midis simboleve poetike me ato rituale. N kt marrdhnie realizohet funksioni estetik i riteve dhe kngve. Simbole t tilla rituale e artistike; shigjetat, flamuri, pema e dasms analizohen n shumkuptimsin e prbrsve t tyre duke shprfaqur mbijetesn e kumteve e konceptimeve arkaike n simbiozn e parimit praktik me at estetik. Ekzistenca e teksteve poetike popullore q kan t integruar n strukturn e tyre konceptin e lasht t drurit botror e shtyn interesin shkencor drejt shqyrtimeve t imta n vazhdimsi. Hapsira dhe koha jan trajtuar n kreun e shtat n aspektin e tyre ritual, duke qen pjes e semantiks s t kundrtave q mbizotron ceremonialin. Prania e opozicioneve qendrore n ceremonial sht trajtuar n prcaktime hapsinore; semantizimi i hapsirs n strukturn artistike t kngve bhet n funksion t identifikimit t individve protagonist prkatsisht me territorin e vet. N kreun e tet prbjn interes elementet e sfers s besimeve si prues t sakrales n procesin e integrimit t individit n mjedisin e ri social. Deprtimi n sfern e sakrales n ritet e dasms sht i lidhur me mnyrat e t sjellurit ritual q nuk kan t bjn vetm me t mbinatyrshmen, por dhe me nj trsi sjelljesh psikologjike e sociale. Kalimi n nivelin e pastr, n nivelin sakral si nj kalim nga nj shkall m e ult n nj shkall m t lart n hierarkin shoqrore sht par veanrisht prgjat riteve t prfshirjes s individit (nuses) n fisin e ri duke na uar t lexojm m n thellsi kodet e lashta t nderimit t kultit t t parve n familjen shqiptare.
238
N vijimsi kronologjike n kreun e nnt sht trajtuar "mbyllja n gjerdek" si moment ritual kalimi e shqyrtuar n mekanizmin e procesit ritual t lidhur me kalimin e individve n nj pozit t re. Ky rit sht par duke hequr paralele me kultura t jera tradicionale n bot. Disa karakteristika sociale e psikologjike t shndrrimit jan vrejtur n sinkretizmin poezi-rit. Mendoj se sistemi ritual pr vet arkaicitetin e funksionimin e tij si prcjells i modeleve t fiksuara ndr kohra, rregullave e traditave kulturore t paraardhsve si dhe duke qen prcjells i s pavetdijshmes njerzore e ka pasur t vshtir t ndiej erozionin e menjhershm t kohrave. Edhe n kushtet e sistemeve totalitare, t vetdijshm apo jo, njerzit kan knduar e kryer praktika rituale dukshm apo fshehurazi derisa ka ardhur gradualisht n nj form m pak t ashpr, rotacioni e fragmentarizimi ritual. N ditt e sotme nuk mund t flitet m pr nj sistem t plot ritual, por pr mbetje e copza ritesh dhe fenomene t reja, pr funksionalizim t shenjs e simbolit ritual, t kngs e ritit; pr kryqzime kulturore brenda ceremonialit e interferenca negative si pasoj e teknologjis s informacionit e transmetimit t tejshkruar t krijimtaris foklorike. Mbledhja e lnds folklorike q lidhej me ritet e ceremonialin n gjysmn e dyt t shek. XX, n prgjithsi ka qen nj nxitje e zellit pasionant t mbedhsve, folkloristve e etnologve si Rr. Zojzi, Q. Haxhihasani etj, edhe pse n t vrtet si pasoj e arsyeve t msiprme q i konceptonin ato si mbeturina t kohrave t errta, nuk sht br objekt studimi interpretimi i fenomeneve kulturore, shtresimeve e simbolikave q fshehin ritualet. Duke u mbshtetur e vlersuar mbledhsit m t hershm t ksaj pasurie si Th. Mitko e folkloristt arbresh, albanologt e huaj e etrit franeskan e t tjer mbledhs t mvonshm, studimi i trashgimis popullore, dukurive etologjike e foklorike, shpirtrore e materiale vendos referencat me zanafilln, origjinalen, t hershmen q t grish n t fshehtat e saj.
239
Studimi q paraqes para juris s nderuar mbetet i hapur pr tu vazhduar nga studiues t tjer, t cilt i ftoj me dashamirsi t ndalen edhe n shtje t tjera q nuk kan zn vend n t dhe mendoj se bibiografia e sugjeruar n fund, mund tu vij n ndihm. Dua t shpreh falenderim dhe mirnjohje t thell pr brezin e studiuesve shqiptar, folkloristve e etnologve t prkushtuar, t cilt edhe pse kan punuar n kushte jo shum komode studimi, m ndihmuan shum me studimet e botimet e tyre. Shpreh nj falenderim t veant pr udhheqsin tim shkencor, Prof. Shaban Sinani, i cili me prgjegjsi, prkushtim dhe seriozitet t veant shkencor ka ndjekur punn time dhe m ka inkurajuar jashtzakonisht n kryerjen e saj. Falenderoj ish kolegt e mi t Departamentit t Prozs e Poezis popullore t IAKSA-s, Prof. Miaser Dibra, Prof. Agron Xhagolli dhe Prof. i asoc. Ndoc Papleka, t cilt kan treguar dashamirsi dhe gatishmri me kshillat e prkrahjen e tyre. Falenderoj jurin e nderuar dhe oponentt pr sugjerimet e tyre dhe vlersimin profesional t puns sime.
240
BURIME FOLKLORIKE E ETNOGRAFIKE
250 kng dasme, Tiran, 1966 AE 336/24 P.Gjidede, AE, D.245,V.Lapis AE, 670/106 AE 872/155, D.Halilaj, AE, 1110/2 Dh.Margariti AE D.115, V.Korabiewigz AF , D.92, B.Xhimravski AE F.Ndocaj, Dosja 2 AE, 999/117, D.Bejleri AE, 701/137, D.Bejleri AE,422/9, Ll.Mitrushi AE 913/31 AE ,1127/19,P.Basha. , AF , Bob.1057/11-13797 AF , Bob.1114/4-14687. AF , Bob.1166/11-15350. AF, Bob.1097/6-14446. AF , D.94, V.Stjojanevi. AF , D.99, P.Vllahovi AF F.Ndocaj, Dosja 1, AF F.M. Rrapaj, fl.52 AF, P.Gjidede, fl. 52 AF Fondi : Gjergj Komnino AF Fondi :Qemal Haxhihasani V 41, V 65, V 74
241
Albana Velianj, Qendra e Studimeve Albanologjike Arkivi i Etnografis i Institutit t Kulturs Popullore Arkivi i Folklorit i Institutit t Kulturs Popullore Dosje personale A.Velianj (materiale folklorike t mbledhura n terren) Folklor nga krahina e Myzeqes, Tiran,1982 Kng dasme I, Prishtin 1982 Kng Popullore Lirike, Tiran,1955 Kng popullore t rrethit t Kors, 1982. Mbledhs T Hershm T Folklorit Shqiptar I (1635-1912), Tiran, 1961 MHFSH III, Tiran,1963 Visaret e kombit, vll.III, Tiran 1937, Visaret e kombit, XIII, Tiran 1944
242
BIBLIOGRAFI E PRGJITHSHME
Acquaviva S. (1961), Leclissi del sacro nella civilt industriale. Dissacrazione e secolarizzazione nella societ industriale e post-industriale, Comunit,Milano. Alberico G., Madrigale, Sellerio, Palermo, 1999. Alcan, Paris, Le funzioni mentali nelle societ inferiori, 1960. Allushi, Q: Dasma n Mat, Etnografia Shqiptare IV, Tiran, 1972 Angelini L., Le Fiabe e la variet delle culture, Cleup, Padova, 1988. Aristofane, Le commedie delle donne. Lisistrata, La festa delle donne, Le donne a Parlamento, Newton, Roma, 1994. Associazione Armonie, Atti del Convegno Dopo la Dea, Bologna, 2004. Atwood M., Lady Oracolo, Giunti Barbera, Firenze, 1986. Atzori M. e Satta M.M., Credenze e riti magici in Sardegna. Dalla religione alla magia, Chiarella, Sassari, 1980.
243
Albana Velianj, Qendra e Studimeve Albanologjike Atzori M., Settimana Santa in Sardegna e Corsica, Sassari, Eds, 2003. Aug M. (1994), Il senso degli altri, Boringhieri, Torino, 2005. Aug M., Le Dieu objet, Paris, 1988 Bachofen J. J. (1861), Il matriarcato. Storia e mito tra Oriente e Occidente, Marinotti, 2004. Bachofen J. J., Introduzione al diritto materno, Editori Riuniti, 1983. Bachofen J. J., Storia del matriarcato, Fratelli Melita, 1990. Bachtin M., Lautore e leroe, Einaudi, Torino,1988. Baker, M: Wedding customs and folklore, New Jersey, 1977 Ballerini S., Il corpo della dea, Atanor, Roma, 2002. Barthes R., (1957). Miti doggi, Einaudi, Torino, 1994. Bascom W., The myth-ritual theory, Journal of American Folklore, 70, pp. 103-114, 1957. Bassin, E - Krasnov, V: Socialnij Simbolizm.Voprosi Filozofi, 1971 Bataille G., Lerotismo, ES, Milano, 2000. Bateson G. (1956), Questo un gioco, Cortina, Milano, 1996. Bateson G. (1972), Verso una ecologia della mente, Adelphi, Milano, 1976. Bateson G., Bateson M. C. (1989). Dove gli angeli esitano. Verso unepistemologia del sacro, Adelphi, Milano, 2001. Baudrillard J., (1976), Lo scambio simbolico e la morte, Feltrinelli, Milano, 2002. Benedict R., Zuni mythology, Columbia University Contributions to Antropology, vol. 21, 1935.
244
Albana Velianj, Qendra e Studimeve Albanologjike Berisha, B: Kontribut rreth zakonit dhe kngve t kulait t nuses n Bertoni, M. I Musey. Miti, favole e credenze del Ciad, Les Musey. Mythes, fables et croyances du Tchad, (Introduzione, Identit e storiografia dei Musey, di Mario Atzori), Sassari, Edes, 2005. Bichsel P., Il lettore, il narrare, Marcos y marcos, 1989. Boas F., The growth of Indian mythologies, Journal of American Folklore, 9, pp. 111, 1896; ripubblicato in Boas F., Race, language and culture, Macmillan, London, 1940, pp. 425-36. Boas F., The mind of primitive man, Macmillan, New York, 1911; trad. it. Bonomo, G :Rileggendo le antichita italiane di A.L. Muratori, Demologia e folklore, Palermo, 1974 Boyer R., Approccio antropologico al sacro, Jaca Book, Milano, 1992. Briant P. - Lvque P. - Brul P. - Descat R. - Mactoux M.M., Le Monde grec aux temps classiques, I, le Ve sicle, Paris, 1995. Bronzini, G:Lineamenti di storia e analisi della cultura tradizionale, Rom 1965 Bruner J., La mente a pi dimensioni, Laterza, Roma-Bari, 1988. Bruner J., La ricerca del significato, per una psicologia culturale, Bollati Boringhieri, Torino, 1993. Buchler I. R., Selby H. A., A formal study of myth, Austin, University of Texas, 1968. Burridge K. O. L., Lvi-Strauss and myth, in Leach, a cura, 1967, trad. it., pp. 123151,1967. Buttitta A., Mito e utopia, in Uomo e Cultura , 7, nn13-14, pp. 3-13, 1974. Buttitta I. E., Feste dellalloro in Sicilia, Meltemi, Palermo 2007.
245
Albana Velianj, Qendra e Studimeve Albanologjike Buttitta I.E., Il fuoco. Simbolismo e pratiche rituali, Sellerio, Palermo 2002 Caill A.,(1985). Le mythe du mythe (critique de C. Lvi-Strauss, fin). BdM n17, 1er t. p. 149-166. Calasso R., (1988), Le nozze di Cadmo e Armonia, Adelphi, Milano, 2004. Callari Galli M., Antropologia senza confini, Selenio, Palermo, 2005. Callari Galli M., Lo Spazio dellincontro, Meltemi, Roma,1996 Campbell J., (1988). Il potere del Mito, Le Fenici, Parma, 2004. Campbell J., et al., I nomi della Dea, Astrolabio, Milano, 1991. Campbell J., Leroe dai mille volti. Feltrinelli, Milano. Carroll L., Alice nel mondo dello specchio, Rizzoli, Milano,1992. Carroll L., Alice nel paese delle meraviglie, Bompiani, Milano,1991. Cassirer E., (1923), Filosofia delle forme simboliche, Vol., 2, La Nuova Italia, Firenze, 1994. Cassirer E., (1925), Linguaggio e mito, Il Saggiatore, Milano, 1961. Cavarero A., Nonostante Platone. Figure femminili nella filosofia antica, Editori Riuniti, Roma, 1992. Cavarero A., Tu che mi guardi, tu che mi racconti. Filosofia della narrazione, Feltrinelli, Milano, 1998. Cepeda Fuentes M., Le tre facce della luna. Modelli e archetipi della donna attraverso i secoli, Camunia, Firenze, 1996. Ceronetti G. (a cura di), Il cantico dei cantici, Bompiani, Milano, 1988.
246
Albana Velianj, Qendra e Studimeve Albanologjike Chiavola L., Black madonnas: religione, femminismo e politica in Italia, Palomar, Bari, 1997. Clifford J., I frutti puri impazziscono, Boringhieri, Torino, 1998. Cohen P., Theories of myth, Man, N. S., 4, n. 3, pp. 337 - 353, 1969. Corso,R: Patti damore e pegni di promessa, Palermo, 1981 Courtes J., Lvi-Strauss et les contraintes de la pense mythique, Mame, Tours, 1973. Crawley. A : The Mistic Rose, a Study of Primitive Marriage, Londr 1902 Creuzer F., (con J. J. Bachofen e A. Baeumler), Dal simbolo al mito, vol. 1: Da Winckelmann a Bachofen, Spirali, Milano, 1983. Creuzer G. F., (1810-12). Symbolik und Mythologie der alten Vlker, besonders der Griechen, I-IV, Heidelberg, 1819-1823. Simbolismo e mitologia dei popoli antichi, in particolare dei greci. Croce, B: Poesia popolare e poesia darte Bari 1933 Cunningham A., Myth, ideology and Lvi-Strauss: the problem of the genesis story in nineteenth century, in A. Cunningham (a cura di), The theory of myth, Shedd and Ward, pp. 132-176, 1973. abej, E : Studime gjuhsore, Vll.V, Prishtin, 1975. ajkanovic, V: Mit i religija u srba, Beograd,1973 De Lauretis T., Soggetti eccentrici, Feltrinelli, Milano, 1999. De Martino E., (1959). Sud e magia, Feltrinelli, Milano, 2003. De Martino E., Il mondo magico, Boringhieri, Torino, 1948. De Martino E., Studio sulla magia e la religione, Bollati Boringhieri, Torino, 1981.
247
Albana Velianj, Qendra e Studimeve Albanologjike De Santillana G., (1968). Fato antico e fato moderno, Adelphi, Milano,1986. Dibra Miaser, Ceremoniali i dasms n qytetin e Shkodrs, Akademia e Shkencave, Tiran 2004. Di Cristofaro Longo G., Codice madre. Orientamenti, sentimenti e valori nella nuova cultura della maternit, Armando, Roma, 1992. Di Lena, M: Gli albanesi di Montecilfone 1972 Doja, A: Konsiderata mbi studimin e folklorit t dasms mat .i daktilografuar Dojaka, A: Ceremoniali i dasms shqiptare Etnografia Shqiptare IX,Tiran 1978 Dojaka, A: Dasma n Shqipri, Tiran,1983. Dorfles G., Nuovi riti, nuovi miti, Einaudi, Torino, 1965. Douglas M., Natural symbols, Harmondsworth, Penguin; trad. it., I simboli naturali, Einaudi, Torino, 1970. Duby,G: The knight, the lady and the priest: the making of modern marriage in medieval France, New York, 1983. Dumzil G., Jupiter, Mars, Quirinus, Gallimard, Paris, 1941. Dumzil G., Mythe et pope, I: Lidologie des trois fonctions dans les popes des peuples indo-europens, Gallimard, Paris, 1968. Dumzil G., Mythe et pope, II: Types piques indo-europens: un hros, un sorcier, un roi, Gallimard, Paris, 1971. Dumzil G., Mythe et pope, III: Histoires romaines, Gallimard, Paris, 1973. Dunseath K., (a cura di), 33 scrittrici raccontano la seconda pelle. Quando le donne si vestono, Feltrinelli, Milano, 2001. Dupuis C. F., Origine di tutti i 4 culti, 1794.
248
Albana Velianj, Qendra e Studimeve Albanologjike Durham, E : Brenga e Ballkanit dhe vepra t tjera Tiran 1990 Durham, E: Some tribal origins laws and customs of BalkansLondon, 1928 Durkheim ., De quelques formes primitives de classification, Lanne sociologique, VI, pp. 1-72, 1901-1902; trad. it., in Remotti, a cura, La mente dei primitivi, Principato, Milano, pp. 51-115, 1974. Eco U., Sei passeggiate nei boschi narrativi. Bompiani, Milano, 1994. liade M., Myth and reality, Harper & Row, 1963; trad. it., Mito e realt, Rusconi, Milano, 1974. Eliade, M: La nascita mistica.Riti e simboli diniziacione Brescia,1974 Esposito R., (1999), Communitas. Origine e destino della comunit, Einaudi: Torino. Fabbri P., Le comunicazioni di massa in Italia: sguardo semiotico e malocchio della sociologia, VS, n. 5, pp. 57-109, 1973. Faranda L., Dimore del corpo. Profili dellidentit femminile nella Grecia classica, Meltemi, Roma, 1996. Ferrari, G:Canti albanesi Bari,1962 Ferraro G., Il linguaggio del mito. Valori simbolici e realt sociale nelle mitologie primitive, Meltemi, Roma, 2001. Ferraro G., La semiotica come scienza sociale, in Centro Ricerche Semiotiche di Torino, pp. 182-187, 1998. Feyerabend P.K., (1970), Contro il metodo. Abbozzo di una teoria anarchica della conoscenza. Feltrinelli, Milano, 1984. Fjalor i Mitologjis, Tiran 1987
249
Albana Velianj, Qendra e Studimeve Albanologjike Foucault M., Lordre du discours, lezione inaugurale letta il 2 dicembre 1970 al Collge de France; trad. it., Lordine del discorso, Einaudi, Torino, 1972. Fraser J. G., Il ramo doro, Newton Compton, Roma, 1922. Frazer, J: La Totemisme, Paris 1908 Freud S., (1887-1904), Le origini della psicoanalisi, Boringhieri, Torino, 1980. Fromm, E : Psikanaliza dhe feja, Tiran, 2002 Gallissot R. e Rivera A., (1993), Pluralismo culturale in Europa, Dedalo: Bari, 1995. Gatto G., La fiaba di tradizione orale, Led, Milano, 2006. Geertz C., Antropologia interpretativa, il Mulino, Bologna, 1988. Geertz C., Interpretazione di culture, il Mulino, Bologna, 1987. Geertz C., Opere e vite. Lantropologo come autore, il Mulino, Bologna, 1990. Gergen K.J, Il ruolo della narrazione nella costruzione della conoscenza, in Narrare il Gruppo. Prospettive cliniche e sociali, Armando, Roma, pp. 9-20, marzo 2004. Gergen K.J., and Gergen M.M., Narrative and the self as relationshep, in Berkowitz (ed), Advances in Exsperimental Social Psychology, vol 21. New York: Academic Press., pp.17-56. Gherardi S., Il genere e le organizzazioni. Il simbolismo del femminile e del maschile nella vita organizzativa, Milano, Cortina, 1998. Gilligan A., Con voce di donna, Feltrinelli, Milano, 1987. Gimbutas M., Il linguaggio della dea. Mito e culto della dea madre nellEuropa neolitica, 1989, Longanesi, Milano, 1990. Gimnez-Bartlett A., Riti di morte, Sellerio Editore, Palermo, 2002.
250
Albana Velianj, Qendra e Studimeve Albanologjike Godelier M., Rapports de production, mythes, socit, 1975; trad. it., Rapporti di produzione, miti, societ, Feltrinelli, Milano, 1976. Goffman E., Stigma. Lidentit negata, Ombre Corte, Verona, 2003. Graves R., La dea bianca. Grammatica storica del mito poetico, Adelphi, Milano, 1992. Greimas A. J., lments pour une teorie de linterprtation du rcit mythique, Communications, n. 8, 1966; trad. it. In AA. VV., Lanalisi del racconto, Bompiani, Milano, pp. 47.95, 1969. Gubernatis, A. De: Storia Comparata degli usi nuziali in Italia e presso gli altri popoli indoeuropei Milano 1869. Guggino E., Fate, sibille e altre strane donne, Sellerio, Palermo, 2006 Hahn, G : Zakone n Rrz t Tepelens, Kultura Popullore 1, Tiran, 1980 Hallowell I., Myth, culture and personality, American Anthropologist, 49, pp. 545546, 1947. Hannerz U. (1996). La diversit culturale, il Mulino, Bologna, 2001. Harding M. E., I misteri della donna, Astrolabio, Roma, 1973. Hartland, V: Primitive Paternity, London, 1901. Harrison G., a cura di, Culturologia del sacro e del profano. Con Brezzi P., Callari Galli M., e Ferrarotti F., Feltrinelli, Milano, 1996. Harrison G., Cor inquietum: introduzione allo studio antropologico dellinconscio nella religione, nel mito e nella magia, Salvatore Sciascia, Roma, 1966. Harrison G., e Callari Galli M., (1971), N leggere, n scrivere, Meltemi, Roma, 1997. Harrison G., Fondamenti antropologici dei Diritti Umani nei processi culturali educativi e formativi, Meltemi, Roma, 2001
251
Albana Velianj, Qendra e Studimeve Albanologjike Haxhihasani, Q: Disa t dhna rreth figuracionit t liriks popullore, Studime Filologjike, 2, Tiran, 1972 Hillmann J., Il codice dellanima. Carattere, vocazione, destino, Adelphi, Milano, 1997. Hocart A. M., The life-giving myth an other essays, Tavistock, London, 1952. Ivanov V. V., La semiotica delle opposizioni mitologiche di vari popoli, in Lotman e Uspenskij, a cura, pp. 127-147, 1973. Ivanov,V - Toporov,V:Issledovanija v oblasti slavjanskij drevnostej, Moskva,1974 Ivanova, R: Bulgarian folkloric wedding, Sofie 1984 Jedlowski P., Storie comuni. La narrazione nella vita quotidiana, Mondatori, Milano, 2000. Jensen A., Mito e culto fra i primitivi, Einaudi, Torino, 1951. Joyce J., Ulisse, Mondadori, Milano, 2000 Jung C.G., e Kernyi K., Einfuhrung in das Wesen der Mythologie, Amsterdam, 1940; trad. it., Prolegomeni allo studio scientifico della mitologia, Boringhieri, Torino, 1972. Kamsi, K: Doke mirditore ESH II, Tiran, 1963 Kernyi K. (1951), Gli Dei e gli Eroi della Grecia , Saggiatore, Milano, 1980. Kernyi K. Hillmann J., Variazioni su Edipo, Minima Cortina, Milano, 1991. Kernyi K. Zeus and Hera, Princeton, ai che University Press, 1979. Kernyi K., Introduzione allessenza della mitologia, Einaudi, Torino, 1940. Kernyi K.. Miti e misteri, Boringhieri, Torino, 1979. Kirk G. S., Myth. Its meaning and function in ancient and other cultures, University Press, Cambridge, 1970.
252
Albana Velianj, Qendra e Studimeve Albanologjike Kluckhohn C., Myths and rituals: a general theory, The Harvaed Theological Review, XXXV, n. 1, pp. 45-79, 1942. Luomo primitivo, Laterza, Bari, 1972. Laji, B :Elemente apotropeike n zakonet e dasms shqiptare, Gj.A. 25-1995, Prishtin, 1996. Lane, M: Structuralism.A reader, London, 1970. Leach E., a cura, The structural study of myth and totemism. Tavistock: London, 1967; trad. it. Strutturalismo del mito e del totemismo, New Compton, Roma, 1975. Leach E., Anthropological aspects of language: animal categories and verbal abuse, in Lenneberg E., a cura, New directions in the study of language, M.I.T. Press, Cambridge, pp. 23-83, 1964. Leach E., Genesis as myth, Discovery, XXIII, 1962; ripubblicato in Leach E., Genesis as myth and other essays, Cape, London, 1969. Leach E., Lvi-Strauss in the Garden of Eden: an examination of some recente developments in the analysis of myth, Transaction of the New York Academy of Science, Ser. II, XXIII, n. 4, pp. 386-396, 1961. Leach E., Lvi-Strauss, Fontana, London, 1970. Leach E., The influence of cultural context on non-verbal communication in man, in Hinde R. A., a cura, No-verbal communication, University Press, Cambridge, pp. 315344, 1972; trad. it. in Hinde R. A., La comunicazione non verbale, Laterza, Bari, pp. 419-457, 1974. Levi-Strauss , C: Antropologia Strutturale,Milano, 2002 Lvi-Strauss C., (=CC) Le cru et le cuit, Plon, Paris, 1964; trad. it. Il crudo e il cotto, Il Saggiatore, Milano, 1966.
253
Albana Velianj, Qendra e Studimeve Albanologjike Lvi-Strauss C., (=MC) Du miel aux cendres, Plon, Paris, 1966; trad. it. Dal miele alle ceneri, Il Saggiatore, Milano, 1970. Lvi-Strauss C., (=OMT) Lorigine des manires de table, Plon, Paris, 1968; trad. it. Le origini delle buone maniere a tavola, Il Saggiatore, Milano, 1971. Lvi-Strauss C., (1980), Mito e significato, Il saggiatore, Milano. Lvi-Strauss C., Anthropologie structurale, Plon, Paris, 1958; trad. it. Antropologia strutturale, Il Saggiatore, Milano, 1966. Lvi-Strauss C., Four Winnebago myths. A structural sketch, in S. Diamone, a cura, Culture and history, Columbia University, New York, pp. 351- 362, 1960a; trad. it. in Lvi-Strauss 1967, pp. 179-194. Lvi-Strauss C., Lefficacit symbolique, Revue de lHistoire des Religions, t. 5, n. 1, pp. 5-27, 1949a, ripubblicato in Lvi-Strauss 1958. Lvi-Strauss C., La geste dAsdiwal, Annuire de lcole Pratique des Hautes tudes (Sciences Religieuses), 1958-1959; trad. it. in Lvi- Strauss 1967, pp. 195-243. Lvi-Strauss C., La potire jalouse, Plon, Paris, 1985; trad. it. La vasaia gelosa: il pensiero mitico nelle due Americhe, Einaudi, Torino, 1987. Lvi-Strauss C., La structure et la forme, Cahiers de lIntitut de Science conomique Applique, serie M, n. 7, 1960b; trad. it. in appendice a V. Ja. Propp, Morfologia della fiaba, Einaudi, Torino, 1966, pp. 163-199. Lvi-Strauss C., Le sorcier et sa magie, Le Temps Modernes, IV, n. 41, pp. 3-24, 1949b, ripubblicato in Lvi-Strauss 1958. Lvi-Strauss C., Tristes tropiques, Plon, Paris, 1955b; trad. it. Tristi tropici, Il Saggiatore, Milano, 1960. Lvi-Strauss C., The structural study of myth, Journal of American Folklore, LXXVIII, pp. 428-444, 1955a, ripubblicato in Lvi-Strauss 1958.
254
Albana Velianj, Qendra e Studimeve Albanologjike Lvi-Strauss, (1978), Mito e significato, Net, Milano, 2002. Lvi-Strauss, C., La struttura del mito, in Antropologia strutturale, Il Saggiatore, Milano, 1998. Levi-Strauss, C: Il pensiero selvaggio, Milano 1965 Levi-Strauss, C: Le strutture elementari della parentela, Milano 1969 Lvy-Bruhl L., (1910), Les fonctions mentales dans les socits infrieures. Lvy-Bruhl L., (1923), Primitive mentality, George Allen and Unwin, London, La mitologia primitiva, 1935. Lvy-Bruhl L., (1935), La mitologia primitiva, Newton, Roma, 1973. Licari G., (2005). Antropologia urbana. Il caso dei Contratti di Quartiere, Cleup, Padova. Lombardi-Satriani L. M., De sanguine, Meltemi, Roma, 2005. Loraux N., (1998), Nati dalla terra. Mito e politica ad Atene, Meltemi, Roma, 2001. Lotman Ju. & Uspenskij B. A., a cura, Ricerche semiotiche, Einaudi, Torino, 1973. Magli, I :Introduzione nella antropologia culturaleRoma 1984 Malerba L., Itaca per sempre, Mondadori, Milano, 1997. Malinowski B., (1962), Il mito come sviluppo drammatico del dogma, in, Sesso e repressione sessuale tra i selvaggi. Boringhieri, Torino, 2000. Malinowski B., Argonauts of the Western Pacific, Routledge & Kegan, London, 1922; trad. it. Argonauti del Pacifico occidentale, Newton Compton, 1973. Malinowski B., Myth in primitive psychology, Doubleday, London, 1926; trad. it. Il mito e il padre nella psicologia primitiva, Newton Compton, 1976, pp. 1-60.
255
Albana Velianj, Qendra e Studimeve Albanologjike Mancuso R., Di Vita A.M., (a cura di) Oltre Proserpina. Identit femminile tra norme, rappresentazione e disagio, FrancoAngeli, Milano, 2000. Mauss M., Teoria generale della magia e altri saggi, Einaudi, Torino, 1965. Mehmeti, F: Martesa n KelmendESH 13, Tiran,1983 Memia, M: Dasma e malsis s Gjakovs ESH I,Tiran 1962 Metraux A., Religions et magies indiennes dAmrique du Sud, Gallimard, Paris, 1967; trad. it. Religioni e riti magici indiani nellAmerica Meridionale, Il Saggiatore, Milano, 1971. Miceli S., Struttura e senso del mito, Quaderni del Circolo Semiologico Siciliano, n. 1, 1973. Michell J., Lo spirito della terra, Red, Milano, 1988. Mitrushi, Ll : Dasma n lalt e Myzeqes Etnografia Shqiptare II, Tiran 1963 Monaghan P., Le donne nei miti e nelle leggende, Red, Milano, 1990. Moravia S., La ragione nascosta, Sansoni, Firenze, 1969. Morgan, L. H : Systems Of Consanguinity And Affinity of Human Family, London 1871 Mller (1825). Prolegomeni a una mitologia scientifica. Mller M., Essay of comparative mythology, 1856, ripubblicato in Selected essays, vol. 1, Longmans, London, 1881, pp. 299-424. Murray M. A., Il dio delle streghe, Astrolabio-Ubaldini, Roma, 1972. Nabokov V., Lolita, Adelphi, Milano, 1993. Needham, R., (1972). Credere. Rosemberg e Sellier, 1976.
256
Albana Velianj, Qendra e Studimeve Albanologjike Neuman E., La grande madre, Astrolabio, Roma, 1981. Nicolaidis N., La rappresentazione, Boringhieri, Torino, 1988. Nietzsche F. La nascita della tragedia, Adelphi, Milano, 1992. Nushi, J: Mitologji e besime n Myzeqe, Etnografia Shqiptare V, Tiran, 1974 Ortoleva R., Testa A., (2006), Il mito e il nuovo millennio, Moretti e Vitali, Bergamo. Otto R. (1917). Il sacro, Feltrinelli, Milano, 1966. Palmeri P., ( a cura di) (2005). I rapporti interculturali in Italia oggi, Cleup, Padova. Palmeri P., (1980), La civilt tra i primitivi, Unicopli, Milano, 1991 Palmeri P., (1985), Uomini e societ del Sahel, Cleup, Padova, 1989. Palmeri P., (2003). Introduzione allAntropologia culturale, Cleup, Padova. Palmeri P., Ritorno al villaggio, Cleup, Padova, 1990. Panoff, M - Perrin, M: Dizionario di Etnologia,Roma,1970 Papleka, N: Kulte, rite, magji n traditn orale,Tiran ,1999 Pestalozza U., I miti della donna giardino, Medusa, Milano, 2001. Pettazzoni R., Verit del mito, SMSR 21, 1947-48, pag. 104 e seg. Pipa, A: Albanian folk Verse:Structure and Genre, Munchen,1978 Platone, Timeo, Rizzoli, Milano, 1995. Pouillon J., Maranda P., a cura, changes et communications. Mlanges offerts Claude Lvi-Strauss, vol. 2, The Haugue Mouton, 1970. Presocratici, testimonianze e frammenti, vol 1 e 2, Laterza, Bari, 1979.
257
Albana Velianj, Qendra e Studimeve Albanologjike Prieto L., Pertinence et signaux, P.U.F., Paris, 1966; trad. it. Elementi di semiologia. Messaggi e segnali, Laterza, Bari, 1971. Propp V. Ja., Istoriceskie korni volsebnoj skazki, Leningrad, 1946; trad. it. Le radici storiche dei racconti di fate, Boringhieri, Torino, 1972. Propp V. Ja., Morfologija skazki, Accademia, Leningrad, 1928; trad. it. Morfologia della fiaba, Einaudi, torino, 1966. Propp V. Ja., Volsebnoe derevo na mogile, Sovetskaja etnografija, nn. 1-2, pp. 128151, 1934; trad. it. in Propp V. Ja., Edipo alla luce del folklore, Einaudi, Torino, 1975, pp. 3-39. Putilov, B : Probleme bashkkohore t poetiks historike t folklorit n dritn e teoris historiko-tipologjike n Folklor. Poetieskaja sistema, Moskva, 1977 Radcliffe-Brown A. R., The Andaman islanders, University Press, Cambridge, 1922. Remotti F., Lvi-Strauss. Struttura e storia, Einaudi, Torino, 1971. Richard P., Analyse des Mythologiques de Claude Lvi-Strauss, Lhomme et la socit, n. 4, pp. 109-133, 1967. Ries J., Il mito e il suo significato, Jaca Book, Milano, 2005. Ris C., Paregger M., Donne selvatiche. Forza e mistero del femminile, Frassinelli, Piacenza, 2002. Rivers W. H. R., The sociological significance of myth, Folk-Lore, 23, pp. 307-331, 1912. Roccatagliata G, Isteria, Il Pensiero Scientifico, Torino, 1990. Romanazzi A., La dea madre e il culto betilico, Levante Editore, Biblioteca di Tersite, 2003.
258
Albana Velianj, Qendra e Studimeve Albanologjike Rossi E., Percorsi dellintertestualit fra classico e moderno. Dieci categorie di trasformazione testuale, Strumenti critici, XV, n. 94, pp. 307-329, 2000. Rousseau J.J., Le confessioni, Milano, Garzanti, 1976. Russell B., Storia della filosofia occidentale e dei suoi rapporti con le vicende politiche e sociali dallantichit a oggi, Teadue, Milano, 1991. Ruwet N., Introduction la grammaire gnrative, Plon, Paris,1968. Sabbatucci D., Il mito, il rito e la storia, Meltemi, Roma, 1978 Sabbatucci D., La prospettiva storico-religiosa, Milano, 1990, Meltemi, Roma, 2002 Sako, Z: Studime pr folklorin,Tiran, 1984 Salvini A., Il rito aggressivo: dallaggressivit simbolica al comportamento violento: il caso dei tifosi ultras, con interventi di: M.W. Battacchi, G. De Leo, G. Harrison, R. Harr, G. Triani. Giunti, Firenze, 1988. Salza F., Solo una dea. Mitologie del femminile nel Novecento, Boringhieri, Torino, 2000. Satta M.M., La religiosit popolare e le feste, in La Sardegna, a cura di M. Brigaglia, Cagliari, : Edizioni della Torre, 1985, pp. 126-139; Satta M.M., Riso e pianto nella cultura popolare. Feste e tradizioni sarde, Sassari, Lasfodelo, 1982; Saussure F. de, Cours de linguistique gnrale, Payot, Paris, 1916; trad. it. Corso di linguistica generale, Laterza, Bari, 1967. Saussure F. de, Note sulle leggende germaniche, raccolte da DA. S. Avalle, Giappichelli, Torino, 1972. Scarduelli P., Antropologia del rito, Boringhieri, Torino, 2007.
259
Albana Velianj, Qendra e Studimeve Albanologjike Scarpi P., La fuga e il ritorno, Venezia, 1992 Scarpi P., Le religioni dei misteri, I-II, Milano, 2002 Schmidt W., (1930), Manuale di Storia comparata delle religioni, Morcelliana, Brescia, 1949. Sebag L., Mitologia e realt sociale, Dedalo, Bari, 1979. Segal, D: Aspects of structuralism in soviet philology, Tel-Aviv University, 1974 Segre C., Analisi del racconto, logica narrativa e tempo, in Le strutture e il tempo, Einaudi, Torino, pp. 3-77, 1974. Sinani Sh: Mitologji n eposin e kreshnikve Tiran, 2000 Sinani, Sh Ura dhe Kshtjella Tiran, 2006 Snell B., La cultura greca e le origini del pensiero europeo, Einaudi,Torino, 1963. Spence D., Verit storica e verit narrativa, Martinelli, Firenze, 1982. Spera V., Inizio del Carnevale di Tricarico, in Quaderni dellUniversit degli Studi di Bari, 2-1981/82. Stanka, J: Buka rituale bullgare Sofie, 1989 Starhawk M., La danza a spirale, Macroedizioni, 2000. Starhawk M., La quinta cosa sacra, Ed. TEA, Milano, 1996. Statovci, D: Kulte dhe mitologji n zakone t dasmsGj.A:30 -2000,Prishtin,2001 Shukriu, E: Kulti i diellit tek Dardant n Studimi etnografik i ndryshimeve bashkkohore n kulturn popullore shqiptare Prishtin 1990 Tagliapietra A., La metafora dello specchio. Lineamenti per una storia simbolica, Feltrinelli, Milano, 1991.
260
Albana Velianj, Qendra e Studimeve Albanologjike Tassoni, G :Il rivoltagio, n Lares, Anno LIII, nr.1, 1987 Tirta, M : Etnologjia e Shqiptarve,Tiran, 2003 Tirta, M : Kulte t bujqsis e t blegtoris n popullin ton,Etnografia Shqiptare IX, Tiran 1978 Tirta, M :Mitologji ndr shqiptar Tiran, 2004. Toschi, P :Guida allo studio delle tradizioni popolari Roma, 1941 Toschi, P :Il folklore, Roma 1962 Turner V : Symbols in african ritual, Science, Chicago 1972 Turner V., Dal rito al teatro, Il Mulino, Bologna, 1986. Turner V: The ritual process.Structure and anti-structure, Chicago, 1966 Tylor E. B., Primitive culture, vol. 2, Murray, London, 1871. The New International Encyclopedia..N.Y 1923 Ui, A :Mitologjia, folklori, letrsia, Tiran,1982 Valry P., Allinizio era la favola. Scritti sul mito, Guerini e Associati, Milano, 1988. Van der Leeuw G., (1933), Fenomenologia della religione, Boringhieri, Torino, 1992. Van Gennep, A: Manuel du folklore francais contemporan, Paris 1943 Van Gennep, A: The rites of passage, London 1965 Vegetti M., Introduzione alle culture antiche I. Oralit, Scrittura e Spettacolo, Boringhieri, Torino, p. 188, 1983. Velianj, A: shtje t Folklorit Shqiptar 5, Kultura Popullore 1997, [kritik]; Velianj, A: shtje t Folklorit Shqiptar 6, Kultura Popullore 2001 [kritik];
261
Albana Velianj, Qendra e Studimeve Albanologjike Velianj, A: shtje t Folklorit Shqiptar 8, Kultura Popullore 2004, [kritik]; Velianj, A: Gjurm t kulturs orientale n ceremonialin e dasms Kultura Popullore 2006; Velianj, A: Krijimtaria letrare n Festivalin Folklorik Kombtar Gjirokastr 2000, Kultura Popullore 1-2, Tiran, 2000; Velianj, A: Mbyllja n gjerdek si moment ritual kalimi Kultura Popullore 1-2, Tiran, 2005; Velianj, A: Semantika e ritit t znies s brumit n ceremonialin e dasms, shtje t Folklorit Shqiptar 9, Tiran, 2006); Velianj, A: Simboli i trndafilit n poezin popullore Perla 1, Tiran 2007; Velianj, A: Simbolik orientale n lirikn qytetare t Shkodrs, Perla, 4, Tiran 1998 Velianj, A: Knga popullore e lumit t Vlors, Kultura Popullore 1-2, Tiran 1995, [kritik]; Vernant J.-P. (a cura di), Luomo greco, Laterza, Roma - Bari, 1991. Vernant J.-P., Ambiguit et renversement. De la strucuture nigmatique dOedipe Roi, 1970, in Pouillon e Maranda, a cura, vol. II, pp. 1253-79, 1970; trad. it. in M. Detienne, a cura, Il mito. Guida storica e critica, Laterza, Roma, pp. 73-102, 1975. Vernant J.-P.: Mito e societ nellantica Grecia, Einaudi, Torino, 1981. Verstraeten P.: Lvi-Strauss ou la tentation du Nant, in Les Temps Modernes, XIX, n. 206, pp. 66-109 e nn. 207-208, pp. 507-552, 1963. Vinca, N: Transponimi artistik i motivit t ndarjes apo daljes s nuses Gj.A. IX-1979 Prishtin, 1980. Vinci S.: Come prima delle madri, Einaudi, Torino, 2003.
262
Albana Velianj, Qendra e Studimeve Albanologjike Westermarck, E: Marriage, London 1929; Wilson B., R., Rationality, Oxford, Blackwell, 1970 Wittgenstein l., (1967), Note sul Ramo doro di Fraser, Adelphi, Milano, 2000. Xhemaj, U: Reliket e besimeve pagane e totemike n Opoj e Gor Gj:A.IX-1979, Prishtin, l980 Zambrano M., La tomba di Antigone, La tartaruga, Milano, 1995. Zojzi, Rr :Dasma n krahinn e Skraparit, BUSHT, 2,Tiran,1958.
263

Albana Velianj

Uploaded by

Document Information

Copyright

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Albana Velianj

Uploaded by

Copyright:

Albana Velianj, Qendra e Studimeve Albanologjike

RITE E SIMBOLE N CEREMONIALIN E DASMS TRADICIONALE

Autori Albana Velianj

Drejtues shkencor Prof. dr. Shaban Sinani

Tiran, _____________ 2012

Rite e simbole n ceremonialin e dasms tradicionale

Albana Velianj, Qendra e Studimeve Albanologjike

REPUBLIKA E SHQIPRIS MINISTRIA E ARSIMIT DHE SHKENCS QENDRA E STUDIMEVE ALBANOLOGJIKE

RITE E SIMBOLE N CEREMONIALIN E DASMS TRADICIONALE

Albana Velianj, Qendra e Studimeve Albanologjike

I -Mendimi teorik n lidhje me martesn dhe ritet e dasms

funksionalizmit, strukturalizmit; shkolla e sociologve pozitivist etj. - Gjendja e studimeve n Shqipri.

II -Ritet e dasms. Lidhja e ritit me mendimin mitik

III-Knga dhe riti n dasmn tradicionale shqiptare

-Parashtres teorike- konceptuale. Teksti poetik dhe funksionet e tij.

Albana Velianj, Qendra e Studimeve Albanologjike

Rite e simbole n ceremonialin e dasms tradicionale

Albana Velianj, Qendra e Studimeve Albanologjike

-Sprov tjetr pr dekodifikim.

- Bibliografia dhe burimet

Rite e simbole n ceremonialin e dasms tradicionale

Albana Velianj, Qendra e Studimeve Albanologjike

Rite e simbole n ceremonialin e dasms tradicionale

Albana Velianj, Qendra e Studimeve Albanologjike

Rite e simbole n ceremonialin e dasms tradicionale

Albana Velianj, Qendra e Studimeve Albanologjike

Albana Velianj, Qendra e Studimeve Albanologjike

Rite e simbole n ceremonialin e dasms tradicionale

Albana Velianj, Qendra e Studimeve Albanologjike

MENDIMI TEORIK N LIDHJE ME MARTESN

Rite e simbole n ceremonialin e dasms tradicionale

Albana Velianj, Qendra e Studimeve Albanologjike

Albana Velianj, Qendra e Studimeve Albanologjike

Rite e simbole n ceremonialin e dasms tradicionale

Albana Velianj, Qendra e Studimeve Albanologjike

A.V.Gennep Manuel du folklore francais contemporain, Paris 1943, f. 227-228.

Rite e simbole n ceremonialin e dasms tradicionale

Albana Velianj, Qendra e Studimeve Albanologjike

Po aty, f. 230. E.Westermarck, Marriage, London 1929, f. 47. Po aty, f. 47-58.

Rite e simbole n ceremonialin e dasms tradicionale

Albana Velianj, Qendra e Studimeve Albanologjike

a) n nj brtham t re sociale b) n nj shoqri t re seksuale c) pr t filluar zakonet e grupit t t rriturve. 7

Rite e simbole n ceremonialin e dasms tradicionale

Albana Velianj, Qendra e Studimeve Albanologjike

Segal, D: Aspects of structuralism in soviet philology, Tel-Aviv University, 1974, f. 75-76

Rite e simbole n ceremonialin e dasms tradicionale

Albana Velianj, Qendra e Studimeve Albanologjike

Rite e simbole n ceremonialin e dasms tradicionale

Albana Velianj, Qendra e Studimeve Albanologjike

Rite e simbole n ceremonialin e dasms tradicionale

Albana Velianj, Qendra e Studimeve Albanologjike

RITET E DASMS. LIDHJA E RITIT ME MENDIMIN MITIK.

Albana Velianj, Qendra e Studimeve Albanologjike

A. Ui, Mitologjia, folklori, letrsia, Tiran 1982, f.27.

Rite e simbole n ceremonialin e dasms tradicionale

Albana Velianj, Qendra e Studimeve Albanologjike

A.Ui, po aty, f.27. C.Levi-Strauss Il pensiero selvaggio, Milano 1965, f.107.

Rite e simbole n ceremonialin e dasms tradicionale

Albana Velianj, Qendra e Studimeve Albanologjike

Prmes ceremonialit t dasms lvizet midis kohrave t kaluara dhe kohs

Rite e simbole n ceremonialin e dasms tradicionale

Albana Velianj, Qendra e Studimeve Albanologjike

A.Ui, po aty, f.174.

Rite e simbole n ceremonialin e dasms tradicionale

Albana Velianj, Qendra e Studimeve Albanologjike

I. Magli Introduzione nella antropologia culturale, Roma 1982, f. 113.

Rite e simbole n ceremonialin e dasms tradicionale