Folklori muzikor

Muzika Popullore Shqiptare, prbn nj ndr pasurit m t muara t vendit. N

prshkrimet e studjuesve t huaj t ardhur n Shqipri gjat shekujve XVIII-XIX
sht arritur prafrsisht n konkluzionin se pasuria kryesore e Shqipris sht
folklori muzikor, por ka edhe krom edhe naft.
Folklori muzikor bn nj jet aktive edhe sot, ndrkoh q gjurmt e lashtsis s tij
jan provuar q prej shekujve XIV-XIII p.e.s. N objekte t ndryshme arkeologjike
skulptura, basoreliefe, terrakota, etj. jan prfiguruar qart vegla popullore, q
prdoren deri n ditt tona, valltar, kngtar, kostume karakteristike, etj.Folklori
muzikor shqiptar sht jashtzakonisht i pasur , ka dhe shprehet n ekzistencn e
muziks vokale q nga forma njzrshe e deri tek shumzrshi; n muzikn me
vegla popullore; muzikn me z e vegla; muzikn pr shoqrimin e valleve
popullore, etj. Ktyre u shtohet dhe nj fond i madh veglash popullore t klasifikuara
n katr grupet tashm t njohura si ideofone, membranofone, kordofone,
areofone.Folklori muzikor shqiptar e bn jetn e vet n nj ndarje specifike, q
lidhet me format e t shprehurit muzikor dhe me tipet kryesore t instrumenteve t
prdorur. Lumi i Shkumbinit, q prshkon mes pr mes Shqiprin, prvecse ndan
dy dialektet kryesore t vendit n Geg n Veri t Shkumbinit dhe n Tosk n Jug
t Shkumbinit, shrben edhe si kufi natyror pr klasifikimin e tipologjis s folklorit
muzikor. N veri t lumit Shkumbin lokalizohet zona monodike e t shprehurit
muzikor, e shoqruar kjo me shkallt modale (diatonike apo kromatike) sbashku
me vegla muzikore specifike pr kt zon, si lahuta dhe iftelia. Ndrkoh, pr
trevat q shtrihen n jug t lumit Shkumbin sht karakteristik fenomeni i t
shprehurit muzikor n iso-polifoni (ang. Poliphonie with burdon) me prdorimin e
shkallve pentatonike si dhe t instrumenteve specifik si gajde dhe bicula (fyell i
dyfisht). Krahas muziks fshatare pa shoqrim me vegla (a capella), duke nisur
nga fundi i shekullit t nntmbdhjet, lindi dhe u kristalizua muzika popullore
qytetare, q n Jug t Shqipris takohet kyesisht n qytetet Kore, Vlor, Sarand,
Delvin, Prmet, Leskovik, Pogradec, me formacionin polifonik t Sazeve (t prbr
nga instrumente t importuar si klarineta,violina dhe fizarmonika, si dhe nga vegla
popullore karakteristike si lahuta, dajre, fyell), ndrsa n Veri n qytetet Shkodr,
Durrs, Elbasan, Kavaj, etj., shoqruar nga ansamble popullore monodike ose
monodi me shoqrim (t prbr nga vegla t importuara si klarineta, fizarmonika
dhe violina, por edhe nga vegla t tradits popullore, si kemanxhia, fyelli,
etj).Regjistrimet e folklorit muzikor shqiptar nisin q prej viteve 1900 e ktej.
Prpara viteve 1940 ato jan realizuar pran shoqrive Odeon, Columbia, Path, His
masters voice. Regjistrime m t vona takohen edhe n formn e CD-ve, si CD me
muzik t Familjes Lela, prodhuar n Franc m 1992 nga Judigo; dy CD me
muzik toske t Laver Bariut, prodhuar prkatsisht n Greqi dhe Angli, etj.
Organizatat dhe festivalet muzikore
Aktivitetet kryesore folklorike shqiptare jan Festivali Folklorik Kombtar, mbajtur
do pes vjet, i cili ka filluar n vitin 1952 n qytetet Lezh dhe Tiran, pr t vijuar
m pas n dy qytetet muze me arkitektur mesjetare, Gjirokastr dhe Berat;
Festivali Kombtar i Kngs Popullore Qytetare n Elbasan; Takimi i Rapsodve
Lahutar n Lezh; Takimi i Sazeve n Korc; Takimi i Grupeve Polifonike n Vlor
dhe Gjirokastr; Takimi i Grupeve dhe Shoqrive Folklorike (NGO) n Sarand.
Organizatat folklorike kryesore q veprojn n Shqipri, t krijuara kryesisht pas
viteve 1990 me qllim mbshtetjen e folklorit dhe t traditave popullore n
prgjithsi, jan: Elena Gjika Prmet, Demir Zyko Skrapar, Shoqria Folklorike
Gramsh; Grupi Bilbili Vlor, Gjirokastr; Shoqata Tirana Tiran, Kastrioti Kruj,
etj.
Institucioni i vetm shkencor q merret me studimin e folklorit sht Instituti i
Kulturs Popullore n Tiran, i prbr nga departamenti i etnomuzikologjis dhe
etnokoreologjis dhe nga departamenti i etnografis. IKP boton revistn periodike
Kultura popullore. Pran tij gjendet nj arkiv shum i pasur me mbi 6000
ekzemplat t mbledhur n tr Shqiprin.
Disa nga librat m t rndsishme mbi Folklorin Muzikor Shqiptar jan: Gjurmime
Folklorike i Ramadan Sokolit (Tiran, 1981); Polifonia labe i Spiro Shitunit (Tiran,
1989); Polifonia dyzrshe e Shqipris s Jugut i Beniamin Kruts (Tiran, 1989);
Folklori muzikor shqiptar i Sokol Shupos (Tiran, 1997); Muzika me saze + CD i Vasil.
S. Toles (Tiran, 1997).
Muzika profesioniste
Paraqitet si nj ndr traditat m t reja artistike shqiptare . Fillimet e saj i prkasin
viteve 1920-1930 t shekullit XX, ndrsa zhvillimet m t rndsishme periudhs s
mbas Lufts II Botrore e ktej. Sidoqoft, nga t dhnat e deritashme, studjuesi i
njohur i traditave muzikore shqiptare, Prof. Ramadan Sokoli, n librin e tij 16 shekuj
(Tiran; Eurorilindja, 1995) argumenton s paku kontributet e dy figurave t
shquara shqiptare n artit kishtar mesjetar.
I pari prej tyre sht Niket Dardani, i njohur ndryshe si Niketa i Ramesians, lindur
rreth vitit 340 n Ramesian t Dardanis. Personalitet poliedrik, teolog, vjershtor,
muzikant, mik i afrt i Aurel Ambrason, N. Dardani emrohet n moshn 26 vjecare
Ipeshkv i Ramesians. Vepra e tij m e njohur sht himni Te Deum Laudamos, i
prhapur n Europ m 525, dhe mbi t cilin kan shkruar muzik kompozitor t
till si G.B.Lulu, G.F.Haendel, J.S.Bach, W.A.Mozart, F.Schubert, G.Verdi, G.Mahler, etj.
Muzikanti tjetr, Jan Kukuzeli, i lindur n qytetin bregdetar t Durrsit rreth viteve
1078-1088, njihet si nj ndr figurat m t mdha t kishs bizantine Arsimohet dhe
afirmohet n Kostandinopoj, pr tu vendosur m pas n kishn Laura e madhe n
malin Athos, ku harton edhe veprn madhore t jets s tij, shkrimin neo-biznatin.
Disa nga krijimet e tij kryesore jan Himnet Aniksandri, Knga e Kerubinve, Psalmi
107, Polilei 117, t pasqyruara pothuajse n t gjitha antologjit e muziks
bizantine.
N periudhn e Rilindjes Kombtare jeta muzikore shqiptare pasurohet me forma t
reja, t cilat i drejtohen mjediseve t gjra qytetare. Qendra t rndsishme
kulturore e muzikore t kohs jan qyteti i Shkodrs n Veri dhe ai i Kores n Jug t
vendit, ku krijohen formaconet e para orkestrale dhe korale laike. Sidoqoft,
prpjekjet m serioze pr krijimin e nj arti muzikor profesionist i gjejm s pari tek
kompozitori franceskan Pader Martin Gjoka (1890-1940), i cili punoi prgjithsisht
pran kishs franceskane t qytetit t Shkodrs, ku prvec muziks fetare,
kompozoi disa vepra vokale dhe instrumentale, midis t cilave nj sinfoni, pjes
korale, pjes pr instrumente t ndryshm, etj. Ndrkoh, Gjoka shquhet edhe si
veprimtar i muziks, duke formuar e drejtuar formacione t ndryshme instrumentale
e vokale.

Brezi i par i kompozitorve shqiptar t pas-Lufts II Botrore prbhet nga nj

grup muzikantsh, pjesa drrmuese e t cilve u formuan n Konservatorin
Cajkovski (ang. Tchakovski) t Mosks, ndrsa t t tjert pran shkollave
perndimore. Dy veprat kryesore me t cilat themelohet tradita muzikore
profesioniste shqiptare jan Sinfonia (1956) e eks Zades (1927-1997) dhe opera
Mrika (1958) e Prenga Jakovs (1917-1969), q t dy kompozitor me origjin nga
Shkodra, dhe i pari i cilsuar shpesh her si babai i muziks profesioniste shqiptare.

Vallet lirike zn vend t madh n folklorin koreografik. Luhen kryesisht nga grat, m pak nga
burrat ose gra e burra bashk. Llojet e tyre jan vallet rituale (Lule manushaqe, Kolonje etj) ; vallet
e dasms (Nusja jone arbrore, Lunxheri Gjirokastr etj) ; vallet erotike (Krcimet e Logut,
Malsia e Madhe Shkodr etj) ; vallet humoristike (Vallja e nuses s Fajs nga Shqipria e
Mesme), vallet pantomime (Ojna e lepuri, Hotolisht- Librazhd etj). Vallja me e mire eshte ajo e
tropojesVallet epike karakterizohen nga forca, burrria, trimria, karakteri luftarak, madhshtia etj.
Luhen kryesisht nga burrat dhe m pak nga grat ose s bashku. Llojet e tyre jan : vallet luftarake
(Loja me jatagan, Rrugove Kosove Valle dyluftimi etj) dhe valle trimrie (Valle t Jugut etj).N disa
valle ka grshetim t liriks me epikn, vallet liriko-epike (Valle bishtore e Labinotit ermenik
Elbasan etj) dhe valle epiko-lirike (Krcim burrash Hasi i Rrafshit-Kosove etj)Brenda elementit
kombtar vallet kan mjaft veori krahinore. Vallet e Toskris, Myzeqes, Labris dhe amris i
karakterizon shoqrimi vokal polifonik. Krahina t tjera si Lunxheria, Zagoria etj krijojn edhe unitete
koreografike mbi bazn e veorive krahinore. Vallet e Shpatiti, Dumrese, Polisit (Elbasan) etj
dallohen pr shoqrimin vokal polifonik dhe homofonik. Vallet e zons qytetare t Shqipris s
Mesme dallohen pr shoqrimin vokalo-instrumental. N krahinat lindore t Shqipris qendrore
(ermenika, Gryka e Zaranikes, Polisi, zona e Rajces, Malsia e Tirans dhe e Krujs, Martaneshi e
Mati, nnte Malet e Dibrs) bien n sy vallet e burrave dyshe t shoqruara me curle e lodr.
Krahinat malore t Shqipris s Mesme e Veriore, duke prfshire Kosovn dhe vise t tjera
shqiptare, dallohen pr krcimet e grave q luhen nga nj, dy ose m shum valltare t shkputura
njra nga tjetra me nj krcim t lir. N pasurin koreografike t trevave Veriore trheqin
vmendjen dhe vallet me emrtime t veanta t cilat jan karakteristike sidomos n Lume, Malsi
t Gjakovs, Malsi t Madhe, krahina e Rrafshit t Dukagjinit, Rrugove, Drenica, Opoje,
etj.Veantia e valleve vrehet n motivet, formacionin dhe trajtn. Motivet (mbi bazn e fakturave t
dyhapshit, t trehapshit dhe te katrhapshit) paraqiten n tre tipe kryesore : a) dyshe, b) treshe,
dhe c) katrshe. Sipas formacionit ndahen n valle masive dhe krcime solistike. N vallet masive
vrehen tre tipe : a)vallet n rreth t mbyllur, b) vallet n gjysme rrethi ; c) vallet n dy vija prballe
njratjetrs. Krcimet solistike ndahen n pes tipe : krcime njshe, dyshe, treshe, katrshe dhe
krcime n grup. Sipas strukturs dallohen kryesisht trajtat e krcimit njpjessh dhe dypjesshe.

Llojet e valleve
Vallja e Shots
Nj ndr vallet m t njohura n Kosov. Fjala "shot" prdoret me prkdheli pr vajzat
e reja, t shkathta e t pashme. Vallja luhet n disa variante : dy gra a vajza, nj grua
e nj burr (ose edhe dy ifte), dy burra etj. sht valle lirike. Luhet n t gjitha tubimet
festive dhe m shume gjate festimit t dasms. Shoqrohet me forma t ndryshme
vokale-instrumentale.

Vallet Labe t Burrave

Shoqrohen vetm me knge polifonike dhe prgjithsuesish emrat i marrin sipas
vargut t par t kngs. Nga prmbajtja bjn pjese n vallet epike t trimris. Patosi
epik q i karakterizon shprehet prmes strukturash karakteristike t krcimit dhe
interpretimit. Krcimi m origjinal i ktyre valleve sht n dy grupe, n dy
gjysmrrath q komunikojn n forme dialogu. Mbizotron trehapshi popullor i dyzuar.
Krcimi lidhet kryesisht me valltarin e par, prorin e valles (n fakt ata jan dy). Ai
prgjithsuesish e nis krcimin shtruar, me nj forc t brendshme, pas lvizjeve t
para burrrore vjen prplasja e herpashershme e kmbeve nga toka, uljet gjysme t
thella mbi njrn ose mbi t dyja kmbt, rrotullimet e vrullshme, prkuljet e trupit, etj.
Gjerdani i valltareve q shoqron me iso luan me hapa t thjeshte por t rende, n
prshtatje me karakterin e valles.

Vallja amiko
Valle burrash e krahins s amris. Ka fuqi t madhe emocionale dhe vlera estetike,
arsye kjo q ka trhequr vmendjen e studiuesve si te vendit ashtu edhe t huaj, t cilt
kan folur pr prhapjen e saj edhe tek greke. Njihen disa variante q praktikohen edhe
n zona t tjera t Shqipris s Jugut, me emrtime, kompozicion koreografik dhe
shoqrim vokal-instrumental t ndryshm. M e popullarizuara luhet si Vallja e Isuf
Arrapit dhe Vallja e Osman Takes. Kto emra, gojdhna popullore i lidh me figura
kapedansh t Ali Pashe Tepelens. Jan valle epike. Edhe kur krcehet dyshe ose n
grup, rolin kryesor e luan valltari i par. Nj nder figurat e trupit te tij m origjinale
sht kjo : bn ecje t lehte, ngrihet mbi njrn kmbe, rrotullohet dhe n kt moment
e prkul trupin hark prapa, duke prekur me koke dyshemen ose token, ndrkohe
valltaret e tjer kalojn mbi trupin e tij.

Vallja Dardhar
Valle grash me prejardhje nga fshati Dardhe i Kors. Pr origjinalitetin, pasurin dhe
interpretimin sht br e njohur n mbar vendin. Grat valltare e luajn n formacion
gjysmrrethi, t kapura pr duarsh zinxhir, duke u zhvendosur n varg nga e djathta.
Shoqrohet me knge. Nj variant ka emrtimin e vargut t par t tekstit : 25
grsheta (sipas tradits grat n Dardh i mbanin flokt e gjat dhe i zinin grsheta).
Valltart krcejn dhe njkohsisht kndojn, njra ia thot kngs, nj e dyt ia pret,
ndrsa t tjerat n grup mbajn z. Zakonisht ajo q heq vallen luan edhe rolin e
marrses s kngs, njkohsisht heq kmbn dhe kngn.

Pogonishte
Krcimi e ka origjinn nga Shqipria e Jugut. Ritmi sht 2/4 dhe krcehet i hapur dhe
n form cikli nga njerz te bashkuar. Stili sht krenar.Po ashtu ka dhe kostume
popullore per gra dhe meshkuj.